Սիիրթ

Սիիրթ, (Сиирт, Siirt), Սղերդ, Ըսերդ, Խերհեթք, Խերհերթք, Սաերտ, Սաիրդ, Սգերտ, Սեերդ, Սեերտ, Սերդ, Սերթ, Սերխեթ, Սերխեթք Հին, Սերտ, Սիերդ, Սիերտ, Սիիրդ, Սիիրտ, Սղերթ, Սղերտ, Սղիթ - Քաղաք Արմ Հայաստանում, Բիթլիսի նահ-ի Սղերդի գավ-ում, Բիթլիս ք-ից 50-52 կմ հր-արմ, Սղերդի գետի ափին, Սղերդ գավ-ի և գվռկ-ի կենտրոնը: Ունի բարեխառն կլիմա, առատ ջուր և արգավանդ հողեր: Ք թաղված էր խաղողի այգիների, մրգատու ծառաստանների, փարթամ պարտեզների և բանջարա նոցների մեջ: Շուրջը տարածվում են արոտավայրերն ու մարգագետինները: Վ. Քինեի տվյալներով՝ Ս 1891 թ ուներ 15000 բնակիչ, որից հայերը՝ շուրջ 4000, մնացածը` թուրքեր, քրդեր և ասորիներ: Այլ տվյալնե րով՝ հայերի թիվը մինչև 1915 թ ցույց է տրվում 6000 և ավելի: Զբաղվում էին հողա գործությամբ, անասնապահությամբ, խաղողագործությամբ, պտղաբուծությամբ, առևտրով և արհեստներով: Ք ու նրա շրջակայքը հայտնի էին խաղողի (շաֆի տեսակի), տեսակ-տեսակ պտուղների և հատկապես թզի, նռան, սեխի, ձմերուկի, վարունգի ամենաընտիր տեսակներով, որոնք վաճառվում էին նաև հարևան գ-երում: Ս-ի հայերը պատրաստում էին նաև ընտիր գինիներ, գործում շատ հարգի շիլա կտոր, պղնձից պատրաստում ամենատարբեր բնույթի առարկաներ ու իրեր: 19-րդ դ վերջերին և 20-րդ դ սկզբներին ք-ում հաշվվում էին շուրջ 100 խանութ, տասնյակ առևտրական կրպակներ, արհեստանոցներ, կերի արտադրական ձեռնարկություն: 1880–ական թթ ք-ում գործում էին արական և իգական 2 հայկական վարժարաններ, որոնք փակվե ցին 1890-ական թթ: Ուներ Առաքելական, Կաթոլիկական և Ավետարանական 3 եկե ղեցիներ և մի վանք` ս Հակոբ անունով: Ս-ի հիմնադրումը, ոմանք կապում են Պարույր Սկայորդու, ոմանք՝ Տիգրան Մեծի հետ: Գտնում են, որ Ս անունը առաջացել է հին Խերհեթք անունից, ոմանք էլ ստուգաբանում են պարսկերեն սե-արդ-ից, որ նշանակում է «3 անգամ ավերված ու վերակառուցված»: Ս-ի ու նրա շրջակայքի հայերի ողբերգութ յունը սկսվեց 1895 թ հայկական կոտորածներով: Այդ ժամանակ ք-ի հայերից շատերը սպանվեցին. շատերն էլ բռնությամբ մահմեդականացվեցին: Նրանց ունեցվածքը կողոպտվեց թուրքերի ու քրդերի կողմից, իսկ տներն ու խանութները քարուքանդ արվեցին: Հայության գոյությունը Ս-ում ավարտվեց 1915 թ մեծ եղեռնով, երբ ք-ում կենդանի մնացին միայն 100 արհեստավորներ, իսկ երիտասարդներից նրանք, որոնք զենք ունեին, քաշվեցին լ-ները և 1916 թ մեծ դժվարություններով ռուսական զորքերի ու հայ կական կամավորների հետ անցան Արլ Հա յաստան: 1916 թ Ս ազատագրվեց ռուսա կան զորքերի կողմից, սակայն քիչ անց՝ կրկին թողնվեց: Ս-ում է ծնվել նկարիչ և քանդակագործ Արամ Սերոբի Ղարիբյանը (1911թ):

Սղերդ, Сгерд, Sgherd, Սգերտ, Սեորդ, Սեորտ, Սիերդ, Սիերտ, Սիիրդ, Սիիրթ, Սիիրտ, Սիրթ, Սղերթ, Սղերտ – Գավառ Արմ Հայաստանում Բիթլիսի նահ-ում, Տիգրիսի և նրա ձախակողմյան Բիթլիս, Արլ Տիգրիս, Ռեդվան վտակների ու սրանց օժանդակների հովիտներում: 16-18-րդ դդ մտնում էր Դիարբեքիրի նահ-ի մեջ: Ս հս-ից սահմանակից է Բիթլիսի, հր-արլ-ից՝ Վանի և Հեքյարիի, հս-արմ-ից՝ Գենջի գավ-ներին, հր-ից՝ Դիարբեքիրի նահ-ին: Ռելիեֆը լ-նային է, միջին բարձր 1100 մ, տարածությունը՝ 11.3 հազ քառ կմ: Ունի արգավանդ հողեր, փարթամ արոտավայրեր, խմելու և ոռոգելու առատ ջուր, հանքային աղբյուրներ: Տեղ–տեղ երեք անգամ բերք էին ստանում: 1890–ական թթ գավ ուներ շուրջ 30000 հայ և մի այդքան էլ թուրք, քուրդ և ասորի բնակիչ: Այլ տվյալներով բնակչության թիվը ցույց է տրվում շուրջ 100000: Գավ-ը բաժանված էր 7 գվռկ-ների, դրանք էին` Բարվար, Էրուն, Խարզան, Հազո, Շիրվան, Ռեդվան. Սղերդ, որոնց բնակավայրերի ընդհանուր թիվը 679 էր: 1882 թ տվյալներով՝ Ս գավ-ի շուրջ 100 գ-եր հայաբնակ էին, իսկ 20-ը ուներ խառը բնակչություն:

Գավ-ի տնտեսությունը բազմաճյուղ էր: Երկրագործւււթյան և անասնա պահության հետ մեկտեղ այստեղ զբաղվում Էին նաև խաղողագործությամբ, պտղաբուծությամբ, մշակում էին սեխ, ձմերուկ, թուզ և այլ պտուղներ ու բանջարեղեն, որոնք մեծ պահանջարկ ունեին նաև հարևան գավ-ներում: Հայերը հմուտ գինեգործներ էին, բրուտներ և մետաղագործներ: Գավ-ի տա րածքում կան նավթի, պղնձի և այլ օգտակար հանածոների պաշարներ. որոնք արդ յունահանվում էին պարզունակ եղանակնե րով: Գավ-ի հայ արհեստավորների, հատ կապես պղնձից և այլ մետաղներից պատ րաստած իրերն ու առարկաները և շիլա կոչվող գործվածքը բարի համբավ ունեին նաև գավ-ի տարածքից դուրս: Ոչ լրիվ տվյալներով՝ 1903 թ գավ-ում գործում Էին 30-ից ավելի եկեղեցիներ ու մի քանի վանքեր, որոնց մեծ մասին կից կային վարժարաններ: Օսմանյան Թուրքիայի տիրապետության տակ Ս-ի հայերի ւլիճակը առանձնապես ծանրա ցավ 19-րդ դ երկրորդ կեսից: Ազգային ու կրոնական հալածանքները և տնտեսական անտանելի վիճակը այդ ժամանակվանից պանդխտության էին մղում հայ ժողովրդի աշխատավորական զանգվածներին: Հենց միայն 1877 թ Ս-ից Կոստանդնուպոլիս և այլ վայրեր էին պանդխտել շուրջ 5000 հայեր: Նրանց թիվը արագորեն ավելանում էր նաև հետագայում: Ս-ի բազմահազար հայությանը դժվարին ճակատագիր բաժին ընկավ 1915 թ մեծ եղեռնի ժամանակ: Այդ թվակա նին ռուսական զորքերն ու հայ կամավորնրը ազատագրեցին Ս, սակայն քիչ հետո հե ռացան այնտեղից, հայությանը թողնելով միայնակ ու անօգնական: Օգտվելով ընձեռնված հնարավորությունից, թուրք ջար դարարները 1915 թ համարյա ամբողջովին ոչնչացրին նրանց: Նրանցից միայն մի քա նի հազար հոգու հաջողվեց գաղթել այլևայլ վայրեր: Ս այժմ առանձին նահ է Թուրքիայի կազմում: