Bitlis
For the province/vilayet see: Bitlis Province
The town of Bitlis (Բիթլիս; classical Armenian Baghaghesh; Mod. E. Arm Baghesh; Mod W. Arm Paghesh) was a well known town among Armenians, located in Western Armenia, southwest of Lake Van, at 1,585m elevation. During the Armenian Genocide all of the Armenians were murdered or exiled. It is now part of Turkey, and keeps the same name, although the area itself is home to majority Kurdish population. William Saroyan's family was from Bitlis, a fact he wrote and talked about.
The climate is continental, with very hot summers and very hot, snowy winters. Residents would prevent too much snow weight from gathering on their roofs by shoveling it onto the streets, where it would not melt, forcing the people to enter and leave their homes through the windows. Of the four quarters (mahales), named Zeidan, Kezik Nejid, Tash and Hersan, the last was the Armenian quarter.
The population of the town (according to Cuinet) was 38,886, broken into the following groups: 20,800 Muslims, 16,086 Armenian Apostolic, 200 Protestants and 1,800 Syrian Jacobites. The structures in Bitlis were built of masonry, as opposed to the more common mud-brick construction found in most towns of that plateau. The homes had double walls of hewn stone, usually of the local yellow lava stone, and separated by thick beams as seismic protection. There were 8,300 homes, 907 shops, 200 public fountains, 11 water-mills, 15 mosques, 25 Muslim prayer houses, 4 dervish monasteries, 15 venerated tombs, 3 baths, 2 hans/khans (inns), a government building, a barracks, and a military hospital.
Bitlis was on the route of one of the best passes leading onto the Armenian Plateau, used by camel and other caravans with goods from Aleppo to Tabriz. The route was only paved for wheeled vehicles after the Ottoman period.
The town was dominated by a big castle of the mid-17th century, built on the site of earlier fortifications. This was the residence of the Kurdish emirs who were driven out in 1846, the last emir, Sherif Bey saw his final capture in 1849.
There were 4 Armenian Churches, one Jacobite and one Protestant, as well as some schools. In 1685 a Jesuit mission was established in Bitlis, but the Armenian Catholic community was in bad condition by the end of the 1800s and their churches were largely in ruins. In 1858 an American Board (ABCFM) mission, belonging to the Congregationalists was founded. This mission grew into a major one as time went on and ran an important American school.
Street In Bitlis To Be Renamed After William Saroyan[edit | edit source]
17:46, 26 Dec 2014
The Governor's Office of Bitlis has approved the proposal of the City Hall to rename some streets and districts, Ermenihaber.am reports, quoting Turkish websites.
According to the decision, the Sapkor Street will be renamed after Armenian writer William Saroyan.
The decision has been approved by the Governor of Bitlis.
http://www.armradio.am/en/2014/12/26/street-in-bitlis-to-be-renamed-after-william-saroyan/
Map[edit | edit source]
]
Sources[edit | edit source]
- Armenia, A Historical Atlas. Robert H. Hewson.
Needs translation[edit | edit source]
Բիթլիս, (Битлис, Bitlis), Աբիբիթլիս, Ապի-Բիթլիս, Բաղեշ, Բալալեզա, Բալալեյսա, Բաղաղեշ, Բաղեշ, Բեդլիս, Բեթլիս, Բիդլիս, Շահաստսն Բաղեշ, Պիթլիզ, Պիտլիս, Սալնաձոր, Սալնոձոր - Քաղաք (բերդաքաղաք) Արմ Հայաստանում, Վանա լճի հր-արմ կողմում, լճափից 18—20կմ հեռավորությամբ, ծովի մակարդակից մոտ 1500—160մ բարձր վրա: Համապատասախանում է պատմական Աղձնիք աշխ–ի Սալնոձոր գավ–ի գլխավոր բերդին, որի անունով հնում կոչվել է նաև Սալնաձոր կամ Սալնոձոր: Նահ-ի և գավ-ի կենտրոնն էր: Որպես Բաղեշ բերդ (տ) առաջին անգամ հիշատակում է Սեբեոսը (7-րդ դ): Ոմանք Բաղեշը նույնացնում են Փ. Բուզանդի կողմից Աղձնիքում հիշատակված Բառեջ ավանի հետ: Հետագայում բերդի շրջապատում կառուցվում է համանուն ք, իսկ բերդը դառնում է ք-ի միջնաբերդը: Որպես ք (Շահաստան ք) առաջինը Հիշատակված է Թ. Արծրունու կողմից: Կոչվել է նաև Բաղաղեշ: Հունական աղբյուրներում վկայված է Բալալեզա, Բալալեյս ձևերով: Արաբների, ապա սելջուկ-թուրքերի տիրապետության ժամանակներից սկսած կոչվել է նաև Բիթլիս: Արաբական աղբյուրներում վկայված է Բադլիս, Բեդլիս, իսկ թուրքական աղբյուրներում՝ Բիդլիս, Բիթլիս ձևերով: Ծագումը ավանդությամբ կապում են Ա. Մակեդոնացու Լիս զորավարի անվան հետ՝ բադ (բեդ) Լիս նշանակում է չար Լիս: Ըստ ոմանց Բ խեթական աղբյուրներում հիշատակված Palesna-ն է: Նոր ժամանակների գերմանացի ուսումնասիրող Մ. Ռիմշնայդերը Բ նույնացնում է ուրարտական Ալզի ք-ի հետ, որ ավելի ճիշտ երկրամաս է և իրավացիորեն նույնացվում է Աղձնիքին: Բ կառուցված է Գարգառ լ-ն մոտ, բարձրաբերձ լ-ների մեջ, մոտ 10 կմ երկարությամբ օձապտույտ ձգված զառիթափ ձորալանջերին, դեպի վեր տարածելով իր քարաշեն տները: Ք-ից հս–արմ տարածվում են Դուաբ լ-ն անտառապատ փեշերը: Նրա միջով հոսում է համանուն գետը՝ իր Ավեխու կամ Ամպաջուր, Խոսրովու կամ Խոցերու ջուր հիմնական և այլ մանր վտակներով: Ք-ի մոտ ընկած երեք գ-երից հոսող գետակները, որ Բիթլիս գետի հիմնական վտակներն ենք իրենց ձորակներով գալիս են հանգուցվում ք-ի կենտրոնական ամֆիթատրոնի հատակին: Ք-ի 4 թաղամասերն իրար էին կապում 27 միակամար կամուրջներ: Կային զգալի թվով բազմահարկ ապարանքներ և քարավանատներ: Բ ջրառատ ք էր: Ուներ հասարակական և տնային բաղնիքներ , որոնց, թիվը հասնում էր 600-ի: Ուներ առողջարար օդ, թեև ամառը շատ տաք էր, ձմեռը, որ հաճախ տևում էր մինչև 5 ամիս, ձյունառատ էր, երբեմն սոսկալի ցուրտ: Բ ուներ փարթամ բուսականու թյուն, փողոցները զարդարված Էին ուռենիների և կաղամախիների խիտ շարքերով: Ճոխացած էր խաղողի այգիներով, որ ընկած էին ձորահատակին, և պտղատու պարտեզներով, որ շրջափակում էին առանձնատները: Բ-ում աճում Էին Հայկական լ-աշխարհի համարյա բոլոր պտուղները: Բ անպարիսպ էր, բայց նշանավոր փողոցների ծայրերին ուներ 6 դարպասներ: Վաճառաշահ ք էր: Գտնվելով Էրզրումից Մոսուլ տանող ճանապարհի վրա նրա դերը հնում էլ, որպես առևտրական կենտրոնի, մեծ է եղել: Բացի Հայկական լ–աշխարհից դեպի Միջագետք տանող այս հիմնական ուղուց, Բ-ում նաև հանգուցվում Էին դեպի Վան, Մուշ, Կարին, Սղերդ, Դիարբեքիր, Խիզան և նրա վրայով Պարսկաստան տանող ճանապարհները: Ուներ հարուստ շուկա:
20-րդ դ սկզբին այստեղ հաշվվում էին մոտ 1000 մեծ ու փոքր կրպակներ և խանութներ: Մեկ-երկու դ առաջ ունեցել է երկու շուկա՝ շուրջ 1200 խանութներով: Մինչև ուշ միջնադարը զուտ հայաբնակ էր՝ մի քանի տասնյակ հազար բնակիչներով: 19-րդ դ վերջին և 20-րդ դ սկզբին Բ ուներ 30 հազ բնակիչ, մոտ 10 հազ-ը՝ հայեր: Վերջիններիս հիմնական զբաղմունքները արհեստներն ու առևտուրն էին: Բ նաև ոսկերչության հանրահայտ կենտրոն էր: Զարգացած Էին նաև երկրագործությունը, կաշեգործությունը, կոշկակարությունը, թանկարժեք մորթիներից մուշտակներ կարելու արհեստը, մանածագործությունը, ներկարարությունը: Արտահանվող ապրանքների մեջ հռչակված Էր Բ-ի կարմիր շիլա կտավը: Արտահանվում էին նաև օճառ, ինչպես նաև գյուղատնտեսական արտադրանքներ: 20-րդ դ սկզբին հայերն ունեին 5 արական և 3 օրիորդաց դպրոց, որոնք կից Էին եկեղեցիներին: Այստեղ կային չորս եկեղեցի և չորս վանքք որոնցից 3-ը՝ ք-ի շրջակայքում: Նշանավոր եկեղեցին ք-ի հր–արլ կողմում ընկած Կարմրակ ս նշան (հնում՝ ս Կիրակոս) գմբեթավոր եկեղեցին Էր, որ պատկանում էր ք-ում գտնվող Ամրդոլու (Ամլորդվո) ս Հովհաննես հռչակավոր վանքին: Մյուս եկեղեցիները՝ ս Գևորգ, ս Սարգիս և ս Պողոս-Պետրոս առաքյալի Հինգ խորան եկեղեցիներն են, որոնք համապատասխանաբար պատկանել են Բ-ի շրջակայքում գտնվող Խնդրակատար ս Աստվածածին, Ավեխու ս Աստվածածին ս Գոմաց (Տատրաբնակ) ս Աստվածածին վանքերին (մենաստաններին): Բ-ի մոտերքում էր գտնվում նաև Ծապրկորու ս Կարապետի վանքը: Բ-ում կային նաև մզկիթներ (թվով 15), որոնցից երկուսը հնում եղել են եկեղեցիներ: Իր ամրակուռ բերդով գտնվելով Հայկական Տավրոսի ամենաանմատչելի լ-անցքի՝ Ձորապահակի բարձրադիր կետում, Բ իշխել է այդ ստրատեգիական կարևոր լ-անցքի վրա և պատմական մեծ դեր Է կատարել նաև անցյալում: Դրա համար Էլ ավանդությունը Բ–ի բերդի հիմնադրումը կապում Է Ալ. Մակեդոնացու անվան հետ: 7-րդ դ արաբները գրավել են այդ բերդը և դարձրել Զուրաբինների ամիրայական տոհմի նստավայրը: 9-րդ դ երկրորդ կեսին Բ անցել Է Շայբանիներին, 19-րդ դ առաջին կեսին՝ Կայսիկների արաբ ամիրայական տոհմին: 10-րդ դ երկրորդ կեսից այստեղ հաստատվել են քրդական ցեղեր: 1849 թ թուրքերը գրավեցին Բ, բերդը ավերեցին, իսկ հետագայում ք դարձրին համանուն նահ-ի կենտրոնը: 15-րդ դ Բ–ի Ամրդոլու վանքը հռչակված Էր որ պես գրչության կենտրոն: Այդ դ առաջին կեսում այստեղ ընդօրինակվել են Քա րոզգիրք, 4 Հայսմավուրք, 4 Ավետարան, իսկ երկրորդ կեսում, 50—80-ական թթ 6 Ավետարան, 2 Հայսմավուրք, 1 Շարակնոց: 17-րդ դ ակզբից Բ-ում վերստին ծա վալվել Է գրական շարժումը: 15-րդ դ տաղասաց Կարապետ վարդապետ Բաղքշեցու (ծնվ. 1475 թ) գործը 17-րդ դ-ում շարունակում են Դավիթ (ժամանակագիր-պատմիչ) և Վարդան Բաղիշեցիները: Բ-ի հնությունների շարքում, բացի բերդի ավերակներից, հիշարժան Էին նաև նրա շրջակայքի ավերակ ու լքյալ եկեղեցիներն ու մատուռները, կենդանակերպ գերեզ մանաքարերը (ձիաքար, արջաքար), որոնց վրա կային տապանագրեր: Բ-ում են ծնվել Վ. Սարոյանի ծնողները, հայ դերասանուհի Զաբելը՝ Մարիամ Կնորոզովան (ծնվ 1858 թ): Հայերի մասսայական ջարդերն ու տեղահանությունը Բ-ում սկսվեցին 1915 թ հունիսի 27-ից, որից հետո կարճ ժամանակ անց դադարեց հայաբնակ լինելուց:
Բիթլիսի գավառ, Битлиси гавар, Bitlisi gavar, Բաղեշի գյավառ, Բաղիշի գավառ, Բիթլիսի գավառ, Պիթլիզի գավառ, Պիտլիսի գավառ — Գավառ Արմ Հայաստանում, Բիթլիսի նահ-ում: Վերջինիս չորս գավ-ներից մեկն էր: Հիմնականում համապատասխանում էր նախկին Աղձնիքի Սալնոձոր կամ Սալնաձոր գավ-ին : 19-րդ դ վերջերի և 20-րդ դ սկզբի դրությամբ բաժանված Էր Խլաթի, Խիզանի , Մոտկանի և Բիթլիսի գվռկ-ների, որոնք միասին ունեին 441 գ: Գրավում էր Բիթլիսի նահ-ի, արլ սահմանային մասը: Այստեղ էին գտնվում Խլաթ և Դատվան գ-ները, իսկ կենտրոնն էր Բիթլիս ք: 19-րդ դ վերջերին, ըստ Վ. Քինեի վիճա կագրության, ուներ 108227 բնակիչ, որից 70403-ը՝ մահմեդականներ, 32909-ը՝ հա յեր, 4915-ը՝ այլազգիներ: Առաջ հայերը կազմել են գավ–ի բնակչության ճնշող մեծամասնությունը: Ռելիեֆը լ–նային է, հարուստ ձորահովիտներով և սարահարթերով: Այստեղ Է գտնվում Նազիկ լիճ: Ունի, լ-նային հարուստ բուուսականություն և բազմատեսակ կենդանական աշխարհ: Գավ–ով հոսում են բազմաթիվ գետակներ, որոնք, խառնվելով իրար, թափվում են Տիգրիս գետը: Հիմնականը Բիթլիսի գետն է: Հայտնի է իր մրգատու ծառատեսակներով: Բարձր լ-ների վրա տեղ-տեղ կան ընկույզի անհասանելի ծառեր: Բնակչության հիմնական զբաղմունքը այգեգործությունն ու երկրագործությունն էին: Լ–նային մասերում զբաղվում էին անասնապահությամբ: Տարածված էին նաև ծխախոտագործությունը, մեղվաբուծություն, առևտուրը: Գավ-ում կան բազմատեսակ մարմարի և ծծմբի հարուստ հանքեր: 20–րդ դ սկզբին այստեղ կային 11 վանք և 100 եկեղեցի: 1915 թ հունիսից սկսվեց գավ-ի, հայության ահավոր ջարդը, որին այնուհետև հաջորդեց ողջ մնացածների բռնի մահմեդականացումը:
Armenians from Bitlis[edit | edit source]
Armenians who were born or who have lived in Bitlis:
Armenians who's ancestors are from Bitlis: