Սասունցի Դավիթ IV:1

<- Եդ Սասունցի Դավիթ

Ճյուղ չորրորդ

ՓՈՔՐ ՄՀԵՐ

ՈՂՈՐՄԻՍ—ՆԱԽԵՐԳ

1

Հիշենք, զօղորմին տանք

Գագիկ թագավորին՝ հազա ր Օղորմի,

Հիշենք, զօղորմին տանք

Ծովինարին հազա՜ ր օղորմի,

Հիշենք, զօղորմին տանք

Սան ա՛ս արին՝ հազա՜ր օղորմի,

Հիշենք, զօղորմին տանք

Բաղդասարին հազա՜ր օղորմի.

Հիշենք, զօղորմին տանք

Դեղձուն ճուղ-Ծամին հազա՜ ր օղորմի,

Հիշենք, զօղորմին տանք

Մեծ Մհերին՝ հազա՜ր օղորմի,

Հիշենք, զօղորմին տանք

Արմաղանին՝ հազա՜ր օղորմի,

Հիշենք, զօղորմին տանք

Ձենով Հովանին՝ հազա՜ր օղորմի,

Հիշենք, զօղորմին տանք

Քեռի Թորոսին՝ հազա՜ ր օղորմի,

Հիշենք, զօղորմին տանք

Թառլան Ղավթին՝ հազա՜ր օղորմի,

Հիշենք, զօղորմին տանք

Խանդութ խաթունին՝ հազա՜ ր օղորմի,

Հիշենք, զօղորմին տանք

Արտատեր պառավին հազա՜ր օղորմի,

Հիշենք, զօղորմին տանք

Իսմիլ խանումին՝ հազա՜ր օղորմի.

Հիշենք, զօղորմին տանք

Փոքր Մհերին հազա՜ր օղորմի.

Հիշենք, զօղորմին տանք

Գոհար խաթունին հազա՜ր օղորմի,

Հիշենք, զօղորմին տանք

Դարբին Մարկոսին՝ հազա՜ր օղորմի,

Հիշենք, զօղորմին տանք

Հազար օզորմի

Սասնա Ջոջ տան մեծին ու փոքրին:

ՄԱՍՆ Ա Ռ Ա Ջ Ի ն

ՄՀԵՐԸ ՎՐԵԺԽՆԴԻՐ է ԼԻՆՈՒՄ ՉՄՇԿԻԿ ՍՈԻԼԹԱՆԻՑ

Ա. ՁԵՆՈՎ ՀՈՎԱՆՆ ՈԻ ՔԵՌԻ ԹՈՐՈՍԸ ՄՀԵՐԻՆ ԲԵՐՈԻՄ ԵՆ ՍԱՍՈԻՆ

2

Սուգ Քեռի Մորոսի սիրտն էր,

Էնոր հոգին չէր դադրի.

Միտք արեց, միտք,

Կանչեց Ձենով Հովան, ասաց.

— Հովան, մեր արև թեքվավ,

Չմշկիկ Սուլթան, ագռավներ կըգան,

Մեր աչքեր կըհանեն,

Սասնա հող-քար կողողեն, կըտանեն:

Էլի, լաո, էրթանք Կաղզվան,

Մհեր առնենք, դառնանք.

Համ Դավթի արյան վրեժ տառնի,

Համ էլ Սասուն չի մնա անտեր,

Տեր կըկանգնի Ջոջանց տան:

Էլան Քեռի Թորոս, Ձենով Հովան,

Գացին, հասան Կաղզվան

Ու տեղի նստողին ասին,

— Մեր տղեն տուր տանենք,

Դավիթ սպանեցին, Խանդութ մեռավ:

Վաչո թագավոր ասաց.

— Դավթի տղա Մհեր մեռեր է, չկա:

Ասաց,— Մեռեր է, գերեզման շանց տոլ,

Մեր մեռելներուն նշան կա,

Մեր ջինսի գերեզման ես կըճանաչեմ:

Մեր տան մարդ մեկ տարեկան մեռնի,

Էնոր տապան տաս Հալապա գազ է,

Էրկու տարեկան մեռնի, քսան հալապա գազ է,

Քանի տարեկան որ մեռնի,

Ամեն տարվան տաս-տաս կէվելնա:

Կէլնեն-կէրթան գերեզմաններ,

Կըտեսնեն, որ էնտեղ

Իրենց ջինսիր գերեզման չկա:

Կըդառնան տուն, կասեն,

— Վաչո, մեր տղեն ո՞ւր Է, տուր տանենք:

Վաչոն կայնավ, չտվեց, ասաց,

— Տղեն մեռեր Է, չկա:

Ձենով Հովան ասաց,

— Մարդկանց մեղաց տակ մի ընկնի,

Հեսա բոռում եմ, հա՜,

Ւնչքան հալիվոր կա՝ կմեռնի,

Ին,չքան Էրեխով կնիկ կա՝ անցուցք կանի,

Ւնչքան մատակ կա՝ կըձագտի,

Ինչքան կով կա՝ կըորթըկտի,

Ինչքան ձի կա՝ կըքուռկըտի:

Հովան Էլի թագավորի վրա չի կարում,

Էդ մի բերան ասում է թե՝

«Տղեն մեռեր է, չկա»:

Թագավոր Վաչոն էլե,

Տուն էր շինե գետնի տակ,

Յոթ դուռ կախե վրեն:

Մհեր ղրկե էնտեղ,

Քառսուն ջահել դրե կողքին,

Քառսուն դհոլ-զուռնաչի տվե,

Որ ուտե, խմե, խնդանա,

Չիմանա՝ ինչ կա աշխարհք:

Էդ քառսուն ջահելին ասե,

Թե հանկարծ դրսեն ձեն լսեն,

Դհոլ-զուռնան զլեն,

Չթողնեն՝ Մհեր ձեն լսե,

Չթողնեն՝ Մհեր դուրս էլնե,

Չէ՞, Մհեր բերդի պես կայներ էր,

Չէր թողնի՝ դուշման թագավորներ

Ոտ դնեն Կաղզվանա հող:

Կաղզվանա վերև սար կար.

Քեռի Թորոս, Ձենով Հովան,

Գացին կայնան էդ սարի վրա:

Քեռի Թորոս ասաց.

— Հովան, բոռա իրեք անգամ.

Մհեր, թե Դավթի տղեն Է, գիկա,

Թե Դավթի տղեն չէ, մեզ պետք չի,

Կըթողնենք, կէրթանք տուն:

Հովան յոթ գոմշի կաշի փաթաթեց վրեն,

Յոթ գոմշի զնջիլ կապեց վրեն,

Ձեռներ դրեց կողերին

Ւրեք անգամ բոռաց,

«Մհեր, Մհեր, ո՞ւր ես,

Դավիթ սպաներ են,

Էսօր յոթն ենք արե,

Մհեր, Մհեր, ո՞ւր ես:

Արի, քո վրեժ առ»:

Ձեն գնաց, հասավ Մհերի ականջ,

Թռավ, կայնավ իր տեղեն.

Դհոլ-զուռնեն զլեցին,

Մհեր դհոլչուն-զուռնաչուն ասաց.

— Դհո-զռւռնի ձեն կտրեք,

Էդ իմ ջնսի ձենն էր էկավ,

«Ձենիկ մի էկավ,

Համա չեմ գիտի՝

Արևելն էր, թե արևմուտն էր

Հարավա էր, թե հյուսիսա»:

Տղեք էլւսն փաթաթվան վիզ,

— Ջանըմ, ի նչ էղավ,— ասին,—

Ի՞նչ է, դու մենակ ես Մհեր,

Էս քաղաք էլ Մհեր չկա

Էս քաղաք Մհեր շատ…

Մհեր նստեց իր տեղ:

Ձենով Հովան մեկ էլ բոռաց,

«Մեջ հյուսիսա էր,

Մեջ հարավա էր,

Մեջ արևմուտ էր,

Մեջ արևել էր,

Մհե՜ր, Մհե՜ր,

Քո հեր սպանած,

Էսօր յոթն ենք արե:

Դավթի տղա Մհեր,

Թե դու սաղ ես, արի,

Քո հոր վրեժ մնացե գետին,

Արի, քո հոր վրեժ առ»:

Դհոլ-զուռնի ձեն դհա զլեցին:

Մհեր բոռաց, ասաց,

— Դհո-զուռնի ձեն կտրեք,

Էն իմ ջնսի ձենն էր էկավ,

Էն ինձ կըկանչեն:

Տղեք նորեն փաթաթվան վիզ,

— էն ձեր ջնսի ձեն չէ,— ասին,—

Էն ճժերն են՝ իրար կըկանչեն:

Մհեր էլ ականջ չարավ,

Զարկեց, դուռ կոտրեց,

էն դիպավ մեկելին, մեկել՝ մեկելին,

Յոթն էլ շար, դեց, էլավ դուրս:

Տեսավ էրկու մարդ կայնած են սարին:

Էդ վախտ Հովան մեկել բոռաց.

«Մհե՜ր, Մհե՜ր,

Քո հեր սպանած.

Քո մերն էլ մեռե,

Էսօր յոթն ենք արե.

Թե դու սաղ ես, արի,

Քո հոր վրեժ մնացե գետին,

Արի քո հոր վրեժ առ»:

Մհեր վազեց, մտամ ախոռ,

Վաչոյի ձին քաշեց, հեծավ,

Վաչոյի գուրզ կապեց վրեն,

Դիմեց դեմի էն էրկու մարդ,

Էլավ սարի գլուխ, կայնավ:

Քեռի Թորոս դարձավ Հովան, ասաց.

— Հովան, սրան պետք է փորձեմ.

Թե Դավթի տղեն է, կըտանեմ,

Թե Դավթի տղեն չէ, կըզարկեմ,

Կըթողնենք, էրթանք Սասուն:

Որ հասավ մոտ Քեռի Թոոոս,

Թորոս ասաց,— Տղա , լաո , էդ ուր,

էդ ո՞ւր էդպես հպարտ, հպարտ:

Ասաց.— Ւնձ էրկու մարդ կըկանչեն,

Էնոնք էստեղ ին, ուր գացին:

Ասաց,— Դու ի՞նչ մարդ ես, որ քե կանչեն,

Դու ճիժ ես հալա, տղա ես:

Ասաց.— Ի՞նչ է, դու մարդ ես, ես մարդ չե՞մ:

Քեռի Թորոս ասաց,— Տղա , լաո ,

Քե գուրզ մի կըզարկեմ՝ թռնես չուրի Արազ,

Համա դու ճիժ ես, առաջ դու զարկ,

Հեւոո ես կըզարկեմ իմ գուրզ:

Տղեն որ իր գուրզ վրա բերավ,

Քեռի Թորոս քշեց վեցոտեն Լազգին,

Մհերի ձիու դոշի տակով անցավ,

Մհերի գուրզ դատարկ գնաց:

Քեռի Թորոս օլրավ, կայնավ, ասաց.

— է՜յ, տղա, քե պատրաստ պահի,

Օր քե իմ գուրզ զարկեմ:

Գուրզ որ զարկեց Թորոս,

Մհերի ճուռ գամեց թամքին,

Համա Մհեր օֆ էլ չարեց:

Որ օֆ չարեց, Քեռին ասաց,

— Յա , տղա՛, քո հոր հերական ասա,

Քո մոր մերական ասա,

Չէ՞ղնի թե դու բիճ ես:

Ես իմ գուրզ կըզարկեմ,

Ապառաժ քարեր ջարդ ու խուրդ կանի,

Համա դու իսկի օֆ Էլ չարիր:

Մհեր ասաց.— Բիճը դու ես,

Ւմ հոր հերական Վաչոն Է,

Իմ մոր մերական Մարջոն Է:

— Վայ, իմ աչքեր քոռնան,— ասաց Թորոս,

Ուշք անցավ, ընկավ գետին:

Մհեր մոլրավ, կայնավ, ասաց.

— Էդ հայ ծո՞ւռ Է, ի՞նչ Է,

Ւնք զարկեց ինձ, բրինդար Էրեց,

Ւնք լե ընկավ, մեռավ,

Էս ի՞նչ բան Է, Էս ի՞նչպես կէղնի:

Ձենով Հովան վազեց, ջուր բերեց,

Ջուր տվին երեսին, կանչեցին,

Քեռի Թորոս ուշքի էկավ, կայնեց:

Մհեր հարցուց.— էդ ի՞նչ բան է, բիձա,

Դու ինձ զարկիր, բրինդար էրիք,

Դու էլ ընկար, մեռար:

Քեռի Թորոս ասաց.

— Բա ես չմեռնեմ, ո վ մեռնի,

Քո հոր հերական Դավիթ էղնի,

Քո մոր մերական Խանդութ էղնի,

Դու էսօր կայնես, ասես ՝

Վաչոն՝ իմ հոր հերական:

Մարջոն՝ իմ մոր մերական:

— Հապա, բիձա,— ասաց Մհեր,—

Ո՞ւր է իմ հերական Դավիթ,

Ուր Է իմ մերական Խանդութ:

Քեռի Թորոս ասաց,

— Լաո՛, Դավիթ սպանվեր է,

Խանդութ էլ մեռե:

— Քեռի,— ասաց,— ո՞վ է սպաներ Դավիթ:

Քեռի Թորոս ասաց,

— Չմշկիկ Սուլթանի աղջիկ է սպանե.

Չմշկիկ Սուլթան էլ գահ է կա,

Սասնա հող-քար. ողողի, տանի:

Ձենով Հովան ասաց,

— Որդի, կռապաշտներ սպանին Դավիթ,

Էս Կաղզվանից բռնած,

Մինչև էրթանք, էլնենք Սասուն,

Բոլորն էլ դուշման են մեզ:

Մհեր էդ որ լսեց, էլաց,

Քիթ ու բերնին ընկավ գուճ:

Քեռին, Հովան թափան վրեն,

Ւնչ արեցին, չկարացան շտկեն:

Մհերի արտասունք թափավ,

Գետին արեց խանդակ, գնաց:

Ւրեք օր անցավ, սիրտ հովացավ,

Գետնից վեր էլավ, ասաց,

— Աչքեր, դու կուրաներ, տղա-տղա որբ չմներ,

Խնդաներ վեր քո հոր գլխու գոտին,

Աչքեր, կուրաներ, տղա-տղա որբ չմներ,

Խնդաներ վեր քո հոր Քամար պողվըտին.

Աչքեր, դու կուրաներ, տղա-տղա որբ չմներ,

Խնդաներ վեր քո հոր Թուր Կեծակին.

Աչքեր, դու կուրաներ, տղա-տղա որբ չմներ,

Խնդաներ վեր քո հոր Շապիկն Զրխլին,

Աչքեր, դու կուրաներ, տղա-տղա որբ չմներ,

Խնդաներ վեր քո հոր Ջըզմեն ոտնին,

Աչքեր, դու կուրաներ, տղա-տղա որբ չմներ,

Խնդաներ վեր քո հոր Քուռկիկ Ջալալին:

Քեռի Թորոս, Ձենով Հովան էլան,

Մհերի բրին կապեցին,

Առան, էկան Սասուն:

Բ. ՄՀԵՐԸ ՎԱՆՔԻ ԱՆՈՒՆԸ ԴՆՈԻՄ է ՄԱՏՆԱՎԱՆՔ

Սասնա ճամբին մի վանք կար.

Էդ վանքի անուն Մատղավանք էր,

Էնտեղ քանի մի վանական կապրեր՝

Վանհոր հետ մեկտեղ:

Դավթի թշնամի յոթ թագավոր

Իմացան՝ Մհեր էդ կողմով տ՚անցնի,

Մարդ ղրկին վանք, վանահոր ասին.

— Ինչ վախտ Մհեր քեզ մոտ գա,

Կամ վանքի մոտով անցնի,

Մեզ էն սհաթ իմաց տուր:

Նրանց միտք էն էր՝

Մհերի ճամփան փակեն,

Մհեր բռնեն, սպանեն:

Քեռի Թորոս առջևեն կերթար,

Մհեր, Ձենով Հովան՝ հետևեն,

Օրը մթնել էր,

Լեռնալանջով իջան ձոր:

Թորոս տեսավ՝ գերաններ դրած,

Իրենց ճամփան փակեր են:

Էդ որ տեսավ, կայնավ,

Մհեր հարցուց.— Քեռի, ինչո՞ւ կայնար:

— Էհ, որդի,— պատասխան Էտուր Թորոս,-

Ես միշտ ասեր եմ,

Որ քարն ու քոլն էլ մեզ հակառակ են,

Գերաններ գցեր, ճամփան փակեր են:

Էդ թակարդ վանահոր սարքածն էր.

Էդպես էր արե, որ էնոնք ճամփան մաքրելուց դադրեն,

Հասնեն վանք, քնեն,

Թշնամիք ջան, բռնեն-սպանեն,

Մհեր ասաց,— Փակ քացել չէ՞ղնի, Քեռի:

— Կէղնի, ինչու չէ,— ասաց Թորոս,—

Քո տեղ թե Դավիթն էղներ,

Գերաններ նիզակով կըտայի էնոր,

էն կառներ, կըթալեր դեն,

Ճանփան կըբացվեր, կերթենք:

— Քեռի Թորոս,— ասաց Մհեր,

— Հիմիկ դու ինձ փորձի:

Թորոս մի գերան առավ նիզակի ծերին,

Գլխի վերևով պարզեց, ասաց,

— Առ, Մհեր, շպրտի դեն:

Մհեր առավ, շպրտեց ձոր:

Քեռին տվեց, Մհեր շպրտեց,

Քեռին տվեց, Մհեր շպրտեց,

Մինչև կես գիշեր ճամփան բացին,

Գացին հասան վանք:

Վանահեր Էնոնց սենեկ մի տվեց,

Հաց դրեց, հաց կերան,

Դադրեր ին, պառկան, քնան:

Հենց որ էդոնք քնան,

Վանահեր էլավ, գաղտուկ

Իմաց տվեց յոթ թագավորին,

Թե Մհեր քներ է, էկեք:

Լուս չէր բացվե, Թորոս զարթնավ,

Տեսավ՝ զորք էկե, ճամփեք փակե,

Վանք փաթթեր է, նստե՝

Սաղ էլ սիպտակ շապիկ հագած:

Շատեր էլ ձիեր հեծած,

Դեսուդեն կըքշեն, կըբոռան՝

«Վարավուրդ արեք՝ Մհեր չփախչի»:

Մոտեցավ, Մհեր բոթեց, ասաց.

Մհե՛ր, Մհե՛ր, վեր էլի:

Մհեր զարթնավ, ասաց.

- Հը, ի՞նչ կա, քեռի, ի՞նչ է պատահե:

— Չէ՛ ես կասեմ, լաո ,— ասաց Թորոս,-

Մենակ քարեր լեզու չունեն,

Համա էնոնք էլ մեզ թշնամի են,

Վեր էլի, մի դուրս նայե:

Մհեր էլավ, նայեց, տեսավ

Զորք էկե, ճամփեք փակե,

Վանք փաթթեր է, նստե՝

Սաղ էլ սիպտակ շապիկ հագած,

Անհամար խարույկներ կվառվեն,

Կանաչ-կարմիր բոցեր էլած

Գահի մտնեն ներս, իրենց կուլ տան:

— Քեռի Թորոս,— ասաց Մհեր,—

Դու և Ձենով Հովան

Ձեր ձիեր հեծեք, գացեք տուն,

Մութ է, ձեզ չեն տեսնի,

Ես կըմտնեմ զորքի մեջ,

Աստված յա ինձ կտա, յա էնոնց:

— է՜հ, որդի,— ասաց Քեռի Թորոս,—

Քո տեղ թե որ Դավիթ էղներ,

Կարող էր էդպես աներ,

Դու տղա ես, մի էրթա:

— Չէ,— ասաց,— Քեռի, վեր էրթանք:

Ու վեր կացան:

Մհեր գնաց, հեծավ իր ձին,

Թուրը քաշեց, ընկավ զորքի մեջ,

Աջու զարկեց, ձախու զարկեց,

Զորք կոտորեց, քշեց,

Ինչպես էլած զորեղ քամին

Մղմեղի երամ կըքըշի:

Թորոս, Հովն Էդ որ տեսան,

Իրենք Էլ եռանդի Էկան,

Առան մեկ-մեկ մի ջոջ գերան,

Ընկան զորքի մեջ, ջարդին:

Մհեր տեսավ հանկարծ,

Յոթ գազ երկան մի գերան,

Քեռի Թորոս առած ձեռ,

Կըդնի զորքի քամկին,

Կըքշի կըթափի անդունդք:

Հովան էլ մի կողմից կանի էդ:

— էդ ի՞նչ կանեք,— ասաց Մհեր,—

Թուրը թողած, փետով կըջարդեք:

— Երդում եմ էրե,— ասաց Թորոս,—

Քո հորից ետ սուր չառնեմ իմ ձեռ,

Սրի փոխարեն գերան առա,

Որ քիչ օգնեմ քեզ:

Կալի մեջ դու հաշան կանես,

Խուրձեր ցաք-ցրիվ կըտաս,

Մենք էլ փեշեր վրա կըթալենք:

Էդպես մի լավ ջարդ տվեցին,

Զորքի քոք կտրին, պրծան,

Դարձան էկան վանք:

Մհեր վանահոր գտավ, բերեց,

Մե ձեռքով բանցրցուց ,վանքի սուն,

Մեկել ձեռով բռնեց Վանահոր մազեր,

Գլուխ դրեց սան տակ,

Սուն բաց թողեց վրեն, ասաց.

— Անիծվի Էն մարդ, ով սրանից ետ

Էս վանք Մատղավանք կոչի,

Սրանից եդ վանքի անուն

Մատնավանք պիտի Էղնի,

Քանի որ վանահեր մատնություն արեց:

Էլան ապա խաղաղ, հանգիստ

Ձիեր հեծան, էկան Սասուն:

Գ. ՄՀԵՐԸ ՍՊԱՆՈՒՄ է ՉՄՇԿԻԿ ՍՈԻԼԹԱՆԻՆ ԵՎ ԱՎԵՐՈԻՄ ԽԼԱԹԸ

Էկան, հասան Սասուն:

Ձենով Հովան գնաց,

Սասնա տան շորեր էբե,

Սասնա տան զենք ու զրահ էբե,

Էւոու Մհերին ասաց,

— Առ, որդի, էսոնք ամեն քեզ,

Էլ ես խնայեմ ո՞ւմ համար,

Սասնա տան խոյերեն դու ես մնացե,

Գնա քո հոր վրեժ առ:

Մհեր էլավ՝

Զհրեղեն Շապիկ հագավ,

Կապան Կադիֆին հագավ,

Շալվար Զրխին հագավ,

Կոշիկ Արզըմին հագավ,

Գուտին ի գլխին դրավ,

Քամարն ի մեջքին կապեց,

Թուր Կեծակին կապեց,

Սանձ Սադաֆին դրեց Քուռկիկ Ջալալու բերան,

Թամք Սադաֆին դրեց Ջալալու վրա,

Գուրզիկ ջոջանին դրեց իր թևին,

Նիզակ կտրիճին առավ ձեռ,

Թռավ, հեծավ Քուռկիկ Ջալալին:

Քուռկիկ Ջալալին ասաց,

— է՜յ, դու ո՞վ ես, որ ինձ հեծնես,

Քո ի՞նչ բերան է ինձ հեծն՛ես:

Մհեր ասաց.— Քուռկիկ Ջալալի,

Անբախտություն մի անի ինձ հետ,

Ես էլ սասնա տան խոյերից եմ:

Քուռկիկ Ջալալին ասաց,

— Դավթի խաթեր համար

Ես քեզ չեմ դիպնի,

Վեր կաց, հեծի ինձ:

Մհեր հեծավ ձին տ՝էրթեր,

Քեռի Թորոս ծոցեն էհան կոտոշ,

Որ Դավթի արնով լցուկ էր,

Էտու Մհեր, ասաց,

— Էդ քո հոր արուն ի՝

Կոտոշի մեջ կեռա, վրեժ կուզի:

Մհեր կոտոշի խուփ բացեց տեսավ

Օղորթ որ արուն մեջ կեռար:

Կոտոշ դրեց ծոց, ասաց.

— Ո՜վ, երկնածին տեր, երդում կանեմ,

Իմ հոր վրեժ առնեմ,

Խլաթա երկիր էնքան ավիրեմ,

Մինչև արուն դադրի եռալեն:

Քեռի, հորոխպեր, էլեք, էրթանք:

Քեռի Թորոս, Ձենով Հովան հեծան ձիեր,

Ընկան Մհերի հետև, գացին,

Ձենով Հովան ասաց.— Ես ի±նչ անեմ,

Մհեր տղա է, զատ չի հասկանա,

Ես էլ ծերացեր եմ, իմ մուխ առե քար,

Ինձնից էլ կռվող դուրս չի գա:

Քուռկիկ Ջալալին ասաց.

— է°յ, անիրավ, ինչ կըվախենաս,

Ինչք ան զորք էղնի, ինձ չի դիմանա:

Մհեր ասաց,— Հորոխպեր,

Բա մենք Սասնա տնեն չենք,

Չէ , մենք Սասնա տնեն ենք,

Մենք մեռնենք, մեր գերեզմանին

Թագավորներ չեն կարա մոտենա,

Քշե, էրթանք, մեր կռիվ անենք:

Գացին, հասան Խլաթա քաղաք.

Տեսան՝ զորք քաղքից դուրս կայնուկ է:

Մհեր ասաց.— Քեռի, հորոխպեր,

Դուք քաղա՞ք տ՚էրթեք, թե զորքի դեմ:

էնոնք միտք արին, ասին.

— Զորքի դեմ էրթանք, զորք շատ է,

Թե քաղաք էրթանք, դժար է,

Չենք կարա քաղաք ավիրե:

Մհեր ասաց.— Հորոխպեր, Քեռի,

Ձեր երկուսին ղրկեմ մի կողմ,

Իսկ ես մենակ մե կողմ էրթամ,

Ձեր սրտով չի±:

Քեռի Թորոս, Ձենով Հովան ասին.

— Մենք կ՚էրթանք դեպի քաղաք:

Մհեր ասաց,— Քեռի, հորոխպեր,

Չմշկիկ Սուլթան կախարդ կնիկ Է,

Որ կընեղվի, ,կէղնի կատու,

Կէղնի շուն, ոչխար, ագռավ,

Քաղքի մեջ ինչ տեսնեք, զարկեք,

Շունչ կենդանի չթողնեք:

Էնոնք գացին քաղաք,

Մհեր քշեց զորքի վրա:

Կոտոշ բռնեց ձեռ,

Թուր Կեծակին քաշեց,

Մտավ զորքի մեջ:

Աջու էզար, ձախու էզար՝ ջարդեց,

Ձախու էզար, աջու էզար՝ ջարդեց,

Քանի արուն կեռար ջարդեց,

Զորք զորապետի քոք կտրեց:

— Իմ հոր փոխ առա,— ասաց:

Համա տեսավ՝ կոտոշի արուն կեռա,

Ձիու գլուխ թեքեց դեպի քաղաք:

— էրթամ, տեսնամ,— ասաց,—

Քեռի Թորոս, հորոխպեր ի՞նչ են արե,

Չմշկիկ Սուլթան փախե, չկա:

Գնաց, տեսավ՝ Քեռի, հորոխպեր,

Քաղաք ամեն ավիրեր են,

Շունչ-կենդանի կտրե:

Մնացե մենակ մե կատու,

Էն էլ թռե մինարի ծեր,

Պոչ փաթաթե վիզ, նստե,

Դադրած կընայե քաղքին:

— Քեռի, կըտեսնա՞ս,— ասաց Մհեր,

Էդ Սուլթան Չմշկիկն է,

Դարձեր է կատու, թռե մինարի ծեր:

Մհեր նետ-աղեղ լարեց,

Զարկեց, Չմշկիկ բերեց տակ:

Բացեց կոտոշի մեջ, տեսավ՝

Արուն նորեն կեռա:

Մեկ էլ մի պառավ,

Մածնի շերեփ ձեռ, էկավ:

Մհեր ասաց.— Պառավ էդ ուր:

Պառավ ասաց.— Կասեն Մհեր էկի:

Տ’էրթամ, շերեփ զարկեմ գլխուն, սպանեմ,

Իմ սիրտ հովանա, դառնամ:

Մհեր ասաց.— Արի մոտ, արի մոտ,

Ականջներից ծանր եմ, չեմ լսե:

Ձեռ Էտու, պառավ դրեց գետին,

Մե ոտ դրեց ոտի վրա,

Մե ձեռ գցեց մեկել ոտ,

Քաշեց, ճղեց, շպրտեց դեն:

Շուրջ բոլոր նայեցին, տեսան

Նեմրութա սարից ծուխ կէլնի;

Էլան Նեմրութա սարի գլուխ,

Տեսան էստեղ էլ մի պառավ,

Քաշված անկյուն, ծուխ կանի:

Հարցուցին.— Ինչի՞ ծուխ կանես:

Պառավ ասաց.— Որ Մհեր չասի՝

Էնպես ավրեցի քաղաք,

Որ ոչ մի տեղից էլ ծուխ չի էլնում:

Մհեր բռնեց էդ պառավ,

Ամեն ոտ կապեց մե ծառ.

Ծառեր բաց թողեց:

Քաղքի ծուխ-մուխ կտրեց,

Հեղ մ՚էլ նայեց կոտոշ,

Տեսավ արու դադրեր է:

Էդ որ տեսավ, ասաց.

— Քեռի, հորոխպեր,

Ես իմ հոր վրեժ առա,

Ձիեր հեծեք, էրթանք:

Դ. ՄՀԵՐԸ ՉԻ ԽԱԲՎՈԻՄ ՀՈՎԱՆԻ ԿՆՈՋԻՑ ԵՎ ՀԵՌԱՆՈԻՄ է ՏՆԻՑ

Էկան, հասան Սասնա քաղքի մոտերք,

Քեռի Թորոս ասաց.

— Հովան, քո որդի չկա.

Մհեր դո՞ւ տանես, անես քե որդի,

Թե՞ ես տանեմ, անեմ ինձ որդի:

Նա կտրիճ է, շահող-պահող է պետք:

Ձենով Հովան ձեռ դրեց դոշին,

Փառք տվեց աստծուն, ասաց,

— Սասնա օջախ անտեր չմնաց,

էնոր ժառանգ էկավ, հասավ:

Ինձ որդի չկա,

Ես Մհեր տանեմ, անեմ ինձ որդի:

Մհեր շատ խորոտ տղա էր,

Տեսակով, քաղցրարուն, սիպտկակերպ.

Ով կըտեսներ էնոր բոյ-բուսաթ,

Խորոտ աչքեր, խորոտ քիթ-բերան,

Էրնեկ քո տիրոջ էղնի՝ կասեր:

Ձենով Հովանի կնիկ՝ Սառյեն

Աչք գցեց Մհեր, մեղավորցավ,

Սիրտ վար Մհերին ավրեց,

Միտք էրեց, «էն ջահել, ես ջահել,

Թե էնոր հետ նիստ ու կաց չանեմ,

Ես կըմեռնեմ, չեմ ապրի աշխարհ»:

Կանցնի ժամանակ մի, կէլնի,

Շաքարլամա հաց կըթխի գաղտուկ,

Հավ կըմորթի, կէփի, Մեղր, կարագ,

Յոթ տարվա գինի կըպատրաստի,

Աչքեր կըդեղի, պռկեր կըհանի,

Խորոտ-խորոտ շորեր կըհագնի,

Էդ բաներ կառի, մոմ կըվառի,

Կըգա Մհերի սենեկ:

Հովան քնուկ է:

Մհեր էլ դուռ շինե, քնե:

Սառյեն դուռ կըծեծե, կասե.

— Մհեր, էլ դուռ բաց:

Մհեր կասե.

— Դու ո՞վ ես, որ դուռ բանամ:

Սառյեն կասե,

— Քո հորոխպեր Հովանի կնիկն եմ:

Մհեր կէլնի դուռ կըբանա:

Սառյեն կըգա սենեկ, կընստի, կասի.

— Քե շատուց չեմ տեսեր, քե կարոտով էր,

Չեմ կարացե անուշ-անուշ բան շինե,

Անջախ էս բերի քե համար:

Էնտեղ կըբանա, կըդնի առջև Մհերին,

Շաքարլամա հաց, հավ, մեղր, կարագ,

Կուժ մի գինի, մեկ կթղա:

Մհեր միտք կանի, թե՝

«Ինձ մեր չկա, էս իմ մոր տեղն է»:

— էսօր որ դու էկար ինձ մոտ,

Ինձ ճանաչիր, իմ մոր տեղն ես:

Կըխնդանա, կասի. «Ուտեմ, խմեմ,

Հորոխպեր կնիկ ինձ պատիվ կանի էսօր»:

Աղեկ կըխմի, կըսարխոշանա,

Գլուխ կըդնի վեր բարձին, կըքնի:

Սառյեն Մհերի էրեսներ կըպագի,

Ճակատ, գլուխ կըպագի,

Կընայի, Մհեր քներ է,

Իսկի խաբար չի իր մոտեն:

Կէլնի, կէրթա իր սենեկ,

Հովան հալա քնուկ է:

Հովանի կնիկ սովրավ,

Մեկ շաբաթ գնաց, էկավ էդպես:

Մեկ օր էլ միտք արավ, ասաց.

«Յոթ տարվա գինին կըտանեմ,

Մհեր կըխմի, կըպառկի, քնի,

Ես նրա մոտեն ինչ կհասկանամ»:

Մեկել գիշեր կէլնի,

Մեկ տարվա գինի կըտանի,

Գինին էլ քիչ կըտանի:

Կէրթա սենեկ կընստի,

Կըդնի առջև Մհերին

Շաքարլամա հաց, հավ, մեղր, կարագ,

Կուժ մի գինի, մեկ կթղա:

Մհեր իր հաց կուտի,

Ջուր, գինին կըխմի:

Գինին գլուխ չի բռնի,

Մհեր կըմնա արթուն:

Կնիկ կնստի Մհերի գոգ,

Վիզ կըգրկի, երես կըպագնի,

Մհեր էնտեղ կընեղանա,

Չի թողնի երես պագի:

— Ել, գնա,— կասի,— թող քնեմ,

Վաղ քե բան կասեմ:

Խաբեց դրեց ճամփա:

Սառյեն գնաց, համա սիրտ չէր դադրի:

Լուս բացվավ, Հովանին ասաց.

— Հովան, դու գաս, էսօր էրթաս որսի,

Մհեր մնա տուն, շորեր լվանք:

Մհեր մնաց տուն,

Ձենով Հովան գնաց որսի:

Սառյեն էլավ ջուր տաքացրեց,

Տկլորացավ էնտեղ նստեց,

Ձեն տվեց Մհերին, ասաց,

— Արի ջուր լից իմ գլխին,

Ես մենակ չեմ կարա լողանա:

Սառյեն մախսուս էդպես կաներ,

Որ Մհեր լեշ տեսներ,

Սիրտ մեղավորնար, էրթեր իր ձեռ:

Մհեր հորոխպոր կնկա խոսքեն չէլավ,

Նրանք մեծին չեն հակառակի:

Գնաց, տեսավ՝ տկլոր նստեր է:

Չոքեց էնոր քամակ,

Մեկ ձեռքով աչքեր բռնեց,

Որ լեշ չտեսնի,

Մեկել ձեռքով ջուր լցրեց գլխին:

Սառյեն տակից նայեց, տեսավ

Մհեր աչքեր փակեր է, ասաց.

— Մհեր, ինչի աչքեր փակեր ես,

Ձեռ աչքերուց տար դեն,

Արի իմ հետ գլուխ մեկ արա:

Մհեր ասաց,— Հարսե,

Չէ դու իմ հորոիւպոր կնիկն ես,

Մեր հավատի մեջ էդպես բան չկա,

Էդպես բան չի էղնի, ամոթ է:

Սառյեն էդ լսավ, էլավ շորեր հագավ,

Գնաց տուն, քիթ մռութ ճանգռտեց,

Երեսներ արեց արինլվա,

Փողպատ-շապիկ ճղեց,

Մազեր գզգզեց, մազդեն արավ, նստավ.

«Վա՜յ, ես դրա պատանք կարեմ,— ասավ,—

Էդ էնքան էղնի, ինձնի չիրիշկա»:

Իրիկուն Հովան որսից էկավ,

Տեսավ՝ մազդեն արե, նստե լաց կէղնի,

Մազեր գլխուն գըզգզված,

Շորեր ճղճղած, երեսներ արնաճապաղ:

Ասաց,– Կնիկ, Էդ ի՞նչ Է Էղե քե,

Էդ ինչի՞ լաց կէղնիս:

Ասաց.— Ես կասեի դու ինձ որդի ես բերե,

Չէր գիտե, թե ինձ էրիկ ես բերե,

Ես իմ գլուխ կըլվաներ,

Եկավ, ձեռ գցեց ինձ,

Իմ շորեր ճղճղեց,

իմ քիթ, բերան ճանգռտեց,

Իմ երեսներ արնոտեց,

Ինձ խայաառակ արավ ջրի մեջ,

Թե արի քո գլուխ իմ հետ մեկ արա:

Զոռով ես փրթա, փախա,

Ինք էլավ, գնաց քաղքի մեջ:

Էս բան ես չեմ կարա տանի,

Կամ էն կըմնա մեջ էս տան, կամ ես:

Հովան ասաց.— Կնիկ սուտ մի խոսի,

Էդ մեր ազգին չկա,

Տղեն իմ ձեռից մի հանի,

Սասուն մի թողնի անտէր:

— Որ էդպես է,— կասի կնիկ,—

Ես կէրթամ, Մհեր թող մնա քո տուն:

Հովան կասի.— Հայի օրենքի մեջ

Պսակված կնիկ թողնել, ամոթ է,

Իմ նամուս գետին մի տա,

Էդպես բան մի անի:

Վերջ ճար կըկտրի,կասի.

— Իրիկուն դուռ կըշինենք վրեն,

Չենք թողնի ներս գա:

Իրիկուն որ էլավ,

Էլան, դուռ ու դարպաս փակին:

Մհեր էկավ, տեսավ՝

Դուռ ու դարպաս փակ է,

Տեղ չկա՝ էրթա ներս,

Իմացավ, որ էդ բան

Հորոխպոր կնկա արածն է:

Կանչեց ասաց.— Հորոխպեր, դուռ բաց,

Քո կնիկ ինչպես իմ Խանդութ մեր,

Քո կնիկ ինձ համար լուս արեգակն է,

Քանց թառլան Դավթի գերեզման է,

Քո կնիկ ինձ համար սուրբ է,

Ես քո կնկան ձեռ չեմ տվե:

Հորոխպեր դուռ չբացեց:

Մհեր դժարացավ, լացեց, ասաց.

— Հիմիկ կարամ քացի մի տամ,

Դու էլ, քո կնիկ էլ էրթաք անդուդք

Համա ի՞նչ անեմ, հերահոտ հորոխպեր,

Համա բոզու խաբած ես:

Մհեր թողեց Աասուն, հեռացավ: