Մեր գրքերէն քաղուածքներ

ՄԵՐ ԳՐՔԵՐԷՆ ՔԱՂՈՒԱԾՔՆԵՐ

ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԱԲՈՎԵԱՆ

ՎԱԹԱՆ

Ա՜խ վաթան, վաթան՝ քո հողին ղուրբան,

Քո ծխին ղուրբան, քո ջրին ղուրբան,

Է՞ս փառքն ունէիր, է՞ս պատիւն առաջ,

Որ հիմիկ աւրուել, մնացել ես անջան։

Ե՞րբ միտք կ՛անէի՝ թէ էս հողերը,

Էս դաշտն ու սարերն, էս սուրբ ձորերը,

Էնպէս մեծութիւն, էնպէս լաւ օրեր

Քաշել են, մնացել, ա՜խ հիմիկ անտէր։

Հող ունենք՝ խլած, կեանք ունենք՝ մեռած,

Ա՜խ, ջրի, կրակի մենք եսիր դառած,

Ոչ երկինքն տեսնի մեր սուգն ու լացը,

Ոչ երկիրը պատռուի մեզ տանի ցածը։

Ա՜խ, մեր սիրտն էնպէս ընչի՞ հովացել,

Արինը ցամքել, մեր կուռը թուլացել,

Եարաբ, կը տեսնե՞մ, ա՜խ, ես մէկ օր էլ

Մեր սուրբ երկիրը թշնամուց ազատել։

Էն ի՞նչ շունչ կըլի, որ էս նոր հոգին

Փըչի վեր կացնի քնից մեր ազգին.

Էն ի՞նչ ձեռք կըլի, որ մեր աշխարքին

Էլ ետ սիրտ տայ ու կանգնեցի կրկին։

Խաչատուր Աբովեան

ԱՒԵՏԻՍ ԱՀԱՐՈՆԵԱՆ

ԿԱՐՕՏ ՀԱՅՐԵՆԻ

Մասի՛ս, ջան Մասիս Արտաւազդը տուր մե՛զ:

Նայիր Գրգուռին, Սիփան, Նեմրութին,

Սեւանայ լճից մինչեւ Վանայ ծով,

Հայկական Պարից մինչեւ մեր Տաւրոս,

Արաքսի ափերից մինչ Տիգրիս, Եփրատ,

Վիթխարի հովիւ Հայոց Աշխարհի,

Զաւակներդ ո՞ւր են, ո՞ւր են հօտերդ ...

Ձին է խրխնջում քո անդունդներում,

Սէգ Արտաւազդի հուր երիվարը.

Վուլկանը Հայոց վաղուց է կերտել,

Սուսերն ահեղ շանթերից ձուլուած.

Փշրիր շղթաներն ամեհի արքայի,

Քաջքերդ ոտքի հա՛ն, աժդահաներըդ,

Հուր ու բոց շնչող քո վիշապները.

Աշխարհի վրայ շպրտիր նրանց.

... Կարմիր հողմերիդ թումբերը քանդիր,

Արտաւազդը տուր մեզ զէնք ու զրահով,

Ու թող աշխարհի հիմերը դղրդան

Նրա փրկարար յաղթ հարուածներից.

Ա՜հ մենք այնպէս կարօտ ենք Ոյժին,

Մասի՛ս, ջա՛ն Մասի՛ս:

Քաղուած Աւետիս Ահարոնեանի «Լռութիւն» Գիրքէն

Երբեմն ինձ թւում էր, թէ լալիս եմ մեծ բնութեան հսկայ ցաւը, որ՝ ով գիտէ ինչո՞ւ յանկարծ բուն է դրել իմ խեղճ սրտում: Մտածում էի, թէ երեւի բոլոր բանական արարածներին յատուկ է մի այդպիսի ներքին կացութիւն, երբ մարդ առանց հասկանալու պատճառը՝ լուռ լալիս է, գուցէ տիեզերքի ցաւից, նրա յարատեւ երկունքից մի բաժին կայ մարդկային հոգու մէջ, եւ անհատը իբրեւ գերագոյն պարտք՝ երբեմն պարտական է սգալ մօր հետ:

ՂԱԶԱՐՈՍ ԱՂԱՅԵԱՆ ԱՆԱՀԻՏ ԹԱԳՈՒՀԻՆ

Հէքիաթ

Ժամանակին Հայոց աշխարհին մէջ կ'իշխէր թագաւոր մը, Վաչէ անունով: Ան կ'ուզէր ամուսնացնել իր միակ որդին՝ Վաչագանը, որուն քսան տարին լրացած էր արդէն, բայց Վաչագան այդ մասին լսել անգամ չէր ուզեր: Մանկութենէն , կրօնական ուսում ստացած ըլլալով ան մտադիր էր վանք քաշուիլ եւ նուիրուիլ Աստուծոյ:

Հօր անդադար ստիպումներէն խուսափելու համար Վաչագան որսորդութեամբ կը զբաղէր եւ օրերով կը բացակայէր պալատէն:

Օր մը, որսէն վերադառնալուն, յոգնած, քրտնած ու ծարաւ, Վաչագան իր հաւատարիմ ընկերոջը ու ծառային՝ Վաղինակին հետ կը հասնին գիւղ մը, կը նստին աղբիւրին մօտ որ հանգստանան եւ ջուր կը խնդրեն  ջուր տանելու համար աղբիւր եկած աղջիկներէն:   Անոնցմէ մէկը կը լեցնէ եւ կը դատարկէ բաժակը չորս-հինգ անգամ եւ միայն վեցերորդ անգամ կը տանի եւ կու տայ անծանօթ որսորդին:
«Ես տեսայ որ դուք յոգնած ու քրտնած էք, իսկ այդ վիճակի մէջ պաղ ջուրը վնաս է, այդ պատճառաւ ալ ես դիտմամբ ուշացուցի մինչեւ որ դուք քիչ մը հանգստանաք եւ զովանաք», կը բացատրէ իր տարօրինակ վարմունքը աղջիկը: Անոր խելացի խօսքերը կը զարմացնեն Վաչագանը, բայց գեղեցկութիւնը ալ աւելի կը սքանչացնէ զինք: Աղջկան աչքերուն մէջ այնպիսի գրաւիչ զօրութիւն մը կար, որ Վաչագան իսկոյն կը կախարդուի կ'ապշի:

«Անունդ ի՞նչ է» կը հարցնէ Վաչագան: «Անահիտ» կը պատասխանէ աղջիկը: «Դուն որո՞ւն աղջիկն ես»: «Մեր գիւղին հօտաղ Առանին» կը պատասխանէ Անահիտ եւ արագ կը հեռանայ:

Բայց մեր զգայուն թագաժառանգին սիրտը գրաւուած էր արդէն: Անահիտին սեւ-սեւ խոշոր ու վառվռուն աչքերը կարծես վրձինով գծուած յօնքերը, վայելուչ հասակը այդ պահէն սկսեալ չեն լքեր այլեւս Վաչագանին միտքը:

Օր մը, ընդառաջելով իր ամուսնութեան վերաբերեալ թագաւորին ու թագուհիին շարունակուող ստիպումներուն, Վաչագան կ'ըսէ:

«Եթէ դուք անպայման կ'ուզէք որ ես ամուսնանամ, գիտցէ՛ք որ ընտրեալս Հացիկ գիւղի հօտաղ՝ Առանին աղջիկն է, Անահիտը»:

Յաջորդ օրը, ամբողջ քաղաքը կը դղդղայ այդ լուրէն:

«Կ'երեւի թագաւորին տղան խենդեցած է, եթէ իշխաններուն աղջիկները թողած կ'ուզէ ամուսնանալ հօտաղին աղջկան հետ», կը չարախօսեն շատերը:

Թագաւորն ու թագուհին տեսնելով որ անկարող են որեւէ ձեւով իրենց որդիին միտքը փոխել, կ'որոշեն մեծամեծ նուէրներով երկու պատուաւոր իշխաններու հետ միասին Վաղինակը ղրկել հարսնախօսութեան՝ Հացիկ:
«Ուրեմն իմ տեսած որսորդս թագաւորին որդի՞ն էր» կը հարցնէ անոնց  Անահիտ զարմացած:
«Ան շատ համակրելի երիտասարդ էր, բայց արդեօք որեւէ արհեստ գիտէ՞: Արհեստը այնպիսի բան է, որ ամէն մարդ պէտք է գիտնայ, ծառայ ըլլայ թէ՛ տէր, իշխան թէ՛ թագաւոր: Եթէ թագաւորին տղան կ'ուզէ, որ ես իր կինը դառնամ, թող նախ եւ առաջ արհեստ մը թող սորվի» պայման կը դնէ Անահիտ:
Վաչագան խելացի գտնալով Անահիտին խօսքերը մէկ տարուան մէջ դիպակ հիւսել կը սորվի, իր ձեռքերով բաճկոնակ մը կը հիւսէ Անահիտին համար եւ կը ղրկէ անոր որպէս նուէր:
«Այլեւս բան չունիմ ըսելու, յայտնեցէք թագաւորի որդիին իմ համաձայնութիւնս եւ իմ կողմէս ալ նոր հիւսուած գորգս տարէք իրեն որպէս ընծայ» կ'ըսէ Անահիտ , թագաւորի մարդոցը:
Թագաւորն ու թագուհին ուրախացած այդ լուրէն եօթն օր ու եօթը գիշեր հարսնիք կ'ընեն ինչպէս սովորութիւն էր թագաւորական ընտանիքներուն մէջ եւ Վաչագանն ու Անահիտը կ'ամուսնացնեն:
Տարիները կ'անցնին....

Օր մը, Վաչագան, երբ ծնողքին մահէն ետք արդէն իր նախնիքներուն գահն էր բարձրացած, Անահիտին խորհուրդով կ'որոշէ ծպտուած երթալ ժողովուրդին մէջ, տեսնելու համար թէ իր երկրին մէջ արդեօ՞ք ամէն ինչ այնքան լաւ է, որքան կը ներկայացնեն իրեն իշխանները: Բայց բախտը չի ժպտար Վաչագանին: Այդ ճամբորդութեան միջոցին ան կ'իյնայ գերութեան մէջ եւ կը յայտնուի ահաւոր դժոխքի մը մէջ, բանտի մը մէջ ուրկէ դուրս գալն անհնարին էր եւ որուն դաժան վերակացուները ցմահ կ'աշխատցնէին արհեստ գիտցողները, իսկ միւսները առանց խտրութեան կը ղրկէին սպանդանոց:
«Ամէն մարդ պէտք է արհեստ մը գիտնայ, տէր թէ՛ ծառայ, իշխան թէ՛ թագաւոր», կը յիշէ Վաչագան Անահիտին իմաստուն խօսքերը: Եւ իր զարհուրելի վերակացուներուն հսկողութեան տակ Վաչագան կը սկսի դիպակ մը հիւսել, բայց այնպիսի զարդարանքներով, այնպիսի ծաղկագրերով, որոնք ուշադրութեամբ զննելով կարելի էր նոյն այդ դժոխքին պատմութիւնը կարդալ անոնց մէջ:
«Ասոր գինը միայն Անահիտ թագուհին կը գիտնայ» կը համոզէ Վաչագան բանտին վերակացուները եւ անոնցմէ մէկուն միջոցաւ դիպակը կը ղրկէ թագուհիին: Վերջինս վերցնելով հիւսուածքը վաճառական վերակացուին ձեռքէն ուշադրութեամբ կը զննէ եւ իր աչքերուն առջեւ հետզհետէ աւելի ու աւելի որոշակիօրէն կ'ուրուագծուի հետեւեալ գրութիւնը:
«Իմ աննման Անահիտս, ես ինկեր եմ սոսկալի բանտի մը մէջ: Այս դիպակը բերողը նոյն բանտին վերակացուներէն մէկն է: Եթէ շուտ օգնութեան չհասնիս, ես կորսուած եմ յաւիտեա՛ն»:
Երրորդ, չորրորդ անգամ ալ Անահիտ կը կարդայ Վաչագանին ուղերձը, յետոյ դիմելով վերակացուին զայրացած կը բացագանչէ. «Բերած դիպակդ ինծի յայտնեց քու ով ըլլալդ: Բռնեցէ՛ք այս մարդը եւ զինք մութ բանտը դրէ՛ք» -կը հրամայէ Անահիտ իր ծառաներուն, իսկ այնուհետեւ հաւաքելով զէնք ու զօրք կ'երթայ եւ գերութենէ կ'ազատէ Վաչագանը:

Ուսումն ու արհեստը պէտք է այնպէս հիւսուած ըլլան միասին, ինչպէս Վաչագան թագաւորին դիպակը իր խորհրդաւոր զարդարանքներով:

Ղազարոս Աղայեան

ԾԻԾԵՌՆԱԿԸ ԲՈՅՆ ԷՐ ՇԻՆՈՒՄ Ծիծեռնակը բոյն էր շինում, Ե՛ւ շինում էր , և՛ երգում, Ամէն մի շիւղ կպցնելիս՝ Առաջուան բոյնն էր յիշում:

Մէկ անգամ էր նա բոյն շինել Եւ շատ անգամ կարկատել, Բայց այս անգամ վերադարձին Բոյնն աւերակ էր գտել:

Այժմ նորից բոյն էր շինում, Ե՛ւ շինում էր , և՛ երգում, Ամէն մի շիւղ կպցնելիս՝ Առաջուան բոյնն էր յիշում:

Նա յիշում էր անցած տարին Իր սնուցած ձագերին, Որոնց ճամբին յափշտակեց Արիւնարբու թշնամին:

Բայց նա կրկին բոյն էր շինում, Ե՛ւ շինում էր , և՛ երգում, Ամեն մի շիւղ կպցնելիս՝ Առաջուան բոյնն էր յիշում:

Ղազարոս Աղայեան

ՀՐԱՆՏ ԱՍԱՏՈՒՐ ԽՆՁՈՐՆԵՐԸ

Իրիկուն մը, Ղուկաս աղբար, կրակին դիմացը նստեր՝ ունելիով մոխիրները կը խառնէր, երբ իր կինը սենեակէն ներս մտաւ ձեռքը կողով մը լեցուն խնձոր բռնած:

-Կնի'կ, ըսաւ գեղջուկը, արդեօք մեր Արշամին գործը պիտի յաջողի՞: Դեռ երէկ առտու Մարտիկ աղան ապահովեր է զինքը որ կարեւոր պաշտօն մը պիտի տայ իրեն: Դղեակին մատակարարն է ան. ամէն բան անոր ձեռքն է: Գիտես, ի'նչ մտածեցի, այդ խնձորները վաղը առտու կանուխ առնես տանիս: Նուէր ստանալը հաճոյք կը պատճառէ:

-Աղէ'կ ըսիր, գոչեց պառաւը, ես կը հասկցնեմ իրեն թէ մեր խաղողներն ալ քանի մը օրէն պիտի հասնին:
Այդ պահուն յանկարծ խրճիթին դուռը բացուեցաւ եւ դղեակին մատակարարաը ներս մտաւ ուրախութեամբ աղաղակելով, «Աչքերնիս լո'յս, Արշամին գործը յաջողեցաւ, դղեակին քարտուղար կարգուեցաւ»:
Երկու ծերուկները ուրախութենէն խելքերնին թռցուցած, չէին գիտեր ինչպէս շնորհակալութիւն յայտնէին այդ բարերարին, որ իրենց զաւկին ապագան ապահովեր էր:
Վերջապէս մատակարարը մեկնեցաւ:

-Ի՛նչ պատուական մարդ է եղեր սա Մարտիկ աղան, կ'ըսէ Ղուկաս աղբար...Կնի'կ, վաղը խնձորները վաճառանոց տանի'նք ծախենք:

«ԹԱՆԳԱՐԱՆ» Հ. Զ. ԱՍԱՏՈՒՐ

ՍՈՆԱ ԱՐՇՈՒՆԵՑԻ ԹՈՒՐՔՆ Է ՓՈՐՈՒՄ ԻՐ ՀԱՄԱՐ ՓՈՍ Կեանքս դարձաւ դաժան կատակ Ինչու՞ եկայ ես լոյս աշխարհ, Որ քո մատից ես փուշ հանեմ, Թէ ամեն օր արցունք թափեմ, Քո կարօտից իմ Արարատ Սիրտս մաշեմ. Արազ դառնամ ու վարարեմ Ինչու՞ եկայ ես լոյս աշխարհ. Ո՞ր մի ցաւիդ համար լացեմ, Ո՞ր մի դարտիդ դարման անեմ Ամէն անգամ դէմքիդ նայեմ Ամօթ անեմ' անճարակ եմ, Որ չեմ կարող քեզ ազատել Իմ խօսքերով բարձրաձայնել,, Քար սրտերում գութ ներարկել Բացեմ մարդկանց աչքերը կոյր, Որ փակել են մեր բախտի դուռ, Որ ստում են ու յամառում, Թէ աշխարհում Թուրքն արնախում Գէթ չի թափել արիւն մերոնց Եղել է լոկ թեթև հրոց ու հրմշտոց Ու չի եղել Եղեռն Հայոց Եղել է լոկ ողբ, լաց ու կոծ Եղել է լոկ ալան- թալան Ծով հողերն են դրա վկան, Իսկ թէ յանկարծ Այս խօսքերից Վիրաւորուած, Ցաւից խոցուած Աղաղակես ու վկայես Տէր-Զօրն ի տես, Թուրքն է դառնում խօսքի ական Լեզու թափում, որ հաւատան Ոտքի կանգնում ազգ ու տակով Ու յարձակւում ամբողջ թափով. Արձակում է մի վայնասուն, Թէ չի հեղուել հայի արիւն Կուրծքն է ծեծում, արցունք թափում Իր ալլահին վկայ կանչում, Իսկ աշխարհը յիմարացած, Թացն ու չորն իրար խառնած. Խճճւում է ու խճճւում Ու չի ջոկում Ով՞ է ճիշդն այս մութ հարցում. Այնքա՜՜ն շատ է թուրքի սուտը, Որ չեն գտնում գործի տուտը: Անվերջ ստում ու յամառում Ըմբոստանում ու մաքառում Դէմքն է փոխում ամէն վայրկեան, Հագնում դիմակ անմեղ գառան Անում շիւան, ողբ, լաց ու կոծ Ի ցոյց հանում ողջ մեռելոց. Խոր ընդերքից քանդում, հանում Մի քանի դար առաջ մեռած Ոսկորները դեռ չփթած Շարքի շարում, Գոռում, գոչում _Թէ հայերն են մեզ կոտորել Ու ամօթից թողել , փախել Ոսկորներն այս ձեզ ապացոյց. Մենք ենք լռել այսքա՜ն վաղուց Իսկ աշխարհն ահաբեկուած, Այս պատկերից խիստ շփոթուած, Թողած իրեն ողջ բան ու գործ Դէ արի ջոկիր հիմա Մարդ արարած Հանելուկն & nbsp; այս' Եղեռն Հայոց Ո՞վ է զոհը, ո՞վ մսագործ. Դեռ փնտռում են նոր ապացոյց: Բայց թէ թուրքը չի դադարում, Ջանք ու եռանդ չի խնայում Յօրինում &n bsp; է ու յօրինում Իր ստերից չի ամաչում Աչքերիդ մէջ անթարթ նայում Լկտի ժպիտ տալիս դէմքին. Դէ, դիմացիր թուրքի ստին Յօրինում է ու չի յոգնում. Ժամանակ է շահել ուզում Ոտքը դնի հենց Եւրոպա, Աշխարհն իր դէմ ծնկի կը գայ Այնժամ կը զգան թափը թուրքի Ոչ-ոք իր դէմ կուտ չի ուտի, Բայց չեն թողնում, որ զօրանայ Եւրոպայի դուռը բանայ Աշխարհով մեկ խայտառակում, Թուրքի վրայ ցեխ շպրտում, Պախարակում <ազնիւ ցեղը> Պորտն են դնում իրեն տեղը,- _ Թէ ըդունիր Մեծ Եղեռնը: Դէ, արի ու թուրք դիմացիր Ու հայի հետ մտերմացիր Էլ չեմ ասում հողերը լոյս, Թող չունենան այս հարցում յոյս Իր ստերով մխիթարւում, Սրտի խորքում յոյս փայփայում... Բայց թէ ինչքան գործին գիտակ Ու ստերի ովկիան անտակ Ընկած ստի լաբիւրինթոս, Թուրքն է փորում իր համար փոս. Էլ չեն լսում ու հաւատում. Հատուցում են լոկ պահանջում Դրա համար թուրքն իր մտքում Անիծում է ու հայհոյում. Մեղքը նրանց վզին բարդում, Որ չարեցին գործը կարգին' Հազար նզովք փաշաներին. Սուլթան Համդին ու Թայլաթին, Էնվեր փաշին ու Քեմալին... Սազական չէր այդ թուրք ազգին, Որ թողել են ապրել հային, Որ չեն պոկել հային քոքից Սերմ է տուել, աճել նորից Վեր ընձիւղվել մոխիրներից, Այսօր բռնել իր կոկորդից Ձեռք չի քաշում հող ու ջրից Խօսքն է ուղղում ողջ աշխարհին,- - Եկէք թիկունք կանգնէք հային, Կանգնէք պաշտպան <Հայոց Դատին> Մէկտեղ յաղթենք թուրք հրէշին: Ականջալուր իմ խօսքերին, Դարման արէք իմ վէրքերին, Որ չափսոսամ ապրած կեանքիս, Տարիների իմ պայքարիս. Հպարտ նայեմ Արարատիս Ամօթ չանեմ' թնդայ հոգիս Փափաքն այս է խենթ պոետիս: Սոնա Արշունեցի

ՄԵՐ ՓՐԿՈՒԹԻՒՆԸ

Հայը հաստատ այս հարցում շահեց, Գիշատիչ թուրքին մեր երկրից քշեց Արցախ աշխարհը նորից ետ բերեց, Հայն իր արեամբ, պատուով երդուեց, Որ կ՛ազատի և սարը Բիբլիական, Ընդմիշտ կը լուծի հարցը Հայկական ճիշտ ճամբան այս է մեր ազատութեան. Թող թուրքն ընդմիշտ այս բանն իմանայ, Թէ ողջ աշխարհին թէկուզ տէր դառնայ, Ազգս կենդանի ական կը դառնայ; Թուրքը մեր թափին էլ չի դիմանայ. Կը դնենք յաւերժ ամէն ինչին վերջ. Մեր փրկութիւնն է լոկ մեր բազուկի մէջ Սոսկ ցնորքներ են մնացածը ողջ. Պատրա՛ստ լինենք միշտ., ա՛յս եմ անում կոչ:

2003թ Բրիւսել Սոնա Արշունեցի

ՍԻՐՏՍ ԽԱՅՏԱՑ Արեգնածին դէմքս շիկնեց. Սիրտս խայտաց կրծքիս տակ Նորէն բախտը դուռս բախեց, Նորէն քո գրկում եմ տաք: 　 Ասես տեսիլք, երազ լինես, Բաբախում է սիրտս արագ . Ա՜խ, այնքան եմ սպասել քեզ Առանց քեզ աշխարհն էր դատարկ: 2008թ. Բրիւսել Սոնա Արշունեցի

ՍԻՐՈՅ ՀՐԵՇՏԱԿ

Իմ սրտում սերմեր ցանեցիր Կեանքի' Արև ու յոյզեր, Իմ ջահել հոգում հրդեհ վառեցիր. Տենչանք ու սէր. Դու այնպէս կամաց մօտեցար Սրտիս Վառեցիր կրակ, Լուռ ու մանրաքայլ դու մտար հոգիս Սիրոյ հրեշտակ

1982թ Սոնա Արշունեցի

ԿԱՆԹԵՂՍ ԱՆԹԵՂ

Երկնքում դեռ նոր լոյսեր կը վառեն Իմ բիւր մտքերը լոյս ջահեր դարձած Նենգ խաւարի դեմ խենթ կը պայքարեն, Հուրս որոտի շանթից է սերուած. Կանթեղով անթեղ ծովերը կ՛անցնեմ, Ովկիաններ անտակ, անձաւներ մթին Սարերը կ՛անցնեմ ու դարեր կ՛անցնեմ Մինչև տիեզերք' աստղեր ու լուսին Ու ես կ՛անձրևեմ աշխարհի վրայ Իմ հոգու լոյսը, նոր գարուն կը գայ Կը հալեմ մեռած սրտերը սառած, Կը յաղթեմ խաւարին յաւերժ անիծուած...

2005 Բրիւսել Սոնա Արշունեցի

ԱՂՕԹՈՒՄ ԵՄ ԱՌ ԱՍՏՈՒԱԾ

Uրտիս խորին մի անկիւնում Տխրութիւնն է ծուարել Անկախ ինձնից ու իմ կամքից Այնտեղ իր բոյնն է դրել Արմատներ է գցել շատ խոր Ասես ինձ հետ է ծնուել, Ինձ դարձրել տխուր, մոլոր Միտքս շղարշով պատել: Յուսահատ եմ ու թևաթափ' Ազգիս վիշտն է սրտիս մէջ. Ազգս փոքր, վէրքերն անափ Ելք եմ փնտռում ես անվերջ Շուրջս եմ նայում Թափառ հայեր, Հայերէնն էլ մոռացած Uփռուել են աշխարհով մէկ, Այլ ազգերի են ձուլուած: Ու փնտռում եմ, փնտռում անվերջ Փնտռում օտար երկրում Ու ինձ նայող աչքերի մէջ Հայի աչքեր եմ փնտռում: Ամէ՜ն տեղ ենք մենք' ամէնուր Այս աշխարհի երեսին Աստուած բացի՛ր գոնէ մի դուռ, Սատար կանգնիր իմ ազգին: Ես միամիտ մի հայ պոետ Դեռ յոյսեր եմ փայփայում Քար աշխարհի քար սրտերից Արդարութիւն պահանջում, Երբ աշխարհն արեան ծով է Մարդիկ նայում են բեմից, Էլ որտեղի՞ց արդարութիւն Հնչի արնոտ շուրթերից, Էլ որտեղի՞ց յիշեն յանկարծ Իրենց շահերը թողած Յարգեն Հայոց Եղեռնը Մեծ Խիղճ ու հաւատք ուրացած, Էլ որտեղի՞ց ուրախ լինի Uիրտս վշտից աւերուած, Հայոց հողը թուրքն է վայելում, Ազգս է մորթուած, թալանուած: Շահն է այսօր թագաւորում Աշխարհը դարձել է ջունգլի Ուժեղը թոյլին յօշոտում է Գազանի պէս տանջալի: Աղօթում եմ ես առ աստուած. Դու տէր անտէր իմ ազգին, Մարդիկ շահից են կուրացած Ծախել իրենց խիղճ, հոգին:

• * *

Ես միամիտ մի հայ պոետ Դեռ յոյսեր եմ փայփայում. Քար աշխարհի քար սրտերից Արդարութիւն պահանջում...

2004թ Բրիւսել Սոնա Արշունեցի

ԱՐԵՒԻ ճԱՄԲԱՆ

Արև, փշերդ ես ամուր բռնած Չգիտեմ, թէ դու ինձ ու՞ր ես տանում. Օտար երկրում սիրտս կոտրուած Միակ մտերիմ դու ես իմ սրտում Արև, ես էլ մենակ եմ քեզ պէս. Թող որ գրկեմ շէկ վարսերը քո հուր Օտար երկրում իմ կեանքն ու յոյսն ես, Սիրտս մի թողնի անտէր ու թափուր. Արև. սպասիր, քեզ հետ եմ գալիս, Հողիս կարօտից սիրտս է լալիս. Այստեղ չհանգչեմ իմ մայրամուտիս, Գէթ այգաբացիդ ես քեզ հետ լինեմ Արև շողերդ որ գիրկս առնեմ Տանեմ շողերդ շաղեմ ամէնուր Uառած սրտերին տամ կրակ ու հուր. Իմ Մասիս սարին շողերդ շաղեմ, Որ նրա սրտի խոր ձիւնը հալեմ. Արև, դարձիր ինձ տէր ու ուղեցոյց, Փարուիր ինձ, մտնեմ ես քո տաքուկ ծոց, Գնանք միասին երկիրն իմ Հայոց:

Սոնա Արշունեցի

ՆՆՋԻՐ ԴՈՒ ԽԱՂԱՂ

( Գուրգէն Մարգարեանի անմահ յիշատակին) Քնած էր Գուրգէնը օտար երկրում Հայրենի տունն էր տեսնում երազում ...Գուցէ տեսնում էր աղջկա՞ն սիրած, Կամ մեր լեռները, ծառե՞րը ծաղկած. Քնած էր խաղաղ իրեն մահիճում Հայոց բանակի սպան դիւցազուն Եւ անգամ մտքի ծայրով չէր անցնում. Դարան էր մտել թուրքն արնախում. Ազարին գիտեր. ազնիւ պայքարում Անկարող էր դէմ առ դէմ կռուել, Վճռեց նենգօրէն՝ լոկ թուրքին վայել Խորամանկօրէն հարցերը լուծել:

• * *

Դեռ Դաւթից եկել ու մեզ է հասել Հայը քնածին մատով չի կպել, Բայց թուրք բորենին, արիւնն աչքն առած Կացնով գլխատեց Գուրգէնին քնած Բոթն հայոց աշխարհը ցնցեց Ու կեանքը մի պահ ասես կանգ առաւ Անգամ գետերը լռեցին վշտից, Արցունքն էր հոսում Մասիսի կրծքից. Նոյն ձեռագիրն էր մեզ վաղու՜ց ծանօթ Անցել են մենք այս ճամբով արիւնոտ Արդէն մօտ հարիւր տարի է անցել, Թուրքն էութեամբ նոյնն է մնացել, Բնաւ չի փոխուել թուրքն արնախում' Անկուշտ թալանչի ու բիրտ մարդասպան Աշխարհի երեսին չկայ ո՛չ մի ազգ, Նենգ ու ցեղասպան որ լինի այսքան: Ու ծնւում են, ծնւում են դեռ Թայլաթներ են ծնւում ու նոր Համիդներ... Դահիճներ են ծնւում դաւադիր, խարդախ Թուրք մայրերի արգանդից աւաղ... 　

• * *

Ննջի՛ր դու խաղաղ, ննջի՛ր հայորդի Թող վարդ-մանուշակ շիրիմիդ ծաղկի Գուրգէ՛ն, քո մահով նորից հաստատուեց Թուրքն իր իսկական դիմակը բացեց. Չարն անպատիժ չի մնայ երբեք Մենք քո վրէժը մի օր կը լուծենք. Թէկուզ դարեր գան ու դարեր գնան Կը հատուցեն մի օր գինը մեր արեան: Այսօր աշխարհն անհոգի, անսիրտ Թևեր է տուել արնախում ու բիրտ Քամելիոնի պէս իր գոյնը փոխող, Իր էութիւնն անվերջ քօղարկող, Սուտը բերանում աջ ու ձախ շաղող Այդ թուրք հրէշին ազգս բզկտող:

Գիտցէ՛ք, Թուրքն ինչքա՜ն էլ իր կաշին փոխի, Ինչքա՜ն սողեսող օձի պէս գնայ , Թոյն է լեզուի տակ, պատրաստ խայթոցի. Թուրքը' թուրք էլ յաւերժ կըմնայ...

• * *

Ննջէ՛ք, հայորդիք, ննջէ՛ք դուք խաղաղ Հալւում է արդէն սառույցը դանդաղ Ձեր արեան գինը նա կը հատուցի Աստծոյ դիւանից ու՞ր պէտք է փախչի:

2005թ Բրիւսել Սոնա Արշունեցի

ԱՐՄԷՆ ԲԱՂԴԱՍԱՐԵԱՆ

ԳՈՎԵՐԳԵՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ

ՀՆԱՄԵՆԻ ԵՒ ՆՈՐ ԵՐԿԻՐ

Հնամէնի և նոր երկիր, Հայաստա'ն, Անցած ուղիդ դժուարին, բայց յաղթական, Մեր քաջարի նախնեաց գործով զօրացած, Ամենակալ Աստծոյ աջով օրհնուած:

Հայ ժողովու'րդ, սիւներ ունես անսասան` Միտքդ, լեզուդ ու հաւատքդ պահապան, Բոցում թրծուած, յաղթանակած ու աննահանջ, Բանակ ունես` անկախութիւն նուաճած:

Աշխարհասփիւռ հայոց օրրան, Հայաստա'ն, Բերք ու բարու մեր լեռնային այգեստան, Քո սուրբ լեռան տեսքի ներքոյ սփռուած` Մագաղաթեայ քո պատմութեամբ փառապանծ:

Աստուածակերտ դրախտավայր մեր, Հայաստա'ն, Օրհնեալ լինես զաւակներովդ յաւիտեան, Փա'ռք զինուորիդ, շինարարիդ և ուսուցչիդ, Որ կերտում են քո ներկան ու ապագան:

Թո'ղ ծածանուի եռագոյնդ լուրթ ու խաղաղ երկնքում, Թո'ղ որ զնգա մանկան խինդը ամէն մի հայ ընտանիքում, Թո'ղ որ ամէն ծնուող մանուկ նոր ուժ բերի քո բազկին, Եւ թո'ղ արուող ամէն նոր գործ ուղղուած լինի քո փառքին:

Արմէն Բաղդասարեան (2007)

ԷՄԻԼ ԲԱԽԹԱՐ

ԱՆՄԱՀՆԵՐ ԼԻԶՊՈՆԻ

Դուք հինգ արեւ, հինգ երկինք Հինգ հրթիռներ հրաշունչ Փառքի աստղեր մեր գալիք, Դուք վրէժի հինգ դաշոյն:

Էլ չի հանգի ձեր վառուած Բորբ կրակը մեր հոգում, Մատաղ կեանքեր դուք զոհուած, Նոր շունչ կ`առնէք մեր սրտում:

Կ`ուզեմ շարել հնգաշար Ես մի մանեակ մարգարտեայ Պարանոցիս կախել յար Անունները ձեր անմահ:

Զաւակներին նորաօր Ձեր անունով թող կոչեն Հինգ բերդերով հրածին Թող մեզ կրկին ճանաչեն:

Դուք` հինգ արեւ, հինգ երկինք, Հինգ հրթիռներ հրաշունչ, Յոյսի ծովի հինգ ալիք, Հինգ առիւծներ անմռունչ......

ԷՄԻԼ ԲԱԽԹԱՐ

ՀԵՆՐԻԿ ԲԱԲԱՋԱՆԵԱՆ

ԼԻՆԷԻ

Լինէի ծառան Բարի գործերի, Լինէի գերին Մի ազնիւ սիրոյ, Հպատակը հեզ՝ Սուրբ հայրենիքիս, Վաւերագիրը՝ Ձեր հերոսութեան: Դառնայի հաւատ Յուսալքուածի, Պատանդը հլու՝ Վեհ արդարութեան: Դահիճ լինէի Լոկ չար խօսքերի, Աւետաբերը՝ Աչքալուսանքի, Եթէ հայելի՝ Ժպիտի մի ջինջ, Ու եթէ արցունք - Լինէի շատ քիչ, Կամ ուրախութեան: Լինէի պատգամ Բարի խրատի, Կամ եթէ վճիռ՝ Արդարադատի: Լինէի հունը Վանքի շեմ տանող: Լինէի սիւնը Ձեր տունը պահող:

Հենրիկ Բաբաջանեան

Ռ. ԲԵԺԱՆԵԱՆ

ՄԵՌԱԾ ԷԻ ԵՍ ՄԵՂՔԵՐՈՒՄ

Մեռած էի ես մեղքերում, Ընկած, որպէս մի վայրի ճիւղ, Պատուաստեցիր Արմաւենուն, Տուիր արեւ, կեանք ու երկիւղ:

Անսէր հոգուս սէր տուեցիր, Քարէ սրտիս տուեցիր գութ, Իմաստութիւն շնորհեցիր, Լոյսով լցրիր իմ հոգին մութ:

Ահա խինդով լցուած անձս, Բերկրանքով է հիմա ծփում, Աշխարհի դէմ մաղձ էր սիրտս, Օրհներգեր է այժմ սփռում:

Պահպանի`ր, Տէ`ր, արմաւենին, Ոստ ու ծաղիկն օրհնի`ր նրա, Որ ճիւղերը իր դալարուն Փռի դարձիդ ճամբի վրայ:

Ռ. ԲԵԺԱՆԵԱՆ

ԱՇՈՏ ԳՐԱՇԻ

ՀԱՅՐԵՆԻՔ Սարերդ ծաղկել, ձորերդ ծաղկել, Զմրուխտ գարունքի շողեր են հագել, Գարնան ճամբով ես գնում երջանիկ, Անուշ հայրենիք, քնքուշ հայրենիք:

Վարդերը գարնան շուրթերը վառման, Խօսում են մեզ հետ սիրով անսահման, Քեզմով ենք միայն զուարթ, երջանիկ, Անուշ հայրենիք, քնքուշ հայրենիք:

Արտերդ լիքն էն ցորենի բերքով, Լոյս արտոյտների հայրենի երգով, Բերքով երջանիկ, երգով երջանիկ, Անուշ հայրենիք, քնքուշ հայրենիք:

Ես էլ մի հասկ եմ քո կեանքի արտում, Սիրտս՝ մի արտոյտ, քեզ գովք է կարդում, Քեզմով է միայն որդիդ երջանիկ, Անուշ հայրենիք, քնքուշ հայրենիք:

Աշոտ Գրաշի

ՍԵՒԱՆ Ովկիանոսի եզերքներին քով, Ես երազում եմ՝ յաւերժ գեղանի Կապոյտ սափորը՝ մեր ջինջ Սեւանի, Լի հէքիաթական, հայկական գինով:

Հոգուս կարօտը՝ կարապի թեւով Թռչում է նրա ափերն հայրենի, Նրա երկինքն ինձ եղաւ հովանի, Նա ինձ օրօրեց զով - հով ջրերով:

Ուր լինեմ, լիճը մեր չեմ մոռանայ... Տէր տիեզերքի՝ քո ձեռքով բարի, Երբ բաժանեցիր ծովերն աշխարհի, Մեզ տուիր միայն լիճը Սեւանայ:

Ու ես մեր լիճը չեմ փոխի յաւէտ Ովկիանոսների, լայն ծովերի հետ: Աշոտ Գրաշի

ՎԱՀԱՆ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ

ԴՊՐՈՑԻ ՃԱՄԲԱՆ

Կ'երթանք մենք ուրախ ձեռք ձեռքի տուած, Կ'երգենք միասին աղջիկ ու տըղայ. Փռուած է մեր դէմ մօր գրկին պէս բաց` Գեղեցիկ ու լայն դպրոցի ճամբան:

Կը վազէ մեզ հետ, կ'աղմըկէ առուն, Հեզ հեզ կ'օրօուին ծառերը աշնան, Բոլորըս սիրով կը կանչէ, տանի, Գեղեցիկ ու լայն դպրոցի ճամբան:

Դէպի գեղեցիկն, դէպի արուեստը, Դէպի կատարներն ամէն գիտութեան,--_ Շողարձակի պէս ձգուած է անվերջ` Գեղեցիկ ու լայն դպրոցի ճամբան:

Կ'երկարի տունէն մինչեւ դասարան Մանուկ օրերու ոսկեհիւս շղթան, Այնպէս մըտերիմ, այնպէս հարազատ, Գեղեցիկ ու լայն դպրոցի ճամբան :

Վահան Գրիգորեան

ՆԵՐՍԷՍ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ԴԱՆԻԷԼԵԱՆ

ԼՈՒՍԱՒՈՐԸ ՄՍՈՒՐԻՆ

Սուրբ քարայրէն մինչեւ խաչ, Ճառագայթէ իւր ճաճանչ, Մէջն անապատ մեր սրտին Լուսաւոր Մսուրին:

Ան ցոյց տուաւ դեռ կու տայ, Օրրանէն մինչ գողգոթայ, Սիրոյ ճամբան իմ կեանքին Լուսաւորը Մսուրին:

Ոչ թէ հոն` ուր զիս տանի Թէ մեղըր կաթ կը բղխի, Այլ աս երկրէն դէպ յերկին Լուսաւորը Մսուրին:

Շողա անշէջ յարատեւ` Ամպոտ գլխին իմ վերեւ, Յոյս կաթէ իմ հոգիին, Լուսաւորը Մսուրին:

Շաւիղներուն մեր անլոյս Ինքն է փարոս, ի`նքն է յոյս, Ռահը դողդոջ իմ քայլին` Լուսաւորը Մսուրին:

Ներսէս Եպս. Դանիէլեան

ՎԱՀԱԳՆ ԴԱՒԹԵԱՆ

ՌԷՔՎԻԵՄ

Ես եկել էի , որ այստեղ լռեմ , Ես եկել էի , որ չոքեմ ծունկի , Քարանամ այստեղ առանց արցունքի , Յետոյ իմ փոքրիկ հողը հեռանամ , Գլուխս դնեմ նրա քարերին Ու եթէ լամ՝ այնտեղ... Մորմոքամ՝ այնտեղ... Եւ սակայն ինքս էլ չիմացայ՝ ինչպէս Շուրթերս դիպան աղի տաք համին...

Ախ , ոսկորները... Տէր -Զօրի քամին Մանկան ոսկորից սրինգ էր սարքել Եւ արշալոյսի խաղաղութեան մէջ Սուլում էր մահուան անմահ նուագներ: Սրինգ էր սուլում Ու տեսիլներ էր կախում լազուրում: Պատառոտւում էր պատանքն աւազի , Մի խարտեաշ մանկան գանգուր մի ալիք...

-Ա՛խ , գնանք , որդի , Քելք արա , ո՜ւշ է ... -Մերիկ , ա՛խ , մերիկ , Ոտի՜կս է ցաւում , Այս ճամբան՝ աւազ , Այս ճամբան փուշ է , Ու ծարաւ եմ ես , Ծարա՜ւ....

Տէր -Զօրի քամին Մանկան ոսկորից սրինգ էր սարքել Եւ նուագում էր ծարաւի , մահուան Անմահ նուագներ:

Ես եկել էի , որ այստեղ լռեմ , Ես եկել էի , որ չոքեմ ծունկի , Քարանամ այստեղ առանց արցունքի , Բայց ագռաւները...

Ի՞նչ ունեն արդեօք սեւ ագռաւները Չոր ու ամայի այս անապատում , Որ գալիս , լոյսը սեւով են պատում , Ճախրում են , ճչում , կռնչում են չոր , Կտուցով քանդում աւազը տոչոր , Բախւում են խլում իրարից ...

Ու ես յիշեցի. Երկար են ապրում ագռաւներն այս սեւ Ու հեռուից կրկին այստեղ են հասել , Որ կերակրուեն վաղեմի յուշով , Որ մանկան մաքուր աչուկներ հանեն , Սրտեր ծուատեն Ու խրախճանեն... Ագռաւնե՛ր , սակայն , Իզո՜ւր էք եկել , Նրանք վաղուց են մոխրացել այստեղ , Վաղուց են դարձել փոշի ու աճիւն , Եւ ձեր թեւերը զուր են շառաչում Այս դեղին , այս սեւ Աւազի վրայ՝ Այս անծայրածիր գերեզմանոցի...

Վահագն Դաւթեան

ՀԱՒԱՏՈՒՄ ԵՄ ՔԵԶ

Հաւատում եմ քեզ , իմ հայ ժողովուրդ, Քե՛զ, որ լեռներում այս բարձրիկ ու լուրթ Ապրել ես դարեր, դարեր մաքարել Եւ քո կրակը միշտ վառ ես պահել... Քե՛զ, որ առաջին հասկն ես սերմանել, Քե՛զ, որ առաջին գինին ես քամել, Լոյսի դէմ չոքել հեթանոսօրէն, Փառաբանել ես ողկոյզ ու ցորեն, Քե՛զ, որ կերտող ես դարերում եղել, Քարեր ես ձեւել, ժայռեր ես պեղել, Ազնւութիւնդ տուել խաչքարին Եւ քո վաստակով , քո կոթողներով, Քո մատեաններով, սիրոյ տողերով, Գողթան երգերով , խորունկ վէրքերով Եւ խոյանքներով քո լոյս հանճարի Կանգնել ես դարեր սրի դէմ չարի...

Ցեղեր են եկել, արշաւել ցեղեր, Քո արդար ու հին արիւնն են հեղել, Ասպատակել են ու ջարդել են քեզ, Դարեր ու դարեր աղարտել են քեզ, Բայց դու Նարեկով ինքդ քեզ զտել, Քո սուրբ յարութեան հրաշքը գտել Եւ քո վաստակով, քո կոթողներով, Քո մատեաններով, սիրոյ տողերով, Գողթան երգերով, խորունկ վէրքերով Եւ խոյանքներով քո լոյս հանճարի Հասել հողմերին այս ահեղ դարի:

Հաւատում եմ քեզ , իմ հայ ժողովուրդ, Քե՛զ, իմ տառապանք , իմ խորին խորհուրդ, Քե՛զ, որ Տէր-Զօրի խորշակով կիզուած, Եւ այդպէս ցրիւ , եւ այդպէս կիսուած, Ապրեցիր նորից , նորից տեւեցիր, Դէպի երազդ նորից թեւեցիր, Հաւատում եմ քեզ , քո արմատներին , Քո հոգու թաքուն խորխորատներին, Բիրտ ու բարբարոս քո կարծրութեանը, Խոնարհ ու փխրուն քո թախծութեանը, Քո հին արեանը, քո արեան կանչին, Քո հզօր լեզուին՝ մեծասքանչին, Քո մաքուր գինուն, քո արդար հացին, Յարատեւութեան քո առեղծուածին...

Գիտե՛մ , այս դարի հողմերում վրդով Դարերից բերած խորին խորհրդով Քեզ պիտի նորից Նարեկով զտես , Խաչքարիդ ազնիւ լոյսով մկրտես , Ջրդեղուես պիտի Չարենցեան հրով Ու քո վաստակով , քո կոթողներով, Քո մատեաններով, սիրոյ տողերով, Քո մաքուր գինով , քո արդար հացով , Յարատեւութեան քո առեղծուածով Յաւերժես պիտի լեռներում այս լուրթ, Հաւատում եմ քեզ , իմ հայ ժողովուրդ...

Վահագն Դաւիթեան

ԴԵՐԵՆԻԿ ԴԵՄԻՐՃԵԱՆ

ՀԱՅԸ

Արդեօք մի բան հասկանում էք հայից...Որքան տարօրինակ, հանելուկային արարած, որքան խաբուսիկ երեւոյթ: Թիւով գրեթէ ամէնափոքրն է, տառապանքով՝ ամէնամեծը, ժամանակով ամէնահինն է, վիճակով՝ ամէնից անփոփոխը: Ամէնից աննպաստը իր երկրի դիրքն է, ինք ամէնից յամառ կառչած է նրան: Որքան անյոյս թւում իր ապագան, բայց եւ որքան յուսացող է նա: Ասենք իր կեանքում երկու բան չտեսաւ, մէկ՝ բախտ, մէկ էլ՝ յուսահատութիւն:

Դերենիկ Դեմիրճեան

ԵՂԻՇԷ ԱՐՔ. ԴՈՒՐԵԱՆ

ԵՐԱԶ ՄԸ

Տարւոյն ամիսն էր Նոյեմբեր, Ինք անկողնի մէջ հիւանդ էր, Ու ես իբրեւ անմիտ տղայ Որ կրակին հետ կը խաղայ, Չունենալով կասկած մը թէ Մահը մօտէն մեզ կը խայթէ, Գացի երազս պատմելու Ինք ալ ականջ դրաւ հըլու «Եղբայր ըսի այս գիշեր ես Մեր պարտէզին մէջը գիտես Սալորենի ծառի վրայ տեսայ Չորս պտուղներ հունա հուսա Սակայն անոնք չէին սալոր Կանանչ կարմիր ու կէս կլոր Այլ երկնկիկ էին տանձեր Կամ թէ այնպէս մը ձեւացեր Թէ կայծերով բիւրեղային Արծաթափայլ կը շողային: Անոնցմէ մէկը ինքնիրէն Փրթաւ յանկարծ ինկաւ վերէն»: Հիւանդ Պետիկը տրտմանոյշ Մեկնեց երազս չարագոյժ «Չորս պտուղ չորս եղբայրներէս Հողին վրայ ինկողն եմ ես»:

Եղիշէ Արք. Դուրեան...

ՊԵՏՐՈՍ ԴՈՒՐԵԱՆ

ՀԱՅՐԻԿՆ ՀԱՅՈՑ

Փութա՛, հովվուապե՛տ, սիրող հար ազատ՝ Հարազատ,

Փարատի՛ սև ամպ, փայլի՛ արդ արև Արդարև,

Փողփողի՛ն դաշտեր, ազատ առնե՛նք քայլ, Առ նենգ գայլ

Ցըցո՛ւր ցուպդ, Հայերն կանչէ՛ յ՚արոտ մի՝ Հար հոտ մի:

Ճանկեր արիւնոտ կուրծ մեր թափ առինք, Թափառի՜նք,

Եկո՛, հովուէ՛ մեզ, սիրածդ, ազգասէ՛ր, Ազգ ա՛ս էր:

Դու գըթոտ նըման երկնի հայրիկին՝ Յ՚այր՝ ի կին՝

Յ՚օրոց և յ՚ալիս սփռե՛ լոյս և սէր, Լո՛ւյս եւս, է՞ր

Ցավի, չը զարթնու հըրճված յ՚այգուն յ՚այն Յա՛յ, քուն Հայն:

Սոխակ մ՚էիր մերթ ի նոճս, ւ՚երգերդ՝ ՎԷրքերըդ

Առած բիւրավոր՝ դեռ դու կանչեցիր, Կա՛ն, չ՚է՛ցիր

Երգերդ միշտ մեր սիրտ, սիրոյ, հոգւոյ ձա՛յն, Յ՚ոգվոց Հայն

Հանեց, վառեցաւ ձայնէդ, իմացաւ Հիմա ցաւ.

Քե՛զ խնդրէ Հայն արդ, ամբոխ ամբոխ չ՚է՛, Ամբողջ է.

Արդ ըսէ՛ Հայուն, ըրէ՛ ազդ անոր Աստանոր.

— Ես կարօտ եմ վառ սրտից, ձեռքերի, Ձեր գերի

Եղբարքն ազատե՛լ, լո՛յս տալ ՚ի Մասիս, Ի մաս յ՚իս

Առնել իմ նախնեաց արիւն արտսուքէն. Արդ սուգեն

Ելնեն Հայք՝ օրհնեն սիրով յաւէտ իս՝ Յ՚ավետիս.

Ցանկամ որ Հայք ինձ ըսեն ա՜հ, յամայր «Ահա՛ մայր».

Այս իմ վերջին տենչ, միշտ ճետք Հայկա կա՜ն Հայկական:

Պետրոս Դուրեան 1869

ՏՐՏՈՒՆՋՔ

Է՜հ, մնաք բարով, Աստուած եւ արեւ, Որ կը պլպլաք իմ հոգւոյս վերեւ... Աստղ մ’ալ ես կե՛րթամ յաւելուլ երկնից, Աստղերն ի՞նչ են որ, եթէ ո՛չ անբիծ Եւ թշուառ հոգւոց անէծք ողբագին, Որք թռին այրել ճակատն երկնքին. Այլ այն Աստուծոյն՝ շանթերո՜ւ արմատ՝ Յաւելուն զէնքերն ու զարդերն հրատ...: Այլ, ո՜հ, ի՞նչ կըսեմ... շանթահարէ զի՛ս, Աստուա՜ծ, խոկն հսկայ, փշրէ հիւլէիս, Որ ժպրհի ձգտիլ, սուզիլ խորն երկնի, Ելնել աստղերու սանդուղքն ահալի...: Ողջո՜յն քեզ, Աստուած, դողդոջ էակին, Շողին, փթիթին, ալւոյն ու վանկին, Դու որ ճակտիս վարդն եւ բոցն աչերուս Խլեցիր թրթռումս շրթանց, թռիչն հոգւոյս, Ամպ տուիր աչացս, հեւք տուիր սրտիս, Ըսիր մահուան դուռն ինձ պիտի ժպտիս, Անշուշտ, ինձ կեանք մը պահած ես ետքի, Կեանք մ’անհուն շողի, բոյրի, աղօթքի. Իսկ թէ կորնչի պիտի իմ հուսկ շունչ Հոս մառախուղի մէջ համր անշշունջ, Այժմէն թո՛ղ որ շանթ մ՚ըլլամ դալկահար, Պլլուիմ անուանդ մռնչեմ անդադար, Թող անէծք մ՚ըլլամ քու կողդ խրիմ, Թող յորջորջեմ քեզ «Աստուած ոխերիմ», Ո՜հ, կը դողդոջեմ, տժգոյն եմ, տժգո՜յն, Փրփրի ներսս դժոխքի մ՚հանգոյն...: Հառաչ մ՚եմ հեծող նոճերու մէջ սեւ, Թափելու մօտ չոր աշնան մէկ տերեւ...: Ո՜հ, կայծ տուէ՛ք ինձ, կայծ տուէ՛ք, ապրի՜մ... Ի՜նչ, երազէ վերջ գրկել ցուրտ շիրի՜մ... Այս ճակատագիրն ի՜նչ սեւ է, Աստուա՛ծ, Արդեօք դամբանի մրուրո՞վ է գծուած...: Ո՜հ, տուէ՛ք հոգւոյս կրակի մի կաթիլ, Սիրել կ՛ուզեմ դեռ, ապրիլ ու ապրիլ. Երկնքի աստղե՛ր, հոգւոյս մէջ ընկէ՛ք, Կայծ տուէ՛ք, կեա՛նք ձեր սիրահարին հէք: Գարունն ո՛չ մէկ վարդ ճակտիս դալկահար՝ Ո՛չ երկնի շողերն ժպիտ մ’ինձ չե՛ն տար: Գիշերն միշտ դագաղս, աստղերը՝ ջահեր, Լուսինն յար կու լայ, խուզարկէ վհեր: Կ՛ըլլան մարդիկ, որ լացող մը չունին, Անոր համար Նա դրաւ այդ լուսին. Եւ մահամերձն ալ կուզէ երկու բան, Նախ՝ կեա՜նքը, վերջը՝ լացող մ՚իր վրան: Իզո՜ւր գրեցին աստղերն ինծի «սէ՜ր», Եւ իզո՜ւր ուսոյց բուլբուլն ինձ «սիրել», Իզո՜ւր սիւքեր «սէ՜ր» ինձ ներշնչեցին, Եւ զիս նորատի ցուցուց ջինջ ալին, Իզո՜ւր թաւուտքներ լռեցին իմ շուրջ, Գաղտնապահ տերեւք չառին երբե՜ք շունչ, Որ չխռովին երազքս վսեմ, Թոյլ տուին, որ միշտ զնէ երազեմ, Եւ իզո՛ւր ծաղկունք, փթիթնե՜ր գարնան, Միշտ խնկարկեցին խոկմանցս խորան... Ո՜հ, նոքա ամէնքը զիս ծաղրեր են... Աստուծոյ ծաղրն է աշխարհ ալ արդէն...:

Պետրոս Դուրեան 1871

ԶԱՊԷԼ ԵՍԱՅԵԱՆ

Հատուած մը Զապէլ Եսայեանի «Աւերակներու Մէջ» երկի «Նպաստի Օր Մը » գրութենէն (1909-ի Կիլիկիոյ ջարդերէն տպաւորուած) . . .

Կորովի, բայց ցաւով եւ վշտով մթագնած՝ այդ օրը մեր դէմ եկաւ առաջին անգամ Ապտօղլու գիւղին քահանան: Անոր դիմումը՝ իր ցրուած հօտին համար էր. քիչ հոգի մնացեր էին, անոնք ալ անպատմելի խեղճութեան մէջ:

-Ապտօղլու՝ 66 տուն ունէր եւ 265 բնակիչ, կ'ըսէ անիկա յոգնած ձայնով մը, կային նաև 242 դրսեցի, այս վերջիններէն ամէնքն ալ մեռան . . . -Ամէնքն ալ մեռա՞ն . . . -Այո', ամէնքն ալ:

Դառն եւ ցաւագին լռութիւն կը յաջորդէ, ու քահանան աչքովը կը հետեւի մեզի համար աննշմարելի պատկերի մը: Յետոյ անսալով ներքին զգացումի մը, յամրօրէն կը խաչակնքէ ու, անմիջապէս արտայայտելու պահանջքէն մղուած, յուզմունքէն եւ զայրոյթէն դողդոջուն ձայնով մը կը պատմէ:

-Խուժանը պաշարեց մեզ ուրբաթ օրը: Երիտասարդները տրամադիր էին կռուելու, մէջտեղ բերինք զէնքեր, հինգ մավզէր, վաթսուն րէվօլվէր, ինչէս նաեւ չիֆդէներ եւ թիւֆէնկներ: բայց գիւղին ջոջը, Պաղտատօղլու Կարապետ, չհամաձայնեցաւ . . .հէ՜ վա'խ . . .սարսափէն խելքը կորսնցուցած երեսներուս կը պոռար.- «Մեզի՞ է մնացեր իսլամի դէմ դնել . . .չիֆթէներով խուշ կը զարնուի, մարդ չզարնուիր. Մէկ թիւֆէնկի դէմ քսան մարթին կայ մեր դիմացը . . . ճիտերնիս ծռենք, զէնքերնիս յանձնենք ու իրենց ողորմութեանը վրայ յուսանք»: Զուր տեղը վիճեցանք, օրինակներ տուինք . . . «Մեռնիլը մէկ անգամ է, այսօր թող մեր վերջին օրը ըլլայ, բայց սիլահները չձգենք. Ո՞ր օրուան պահեր ենք մեր կտրիճութիւնը, ո՞ր օրին համար բերներնուս կտրելով գներ ենք այս զէնքերը . . .: Մեր կիները, մեր զաւակները, մեր բազուկներուն են ապաւիներ, ի՞նչ երեսով ձեռքերնիս պարապ պիտի երեւնանք իրենց»: Ի զո՜ւր . . . ի զո՜ւր . . .

Պաղտատօղլու Կարապետ ճերմակ դրօշակը պարզեց եւ գիւղը անձնատուր հռչակեց . . .: Տիւշմանը եկաւ մեր զէնքերը հաւաքեց ու անմիջապէս մեզ ջարդեց:
Պահ մը կը լռէ, արցունքը կը քարանայ թարթիչներուն վրայ եւ անօրինակ արտայայտութիւն մը կու տայ իր նայուածքին:

-Մինակ մէկը, երիտասարդ մը, որ զէնքը պահած էր, եօթը թշնամի սպաննեց եւ կրցաւ փախչիլ. Մնացածները սպաննուեցան, եւ գիւղը կրակի տրուեցաւ: 265 Ապտօղլու գիւղացիէն քանի մը հոգի մնաց, ան ալ մեծ մասով կին: -Պաղտատօղլո՞ւն, կը հարցնենք անմիջապէս: - Պաղտատօղլուն իր տանը մէջ սպաննուեցաւ անլուր չարչարանքներով, իր աչքերուն առաջքը իր կնոջը, զաւակներուն, հարսերուն եւ թոռներուն մեռնիլը տեսնալէ ետքը: . . . . . .

Զապէլ Եսայեան

ԶԱՀՐԱՏ

ԵՐԿՈՒ ՀԱՏ ՄՈՄ

Այս գիշեր Աստուածամօր մեծ պատկերին առջեւ ես Երկու հատ մոմ վառեցի:

Եւ ըսի – Եթէ քեզի մոմ մը վառել կը բաւէ, Եթէ մոմով մը կատարուին պիտի իղձերս բոլոր, Աստուածամայրըս իմ դուն Ըրէ այնպէս մը, որ հասնիմ երջանկութեան քայլ առ քայլ, Որովհետեւ աւելի լաւ գիտես դուն, Գիտես թէ ինչ պէտք է ինծի որ երջանիկ ըլլամ ես, Մի մոռնար Այդ մոմերէն մին ես եմ:

Աստուածամօր այսպէս ըսի այդ գիշեր Երբ պատկերին երկու հատ մոմ վառեցի:

Ու ըսի – Այդ միւս մոմն ալ հաւանաբար կը ճանչնաս թէ որունն է, Անոր մասին շատ եմ խօսեր քեզի հետ, Ան գուցէ Աստուածամօր կամ Աստուծոյ մասին շատ բան չի գիտեր, Բայց հոգ չէ, Եւ կամ ան Սա վայրկեանիս լուր չունի թէ մոմ մըն ալ Իրեն համար վառեցի: Հոգ չէ, բայց Աստուածամայրըս իմ դուն Ըրէ այնպէս մը որ ան ալ երջանկութիւնը ճանչնայ: Մի մոռնար, Այդ մոմերէն մին ան է

Ու գիտես թէ զինքը որքան կը սիրեմ:

Զահրատ

ԿՈՍՏԱՆ ԶԱՐԵԱՆ

ՆԱՒԸ ԼԵՌԱՆ ՎՐԱՅ

Մասն Երկրորդ 9

Նաւը հասել էր Քանաքեռ:

. . . Ի՜նչպիսի օրեր, ի՜նչպիսի Նոյեմբեր . . .

Ցեխ, քամի, անձրեւ, սով:
Ցեխը՝ լպրծուն, տեղ տեղ սոսինձի նման թանձր, մելանի նման սեւ, թակարդի նման դաւաճան, ժայթքուն, կլանիչ: Եզների կճղակները մղկտում էին, մարդկանց կօշիկները լաց էին լինում:
Քամին, կատաղած, թափահարում էր օրացոյցի այդ էջը: Անձրեւը նաւի երկաթների վրայ ծանր մատներով թմբուկ էր զարնում:
Հէրեանը եւ իր մարդիկ՝ տոպրակի անկիւնը իրենց գլխին անցրած՝ նմանում էին խենթացած վեղարաւոր վարդապետների: Վազում էին, աջ ու ձախ նետւում, պոռում, կանչում, ապա՝ անկարող դիմանալու վայր թափուող հեղեղներին՝ պատսպարում էին պատերի տակ եւ թրջուած եւ դողալով սպասում:
Հազիւ անձրեւը մեղմանում էր՝ վերսկսում էին աշխատանքի: Պէտք էր շուտ անել: Շու՛տ, շո՛ւտ, շո՛ւտ: Ամէն մի րոպէն թանկ էր, ամէն մի րոպէն . . . 

. . .Ի՜նչ օրեր էին եկել, ի՜նչ օրեր . . . -Ադա Մարտի՛ն, ադա Մարկո՛ս, ադա Յովնա՛ն, ադա քաշեցէք է՜, քաշեցէ՛ք . . .

Իսկ տների ցած դռներից գունատած եւ մտածկոտ մարդիկ էին դուրս գալիս, այլայլած աչքերով դէս ու դէն նայում, քիթը աղմուկով վեր քաշում եւ՝ փոքրիկ տոպրակը մէկ ձեռքում եւ զօրակոչի թուղթը միւս ձեռքում՝ շփոթուած քայլերով, շտապում էին զօրանոց:
Քաղաքի օրաթերթերը՝ նպարավաճառի դեղին թղթի վրայ տպուած՝ լեցուած էին հայրենասիրական կոչերով եւ յուսահատական լուրերով:
Մայրաքաղաքը վզզում էր թագուհին կորցրած փեթակի նման: 

. . . Դէպի զէ՛նք, հայրենակիցներ, դէպի զէ՛նք . . .

Մինչ Կարապետ աղան, սպառնական նամակ էր գրել եւ պահանջում էր, որ եզները անմիջապէս ետ ղրկուեն, Հէրեանը, Մարտինը, Ֆէօդօր Պանտելէյեւիչ Դաստակովը՝ մի մի ատրճանակ բռնած՝ գիշեր ցերեկ հսկում էին եզների վրայ եւ կտրուկ կերպով մերժում նրանց վերադարձնել:

-Ի՞նչ, եզները ե՞տ տանել . . . Հեռացի՛ր, կը կրակե՛նք, իմ արեւ, կը կրակե՛նք . . .

Պատերի վրայ՝ ջրով խառնուած ալիւրով՝ հրամաններ եւ կոչեր էին կպցրել: Քաղաքացիները կարդում էին եւ, առանց մեկնաբանելու, անցնում գնում էին, աչքերը իրենց կօշիկների ծայրերին յառած:
Պատահել էր նաեւ մի սոսկալի դէպք. գաղթականները եզներից մէկը գողացել էին, տարել քաղաքից դուրս, մորթել, կերել:
Պարլամենտում ճառեր էին արտասանում: Չիմը՝ բոլորովին ցեխոտած՝ պոչը կպցրել էր յետոյքին եւ թշուառացել: Ֆէօդր Պանտելէյեւիչը, որի վրայ այլեւս ոչ ոք ուշադրութիւն չէր դարձնում եւ օղի չէր առաջարկում, տարօրինակ կերպով նմանում էր Ռիմին: Դէմքի աջ մասը՝ ծնօտից մինչեւ աչք՝  ջղագրգռուած ժաժ էր գալիս, եւ նա ոչինչ բանի համար լաց էր լինում:
Ամէն կողմից չարուխ հագած զօրքեր էին իջնում եւ երգելով մեկնում դէպի անյայտ ուղղութիւններ: Նաւի մօտից անցնելու ժամանակ ծիծաղում էին:

-Արա Մարտի՛ն, ադա Մարկո՛ս . . . . . . Դէպի զէ՛նք, հայրենակիցներ, դէպի զէ՛նք . . .

Հայաստանը մնացել էր միս մենակ: Ինքը, իր լեռները, իր ժայռերը, իր կտոր երկինքը: Ընքը եւ իր անապատը: - Ախր, ի՞նչ են ուզում մեզանից:
Պատին կպցրած կոչերը եւ յայտարարութիւնները անձրեւիՑ յետոյ վայր էին թափւում:  Թուղթը ալիւր էր հոտում: Գաղթականները նետւում էին նրանց վրայ, իրենց բերանը լեցնում, ծամում:

Կարապետ աղան, մի խումբ գիւղացիների հետ միասին, երկու օրը մի անգամ գալիս էր քաղաք եւ իր եզները ետ պահանջում: Կարապետ աղան, մի թֆանք բռնած, երեսը կարմրած, աչքերը դուրս ընկած, ձայնը գլխին գցած բղաւում էր, չախմախի թֆանքը օդում թափահարում, ուռչում, կարծես պիտի ճայթի: Ծպտուած մեծամասնականները նրա կողմն էին բռնում. ամբոխին հրահրում Հէրեանի դէմ:

-Եզներից մէկին մորթել կերել ա . . . -Լուր ա տարածել թէ իբր թէ սուրբ ա տեսել եւ խեղճ շինականներին խա՛բել . . . -Սրա՛ նայիր. իրեն Սեւ ծովի ադմիրալ ա ասոմ . . .

Հէրեանը մնում էր անդրդուելի:

-Եզները ետ կը տանք, երբ Քանաքեռ հասնենք . . . հրամա՛ն ունեմ . . . Ա՛յ մարդիկ, չէ՞ք հասկանում, տօ՛, հա՛յ քրիստոնեաներ, չէ՞ք հասկանում . . .Եզները ետ կը տամ , երբ Քանաքեռ հասնենք . . .

Փողոցը զնգում էր վայր թափուող պղնձէ պնակների նման:

Իսկ աշխատում էին օրը քսան ժամ:

Քանաքեռի զառիվերի վրայ քիչ էր մնացել որ նաւը յետ սահի: Գդրանների ետեւ կուտակած մեծ քարերը ազատեցին: Այլեւս, նաւը քաշում էին եւ քարերն էլ ետեւից: Նաւը ուզում էր ետ փախչել:

Եւ ցեխ, քամի, անձրեւ:
Ամէնքն էլ աղբը ընկած միջատների էին նման: Հէրեանի դէմքը այնքան էր ծածկուել ցեխով, որ կարծես սեւամորթ լիներ. աչքերի ճերմակները ոլորւում էին, շրթները դուրս թափւում:

-Կը կրակե՛նք, իմ արեւ, կը կրակեն՛նք . . .

Հայաստանի բոլոր անկիւններում երկրաշարժ էր ման գալիս: Թնդանօթները ոռնում էին, գնդացիրները իրենց ակռաները մէկը միւսին էին խփում, ռումբերը պայթում էին, սարերը հուռա կանչում:

-Ախր, ի՞նչ են ուզում մեզանից, ի՞նչ են ուզում . . .

Ի՞նչպէս թէ ինչ են ուզում մեզանից: Հարցը շատ պարզ է: Քեմալականները ուզում են, Հայաստանի վրայից անցնելով, կապուել սովետական ուժերին եւ Ազրբէյջանին: Ուզում են, որ հայեր չլինեն, այլ լինեն՝ Միջերկրականից մինչեւ Հնդկական ովկիանոս՝ միայն մահմեդականներ: . . .

. . . Կոստան Զարեան

ՄԱՏԹԷՈՍ ԶԱՐԻՖԵԱՆ

ԱՇՆԱՆ ԻՐԻԿՈՒՆ

Դեռ կը յամենայ Բլուրին վրայ Լացը սրինգին ...

Ու դեռ երկնքէն Իջնել կը վախնան Աստղերը աշնան ...

Հատ-հատ կը թափին Այս լուռ ծովափին Արցունքներ անտէր...

Իսկ ես չեմ գիտեր Տանիմ դէպի ո՞ւր Այս սիրտըս թափուր...

Դեռ կը յամենայ Բլուրին վրայ Լաւը սրինգին:

Մատթէոս Զարիֆեան

ԵՐՋԱՆԿՈՒԹԻՒՆ Ես այսօր, ճառագայթ մ՛եմ բոսոր ... աչքերուս, հեշտ օրօր, այնքան լոյս ունիմ որ, կը ժպտիմ՝ մտերիմ արեւին... ու վարդեր կ՛երեւին, արեւին. ոսկեղէն, հոգիէն. Ես այսօր , ես այսօր, արեգակ մ՛եմ բոսոր:

Մատթէոս Զարիֆեան

ՀՈԳԻՍ Հոգիս պըզտիկ աղբիւր մըն է արծաթէ, Գիշերին մէջ գըլգըլացող ու լացող, Որ քէն չունի ժայռերուն դէմ, կ՛աղօթէ՛, Ու լուսնակէն կը սպասէ լոկ շիթ մը ցօղ...

Ո՛չ մէկ ուռի՝ ճամբուս վըրայ ամայի. Կործանեցան բոլորը մե՛ծ հովերէն. Հոս-հոն ագռա՛ւ մը լոկ ջուրիս կը նայի՝ Բայց ես կ՛երթա՛մ գըլգըլալէն ու լալէն...

Ինչու որ, օ՜, գիտե՛մ թէ օր մը աղուոր Պիտի գայ Կոյսն, անտառներու խորերէն, Ու հակելով ջուրիս վըրայ մենաւոր՝ Պիտի ափին մէջ մարգրիտնե՛րըս համրէ...:

Մատթէոս Զարիֆեան

ՀԱՄԲՈՅՐ

Հազի՛ւ շըրթներս իր շըրթներուն էին հըպած՝ Այս առաւօտ՝ Երբ զգացի որ կ՛երգէին հազա՛ր աստուած Հոգիիս մօտ...

Հոգիիս մօտ՝ երբ ալ համբոյրն էր աւարտեր՝ Զգացի որ Կը հըծծէին ցաւէն դեղնած ուրուականներ Բա՛ռ մը պըղտոր...:

Մատթէոս Զարիֆեան

ՀԵԳՆԱՆՔ

Քնի՛ կ՛աճի ցաւը մարմնիս, Ժպիտն աչքիս վարդ կ՛ըլլայ. Ցուրտ հոգիէս կ՛անցնի Մայիս, Ու լո՛յս կ՛իյնայ ճակտիս վրայ...

Եւ այս վարդով, այս գարունով, Կը հեգնեմ Ան որ կուգայ. Ան որ կուգայ՝ հողին քունով, Քնացընել Ցաւն հսկայ...:

Մատթէոս Զարիֆեան

ՍԷՐ

Առջե՛ւս, անհու՛ն, մու՛թ դաշտեր. Այս է սէրը - չեմ գիտեր:

Ա՛հ տարօրէն Այդ դաշտերէն Կը բռնկի Երգ մը ոսկի

Ու անդունդի պէս գետեր, Այս է սէրը - չեմ գիտեր:

Մատթէոս Զարիֆեան

ՍՏԵՓԱՆ ԶՕՐԵԱՆ

ԵՐԵՔ ԽՐԱՏ

Գիւղացիին մէկը ճնճղուկ մը կը բռնէ եւ կ'ուզէ տանիլ տուն:
Ճնճղուկը կ'ըսէ. «Ախպեր ջան, ի՞նչ միս կայ վրաս, որ մորթես ուտես: Աւելի լաւ է եկուր զիս ազատ ձգէ. քեզի երեք խրատ տամ. կեանքի մէջ պէտք կ'ըլլայ»:
Մարդը կը համաձայնի եւ ճնճղուկը ազատ կ'արձակէ:
Ճնճղուկը, ուրախ, կը թռչի, կը թառի ծառի մը ճիւղին վրայ եւ կ'ըսէ.
-Երբեք ձեռք մի' երկարեր այն բանին, որուն ձեռքդ չի հասնիր. անցած բանը մի' ափսոսար. անհաւատալի բանի մի' հաւատար:
Գիւղացին կ'ըսէ.
-Եթէ գիտնայի, որ ասոնք են քու խրատներդ, քեզ ազատ չէի արձակեր:
Ու ձեռքը կ'երկարէ որ դա'րձեալ բռնէ ճնճղուկը:
-Քեզի չըսի՞ որ ձեռք չերկարես այն բանին, որուն ձեռքդ չի հասնիր.- կ'ըսէ ճնճղուկը եւ կը թառի աւելի բարձր ճիւղի մը վրայ: Իսկ եթէ գիտնայիր, թէ փորիս մէջ ի՛նչ անգին մարգարիտ մը կայ, զիս բնա'ւ ազատ չէիր արձակեր:
-Ափսո՛ս, վա՜խ.- կ'ըսէ գիւղացին եւ դարձեալ ձեռքը կ'երկարէ որ բռնէ ճնճղուկը:
Ճնճղուկը ա'լ աւելի բարձր ճիւղի վրայ կը թառի եւ կ'ըսէ.
-Քեզի չըսի՞ որ անցած բանը չափսոսաս: Յետոյ, այդ ի՞նչ խելք է քու խելքդ, որ կը կարծես թէ փորիս մէջ մարգարիտ կայ: Քեզի չըսի՞ որ անհաւատալի բանի չհաւատաս...:

ՍՏԵՓԱՆ ԶՕՐԵԱՆ

ԳԷՈՐԳ ԷՄԻՆ

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԳԱՐՈՒՆԸ

Ամէն գարուն՝ ինչքան ծանօթ, Այնքան նոր է ու բաղձալի, Ամէն գարուն մի նո՛ր ձայնով Ու նոր սիրոյ պէ՛ս է գալիս:

- Տե՛ս, հաւքերը հազարերանգ Հին բնե՛րն են իրենց դառնում, Ամէ՜ն տեղ են դառնում նրանք՝ Բայց որի՜շ է Հայաստանում...

Հայաստանում, նրանց նման, Պանդուխտ հայե՛րն են ետ դառնում, Ու բոյն հիւսում, որ միշտ մնան Ծաղկածիծաղ Հայաստանում:

- Տե՛ս, իր փԷշերը հաւաքած Ձմեռը սարն է բարձրանում, Ամէ՛ն տեղ է սա անկասկած, Բայց ուրիշ է Հայաստանում...

Սեւանայ լիճն իր ափերից Ծա՛ռս է եղել ու բարձրանում, Որ Քարն անգամ ծաղիկ բերի Մեր Քարաշատ Հայատանում:

- Տե՛ս, ծաղկում են ծաղկունքը պերճ, Եւ հին սէրե՛րը նորանում, Ամէ՛ն տեղ է գարունն այսպէս, Բայց ուրի՜շ է Հայաստանում...

Դարաւոր սիրտն է հայկական Իմ աչքերի դէմ մանկանում... Չէ՛, գարունն այս աշուն չկայ՝ Յաւե՜րժ է նա Հայաստանում:

Գէորգ Էմին

ԿԱՐԱՊԵՏ ԹԱԹՈՒԼԵԱՆ

ՊԱՏԳԱՄ ԼԻԶՊՈՆԻ ՀԻՆԳԷՆ - 8րդ տարեդարձի առթիւ -

Հետեւեցէք տղաք մեզի՝ Ծոռներն ենք մենք Մեծ Եղեռնի, Մենք գացինք ցեղի փառքին՝ Վեհ Մասիսի պայծառ ուղին:

Սիմոն, Արա, Վաչէ, Սեդրակ, Սարգիս, անուն՝ մենք հինգ տղաք, Ի փառս հայու կ՛ապրինք, մենք կանք՝ Լիզպոնն ըլլայ ձեզ արձագանգ:

Թշնամին մեր՝ վատ, դաւադիր, Կորզեց հայուն պատկան երկիր. Կոտորեց ան հայը անզէն՝ Մնաց անպարտ աշխարհին դէմ:

Արդար կեանքի մենք մարտիկներ՝ Կ՛ուզենք աշխարհ կիզումով մեր Գիտնայ՝ հայը պահանջ ունի՝ Ջարդուած ազգի, խլուած հողի:

Յաղթաբազուկ Հայկ դիւցազնի Ժառանգներու գրոհներով, Ապառաժներ տեղափոխող, Լեռներ հարթող Տորգ Անգեղով:

Դիւցազներու հզօր կամքով, Կամուրջի սանձ մերժող գետով, Յաղթող ոյժի փոթորկումով, Թռած տղաք կու գան սիրով:

Կարապետ Թաթուլեան Մոնթրէալ 27 Յուլիս 1991

ԹՈՎՄԱՍ ԹԵՐԶԵԱՆ

ԻՂՁ ՄԸ

Կ'ուզէի գրիչ մ'ինձ երկինքէն, Որ ըլլար սուր եւ աննըկուն, Եւ ըսէի արդարութեան, «Ահա պատրաստ եմ, խօսէ դուն»:

Կ'ուզէի գրիչ մ'ինձ երկինքէն, Եւ այն ըլլար դիւթիչ մահակ, Զոր զարնելով ժայռին բըխէր Գոհարներու փալփլուն վըտակ:

Եւ ըսէի. «Առէք բուռ բուռ Ո'վ կարօտներ, ո'վ զրկեալներ, Ձերն են գանձերն այս անըսպառ, Արցունք տեսնել ալ չեմ ուզեր»:

Թովմաս Թերզեան

ՎԱՀԱՆ ԹԷՔԷԵԱՆ

ՊԱՐԷ ԱՂՋԻԿ

Պարէ աղջիկ... Արիւնովդ, որուն մէջ կայ քիչ մը ցեխ՝ Զիս փրփրեցուր... Օհ, պարէ վերէն ի վար մարմինիդ Ցնցումներովը բոլոր... Նայուածքդ մերթ իբրեւ մեխ Աչքերուս մէջ խրէ, կաթեցուր շիթ առ շիթ

Մատներուդ վրայ ու անոնց ծայրէն գետին հոսեցուր... Ծռէ իրանդ մէկ աջ, մէկ ձախ՝ նաւակ մը իբրեւ, Կապուած ձողին քարափի, ուրկէ ալիքը ի զուր Զայն կը ջանայ փրցնել հարուածներովն իր թեթեւ...

Պարէ աղջիկ... Ոսկիներ ականջներէդ ու սաթեր Վիզէդ կախուած՝ կը ցատկեն ու կը ցոլան տարուբեր՝ Հիւսքերուդ հետ ածխացող, քօղերուդ հետ հրագոյն...

Պարէ՛, ինկիր դուն գետին, ըրէ թեւերդ օձեր, Սողա՛ անոնց ետեւէն, քաշէ ու ետ զանոնք բեր. Եղիր ոլոր մ'ու յանկարծ փախիր օձի մը յանգոյն...

Վահան Թէքէեան

ԱՆՈՒՆԴ

Ինչո՞ւ անունըդ այստեղ չըկարենամ գրել ես Եւ աշխարհի չըյայտնեմ թէ քեզ ինչպէ՜ս սիրեցի . . . Երկու վանկե՜րը անոր ես կը զրուցեմ գաղտնապէս Եւ ան ամբողջ կը թըւի սիրոյ մատեա՜ն մը ինծի . . . Ինչո՞ւ անունըդ այստեղ չըկարենամ գրել ես . . . :

Հիմա հեռո՜ւ իրարմէ՝ միայն անո՜ւնդ ունիմ Բերնիս վըրայ, համբոյրի մը պէս աննիւթ եւ անուշ . . . Գիշեր ատեն, սենեակիս մենութեան մէջ մըտերիմ, Ես զայն կ'ըսեմ եւ ահա՜ քեզ կը տեսնեմ քաղցրայուշ . . . Հիմա հեռու իրարմէ՝ միայն անո՜ւնդ ունիմ . . . :

Գեղեցկութիւնդ ու իմ սէ՜րս յօրինեցին զայն կարծես . . . Սիրտս իր անդուլ տըրոփմամբ անընդհատ զա՜յն կը հեգէ՝ Թէպէտ վաղո՜ւց մտքիս մէջ քեզ ամբողջ գոց գիտեմ ես . . . Քեզ չըճանչցած ունէի՞ր դուն այդ անո՜ւնը միթէ . . . Գեղեցկութիւնդ ու իմ սէ՜րս յօրինեցին զայն կարծես . . . :

Ո'չ, չեմ ուզեր, չեմ կրնա՜ր ես զայն յանձնել աշխարհի. Երկու վանկովն իր կ՛ուզեմ խնկել իմ կեա՜նքըս միայն, Եւ երբ վերջին արեւիս վերջին ճաճա՜նչը մարի՝ Անունդ ի շուրթ դեռ կ'ուզեմ ողջունել ա՜յգը մահուան. Ո՜չ, չեմ ուզեր, չեմ կրնա՜ր ես զայն յանձնել աշխարհի . . . :

Վահան Թէքէեան

ՈԳԵՐԳ ՆԱՀԱՏԱԿԱՑ

Անոնց համար որ ինկան, Զմեզ ազատ ուզելով, Մեր բիւր սրտեր քովէքով, Կ՛ըլլան այսօր մէկ խորան:

Անոնց հոգւոյն պաշտամունք՝ Մեր մէն մի խոհն է հիմա, Վե՜ր, դէ՛պ անոնց կ՛ամպանայ, Մեր յոյսն ու սէրն իբրեւ խունկ:

Եւ մեր ցաւի սըկիհէն Անոնց արիւնն ու հոգին, - Հաղորդութիւ՜ն վրիժագին - Մենք կ՛ընդունինք սրբօրէն:

Վահան Թէքէեան

ԵԿԵՂԵՑԻՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ

Եկեղեցին Հայկական, ծննդավայրն է հոգւոյս, Ինչպես քարայր մ'ընդարձակ, պարզ ու խորհուրդ , մութ ու լոյս , Իր գաւիթովն հիւրընկալ, իր լայն բեմով, ու հեռուն , Կանգնած իր լուռ խորանով, որ կարծես նաւ մ' է ծըփուն . . :

Եկեղեցին Հայկական, ես աչքըս գոց կը տեսնեմ, Ու կը շնչեմ, կը լսեմ ՝ իր Յիսուսով մանկադէմ, Իր սեղանէն մխացող , գուլայ - գուլայ խունկերով , Եւ իր պատերը ցնցող աղօթքներով ալեխռով . . . :

Եկեղեցին Հայկական բարձըր բե՛րդն է հաւատքին Իմ պապերուս ՝ որ հողէն զայն քար առ քար հանեցին Եւ երկինքէն իջուցին զայն ցօղ առ ցօղ , ամպ առ ամպ Ու թաղուեցան անոր մէջ հանդարտութեամբ, հեզութեամբ . . . :

Եկեղեցին Հայկական մեծ վարագոյր մ' է բանուած, Որուն ետեւ , սըկիհին մէջ, կ' իջնէ ի՛նքը Աստուած, Որուն առջեւ՝ գլխահակ կու գայ իմ ազգըս ամբողջ Հաղորդուիլ անցեալին հաց ու գինւով կենսառողջ :

Եկեղեցին Հայկական ՝ ծովուն դիմաց ալեկոծ Նաւահանգիստ մ' է խաղաղ , ցուրտ գիշերին ՝ հուր ու բոց, Ու տօթակէզ ցերեկին անտառ մըն է ստուերոտ ՝ Ուր շուշաններ կը ծաղկին Շարականի գետին մօտ :

Եկեղեցին Հայկական մէն մի քարին տակ գետնի Դէպի երկինք բարձրացող գաղտնի ճամբայ մը ունի. Եկեղեցին Հայկական հայ հոգիին եւ մարմնոյն Զըրահանդերձն է փայլուն՝ մինչ իր խաչերն են դաշոյն Եւ զանգակներն են բոմբի՛ւն, եւ երգն է միշտ յաղթութիւն . . .

Վահան Թէքէեան (1878-1945)

Ֆրանսերէն թարգմանութիւնը-.

L'EGLISE ARMENIENNE

L'Eglise arménienne est le pays natal de mon âme, Telle une vaste caverne simple et profonde, sombre et éclairée, Avec son vestibule accueillant, son sanctuaire large et lointain Et son autel silencieux, elle ressemble à un vaisseau flottant...

J'aperçois l'Eglise arméninne les yeux fermés, Je la respire, je l'entends à travers son enfant Jésus, A travers l'encens qui se dégage à flots de l'autel, A travers les prières touchantes qui secouent ses murs...

L'Eglise arménienne est l'importante forteresse de la foi De mes ancêtres, ils l'ont fait sortir de la terre pierre par pierre Et l'ont fait descendre du ciel rosée par rosée, nuage par nuage, Et ils se sont ensevelis docilement dans son sein avec sérénité...

L'Eglise arménienne est un grand rideau brodé, Derrière lequel notre Seigneur descend dans le calice, Devant lequel s'incline tout mon peuple Pour communier par le pain et le vin vivifiant du passé.

L'Eglise arménienne est un port calme Situé devant la mer houleuse ; pendant la nuit glacée elle est de feu et de flamme ; Et durant la journée brûlante, c'est une forêt ombragée Où fleurissent les lis près de la rivière des Cantiques...

Au dessous de chacune des pierres de l'Eglise arménienne Se trouve un chemin secret montant vers le ciel... L'Eglise arménienne est l'armure éclatante de l'âme et du corps arméniens Tandis que ses croix sont des baïonnettes, Ses cloches sont des salves et son chant est toujours un hymne de victoire...

Vahan Tekeyan

ՓՈՇԻ ԱԶԳ

Այդքան պզտիկ պզտիկցած պէտք է որ դուն տակաւին

Քու խարակէդ ընես մեծ, մեծ շարժումներ, կարծելով

Ըլլալ կեդրոնն աշխարհի եւ կարծելով թէ ինքնին

Կրնաս լընուլ, խափանել, ցամքեցընել ամէն ծով:

Պզտիկ, պզտիկ դուն անկիւն, ոչ իսկ անկիւն այլ կէտեր

Ցրուած հոս հոն եւ որոնց գիծերն որմեր են ինկած:

Պէտք է յուսաս տակաւին պալատը մեծ, զոր կերտեր

Կանգներ էր միտքդ, աւաղ, այդ փոշիով գետնամած,

Ու երբ քու շուրջդ այսօր հիմա ամէն հին շէնք վար կ՛իյնայ

Ու ձեւ կ՛առնեն նոր շէնքեր անոնց ինկած տեղին վրայ

Ինչպէս փոշի, դուն կազմել նման հին շէնք մը կ՛ուզես:

Մէն մի ցնցում քեզ կրնայ տարանջատել վերջնապէս,

Աշխարհ չըներ պիտի հոգ, հոգը քեզի է, յուսա.

Դիզուէ, փոշին լոկ այդպէս պիտի նորէն քար ըլլայ...

Վահան Թէքէեան

ՊԻՏԻ ԻՅՆԱՍ

Պիտի իյնաս այս անգամ, եւ ալ իսպառ, անյարիր Պիտի մնաս գետնին վրայ ճանկռտելով հողը դեռ, Եւ դեռ երկար չմեռնիս պիտի եւ տունըդ մոխիր Եղած ծածկէ պիտի քեզ, երբեմնի տունդ եռուզեռ…

Հերի՛ք որքան աշխարհի ցաւ ու չարիք հասցուցիր, Որքան ի սուգ թաթխեցիր քաղաք ու գիւղ, դաշտ ու լեռ, Հերի՛ք մայրերը լացին բոյներուն մէջ ցանուցիր Եւ մեր սիրող սրտերուն մէջ լեցուցիր ոխ ու հեռ…

Պիտի ինաս, կ՛իյնաս ալ… Բայց որպէսզի դեռ ճանչնաս Քու անարգ սիրտդ ծակող մեծագոյն ցաւը վերջին Պիտի զարնեն քեզ անոնք որ քեզ յաճախ փրկեցին:

Եւ չմեռած դեռ տեսնես պիտի արդար պատուհաս, Ծաղկիլը մեր աշխարհին զոր թողուցիր աւերակ. Ու ցնծութիւնը մերին քու ստրուկի աչքիդ տակ…:

Վահան Թէքէեան

ՅԱՐՈՒԹԵԱՆ ՇՈՒՆՉՆ Է ԱՀԱ

Յարութեան շունչն է ահա՛, ջարդակոտոր Ա՛զգըդ իմ, Հորիզոնէն ծայր տըւած ՝ որ կը փըչէ մարմնոյդ վրայ... Ամայութի՜ւն, լըռութի՜ւն... օրօրոց չէ՝ այլ շիրիմ Երկիրն ամբողջ ուր երէկ Դուն զոհուեցար անխընայ...։

Բայց յարութեան շունչն է այս, եւ զայն ըզգա՜ս պիտի Դուն՝ Գերեզմանիդ ալ խորէն՝ կուրծքիդ վըրայ ջախջախուած Ու շրթներուդ մըսաթափ. եւ աչուըներըդ ի քուն, Մարա՜ծ աչքերդ, արթննա՜ն պիտի լոյսին նորաբաց...

Քու արիւնէդ բողբոջած խոտերը քեզ քսուելով՝ Քեզ պիտի տան նոր կեանքի գըթոտ գգուանքն առաջին, Մինչ կառչելով Դուն անոնց՝ յամըր սակայն ապահով Շարժմամբ մ'ոտքի պիտ' ելլես, թափած պատանքը հողին...։

Մեղմիւ, մեղմի՜ւ, վախնալով տալ Քեզ յուզում մը սաստիկ, Պիտի անցնին գարնային ծիծեռնակներն երկինքէն. Մեղմի՜ւ կռունկը իջնէ պիտի ձեռքիդ քու մօտիկ, Եւ սոխակները հեռուն պիտի մեղմի՜ւ դայլայլեն...։

Բայց Դուն արդէն մօտեցած ես առուակի մը ահա՛ Եւ խընամքով քու վէրքերդ իր ջուրին մէջ կը լըւաս, Զայն կ'ըմպես ալ, եւ հակած իբր հայելւոյ մ'իր վըրայ, Ո՜վ խըռովիչ տեսարան, քիչ մ'արդուզարդ ալ կու տաս...

Ու փլատակներըդ ահա՛ կը հարթըւին քիչ առ քիչ, Մոխիրներուն ներքեւէն փոքր ածուներ կը յառնեն, Ամէնուրեք կը շարժին արօր ու բահ ու բըրիչ, Եւ լուսասփիւռ դաշտերուդ սա՛ կանանչ քօղն է ցորեն...։

Եւ զօրացած, աղուորցած, հունձքի գիշեր մը երբոր Դուն գորովով կը հսկես զաւկըներուդ վրայ կայտառ՝ Որ արտին մէջ կը նիրհեն,- ահա՛ աստղերը բոլոր Ո՜վ Յարուցեալ, կը հիւսեն գլխուդ պըսակ մը պայծառ...։

1918 ՎԱՀԱՆ ԹԷՔԷԵԱՆ

ՎԵՀԱՆՈՅՇ ԹԷՔԵԱՆ

Հատուած մը Վեհանոյշ Թէքեանի «ԽՕՍԱԿՑՈՒԹԻՒՆ» Պատմուածքէն «ՏՈՀՄԱ ԾԱՌ» Երկէն

. . .

Ուրեմն միայն ամուսնալուծուած ըլլալս չէր գիտցածը: Պըրկըն Քաունթի է, Հայեր շատ կան, նշանուողներ, «միասին դուրս ելլող»ներ», ամուսնալուծման ճամբան բռնողներ, վերամիացողներ, նոր գործ հաստատողներ, Պէյրութէն Հալէպէն Պոլիսէն Թեհրանէն եկած հարազատներու ընտանեկան երկար թելեր՝ որոնք հազարաւոր նստասենեակներու մէջ կը հիւսուին, սենեակներու, ակումբներու մէջ անոյշ-անոյշ կը զրուցեն, այդ իլիկներէն մանուողները միայն գիտեն թէ ինչպէս կ'անցնին օրերը:

-Տղադ քանի՞ տարեկան եղաւ,- հարցուցի: -Հիմա չորսուկէս էղաւ աս տղան, էրկու տարեկան չկար՝ հայրը ձգեց գնաց տոսթին քովը: Իմս ծեծ-մեծ չունէր, անանկ խումար խաղալ չունէր, ամա աչքը ֆըլըրտըխ չորս կողմն էր,- բացատրեց ձեռքով կարճ շրջանակ մը գծելով,- գիտէի ամա ինչ ընեմ, զաւակ ունենանք կը փոխուի ըսի, պէպէքը ծնաւ՝ էրեսս չի նայեցաւ: Հօրը անունը դնեմ ըսի, հէ՜չ, պատկերացուր ի՛նչ տեսակ զաւակ է քի՝ հայրը մայրը սալլամը՜շ չընէր, անոնք նեղուած են իրմէ, իր հետ չեն խօսիր, ինծի՛ հետ կը խօսին, - ըսաւ պայքարէն յաղթանակի փշուր մը ապահովածի շեշտով: -Տեսա՞ր, գոնէ անոնք լաւ մարդիկ են եղեր, - ըսի, - ամէն կեսուր անանկ չըլլար, սատանայ ալ ըլլայ իրենց տղան՝ կը պաշտպանեն: -Քոյրը՜ս, էս ինչ օրինակներ գիտեմ, տահա կ'ուրախանան ալ քի իրենց տղան իր կնիկէն զատեցին, բերանս բանալ մի՜ տար: -Գիտեմ, - ըսի. Մէկ յօնքը վեր՝ աչքերուս նայեցաւ լուռ ու մունջ, հասկնալու թէ իրապէս գիտե՞մ, յետոյ՝ -Սագօ, - պոռաց,- էկուր չորցնեմ: Չորցուցած պահուն դարձաւ նայեցաւ աղջկանս, - իշտէ սա վարդի պէս չոճուխները առանց հօր պիտի մեծնան: -Հայրը չգա՞ր զինք տանելու:

Տոսթէն ժամանակ աւելնայ նէ՝ կուգայ, ամիսը մէկ էրկու անգամ. իր խանութը կը տանի կը նստեցունէ, հարցուր քի՝ չոճուխին հետ էրկու բառ կը խօսի՞: Քիւմէ քիւմէ դրամ պիտի շինէ:

-Եթէ տոսթ չունենար՝ այսքան պիտի նեղուէի՞ր: -Վաղը անո՛ր ալ կը ձգէ, էս գիտեմ ապրանքս. Կը յոգնի՝ մէկալի՜ն կ'երթայ, - վաղուց հասած եզրակացութեան պէս կրկնեց և այլևս գլուխը հանդարտօրէն կռթնեցուց աթոռի կռնակին, արևի ակնոցները զետեղեց աչքերուն, վայրկեան մը արևը դիտելէ ետք գլուխը ետ բերաւ առջեւ. -Էս գիտեմ քի՝ էրիկիդ հախէն գալու համար արսը՛զ կնիկ պիտի ըլլաս, ոչ թէ մեզի պէս հրեշտակ:

Ալ վստահ ըլլալով որ կեանքիս գոնէ մէկ ժամանակաշրջանի անցուդարձերուն տեղեակ է՝ ոտքերս ծալլեցի նստայ խոտերուն վրայ.

-Քեզի բան մը ըսե՞մ, պէտք է մոռնա՛ս: -Քոյրըս, մոռնալը ո՞րն է, - ըմբոստացաւ, բարակ շրթունքները դողդղացին, - ես դպրոցի գարետախտա՞կ էմ որ աւրես մոռնաս, վերջանայ էրթայ: Մարմինդ կ'այրի կոր նէ՝ ի՛նչը կը մոռնաս: Գիշեր ցերեկ աշխատեր եմ՝ մա՜րդ ըրեր եմ իրեն: Մէկ սենթ չունէինք երբոր էկանք, ութը տարուայ մէջ միայն հինգ անգամ մուվի գացի, նուէր-մուէր չուզեցի, իրեն սէքրրէթերի էղայ, հաշիւ բռնեցի, ճաշ եփող էղայ, կնիկ էղայ, ըրած ջլթիկութիւններուն աչքս գոցեցի, օգուտ չըրաւ: Հելէ դո՛ւն ինչպէս կը մոռնաս էղեր, մարմինդ չի՞ ցաւիր, - զգաց որ փակեալ դժոխքէ մը մտաւ, թուքը կլլեց, ուզեց նիւթը փոխել, - ձեռքէն գար նէ՝ իմինս հարե՜մ պիտի բանար: -Մարդուն մէկը գոնէ միայն երեք կին կ'ուզէր, - խնդացի, - մէկը մայր թագուհի, թերեւս զաւակ բերող, միւսը սեքսի համար, երրորդն ալ իր հրահանգները վայրկենական կատարելու համար: Աս տեսակները թուրք կին անգամ պէտք չէ ունենան: -Նայէ բան մը ըսեմ, աստեղերը անանկ կը խօսին կոր ամա մեր էրկիրը թուրքերու մէջը լաւերը շատ են: Դրացի մը ունէի՝ ինծէ մօրքուրի պէս էր, Սագոյին կաղանդին կաշիէ ժագէթ ղրկեց, մամաս մեռաւ նէ էս գացի հասայ, կնիկը՝ ճիկերը դուրս պիտի իյնար լալէն: -Իրաւունք ունիս, - ըսի, - թուրքը ըսելու ձեւ մըն է, ամենէն գէշ տեսակի մարդ ըսել է մեզի համար:

Հիմա որ կշիռքը հաւասարակշռուած էր՝ անցաւ միւս նժարին առջեւ, և քաշեց դրաւ հոն թերեւս տարիներէ ի վեր կոկորդը պատռող ծանրութիւնը.

-Հայ է ըսինք՝ առինք, ի՛շտէ հայուն ղազըխը: -Ի՞նչ պիտի ընէիր, թո՞ւրք պիտի առնէիր: -Յոյն ալ կար, հրեայ ալ կար, ամա կ'ըլլա՞ր մի, մամայիս հայրիկիս աչքին լուսն էի, «աման աղջիկս Հայ է, ամերիկայէն եկեր է, արհեստը տեղն է՝ առ, յետոյ կը սիրես» ըսին: Առի: - Սիրեցի՞ր: - Չի սիրէի նէ՝ հոգիս կու տայի՞ . . .

Վեհանոյշ Թէքեան

ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԹՈՒՄԱՆԵԱՆ

ՀԱՅ ՈՒԽՏԱՒՈՐԻՆ

Երթա`ս բարով, ա`յ, ուխտաւոր, Երանի` քեզ, հայ ուխտաւոր, Որ կարօտով ու սիրառատ Ուխտի կ'երթաս դէպ Արարատ:

Զեփիւռներով, ծաղկի բոյրով, Ինչպէս ծընող սիրագորով, Քեզ կ'ողջունեն զմրուխտ հագած, Գեղան սարերն ու Արագած:

Եւ հարազատ աչքի նըման Քեզ կը ժըպտի վըճիտ Սեւան, Որ լեռներու շուքերուն հետ Պար կը բըռնէ, խայտայ վէտ վէտ:

Կը փայլփըլի ծըփանքներով, Կը յօրինէ լոյսերու ծով, Եւ մերթ վշտով ու տխրութեանբ Կը սեւանայ ինչպէս սեւ ամպ:

Յովհաննէս Թումանեան

ԱՄՊԻ ՏԱԿԻՑ

Ամպի տակից ջուր է գալի Դոշ է տալի փրփրում Էն ում եարն է նստած լալի... Հօնգուր, հօնգուր էն սարում:

Ա՛յ պաղ ջրեր, զուլալ ջրեր Որ գալիս էք սարերից Գալիս անցնում հանդ ու չոլեր Եարս էլ խմե՛ց էդ ջրից:

Եարաբ խմե՛ց, եարաբ հովցա՛ւ Նեղուած սիրտը իմ եարի Եարաբ հովցա՛ւ, եարաբ անցա՛ւ Այրող ցաւը ճիկեարի.....

Յովհաննէս Թումանեան

ԱՍՏՂԵՐԻ ՀԵՏ

Էյ աստղե՜ր, աստղե՜ր Երկընքի աչքեր, Որ այդպէս վառ վառ Ժըպտում էք պայծառ:

Ժըպտում էիք դուք, Երբ ես դեռ մանուկ Աշխոյժ ու կայտառ, Ձեզ նման պայծառ Թըրվըռում էի Ու ցաւ չունէի...

Ժըպտում էք այսօր, Ե՛րբ թոյլ ու անզօր, Կորած յոյսերիս Կսկիծն եմ լալիս ...

Կը ժըպտաք նաեւ Շիրիմիս վերեւ ...

Յովհաննէս Թումանեան

Քառեակներ Յովհաննէս Թումանեանէն

Երազումս մի մաքի, Մօտս եկաւ հարցմունքի` -Աստուած պահի քո որդին, Ոնց էր համը իմ ձագի:

     * * *

Երկու շիրիմ իրար կից, Յաւերժական լուռ, դրկից, Թախծում են պաղ ու խորհում, Թէ ինչ տարան աշխարհից:

ՀԱՅՈՑ ՎԻՇՏԸ

Հայոց վիշտը անհուն մի ծով, Խաւար մի ծով ահագին, Էն սև ծովում տառապելով, Լող է տալիս իմ հոգին:

Մերթ զայրացկոտ ծառս է լինում Մինչև երկինք կապուտակ, Ու մերթ յոգնած սուզւում, իջնում Դէպի խորքերն անյատակ։

Ոչ յատակն է գտնում անվերջ Ու ոչ հասնում երկնքին... Հայոց վշտի մեծ ծովի մէջ Տառապում է իմ հոգին:

Յովհաննէս Թումանեան

ԻՄ ԵՐԳԸ

Գանձեր ունեմ անտակ, անծէր. Ես հարուստ եմ, ջան, ես հարուստ: Ծով բարութիւն, շնորհք ու սէր Ճոխ պարգեւ եմ առել վերուստ:

Անհուն հանքը իմ գանձերի Սիրտս է առատ, լէն ու ազատ. Ինչքան էլ որ բաշխեմ ձրի- Սէրն անվէրջ է բարին անհատ:

Երկիւղ չունեմ, ահ չունեմ ես Գողից, չարից, չար փորձանքից, Աշխարհով մին՝ ահա էսպէս Շաղ եմ տալիս իմ բարձունքից:

Ես հարուստ եմ, ես բախտաւոր Իմ ծննդեան պայծառ օրէն, Էլ Աշխարհ չեմ գալու հօ նոր, Իր տուածն եմ տալիս իրեն:

Յովհաննէս Թումանեան

ԿԱՔԱՎԻ ԳՈՎՔԸ Խոսք.` Յովհ. Թումանյանի, երաժշտ.` Կոմիտասի

Արև բացուեց թուխ ամպերէն, Կաքաւ թըռաւ կանաչ սարէն, Կանաչ սարէն` սարի ծերէն, Բարև բերաւ ծաղիկներէն: Սիրունի՜կ, սիրունի՜կ, Սիրունիկ, նախշուն կաքաւիկ:

Քո բուն հիւսած ծաղիկներով, Շուշան, նարգիզ, նունուֆարով, Քո տեղ լըցուած ցօղ ու շաղով, Քընես-կ՛ելնես երգ ու տաղով: Սիրունի՜կ, սիրունի՜կ, Սիրունիկ, նախշուն կաքավիկ:

Քո թև փափուկ ու խատուտիկ, Պըստիկ կըտուց, կարմիր տոտիկ, Կարմիր-կարմիր տոտիկներով, Կը շորորաս ճուտիկներով: Սիրունի՜կ, սիրունի՜կ, Սիրունիկ, նախշուն կաքավիկ:

Երբ կը կանգնես մամռոտ քարին, Տաղեր կ՛ասես ծաղիկներին, Սարեր, ձորեր զուարթ կանես, Դարդի ծովէն սիրտ կը հանես: Սիրունի՜կ, սիրունի՜կ, Սիրունիկ, նախշուն կաքավիկ:

Յովհաննէս Թումանեան

ԳՈՒՐԳԷՆ ԹՐԵՆՑ

Աշնան վերջ, դեղին հագաւ ժամուն բակը կասկենին, Վաղը հատ հատ պիտի թափէ տերեւները խեռ քամին, Երէկ անոր քերթողն էի կերոն-կերոն ծաղկումին, Այժըմ թախծոտ դամբանախօս՝ անփարունակ թաղումին:

Պարտիզպանը չորցած տունկերն հանեց նետեց դէս ու դէն, Ու տրմուխով խոտ ու խռիւ ժողվեց նետեց դուրս ցանկէն, Զերդ չոր խոտի կը նայիմ ես մեկնող մարդուն ետեւէն. Կարաւանը կ'անցնի կեանքին, ճամբան մէկ մէկ թափելէն:

ԳՈՒՐԳԷՆ ԹՐԵՆՑ

ԲԻՒԶԱՆԴ ԹՕՓԱԼԵԱՆ

ՀԱՅԱՍՏԱՆ

Հեռուն տեսայ երկիրըն իմ դարաւոր Իմ Հայրենի աշխարհն հըրա'շք, սեւաչեայ. Ու իր կարօտ ու քաղցրութիւնն հարազատ Դիմաւորեց զիս մօր մը պէս հեռակայ:

Հայաստան, իմ երկիր, կապոյտ ու երազ, Քու ցանկալի կուրծքիդ վըրայ լուսաշատ, Արեւը բո'ց ու օրհնութիւնն է ահա Ու տարածուող հալած ոսկի պերճիմաստ.....:

Դիւցազներու քաղցրախորհուրդ օրօրան, Ու անմատոյց հորիզոնէն լեռներուդ, Հոսող աղբիւր-ակունքներէն գըլգըլան,

Դեռ կը ցանկամ կորզել քերթուածն հըրաշող Մեր սրտերու աւեր մեհեանն օծելու, Մեկնելու մեր կեանքի իմաստը մաշող.....:

Բիւզանդ Թօփալեան

ՄՈՒՇԵՂ ԻՇԽԱՆ

ՀԱՅ ԼԵԶՈՒՆ ՏՈՒՆՆ Է ՀԱՅՈՒՆ

Հայ լեզուն տունն է հայուն աշխարհիս չորս ծագերուն, Ուր կը մտնէ ամէն հայ իբրեւ տանտէր հարազատ, Կը ստանայ սէր ու սնունդ, սրտի հպարտ ցնծութիւն, Եւ բորեանէն ու բուքէն հոն կը մնայ միշտ ազատ:

Քանի՜ դարեր եւ քանի՜ ճարտարապետ հանճարներ Աշխատեցան անոր տալ վեհութիւն, գեղ ու պերճանք, Քանի՜ զեղջուկ բանուորներ տքնեցան տիւ եւ գիշեր, Որոնք թաղուած են հիմա մոռացութեան մութին տակ:

Մշտանորոգ ու միշտ հին՝ ան կը տեւէ դարէ դար, Իր ճրագները՝ միշտ լոյս, իր օճախին հուրը՝ վա՛ռ, Բարիքներով՝ անսպառ լեցուն ամբարն ու մառան:

Հո՛ն է միայն, որ կրնայ գտնել ամէն հայ կրկին Խաժամուժին մէջ օտար կորսնցուցած իր հոգին, Անցեալն անհուն եւ ներկան, նոյնիսկ մթի՜ն ապագան ...

Մուշեղ Իշխան 1936

ՄԵԾ ԸՆԾԱՆ

Հայրս կ՛ըսէ Մասիսն է լոկ մեծ ընծան, Որ դուն կրնաս օր մը բերել հայ տղոց. Որուն մէջ կայ ամէն բան- Աստղ ու լուսին ոսկեզօծ, Կրակ ու բոց. Հսկայ շուներ պահապան, Շղթայակապ հին քաջեր Ու հրեղէն նժոյգներ ...

Կաղանդ պապա, ես այդ Մասիսը կ՛ուզեմ Դի՛ր անիւներ ոտքիդ տակ Ու համարձակ քշէ՛ մեր տունը շիտակ, Բեր ինձ նուէրն այդ վսեմ:

Մուշեղ Իշխան

ՀԻՆՆ ՈՒ ՆՈՐ Մեր գրկին մէջ, մեր աչքին դէմ մեղմօրէն Կը մահանայ վաստակաբեկ Հին Տարին. Կէս-գիշերուան զարկերն ահա կը թաղեն Ժամանակի փակեալ դագաղ Հին Տարին:

Մա՞հ թէ ծնունդ` խորհրդաւոր այս պահուն... Նոյն յարկերէն կը մտնէ ներս Նոր Տարին. Սրտերն ամէն կ՛ըլլան յանկարծ հարսնետուն Եւ կը գրկեն կեանքով յորդուն Նոր Տարին:

Մերն էր երէկ, մեր կուրծքերուն հեւքին պէս, Մեզ բախտակից, մեզ ուղեկից Հին Տարին. Յուշ է այսօր, մէգ ու մշուշ մահամերձ Յաւերժութեան անդարձ ժառանգ Հին Տարին:

Կու գայ փառքով, զէն ու զարդով յաղթական Աստեղաշող, մեծահանդէ՜ս Նոր Տարին. Երգ է պայծառ եւ ցնծութիւն տօնական Զանգերու ձայն, փողերու կանչ Նոր Տարին:

Որքա՜ն սէրեր ու երազներ լուսալիր, Տարաւ իր հետ անդունդն ի վար Հին Տարին. Ժպիտն` արցունք եւ կրակներն ալ մոխիր Ըրաւ, աւա՜ղ, սա անողոք Հին Տարին:

Թող գայ բարի՜ եւ բարբառի ամէնուն Նոր յոյսերու աւետաբեր Նոր Տարին: Երկնի բոցէն վառէ մոմեր գոյնզգոյն Շողշողուն ծառ ու լուսարա՜ր Նոր Տարին: Մուշեղ Իշխան

ՄԵՐ ՏՈՒՆԸ Ամէն իրիկուն, պտոյտէն դարձին Երբ կը մօտենանք մեր տան փողոցին, Գառնուկի մը պէս որ կ՛երթայ փարախ՝ Դուն թեւըդ պարզած կ՛աւետես ուրախ - Հոն է, տե՛ս, հայրիկ, մեր տունը սիրուն:

Սիրտըս կ՛արիւնի թախիծով անհուն, Բայց մունջ է լեզուս, իմ անտուն իշխան. Անտեղեակ հայու քու բախտիդ դաժան՝ Չես գիտեր դեռ դուն որ խրճիթ մ՛անգամ Չունիս շէնքերու շարքին մէջ փարթամ:

Այն դռան սեմին, ուր կ՛երգես անհոգ, Այսօր իսկ յանկարծ կրնայ գալ իրօք Մարդ մը մեծազօր եւ իբրեւ տանտէր՝ Կրնայ մեր գլխուն արձակել շանթեր Ու խլել ձեռքէդ բոյնըդ սիրասուն:

Ժպիտով օծուն ո՜վ ողբերգութիւն, Ինչպէ՜ս պատմել քեզ որ չունինք մենք տուն, Որ մեր հայրենի երդիքը զուարթ Մարդիկ բարբարոս ըրին քար ու քանդ Գիւղի մը դալար բարտիներուն տակ...

Դու, տղա՛ս, մեր տան ճրագը միակ, Ես կը հաւատա՛մ որ պիտի կանգնես, Սասունցի անյաղթ նոր Դաւիթ մ՛ինչպէս, Օճախըդ աւեր մեր հողին վրան, Եւ թեւըդ պարզած ըսես յաղթական. - Հո՜ն է, տե՛ս, հայրիկ, մեր տունը սիրուն... Մուշեղ Իշխան

ՀԱՅ ՄԱՅՐԻԿԻՆ ԱՂՕԹՔԸ Ալ կը բաւէ՛, Տէ՜ր Աստուած, մեր տունն ու տեղ դարձուր մեզ, Թշնամիս իսկ մեզ նման ուրիշի դուռ չձգես:

Անասունին կու տաս որջ եւ թռչունին՝ տաքուկ բոյն, Իսկ մարդոց ալ մեղաւոր՝ տո՛ւր ապաւէն մէկ անկիւն:

Թող պալատներ վայելեն մեծահարուստն ու արքան, Մեզ արժանի ըրէ, Տէ՛ր, մեր խրճիթին աննշան:

Ո՛չ հանգիստ կայ, ոչ ալ քուն ցուրտ յարկին տակ օտարին, Ա՜խ, եօթն օրէն աւելի հիւր չպահես ո՛չ ոքին:

Քու օրհնութիւնդ իջնէ, Տէ՛ր, ամբարներուն մեր նորէն, Եւ օտարներ կշտանան մեր լիառատ սեղանէն:

Մեր սրտերուն հետ կարօտ, հին աղօթքներն ալ չորցան, Առանց տոհմիկ այն խունկին, որ կը ծխար քու անուան:

Ծիծաղն է լաց, երբ մարդուն չի տար իր տունն արձագանգ, Եւ արցունքն ալ՝ դառն հեգնանք, երբ չկան երդ ու փականք:

Տո՛ւր որ, Աստուա՛ծ, ամէն սիրտ վառի իր սուրբ օճախէն, Որ չմարի մոմի պէս կեանքի դաժան հովուն դէմ:

Տո՛ւր որ ամէն ուռճացող մատղաշ հասակ իր կարգին Զգայ յանկարծ ուսերուն բեռն իր անուշ երդիքին:

Ծնող մանուկն առջի հեղ տեսնէ տնակն հայրական Եւ ծերունին իր տան մէջ փակէ աչքերն յաւիտեան:

Մուշեղ Իշխան

ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑ ՈՒՐ Կ՛ԵՐԹԱՍ

Ծովուն վրայ եւ հողին, Օդերուն մէջ հեռահաս Հայը կ՚երթայ, կը սուրայ Խենթ հովերուն հետ բախտին…

Հայրենակից, ո՞ւր կ’երթաս. Ամէն երթի ու կայքի Տե՛ս, վրայէդ կը թափի Հայու հոգիդ մաս առ մաս…

Հայը կ’երթայ, կը սուրայ Հորիզոններ հեռակայ Եւ արծաթի մը համար Կը զոհէ գանձ ու գոհար…

Երկրէ երկիր, ափէ ափ, Այսպէս մոլոր, վազնէ վազ, Քիչ մ՚աւելի գունաթափ, Հայրենակից, ո՞ւր կ’երթաս…

Մուշեղ Իշխան

ԵԹԷ Եթէ կրնաս պահել գլուխդ առանձին, Երբ խուճապի մէջ է չորս դիդ ամէն մարդ, Եթէ կրնաս վստահ ըլլալ քու անձին, Երբ ուրիշներ կը կասկածին քու վրադ, Եթէ կրնաս միշտ սպասել անձանձիր, Կամ չստել՝ շրջապատուած սուտերով, Ատողներու միջեւ մնալ սիրալիր, Եթէ կրնաս ըլլալ բարի, բայց ուժո՛վ.

Եթէ կրնաս դուն երազել եւ սակայն Չըլլալ գերին երազներուդ գերիշխող, Յաղթանակէն ետք հանդիպիլ պարտութեան Եւ նո՛յն ձեւով ընդունիլ զոյգն այս խաբող. Եթէ կրնաս լսել քու խօսքդ վճիտ Չարափոխուած յիմարներու ծուղակի Ու խորտակուած տեսնել մեծ երկը կեանքիդ, Բայց վերստին զայն շինելու գաս ծունկի.

Եթէ կրնաս շահը հազար ճիգերու Մէկ հարուածով յանձնել բախտի սեղանին Եւ անտրտունջ, առանց երբեք ողբալու Վերսկսիլ ծայրէն ամէն ինչ կրկին, Եթէ կրնաս սիրտ ու ջիղեր ու մկան Մաշումէն ետք նորէն լարել անդադար Եւ դիմանալ, երբ կորած է ամէն բան, Բացի կամքէն, որ կը մնայ մէջդ վառ.

Եթէ կրաս արքաներու հետ պարզուկ, Ամբոխին մէջ՝ առաքինի ըլլալ միշտ, Եթէ մարդիկ անզօր են քեզ առթել վիշտ Եւ ամէնուն կու տաս արժէքն իր արդար, Եթէ սիրես, բայց սիրոյ խենթ չդառնաս. Քու՛կդ է երկիրն ու իր գանձերն անհամար Եւ աւելին՝ այն ատեն Մա՛րդ ես, տղաս:

Քիփլինկ (անգլիացի բանաստեղծ) Թարգմ.՝ Մուշեղ Իշխան

ԱՒԵՏԻՔ ԻՍԱՀԱԿԵԱՆ

ՀԱՅՈՐԴԻԻՆ

Կեանքիդ ուղին լինի պայծառ Անէն քայլըդ` ազնիւ, արդար, Լինիս խոհուն, լինես գիտուն, Եւ ունենաս սիրտ ըզգայուն: Լինես բարի եւ անբասիր, Ընկերներիդ սըրտով սիրես, Երբ քեզ տեսնեն՝ ուրախանան: Միշտ օգնելու լինես պատրաստ, Տանջուող մարդուն եւ ընկերին:

Անդաւաճան անհուն սիրով Հայրենիքիդ լինես պաշտպան. Եթէ նըրա սիրոյ համար Մի սըխրալի գործ կատարես, Չըյոխորտաս, լինես խոնարհ: Եւ իր պարտքը ճիշդ կատարած Մարդու նըման՝ խիղճըդ անդորր, Ապրես ուրախ ու բախտաւոր:

Աւետիք Իսահակեան

ՎԵՐ ԿԱՑ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴ

Վե՛ր կաց, ժողովու՛րդ, վե՛ր կաց միահամու՛ռ Եթէ սիրտ ունիս, եթէ չես ստոր, Եթէ զազիր չես դահիճներիդ պէս: Վե՛հ ազատության դրօշը (եռագոյն) Բարձրացրու հպարտ լեռներիդ վրայ. Եւ արդարադատ քո սուրը հանի՛ր, Գրոհ տուր լպիրշ թշնամուդ վրայ. Հորիզոններից մինչեւ հորիզոն Եւ փոթորկաշունչ զայրոյթով, ըմբո՛ստ Փշրի՛ր, խորտակի՛ր գահ ու գայիսոն: Մի անգամ մեռիր, քան հազար անգամ, Կամ եղի՛ր ազատ, հզօր, ինքնիշխան, Կամ ընկի՛ր հպարտ, ձեռքովդ աւերակ Բռնապետութեան բեկորների տակ:

Աւետիք Իսահակեան

ՈՎ ՍԻՐՈՒՆ ՍԻՐՈՒՆ

Ով` սիրուն, սիրուն, ինչ՞ու մօտեցար Սրտիս գաղտնիքը ինչո՞ւ իմացար Մի անմեղ սիրով ես քեզ սիրեցի, Բայց դու, անիրաւ, ինչո՞ւ լքեցիր: Մի անմեղ սիրով ես քեզ սիրեցի, Բայց դու, անիրաւ, ինչո՞ւ լքեցիր:

Ախ, եթէ տեսնեմ օրերից մի օր Դու ման ես գալիս տխուր ու մոլոր, Ընկեր կը դառնամ, ես քո վշտերին, Մենակ չեմ թողնի իմ սիրած եարին: Ընկեր կը դառնամ, ես քո վշտերին, Մենակ չեմ թողնի իմ սիրած եարին:

Ո`վ սիրուն, սիրուն, երբ որ ես կրկին Հանդիպում եմ քեզ իմ ճանապարհին Նորից այրում ես յուշերս անմար. Նորից կորչում է և քուն,և դադար: Նորից այրում ես յուշերս անմար. Նորից կորչում է և քուն,և դադար:

Աւետիք Իսահակեան

ՕՏԱՐ ԱՄԱՅԻ (Քարաւան)

Օտա՛ր, ամայի՛ ճամբէքի վրայ Իմ քարաւանըս մեղմ կը ղօղանջէ, Կանգնի՛ր, քարաւանս, ինծի կը թուայ, Թէ հայրենիքէս ինձ մարդ կը կանչէ:

Գընա՛, քարաւանըս, ինձ հետդ քա՛րշ տուր Օտար ամայի ճամբէքի վրայ, Ուրտեղ կը յոգնիս գլուխս վար դիր, Ժեռ քարերի մէջ, փշերի վրայ…

Խօսք: Ա. Իսահակեանի Երաժշտ: Վ. Սամուէլեանի

ՏԱՐԻՆԵՐ ՅԵՏՈՅ

Տարիներ յետոյ քեզ տեսայ նորից, Սիրտս արտասուեց, բայց ժպտացի ես, Նոյն աղջիկն էիր՝ չքնաղ բոլորից, Հոգուս մտերիմ, հարազատ այնպէս:

Աչքերդ մեղմիկ հանգչեցին վրաս, Ես հպարտ ու վէս անցայ քո մօտով. Շուրջս ծածանուեց հրեղէն երազ, Եւ ետ նայեցի անզուսպ կարօտով:

Սուտ է, նազելիս, չի զատել երբեք, Երբեք չի զատել կեանքը մեզ դաժան. Քոյր իմ, ամոքիր սիրտս վշտաբեկ, Տես, քոնն եմ ես միշտ, քոնն եմ յաւիտեան:

Աւետիք Իսահակեան

ԲԻՆԿԷՕԼ

Երբ բաց եղան գարնան կանաչ դռները, Քնար դառան աղբիւրները Բինկէօլի, Շարուէշարան անցան զուգուած ուղտերը, Եարս էլ գնաց եայլաները Բինկէօլի։

Անգին եարիս լոյս երեսին կարօտ եմ, Նազուկ մէջքին, ծով ծամերին կարօտ եմ, Քաղցր լեզուին, անուշ հոտին կարօտ եմ, Սեւ աչքերով էն եղնիկին Բինկէօլի։

Պաղ պաղ ջրեր, պապակ շուրթս չի բացուի, Ծուփ ծուփ ծաղկունք, լացող աչքս չի բացուի, Դեռ չտեսած եարիս, սիրտս չի բացուի, Ինձ ի՞նչ, աւա՜ղ, բլբուլները Բինկէօլի։

Մոլորուել եմ, ճամբաներին ծանօթ չեմ, Բիւր լճերին, գետ ու քարին ծանօթ չեմ, Ես պանդուխտ եմ, էս տեղերին ծանօթ չեմ, Քուրիկ ասա, ո՞րն է ճամբան Բինկէօլի։

Աւետիք Իսահակեան

Կ՛ՈՒԶԵՍ ԼԻՆԻՄ

Կ'ուզե՞ս լինիմ վշտի ցօղեր՝ Աչքերիդ մէջ շող ցայեմ, Լուռ գիշերուայ անուշ հովեր՝ Փունջ ծամերդ փայփայեմ:

Կ'ուզե՞ս լինիմ վարդ-նազելի՝ Կրծքիդ վրայ վառվռիմ, Արշալոյսի շողեր ոսկի՝ Դէմքիդ վրայ փայլփլիմ:

Կ'ուզե՞ս լինեմ ծառ ու ծաղիկ՝ Քեզ գրկումս նինջ սփռեմ, Դալուկ ստուեր, թովիչ թռչնիկ՝ Օրօր ասեմ, օրօրեմ:

Ինչ որ ցանկաս՝ կ'ուզես լինիմ, Լինիմ երկինք ու երկիր, Լինիմ ծո՛վ, ժա՛յռ, արե՛ւ, լուսի՛ն, Միա՛յն, միա՛յն ինձ սիրիր . . .

Աւետիք Իսահակեան

ԿԵԱՆՔԻՑ ԹԱՆԿ ԲԱՆԸ

Վայրի աղաւնին, կուրծքը վիրաւոր, Ընկել էր մենակ աղբիւրի եզրին, Ծորում էր շիթ-շիթ արիւնը բոսոր, Մեռնում էր՝ աչքը ջըրի երազին:

Քնքոյշ պարիկը տեսաւ դալկահար Մեռնող աղաւնուն եւ խօսեց այսպէս. -Տուր ինձ այն, ինչ որ թանկ է քեզ համար, Էն թանկագինը, կեանք տամ իսկոյն քեզ:

Մեռնող աղաւնին խորհում էր ինքնին. «էն թանկագինը՝ կեանքն է, անպատճառ, Ախ, ծաղրում է ինձ աղբիւրի ոգին»: -Էհ, լաւ, թող լինի, տուր եւ նորից առ:

Պարիկը ցօղեր սրսկեց վէրքին, Աղաւնին բացեց աչքերը ոսկի, Ու թեւին տալով ծափեց խնդագին, - Ե՝րբ կ՛ուզես կեանքըս, նազելի ոգի:

-Թեւերըդ կ՛ուզեմ, կեանքըդ քեզ լինի: -Թեւե՛րըս ... ինչպէ՝ս, ո՛հ, երբե՛ք, երբե՛ք. Առանց թռիչքի կեանքը գին չունի. Կեանքըս առ, - թռչունն ասաց սրտաբեկ:

Թռի՛ր, սիրելի՛ս, ազատ ու վայրի, Թռիր ու ասա՛ ստրուկ աշխարհքին, Թէ ինչն է թանկը կեանքից աւելի, Ասաց ջրերի լուսեղէն ոգին: Աւետիք Իսահակեան

ԶԱՐԵՀ ԽՐԱԽՈՒՆԻ ԿԱԹԻԼՆԵՐ Երդիքներէն Անհամար երդիքներէն մէկ հատին Եզրին վրայ կամ ծայրին Ջուրի կաթիլ մը կը սահի կը հանդիպի ուրիշի մը ու կ’ըսէ - Գիտե՞ս ինչ բան Քու մէջդ ինչ բան ամենէն շատ Ամենէն շատ կը սիրեմ - Դուն ոչ մէկուն եւ ոչ մէկուն կը նմանիս… Տանիքներէն Բիւրաւոր տանիքներէն Մէկուն ծայրին կամ եզրին Ջուրի երկու կաթիլներ - կաթիլներուն պէս բոլոր Արեւուն նոյն ճառագայթէն նետահար Ու նորաբաց ծիածանովն արբեցած Կը միանան իբրեւ պտուկ մը լոյսի Կը միանան իբրեւ պտուղ երկնածին Ու միաձոյլ - ծանրացած Կ’իյնան հողին երջանկութեան արտասուքի պէս վճիտ Ու մին կ’ըսէ միւս կէսին - Գիտե՞ս ինչ բան ամենէն շատ Պիտի ուզեմ յաջորդ անգամ Երբ աշխարհ գամ ու կաթիմ - Յար եւ նման քեզի նման կաթիլի մը հանդիպիլ… Զարեհ Խրախունի

ՄԿՐՏԻՉ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԽՐԻՄԵԱՆ (ԽՐԻՄԵԱՆ ՀԱՅՐԻԿ) ՍԵՐՄՆԱՑԱՆԻՆ ԱՂՕԹՔԸ

Ես կը ցանեմ,ո՜վ իմ Աստուած, Դու անձրեւ տո՛ւր առատ առատ, Չոր հատիկներ ծըլին հողէն, Պճնին արտերս կանաչ կանաչ. Եւ ուռճանան հասկեր կապեն, Ատոք ցորեն կարմրահատ:

Խնդրեմ, ո՜վ Տէր տո՛ւր մէկին տեղ Երեսուն,վաթսուն և հարիւր, Որ տամ նախ ես իմ Տէրութեան Տասանորդի տուրքն արդար, Եւ ապա տամ պարտատիրոջ Տոկոսիքներ ծանր ու ծանր, Ապա գիւղի եկեղեցւոյն, Աղքատներուն ալ բաժին տանք. Եւ ինչ մնայ, ա՛յն է միայն Իմ ընտանեաց հաց ու ճարակ, Եւ հիւրերուն որ գան ու գնան, Ուտեն, տանին ձրի հաց: Այս է օրէնք մեր աշխարհին, Մեր նահապետ պապերէն, Շինականին դուռն է բաց, Հաց ու սեղան միշտ պատրրաստ: ՄԿՐՏԻՉ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ԽՐԻՄԵԱՆ

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԾԱՏՈՒՐԵԱՆ

ԱՅ ՎԱՐԴ Ա՛յ վարդ լսի՛ր աղաչանքիս, Թո՛յլ տուր թփից քեզ քաղեմ, Եւ քեզանով սիրած կուսիս Չքնաղ կուրծքը զարդարեմ:

Մի վախենար նրա կրծքին Զես թառամիլ, քնքո՛յշ վարդ. Այնտեղ մատաղ կրծքի տակին Կեանքի աղբիւր կայ առատ... Ա՛յ վարդ, պատմիր նրան յուշիկ Իմ հուր տենչանքն ու յոյսեր, Թող բուրմունքով քո անուշիկ Նըրա սրտում զարթնի սէր:

Ալեքսանդր Ծատուրեան

ԳԻՐ

Կարդա՛, ա՛յ իմ խելօք մանուկ Կարդա՛, գրէ՛, տարին բոլոր. Կարդացողին խելքն է կտրուկ, Միտքը պայծառ ու լուսաւոր:

Գիր կարդալով դու գրքերէն Շատ նորանոր բան կ'իմանաս. Շատ շատերէն, շատ բաներէն Մըտքով հեռու կը սըլանաս:

Քու կեանքիդ մէջ ալ քեզ համար Բան չի մընար որ չիմանաս. Քու մէջ կ'ապրի բոլոր աշխարհ Հոգւով այնքան կը զօրանաս:

Ալեքսանդր Ծատուրեան

ԵՐԿՐԻ ՄՇԱԿՆԵՐ

Օ՜, ծանր հոգսերի խղճո՛ւկ զաւակներ, Որքա՜ն համբերող, քաջ է ձեր հոգին. Տանջւում էք անվերջ-օրեր, տարիներ. Կարծես, տանջանքն է միայն ձեր բաժին․․․ Մանուկ օրերից ձեր մէջ ապրելով, Վկայ եմ եղել ձեր շա՜տ ցաւերին. Տեսել եմ, ինչպէս տանջանքի գնով Դուք հաց էք տալիս հայրենի երկրին: Տեսել եմ, ինչպէս յուսալից, զուարթ Դուք մշակում էք անմշակ դաշտեր. Ինչպէս տանջանքում անլաց, անվհատ Դուք երգ էք երգում ― վաստակի՜ երգեր: Տեսել եմ, ինչպէս ամառուայ շոգին, Երբ կրակ է թափում արևառ երկինք, Ոսկեշող արտում, մանգաղը ձեռքին, Դուք մէջք խոնարհած թափում էք քրտինք: Տեսել եմ, ինչպէս գունաթափ աշնան Հայրենի երկրի կուրծքը պատռելով, Այնտեղ թաղում էք, գանձերի նըման, Ոսկի՜ հատիկներ, ոսկի՜ յոյսերով․․․ Տեսել եմ գարնան սիրուն օրերին, Պայծառ արևը դեռ նոր ծագելիս, Կանաչ, ալեծուփ արտերի մօտին Ձեզ ծունկ խոնարհած` ջերմ աղօթելիս: Տեսել եմ, ինչպէս և՛ ցուրտ, տաղտկալի Ձմռան գիշերներ նստած խրճիթում, Յոգնած ձեռքերիդ դադար չէ՛ք տալի ― Խոփն էք նորոգում, մանգաղը սըրում․․․ Եւ այդպէս ազնիւ գործին անձնուէր Ապրում, տանջւում էք անբաւ հոգսերում, Եւ ձեր տանջանքում, հերո՛ս-մշակներ, Արդար վաստակն է ձեզ ոգևորում: Օ՜, հայրենիքիս քըրտնաջա՛ն որդիք, Որքա՜ն համբերող, քաջ է ձեր հոգին, Ձեզնո՛վ է միայն կանգուն հայրենիք. Համբո՜յր ու օրհնա՜նք ձեր սուրբ վաստակին:

Ալեքսանդր Ծատուրեան

ՍՐՏԻՍ ԸՍԻ

Սըրտիս ըսի. « Վշտի հովիտ, Ոչ վարդ ունիս, ոչ գարուն, Սիրտըս ըսաւ. Վարդ գարունըս Չորցուց կեանքի ծով արիւն...:

Սըրտիս ըսի. Երկինք մըռա'յլ, Ուր կը շողան քու աստղունք. Սիրտըս ըսաւ. Շող աստղերըս Սեւցուց կեանքի ծով արցունք...:

Սըրտիս ըսի. Արծիւ գերի, Կեանքը բանտ է քեզ համար , Սիրտըս ըսաւ. Կեանքի բանտը Երազ ունիմ, ջինջ կամար...:

Ալեքսանդր Ծատուրեան

ՍԻԼՎԱ ԿԱՊՈՒՏԻԿԵԱՆ ՄԻ ԼԱՑԱՑՆԻ Մի լացացնի շատ եմ լացել, սիրելիս, Դու մի կարծիր պաղ եմ այսպէս ու գոռոզ, Սիրտս շատ է լցուած եղել վէրքերով, Սպիներից է կարծրացել, սիրելիս :

Յոգնել եմ ես ցաւոտ, դաւոտ սէրերից, Ամէնքի դէմ սիրտս բացած, աչքս` փակ, Քար է եղել նրանց շքեղ կրծքի տակ, Իսկ ես, աւա՜ղ, սիրտ եմ կարծել, սիրելիս:

Յոգնել եմ ես, թող որ քնեմ ես հանգիստ, Մանկան նման` ծնկիդ գլուխս դրած, Ինձ խնայիր ու գուրգուրա ինձ վրայ, Ժամս է արդեն իրիկնացել, սիրելիս... Սիլվա Կապուտիկեան

ԽՕՍՔ ԻՄ ՈՐԴՈՒՆ

Այս գարնան հետ, այս ծաղկունքի, Այս թռչնակի, այս առուակի, Հետն այս երգի ու զարթօնքի Բացուեց լեզո՜ւն իմ մանկիկի: Ու թոթովեց բառ մի անգին Հայկեան լեզուից մեր սրբազան, Ասես մասունք հաղորդութեան Դիպաւ մանկանս շրթունքին... - Լսի'ր, որդիս, պատգամ որպէս Սիրող քո մօր խօ՜սքը սրտանց, Այսօրուանից յանձնում եմ քեզ Հայոց լեզո՜ւն հազարագանձ: Կտրել է նա, հանց աստղալոյս, Երկինքները ժամանակի, Շառաչել է խռովայոյզ Սլացքի հետ Հայկեան նետի, Ու Մեսրոպի սուրբ հանճարով Դարձել է գիր ու մագաղաթ, Դարձել է յո՜յս, դարձել դրօ՜շ, Պահել երթը մեր անաղարտ... Նրանո'վ է մրմրնջացել Հայ պանդուխտը վէրքն իր սրտի, Նրանո'վ է որորտացել Կռուի երգն իմ ժողովրդի, Նրանո'վ է մայրս ջահել Ինձ օրօրոց դրել մի օր, Հիմա եկել, քե՜զ է հասել Նրա կարկաչը դարաւոր... Բա՛ց շուրթերդ, խօսի՛ր, անգի՛ն, Ժիր դայլայլի՜ր, ի'մ սիրասուն, Թող մանկանա'յ քո շուրթերին Մեր ալեհե՜ր հայոց լեզուն... Պահի'ր նրան բարձր ու վճիտ, Արարատի սուրբ ձիւնի պէս, Պահի'ր նրան սրտիդ մօտիկ, Քո պապերի աճիւնի պէս, Ու ոսոխի զարկիցը սև Դու պաշտպանի'ր կրծքով նրան, Ինչպես մօ՜րդ կը պաշտպանես, Թե սո'ւր քաշեն մօրդ վրան, Ու տե'ս, որդիս, ո'ւր էլ լինես, Այս լուսնի տակ ո՜ւր էլ գնաս, Թե մօ'րդ անգամ մտքիցդ հանես, Քո մա՜յր լեզուն չմոռանա'ս:

Սիլվա Կապուտիկեան

ԿՈՄԻՏԱՍ

ՄԵՐ ՀԱՅ ԳԱՒԱՌՆ Է ԽԱՒԱՐ

Մեր հայ գաւառն է խաւար, Տգիտութեան է աւար.

Ուսում տարէք

Ու լույս վառէք,

Ու յոյս վառէք,

Հայ տգէտը վտարէք։

Պանծա՛ դու, հայ միութիւն, Գիւղին տուիր հայ դպրոց, Սրտի, մտքի կուռ հնոց. Պանծա՛ դու, հայ միութիւն, Պանծան հայեր բարեգործ.

Հայուն՝ դպրո՜ց,

Հայո՛ւ դպրոց։

Մեր հայ երկիրն անապատ, Ու հայն ընկել պատեպատ.

Գութան տարէք

Ու հող վարէք,

Ու խոր վարէք,

Հողի կուրծքը պատառէք։

Պանծա՛ դու, հայ միութիւն, Գիւղին տուիր հուր գութան, Որ գիւղացիք արտ փութան, Պանծա դու, հայ միութիւն, Մաճկալ, հօտաղ ձայն կու տան՝ Հայուն՝ գութան, Հայո՛ւ գութան։

Կոմիտաս

Հատուած մը Սիմոն Վրացեանի «ԿՈՄԻՏԱՍԻ ՀԵՏ» Գրութենէն (Կեանքի Ուղիներով Ա.)

Կոմիտասը արտասովոր երաժշտական հոտառութեան տէր մարդ էր, բայց ստեղծագործող չէր: Փորձում էր ինքնուրոյն ստեղծագործութիւն էլ տալ եւ սակայն միշտ էլ անյաջող: Յիշում եմ՝ նա երկար աշխատեց Թումանեանի «Անուշ»ի վրայ: Դեռ Արմէն Տիգրանեանից շատ առաջ ուզում էր օպերայի վերածել: Նոյն իսկ մի քանի տեսարաններ յօրինել էր, որոնք մեր Ճեմարանի հանդէսներում ներկայացուեցին, բայց յաջողութիւն չգտան:
Մեծ յաջողութիւն չունեցան ե'ւ Յ. Պարոնեանի երկերից յօրինած զաւեշտական երաժշտախաղերը: Այսպէս, Կոմիտասը երկար աշխատեց պատրաստելու «Քաղաքավարութեան Վնասները»ից մի օպերէտ: Ամիսներով փորձեր տեղի ունեցան: Ներկայացման օրը Ճեմարանի սրահը լեցուած էր բերնէ-բերան: Հիւրեր էին եկել նոյն իսկ Երեւանից: Խաղը, ինչպէս ասում են, անցաւ աշխոյժ, բայց ոչ մէկ տպաւորութիւն չգործեց հասարակութեան վրայ: Ամբողջ խաղից մի փոքրիկ եղանակ միայն մնացել է իմ յիշողութեան մէջ – պոնժուր ըսէ տիկինին . . .
Աշակերտները ցատկրտում եւ երգում էին.
-Պոնժուր ըսէ տիկինին . . .
Ի վերջոյ, կարծեմ Կոմիտասը ինքն էլ համոզուեց, որ երաժշտական ստեղծագործութիւնը իր ասպարէզը չէ: Միւս կողմից, այն էլ պէտք է ասել, որ Կոմիտասը սովորական իմաստով մշակող, դաշնաւորող կամ բանահիւսող էլ չէր: Նրա վերամշակած եղանակներից շատերը իրենց մէջ պարունակում են ե'ւ ստեղծագործական տարր, ինչպէս ժողովրդական երգերը կամ եկեղեցական եղանակները. «Սուրբ Սուրբ»ը, օրինակ, կամ «Հաւիկ»ը, «Տիրամայր»ը կամ «Հորովէլ»ը, «Անտունի»ն, «Մոկաց Միրզէ»ն, «Սիփանայ Քաջեր»ը, վերջինը Մանուկ Աբեղեանի բանաստեղծութեամբ:
Կոմիտասի գլխաւոր գործը, անշուշտ, եղաւ Հայ երաժշտութեան վերածնունդը:  Զինուած ժամանակակից գիտութեան լաւագոյն զէնքերով, ինքն եւս հոգիով ու մտքով արտակարգ արուեստագէտ, Կոմիտասը յայտնագործեց դարերի ընթացքին կորստեան մատնուած կամ խաթարուած Հայկական երաժշտութիւնը, մաքրեց օտարամուտ տարրերից, իր հանճարով վերականգնեց նրա իսկական դէմքը, ժողովրդականացրեց Հայութեան մէջ եւ օտարների աչքին եւ ստեղծեց զուտ Հայկական մշակոյթ: Ինչ որ Սուրբ Մեսրոպը եւ աշակերտները կատարեցին հինգերորդ դարում ընդհանրապէս հայկական մշակոյթի վերաբերմամբ, քսաներորդ դարում Կոմիտասը մենակ կատարեց հայ երաժշտութեան համար: Եւ այդ պատճառով, չափազանցութիւն չի լինի, եթէ Կոմիտասին էլ դասենք Հայ ժողովրդի լուսաւորիչների շարքին:  Ժամանակակիցները նրան չհասկացան, բաւարար չափով չգնահատեցին նրա գործի մեծութիւնը: Հանճարներից շատերի ճակատագիրն է այդ, աւա՜ղ: Կոմիտասն էլ ցմրուր խմեց այդ ճակատագրի դառնութեան բաժակից . . .: 

. . . Սիմոն Վրացեան

ԱԼԻՍԻԱ ԿԻՐԱԿՈՍԵԱՆ

ԽՈՐԱՆ ՄԱՅՐՈՒԹԵԱՆ

• * * Վաղը կը դառնանք մենք երկու հոգի, սակայն ոչ մէկս չի մոռանալու, որ մէկ էինք մենք. . . * * * Մինչ աճում ես դու, ինձ սէրն է խեղդում, սէրս, որ իր լուռ անշարժութեան մէջ սպասում էր քեզ: Զաւա՛կս, շուտով աշխարհ պիտի գաս, բայց շարունակես պիտի տրոփել մարմնիս մէջ փակուած: Տրոփիւնի հետ, բազմապատկելով իմ կեանքը, քանզի դու պիտի դառնաս անհասանելի իմ երազանքի մեծ արարիչը. . . այն գինին, որով իմ բջիջները պիտի յագենան:

Ծնուեցի՜ր . . . երկար սպասումներից ծնունդ առար դու . . . եւ ինչպէ՜ս, ինչպէ՜ս, Աստուա՛ծ իմ, ինչպէ՜ս նայեցինք իրար . . . աչքերս դարձան այնքան անճարակ, որ չկարողացան, արցունք իսկ հեղել: Միայն քեզ էին նայում շփոթուած, վկայում էին քո էութիւնը, որ աւելին էր, քան լոյս բիւրեղը եւ քան հրաշքը . . .

Բայց կարողացայ ըմպել քո դէմքի ցոլքը թափանցիկ, տարրալուծուեցի գլխապտոյտի երանութեան մէջ, յետոյ գնացի. յետոյ գնացի որպէս ժպիտն այն, որ արտասուքի կաթիլն է ճեղքում: Եւ ապա - կորար իմ ձեռքերի մէջ առանց զգալու, որ քեզ ձեռքերիս վարդն է պարուրել:

Լաց եղար ճիչով, ու ես հալուեցի, ես փոշիացայ ծամածուռ դէմքիդ քնքշանքների մէջ:      Չկարողացայ արմատից պոկել քո ցաւը անգէտ: Չկարողացայ քո ճիչը ջնջել, միայն նայեցի եւ ճանաչեցի քո մէջ իմ նոր սկիզբը:

Ալիսիա Կիրակոսեան

ԱՐԱՄ ՀԱՅԿԱԶ Քաղուած՝ «Փափան» պատմուածքէն («Ապրէք, Երեխէք» ժողովածուի, Արամ Հայկազ)

Արամ Հայկազ զուարթախոհութեամբ, անկեղծութեամբ, պարզութեամբ եւ բարի երգիծանքով մեզի կը փոխանձէ իր տպաուորութիւնները Կիներուն եւ Փափա ըլլալու մասին:

Կիները չեմ ատեր. ընդհակառակն, անոնցմէ շատերը, մանաւանդ սիրուն եղողները սիրած եմ ժամանակին, բայց ինչ մեղքս պահեմ, անոնց բաժին ինկած պատիւէն, անոնց առանձնաշնորհումներէն կը նախանձիմ: Անգամ մը շատ տարիներ առաջ երբ Թուրքիա էի, սպայ մը՝ խօսելով տիրող քաղաքականութեան մասին, ըսաւ.

-Երկիրը պատերազմական վիճակի մէջ է ու մեր, զինուորներուս սուրը, չորս կողմէն ալ կը կտրէ. աջէն ալ, ձախէն ալ, ետեւէն ալ, առջեւէն ալ...

Կ'ենթադրեմ չորս կողմէն կտրող սուր մըն է նաեւ կիներու սուրը:
Վայն է եկեր մեր գլխուն, ուժեղ սեռին, որ գերի դարձած է անոնց: Տարին տասներկու ամիս կ'աշխատինք անոնց համար, կը տքնինք, կը քրտնինք, կը ստենք, կը պայքարինք, կը գողնանք, իրարու կոկորդ կը ճանկենք, որ անոնց ոտքերուն կօշիկ, ու կռնակնուն՝ մուշտակ անցնենք: Ու կարծես այս բոլորը բաւական չըլլայ, տարուան մէջ օր մըն ալ, (ծաղիկներու ամսուն) մայրերու օրը կը տօնենք, իրենց փառքը կ'երգենք, զանոնք գովող յօդուածներ կը գրենք (մենք չգրենք իրենք կը գրեն), այդ օրուան կերակուրը մենք կ'եփենք, տունը մենք կը մաքրենք, զիրենք ճաշարան կամ թատրոն կը տանինք, թանկարժէք նուէրներ կու տանք անոնց...
Խելքս հասնելէն ի վեր, ահա երեսուն տարի է ինչ, կեանքը այսպէս եղած է շուրջս:
Յունիսին ալ, օր մը չեմ գիտեր ի՞նչ հրաշքով, մէկը հայրերու օր է յայտարարած: Բայց դուք տեսած էք, որ կին մը շուարի ու օր մը, հայրերու նուիրուած յօդուած մը գրէ:
Հաւատացէ՛ք շունի կեանք է հօր մը կեանքը. նեղութիւններով, անվերջ հոգերով, ծանր աշխատանքով ու բազմապիսի հոգերով ծանրաբեռնուած կեանք մը: Չէ՞ք հաւատար, եկէք միասին պտոյտ մը ընենք այդ կեանքին մէջ: Սկսինք անոնց հայր ըլլալու նախասահմանուած առաջին օրէն. ճիշդ այն պահէն, երբ մաման իր կուշտին խռմփացող փափային կողը կը փոթէ՝ ըսելու համար՝ «Ե՛լ, ցաւերս եկան, բժիշկը կանչէ՛», փափան վեր կը ցատկէ, աչքին մէկը բաց, միւսը՝ գոց, տաբատը ետ-առաջ կը հագնի. կօշիկը՝ սխալ. աջը ձախ ոտքը, ձախը՝ աջ: Ձեռքերը կը դողան, սիրտը տեղ փոխած, կոկորդին է բարձրացած: Հեռաձայնի գործիքին թիւերը չի տեսներ. կը վազէ մամային քով՝ հանդարտեցնող խօսքեր ըսելու. սիրտ կու տայ. կը քաջալերէ. նորէն կը վազէ գործիքին քով ու կը յաջողի բժիշկը քունէն արթնցնել վերջապէս:

- Աման, բժիշկ, հասի՛ր: .... - ... իրար մի անցնիք, կ'անցնի.

Առտուն, երբ արեւը կը ծագի ու փափան սափրուելու համար հայելիին առջեւ կ'անցնի, քունքին վրայ կը տեսնէ իր առաջին ճերմկած մազերը։ Ձեռքը կ'անցընէ անոնց վրայէն, իմաստութեամբ գլուխը կը շարժէ ու ոտքի մատներուն ծայրին կոխելով՝ դուռը զգուշութեամբ կը փակէ ու գործի կ'երթայ։ Անգամ մը եւս նայած է անկողնին կեդրոնը մանուկի մը պէս խաղաղօրէն նիրհող իր կնոջ ու ինքնիրեն ըսած.

- Խեղճը քնատ է, ամբողջ գիշերը չարչարուեցաւ...

Տասն օր ետք, անձրեւոտ կամ ցուրտ գիշեր մը, ցաւը նորէն կու գայ։
Կու գայ եւ բժիշկը ու կը տանի մաման հիւանդանոց։ Վերելակին մէջ կ'առնեն զայն ու դուռը կը գոցեն փափային առջեւ։ Աշխարհի դուռն է կարծես, որ կը գոցուի փափային առջեւ։ Կը թուի, թէ աշխարհը ճիշդ հիմա բացաւ իր մեծ բերանը ու կլլեց... իր կինը։

Փափան կը մնայ դուրսը, սպասման սենեակին մէջ, մինակ, սրտաբեկ, յուսահատ:
Մտքէն չար բաներ կ'անցնին: Կ'աղօթէ: Թերեւս իր մանկութենէն ի վեր առաջին անգամ ըլլալով կ'աղօթէ: Սուրբերուն եւ Աստուծոյ խոստումներ կ'ընէ, կաշառք կը խոստանայ:
Ութ օր ետք, երբ անդրանիկը գիրկը կու տան, որ տուն տանի-բուրդէ շալի մը մէջ պլլուած միսի կտոր մը- սիրտը կ'ուռի:
Հայր է եղած:
Ալ կը հաւատայ, թէ հայր է եղած:
Յաջորդ օր, ամպերու վրայ քալելով, Հաւանայի բուրումնաւէտ տուփ մը սիկար թեւին տակ՝ կը մտնէ իր աշխատանոցէն ներս:

- Առէ՛ք, ծխեցէ՛ք, մանչ մը ունեցանք, փափա եմ...

Անտրտնունջ կ'աշխատի օրն ի բուն ու զարմանալի բան՝ չի յոգնիր, չի յոգնիր, որովհետեւ իր զաւկին համար կ'աշխատի: Քիչ մը աւելի կը սիրէ իր կինը եւ իր զաւակը, որուն կենսագրականը գրելու համար կաշեկողք տետրակ մը գնած է:

.... Արամ Հայկազ

-Հատուած մը Արամ Հայկազի «ՏՂԱՍ» պատմուածքէն

. . .:

Յիշեցի մեր ամուսնութեան օրը: Պսակին ներկայ էին որբանոցի նախկին ընկերներս միայն: Ոչ հայր, ոչ մայր, ոչ եղբայր եւ ոչ իսկ մօտաւոր ազգական մը . . . Թուրքերը զիս այդ բոլորին կարօտ ձգած էին: Յիշեցի ծովու կարճատեւ ճամբորդութիւնը, որ մեզ Փարիզէն Նիւ Եորք բերաւ, տուն տեղ ըլլալու: Յիշեցի մեր առաջին բոյնը ու այն պահը, երբ կինս ինծի ըսաւ, որ «կը կարծեմ, թէ յղի եմ, որովհետեւ անբացատրելի բաներ մը կը զգամ» . . . Յիշեցի, անշուշտ, մանչուս ծնած օրը, ու վախերս ու կասածներս՝ զինք գիրկս առած հիւանդանոցէն տուն բերելու պահուս: Շարժապատկերներէ ու վէպերու ընթերցումներէն կրած տպաւորութիւններուս չէր համապատասխաներ այդ պահուն իմ զգացածը. ինծի ըսուեցաւ, թէ ես գէշ հայր մըն էի ու պէտք եղած չափով չէի սիրեր նորածին զաւակս ...
Տունը, ճերմակեղէններու, ուռենիէ հիւսուած ձուաձեւ, խոշոր կողովի մը մէջ բարձ դրինք երկայնքին, ու այդ եղաւ տղուս անկողինը: Յետոյ՝ մօրը մահճակալին քով, աթոռի մը վրայ դրինք զայն. լալ չէր գիտեր: Իբրեւ բողոք կամ դժգոհութեան արտայայտութիւն՝ կը տքար ու շրթունքներով օդին մէջ բաներ մը կը փնտռէր անօթութիւնը տեղեկացնելու համար: Փակ աչերով, ուռած կոպերով, թառամած կարմիր մորթով, անօգնական ու անհամակրելի մսագունդ մը: Վրան նայելով յուսահատութեամբ կը լեցուէր հոգիս:
Հօրաքոյրս, զայն առաջին անգամ տեսնելէն ետք, սիկարէթին մոխիրը վրան թափելով, կէս լուրջ, կէս կատակ ձեւով մը ըսաւ, թէ չիրքին է, քիթը մեծ: Յետոյ՝ յուսաբեկումս մեղմելու ճիգով՝ իբր մխիթարութիւն աւելցուց.

- Հոգ չէ, արդէն բոլոր հայերուն ալ քիթը մեծ է:

Երբ դեռ նոր էր ծնած ու հիւանդանոցն էր, զինք խնամող հիւանդապահուհին, մանկատան փեղկերուն ապահովութեան ետեւէն, զայն ինծի ցոյց տուաւ ու ճաղատ գանկին վրայ շուք տուող սեւ մազի քանի մը թելերը մատով ոլորեց: Դժգոհ դէմք մը ունէր: Կարծես զղջացած էր աշխարհ եկած ըլլալուն համար: Իր ոտքերը մացառներու կը նմանէին ու ափերը բռունցք մը շինած էին:

- Նշանաւոր կծծի մը պիտի ըլլայ,- ըսի կնոջս քով երթալով: - Ինչէ՞ն գիտես: - Ափերը ամուր գոցած է: - Ամէն երեխայ այդպէս կ'ընէ: - Ինչէ՞ն գիտես,- հարցնելու կարգը իմս էր: - Բժիշկը ըսաւ: - Կաթ տուի՞ր, ծծել գիտէ՞: - Անշուշտ գիտէ. խե՜նթ, ծծել չգիտցող տղայ կ'ըլլա՞յ: - Այնքան անօգնական ու խեղճ է, որ . . . - Կը կարծեմ, թէ խուլ է,- ըսաւ կինս սրտաբեկ: - Ինչ կ'ըսե՜ս . . . Ձեր կողմը, գերդաստանին մէջ խուլ , խլութիւն կա՞ր: - Չկար: - Մեր կողմն ալ չկար. ուրեմն մի վախնար:

Բայց վախցանք: Այն ատեն չէինք գիտեր, թէ ամէն երեխայի աչքը , ծնած պահուն, միեւնոյն գոյնը կ'ունենար եւ օրեր ետքն է, որ անոնք կը գտնեն իրենց վերջնական երանգը, . . .

Արամ Հայկազ

Հատուած մը Մեսրոպ Արք. Աշճեանի «ԿԵԱՆՔԻ ԵՒ ՀԱՒԱՏՔԻ ԷՋԵՐ» հատորի «ԱՐԱՄ ՀԱՅԿԱԶ» գրութենէն

Չեմ գիտեր , եթէ Արամ Հայկազ ծանօ՞թ էր Յոբի այս դառն հառաչանքին. եթէ գիտէր Աստուածաշունչի այս համարը, իր մահէն յետոյ վստահաբար ատով զինուած պիտի փորձէր ներկայանալ Աստուծոյ, եւ անոր պարզեր իր ժողովուրդին տառապանքին պատմութիւնը եւ խնդրեր Աստուծմէ արդար դատ ու դատաստան՝ իրեն եւ իրեններուն համար:
Յոբի գիրքը Հին Կտակարանի ամենէն իւրայատուկ գրքերէն մէկն է: Անասելի տառապանքներու բովէն անցած, բայց համբերութեամբ ամէն բանի յաղթած Յոբն է, որ, Եղիփազ Թեմնացիին հետ իր երկխօսութեան ընթացքին , կը պարզէ իր տագնապը իր Արարչին հետ: Պայքար մը ունի Յոբ, դառն սրտով կը բողոքէ Աստուծոյ, կը փորձէ կռուիլ իսկ, բայց գիտէ որ Ան կայ: Յոբ չի կրնար հասկնալ, թէ ինչո՞ւ Աստուած թոյլ պիտի տայ՝ որ ամբարիշտը աղքատէն գողնայ, անիրաւէ խիղճը, պարտքի փոխարէն զաւակը մօրմէն բաժնէ: (Յոբ. 24: 2-9)
Բայց այս բոլորէն յետոյ, Յոբ դարձեալ գիտէ, որ կրնայ դիմել իր Արարչին, բանալ իր սիրտը, իր դատը ներկայացնել, փաստելով խօսիլ եւ արդարութեան հասնիլ . . .
Ահա Յոբի պատկերով ալ կը ներկայանայ ինծի Արամ Հայկազը, որովհետեւ այս բարի, քաղցր եւ անոյշ մարդուն մէջ, մեծ ողբերգութիւն մը կար: Իր Ցեղին ձայնը, իր ցեղին տառապանքը, որ սկսաւ 1915-ին, յոյսի օրեր ունեցաւ Շապին Գարահիսարի հերոսամարտի օրերուն, անյուսութեան անդունդը խրեցաւ 1915-էն սկսեալ չորս տարիներ, երբ՝ Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ կորսուած պատանի մըն էր, կորսուած իր ընտանիքին համար, իր ազգին համար, մարդկութեան համար: Սակայն այդ ողբերգութիւնն էր որ ապրեցաւ Արամ Հայկազ Ամերիկայի մէջ ալ, Հայու կարօտ իր կարեվէր սրտին տրոփին հետ երբ պահեց իր ազգին տառապանքը, եւ միշտ փնտռեց զԱստուած, եւ ուզեց որ Աստուած տեսնէր իր ժողովուրդին տառապանքը, արդարութիւն տար հայրենազուրկ Հայուն, տուն ու երդիք տար տարագիր Հայուն:

. . . Եւ Արամ Հայկազ տեսաւ արդարութեան գալուստը, երբ այցելեց Հայրենիք, եւ մոխիրներէն յարութիւն առած իր ժողովուրդին նոր մայրաքաղաքին՝ Երեւանի փողոցներէն քալեց, եւ տարիներու իր ընդվզումը թաղած կրցաւ ըսել . . . «Աստուած իմ, մերն է, մերն է, մերն է այդ լայնածաւալ, գրեթէ հորիզոնէ հորիզոն տարածուող սքանչելի քաղաքը: Մերն են այս լոյսերը, մերն են այս կտուրները . . . Այդ կտուրներուն տակ Հայեր կ'ապրին, այդ լոյսերուն տակ հայ ուսանողներն են գլուխնին հակած մեսրոպատառ գրքերուն վրայ, հոն Հայ մայրեր երկունք կը նստին, զաւակ կը ծնին ու օրօր կ'երգեն անոնց . . .

Տէր, պահէ զանոնք: Խաղաղութիւն տուր աշխարհիս՝ ու անոր մէջ իմ՝ մեր հայրենիքին:
Նախահայրերուս փոշին պարունակող այս երկիրը ոտք դնելէս ի վեր, քանի՞ անգամ է որ ես աղօթքի կը կենամ, Տէր»:

Մեսրոպ Արք. Աշճեան

ՀԱՄԱՍՏԵՂ

Հատուած մը Համաստեղի «ԱՆՁՐԵՒԸ» պատմուածքէն . . :

Ամէն առաւօտ, երբ գիւղը շէն աղմուկի մէջ էր ու գիւղացիները եզներուն հետ դաշտի աշխատանքի կը լծուէին, Գանձակ Պարսամ խանութին տառապաները կը բանար, օճառները իրարու վրայ կը շարէր ու կը յիշէր, որ երէկ, Թորիկ Ղուկասի հետ տամա խաղցած պահուն, փոխանակ մէկ քարի՝ երկու քար տուած է: 
 Տեսնես, փոքրիկ աղջիկ մը ներս մտաւ քարիւղի ամանը ձեռքին:

-Մայրիկս ըսաւ որ փարան վաղը կու տանք: -Մայրիկդ ինտո՞ր է,- կը խօսէր՝ միեւնոյն ատեն քարիւղ լեցնելով: Նամակ կ'առնէ՞ք: էսքան ատեն ի՞նչ կը վառէիք: Թամամ 15 օր է՝ գազեադի չէք առեր: Եաւաշ, խէվի բռնէ, որ չթափես: Մայրիկիդ ըսէ, Ամերիկայէն գալած դրամները ի՞նչ կ'ընէ,- կը խօսէր, կը կատակէր իր փոքրիկ յաճախորդը ճամբու դնելով:

Գիւղը հետզհետէ կը դատարկուէր: Տեսնես, կօշկակարը դուրս կ'ելլէր իր խանութէն, երկաթէ իլիկով լար կը շինէր, ոլոր կու տար ու կը մօտենար Գանձակ Պարսամի խանութին:

-Երէկ քաղաք գացե՞ր էիր: Ցորենը քանիի՞ կ'երթայ: -Ցորենին չմօտեցուիր, Բարսեղ, Սուլթան Սէյլիմի օրէն մնացած ոսկիները հիմա մէյտան են. արինի գին է, արինի գին:

Կօշկակարը լարին վրայ մեղրամոմ կը քսէր, Գանձակ Պարսամ՝ կապերուն վրայ թառած ճանճերը կը քշէր, մինչ հեռուէն կը լսուէր Ուստա Զաքարի սղոցի ձայնը – խը՜րզ, խը՜րզ, խը՜րզ . . .
Դիմացի արեւը գետին ինկաւ, շուն մը ձանձրոյթէն իր դունչը ներս երկարեց ու անցաւ:   Գանձակ Պարսամը վար կ'առնէր մայր տոմարը, ակնոցները կը դնէր, ապառիկներուն վրայ աչք կը պտտցնէր, ու՝ գրիչը շատ կամաց շարժելով՝ միջատի ոտքի ձեւ բարակ հին ձեռագրով կ'արձանագրէր նոր ապառիկ մը:

. . . Համաստեղ

ՀԱՅՈՒ ՈԳԻՆ

Մի՛ հարցնէք ի՞նչ է, ո՞ւր է, Ո՞ւրկէ կուգայ Հայու ոգին։ Ինչպէս արեւն է հուրհրան, Ինչպէս կանանչն է դաշտերուն, Ա՜յ ճիշդ այդպէս, ամէն տեղ է Հայու ոգին։

Մեր հովերուն, մեր լեռներուն Մեր դաշտերուն հոսող առուի Կանչին հետն է Հայու ոգին։

Մեր դաշտերու հովը որ կայ, մեղեդի՛ է, Մեր ձայնաւոր աղբիւրները, ըսես՝ սաղմոս ու շարական։ Երդիքներէն, բուրվառ ու վառ թոնիրներէն Ջերմ աղօթքի ու խունկի պէս դէպի երկինք՝ Կապոյտ ծուխն է Հայու ոգին։

Մի՛ հարցնէք, ո՞ւրկէ կո գայ, կամ ո՞ր ճամբով։ Եկած է ան՝ Հայկէն կարճնեղ, կապարճն ուսին, Գեղապատշաճ։ Եկած է ան թըլոր Դաւթի թուր կէծէկէն, Մեր հեթանոս նախնիներէն, Բագիններու բոց կրակէն եկած է մեզ Հայու ոգին։

Ան եկած է կռուի ճակատ մեր դաշտերէն։ Բիւր նիզակներ, նետ ու վահան երկաթակուռ, Սաղաւարտեայ այր ու ձիեր, գրոհ, արիւն։ Էդ արիւնի ու արցունքի ճամբաներէն եկած է մեզ Հայու ոգին։

Ան եկած է Աւարայրի մեր յաղթական պարտութենէն, Շէն Անիի հազար ու մի գմբեթներէն, Ու հազար մի զանգակներու ղօղանջներէն։ Մեր հողերուն նետուած բեղուն Սերմերուն պէս ապրող սիրտն է Հայու ոգին։

Ան մեզ կու գայ մեր վանքերու քարուտ ճամբով, Ժամ-վարժարան բանուկ ճամբով։ Մեր պապերու ոսկորներէն, գերեզմանի տխուր ճամբով։ Արեւին հետ ան վար կ’իջնէ, մեր արտերուն, մեր սրտերուն, Ու վեհափառ Արարատի անել, անյայտ ճամբով կու գայ Հայու ոգին։

Հայու ոգին կա՛նչն է սիրոյ աղջիկներուն եւ թէ տղոց. Պապկէ՛ պսակ, պապկէ՛ նարօտ հարսնիքներուն։ Ե՛րգն է ուրախ, տափ ու ծնծղայ, արծաթ ծիծաղ, Աղջիկներու պար հեզանազ։ Հայ մայրերու գութ ու բարի, ու միւռոնով լեցուն սրուակ Աչքերէ՛ն է որ կը կաթի Հայու ոգին։

Մեր պապերու հնադարեան դպրութիւնն է ու հին լեզուն։ Ձմեռ բուքին, Նարեկացու վանքի խուցի ճրագն է ան։ Մագաղաթէ հին, հին մատեան տաղարանի Ու Մեսրոպի գերեզմանին ու երազին Այբենգիմն է Հայու ոգին։

Մեր լեզուն է արեւավառ որ թէ՛ մարմին, թէ՛ հոգի է. Կը բաշխուի որպէս նշխարհ, որպէս հաղորդ ու նկանակ։ Կը բաշխուի որպէս մարմին, որպէս գինի, Գինի ու մաս՝ Հայու ոգին։

Այդ ոգին է, որ կը գաղթէ, կ’ելլէ ճամբայ Մեր երկնքէն ու մեր հողէն, ու կը գտնէ Ուր Հա՛յ մը կայ ու անոր հետ զրոյց կ’ընէ։ Ան կը ժպտի, ան կը տխրի, ու անոր հետ արցո՛ւնք կու լայ։ Ու կը հսկէ որ ոչ մէկ Հայ չըլլա՛յ շեղի էն լոյս ճամբէն։ Մեր հոգիի էն լո՛յս ճամբէն, որ մեր հողին Ու երկնքին մեզ կը տանի Հայու ոգին։

Ի՛նչ ալ ըսենք, բայց դեռ քիչ է, Ի՞նչն է իրաւ հայու ոգին։ Եթէ նայիք ձեր հոգւոյն մէջ, Պիտի գտնէք մեր պապերէն բազմութին մը. Պիտի գտնէք սաղաւարտեայ բանակ մը հին. Պիտի գտնէք իմաստութիւնն ու ճրագը մեր վանքերուն։

Ձեր հոգւոյն մէջ պիտի գտնէք Ձեր լեռներուն ու ժայռերուն մէջ թաքնուած, Արձագանգի պէս թաքնուած, Հայու ոգին: Համաստեղ Հատուած մը «Յիշատակներ, Որ Շատերունն Են Նաեւ» գրութենէն Տէր Արմէն Աւագ Քահանայ Իշխանեանի «Կեանքէն Էջեր»էն . . . Համաստեղ անունը թերեւս նոր ընթերցողներու համար անհասկնալի է. հետեւաբար յայտնեմ թէ իր անունը Համբարձում էր, ունէր երկու եղբայրներ՝ Աստուր եւ Եղիա: Ուրեմն երեք եղբայրներու անուններուն միացմամբ յառաջացած է Համ-աս-տեղը: Ան կ'աշխատէր զինգոկրաֆի հաստատութիւն մը, ուրկէ երբ արձակուէր անպայման պէտք է որ այցելէր «Հայրենիք», ու հոգեշահ զրոյցի նստէր խմբագրապետ Ռուբէն Դարբինեանի հետ, ու ապա մեկնէր տուն: Այստեղէն ալ սկսաւ մեր մտերմութիւնը: Հակառակ իմ դեղնակտուց երիտասարդ ըլլալուս այդ համբաւեալ Գրագէտը ոչ մէկ սահման գծած էր, ինչպէս բոլորին, նաեւ իմ եւ իր միջեւ:

Տարի մը, փափաքեցաւ ներկայացնել իր մէկ թատերգութիւնը՝ նուիրուած Մեսրոպ Մաշտոցին, բնական է գրերու գիւտին նիւթով:
Հաճոյքով հաւաքուեցանք շուրջը ու յաջողութեամբ պսակեցինք ներկայացումը: Բայց ներկայացումը մէկ կողմ, ամենէն կարեւորը իրեն հետ ըլլալու անբացատրելի հպարտանքն ու հաճոյքն էր: Փորձերը կը համեմէր իւրայատուկ զուարճախօսութիւններով: Նախապէս արդէն ես ծանօթ էի իր այդ բարեմասնութեան: Ընկերական ժողովներու մէջ ալ, երբ մթնոլորտը շիկանար, ինքն էր որ դիպուկ ասոյթով մը կացութիւնը կը շրջէր: Օր մը, ժողովի ընթացքին լուրջ հարց մը կը ծեծուէր, ու ամէն խօսք առնող մէյ մը, -կեղծ համեստութեամբ, -Ես գիւղացի եմ, սակայն . . . ուրիշ մը, -Ես զըր գիւղացի եմ, սակայն . . . յառաջանալով կը յայտնէր իր չնաշխարհիկ կարծիքը: Համաստեղ, երկար համբերելէ ետք, ճարը հատած,

-Եղբայր, ես ալ զըրը զըրը գիւղացի եմ ըսելով հարցը փակեց. Շիտակ խօսքին ո՞վ կրնար առարկել:

Օր մը, ներկայացումի փորձին եկաւ օղիով ներշնչուած, աշխարհը մէկ փարայի ծախած . . . Կաթողիկոսցուն: Համաստեղ իւրայատուկ ոճովը ըսաւ.

-Եթէ Սահակ Կաթողիկոս Բագոսի երկրպագուն ըլլար, մենք դեռ շա՜տ պիտի սպասէինք Հայ գրերու գիւտին . . .

                                                                                                          Տէր Արմէն Աւագ Քահանայ Իշխանեան 

Հ. ՀԱՅՐԱՊԵՏԵԱՆ

ԵՍ ԻՄ ԱՇԽԱՐՀԻ ԳԱՐՈՒՆԸ Կ՛ՈՒԶԵՄ

Ես իմ աշխարհի գարունը կ՛ուզեմ. Զուարթ ու վսեմ. Գետակը փրփուր, հաւքերը կայտառ. Ծաղիկը պայծառ:

Այս օտար երկրի գարունն է մռայլ. Ծաղիկը անփայլ. Արեւը կրակ, գետակը տխուր. Թռչունները լուռ:

Մեր սիրուն ձորի զեփիւռն է քնքուշ, Արեւը անուշ... Ախ իմ աշխարհի գարնան եմ կարօտ. Անուշ ու հոտոտ...:

Հ. Հայրապետեան

ԳԱՐՈՒՇ ՀԱՐԵԱՆՑ «Ի Ն Չ Պ Է Ս Ն Ե Ր »

Ինչպե՞ս եղավ, որ ծառ չեղած՝ Միանգամից անտառ եղաւ,

Ինչպէ՞ս եղաւ, Նարեկացին Առանց կաշառք հանճարացաւ,

Ինչպէ՞ս եղաւ, որ Չարենցը Հայրենիքում յանկարծ կորաւ,

Ինչպէ՞ս եղաւ, որ Սեւակը Խաչի տեղակ ընտրեց ակը,

Ինչպէ՞ս եղաւ, որ հեռացան, Չյառնելով սրբեր դարձան,

Ինչպէ՞ս եղաւ, որ հայեցին Մեր իսկ ձեռքով մասնատեցին:

                               ԳԱՐՈՒՇ  ՀԱՐՅԱՆՑ

ԼԱՐԻՍԱ ՂԱԶԱՐԵԱՆ

ՃԵՐՄԱԿ ԷՋ

Ա՛րի սկսենք մի նոր էջից, Մաքուր,անբի՛ծ կոյսի պէս, Չհեռանանք իրար կողքից, Միմիյանց գտանք վերջապէս:

Եկ խուսափենք սիրոյ վերջից, Երկար սպասուած եւ անկեղծ, Ա՛րի սկսենք ճերմակ էջից, Վրան գրենք Դու եւ Ես:

25-05-2009 Լարիսա Ղազարեան

Հրանդ Տինքի յիշատակին մահուան երրորդ տարելիցին

ՀԱՅ ՆԱՀԱՏԱԿԻ

Հ այեացքներ տխուր,նկարիդ գամուած, Ր ոպէն՛ դարի պէս երկար է ձգւում, Ա նունդ՛ հազար շուրթերով ասուած, Ն ահատակների կողքին է գրւում: Դ եռ թարմ է վէրքն սրտերում մարդկանց, Տ արիներ անցան,ոչինչ չի փոխվում, Ի դէալ էիր,արդէն հերոս ես մնում, Ն րանց շարքերից երբեք չզատուած, Գ լուխդ բարձր առաջ ես քայլում:

20.01.2010 Լարիսա Ղազարեան

(Լարիսա Ղազարեան (Larisa Ghazaryan)Ես ծնուել եւ մեծացել եմ Հայաստանի մայրաքաղաք Երեւանում:Վերջին տարիներն ապրում եմ Հրազդան քաղաքում:Ստամբուլ քաղաքում հիւր եմ:Այն շատ սիրեցի,այստեղ բնակուող հայրենակիցներիս նոյնպէս: Ուզում եմ նրանց որպէս յիշատակ նուիրել իմ բանաստեղծութիւններից մի քանիսը:)

ՎԱՀՐԱՄ ՄԱՎԵԱՆ ԳՈՎՔ ՄԱՅՐԵՆԻ ԼԵԶՈՒԻՆ

Գիտնաս միայն, թէ որքան անհրապոյր են օրերս առանց քեզի ու ես մինակ, առանց քու ձայնին, ներկայութեան, երբ կ՛անցնիմ բազմամարդ, հսկայ քաղաքներու լուսազարդ, օտար մայթերէն, ուր ոչ ոք, ոչ ոք ծանօթ է քեզի...
Քու ներկայութիւնդ բաւական է, որ մոռնամ աշխարհը ամբողջ ու գովերգեմ քե'զ միայն, քեզ, որ սիրոյ սիւք ես ու կանչ կարօտի, հառաչ ալևորի ու ճիչ մանկան. քեզ, որ արևածագին հետ արտերու վրայ բացուող հորովել ես լուսաշաղախ ու դարաւոր ծառ ծիրանի. քեզ` նայիրեան բարտիներու իրիկնային հսկում Արարատեան, մեղեդի կապոյտ ու պայծառ երկինք բազմաստեղեան. քեզ` իմ աննման, համբուրելի լեզո'ւ մայրենի:

Վահրամ Մավեան

ԱՐՄԷՆ ԱՆՈՅՇ ՄԱՐԱՇԼԵԱՆ ՔԵԶԻ ՀԵՏ Կեանքն յանկարծ կը դառնայ լուսավառ Կիրակի , Երբ քեզ հետ , առանձին , կը մնանք քով քովի . Ժամերը կը սահին հովերու պէս թեթեւ , Մեր սրտին կը հեղու բորբ երազ ու արեւ:

Քեզի հետ, կը դադարի աշխարհը անօգուտ, Քեզի հետ, կ'ունկնդրեմ մեղեդին աչքերուդ, Քեզի հետ, կը կարդամ քերթուածը քու դէմքիդ, Քիզի հետ, ես կ'ըմպեմ գարնան շող ու ժպիտ:

Երբ չկաս, երբ ըլլաս չարչարող բացակայ, Կարօտ մը այնպէս խո՜ր, այնպէս ծանր ու հսկայ, Կը չոքի իմ սրտիս, կը յուզէ զիս ուժգին, Լռութիւնը մըռայլ կը հեծէ ողբագին:

Կը մնայ աչքերուդ մեղեդին լուսեղէն, Որ կ'երգէ հոգւոյս մէջ իր տրտում «Եկեսցէ»ն, Կը մնայ քերթուածը քու դէմքին տրտմանոյշ, Որ ինծի կը բերէ խենթ կարօտ ու վերյուշ:

Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Սրտերու Երգը», 1938

ՔԵԶԻ ՀԱՄԱՐ Ինչ որ կ'ընեմ, լաւ կամ վատ, քեզի համար է միայն, Կը մտածեմ միմիայն, որ դուն ինձմէ գոհ ըլլաս, Ու մտածումն այդ աղուոր ինձ կը ցուցնէ անսահման Ճամբան փառքի, վերելքի ու խոյանքի միշտ անհաս:

Ինչ որ կ'ընեմ, լաւ կամ վատ,կը մտածեմ թէ արդեօք Աչուըներուդ երազին կրնա՞մ վառել բոցն անմար. Ամէն գործի մէջ հոգիդ, ինծի հետ է, ինծի մօտ, Ինչ որ կ'ընեմ գեղեցիկ, կ'ընեմ միայն քեզ համար:

Կ'ուզեմ հպարտ ըլլաս դուն, հպարտ ինձմով, իմ գործով, Ժպիտը խոր աչքերուդ ըլլայ միշտ քաղցր ու յաւէտ, Եւ ես քեզմով մշտական ըլլամ խիզախ ու գինով, Ու ճամբայէն արեւոտ բարձրանանք վե'ր, քեզի հետ:

Քեզի համար դեռ ինչե՜ր, ինչե՜ր կրնամ ես ընել, Անմատչելին՝ մատչելի, անկարելին՝ կարելի, Ինչ որ ունիմ գեղեցիկ, կրնամ քեզի նուիրել, Բոլորը քեզի տալ սրտանց, առանց վշտի, արցունքի:

Քեզի համար ես կրնամ եղբայրանալ մահուան հետ, Փըշրել բաժակը կեանքիս՝ լի երազով ու յոյզով, Թողուլ ամէն ինչ այստեղ, գարունին հետ արփաւէտ, Անվերադարձ կորսուիլ ու չքանալ անվրդով:

Եթէ կ'ուզես, դեռ կրնամ դառնալ կատղած ու վայրագ Ոճրագործ մը մոլեգնած՝ արեան ծարաւ աչքերով , Եւ կամ ճամբուն վրայ փառքի իյնալ որպէս նահատակ, Զի կը ցանկամ, որ հոգիդ հպարտ ըլլայ միշտ ինձմով:

Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Սրտերու Երգը», 1938

ԵՐԲ Կ՛ԱՅՑԵԼԵՍ Երբ կ՛այցելես իմ մենաւոր տնակիս , Ու կը խօսիս քու օրօրող , մեղմ ձայնով , Կ՛անհետանայ անյոյս մշուշը սրտիս , Կը մանկանամ ու կը դառնամ ես գինով:

Քու փայփայող գուրգուրանքը տրտմաշող , Իմ հոգիիս աղօթքի մը պէս կ՛իջնէ , Կը դողայ սիրտս , թռչունի մը պէս մեռնող , Ու նայուածքըդ զիս լալու չափ կը յուզէ:

Կ՛ուզեմ քեզի որեւէ բան նուիրել Քու քաղցր ու մեծ բարութեանդ փոխարէն , Բայց ես ոչի՛նչ , ոչի՛նչ ունիմ առաւել:

Երթալէդ վերջ կը զգամ , որ սիրտըս արդէն Ամբողջովին գուրգուրանքիդ եմ յանձնած , Եւ ես մինակ եմ շփոթած...:

Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Սրտերու Երգը», 1938

ՄԱՄՍ ԿԸ ՊԱՏՄԷՐ Մամըս կը պատմէր երբ տղայ էի , «Լեռներէն անդին , ծովերէն արդին , «Հեռաւո՜ր կապոյտ լճի եզերքին , «Անշէջ կը վառէր բոց մը ամեհի.» Մամըս կը պատմէր , երբ տղայ էի:

«Բոցն այդ հրաթեւ , մեռնիմ իր ուժին , «Յստակ ու բարի կը ճառագայթէր. «Լոյսն իր ժպտադէմ ցերեկ ու գիշեր «Խոր կը թափանցէր մարդոց հոգիին , «Բոցն այդ հրաթեւ , մեռնիմ իր ուժին:

«Խենթ ու միամիտ այդ դարերուն մէջ , «Հպարտ ու արի քաջերը գիւղին , «Կ՛անցնէին զգոյշ ափը լճակին , «Երթալու համար դէպի բոցն անշէջ , «Խենթ ու միամիտ այդ դարերուն մէջ:

«Բայց անոնք հազիւ լճին կէսն անցած , «Լոյսն իրենց աչքին՝ կը կենային թոյլ , «Մինչ բոցը հեռուն կը ժպտէր անդուլ. «Կրակը իրենց շիջած էր յանկարծ , «Երբ անոնք հազիւ լճին կէսն անցած:»

Մամըս կը պատմէր , երբ տղայ էի , «Երթալու համար բոցավառ լոյսին , «Ուժեղ պիտ՛ ըլլայ կրակն հոգիին , «Որ լճերու մէջ յանկարծ չմարի...» Մամըս կը պատմէր , երբ տղայ էի:

Ինձ կը թուի որ իմ սիրտըս անոնց մէջ Կը հեկեկայ , կ՛երգէ կարօտն իր անշէջ , Ու երգերու կշռոյթին հետ սատափէ Միմիայն քեզ կը գովէ:

Դու Աստուծոյ պատկերին պէս ամէն տեղ , Ամենուրէք կը յայտնուիս խելայեղ , Ու իմ մէջըս , երբ իմ հոգիս կը փնտռեմ , Միմիայն քեզ կը գտնեմ: Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Սրտերու Երգը», 1938

ՍԻՐՈՅ ԱՐՑՈՒՆՔ Հայեացք մը խոր ու թախծոտ եւ լռութիւն մը երկար. Նայուածքն յանկարծ կը կենայ թարթիչներու ստուերին , Դէմքը անոր աղուական կը տժգունի յեղակարծ , Շրթունքները կը պրկուին , կը դողդղան տրտմագին:

Ու արցունքները վըճիտ , օ՜հ արցունքները այդ ջինջ Յամառօրէն կը հեւան բիբերուն ծայրը անոր , Որքա՜ն յոյզ կայ անոնց մէջ , որքա՜ն կարօտ , սպասում , Որքա՜ն բառեր դեռ չըսուած , որքա՜ն կսկիծ մենաւոր:

Արցունքները այդ բիւրեղ, սիրոյ արցունքն այդ տա'ք Հին, մոռցուած երգ մըն է ու քերթուած մը աղու, Չարտայայտուած յուզում մ'է, եղանակ մը անաւարտ, Ու դեռ գիրք մը մեծ սիրոյ, առանց անզօր բառերու:

Արցունքներուն ընդմէջէն յանկարծ ժպիտ մը անհուն Կը փայլփըլի, կը դողա՜յ իր աչքերուն մէջ լուսէ, Ու ժպիտին հետ խառնուած սիրոյ արցունքը այդ ջերմ, Տակաւ կ'իջնէ հոգիիս, որ քաղցրօրէն կ'արտասուէ:

Ու ես կ'ուզեմ իրեն տալ ինչ որ ունիմ սրտիս մէջ, Երիտասարդ իմ կեանքըս ինչ որ ունի անձկագին Իրեն սրտանց նուիրել եւ միս մինակ ունկնդրել Արցունքներուն հետ խառնուած, իր ժպիտի մեղեդին: Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Սրտերու Երգը», 1938

ՄՌԱՅԼ ՎԱՅՐԿԵԱՆ Սիրտըս այնպէ՜ս թախծոտ երգեր ունի հիմա, Որ կը վախնամ ես ինձմէ. Սիրտըս այնպէ՜ս կը բաբախէ՜, կը հեւա՜յ, Որ կը սոսկամ խորհելէ:

Հոգիս այնպէ՜ս խոհեր ունի մթամած , Աչքերս այնպէ՜ս տաք արցունք, Կը զգամ , որ կեանքս պիտի կասի յեղակարծ , Դեռ չտուած ո՛չ մէկ հունձք:

Դուրսը՝ այնքան գեղեցիկ է ու արեւ, Այնպէս ջերմ ու լուսաւոր, Մինչ սրտիս մէջ՝ անվերջ մշուշ ու անձրեւ Եւ լռութիւն ահաւոր:

Կը զարհուրիմ ես այս մռայլ վայրկեանէն , Ու շփոթած կանգ կ՛առնեմ , Եւ հեռաւոր մառախուղին ընդմէջէն , Մահուան ձայնը կը լսեմ:

• * *

Ո՛չ մէկ գանգատ ու տրտունջ , Ո՛չ մէկ բողոք քեզի դէմ. Դուն օրերուս մշուշին Դարձեալ կ՛իշխես ժպտադէմ:

Ես գիտեմ որ քու հոգին , Աստուծոյ մը պէս անհաս , Թէեւ հեռու , բայց միշտ մօտ , Կը գուրգուրայ իմ վրաս:

Բարի , գթոտ քրոջ պէս Քու յուզումըդ կաթոգին Կը փոթորկէ սիրտըս յորդ , Կը լացընէ զիս ուժգին:

Քու հայեցաքըդ երազուն , Յիշատակի պէս տրտում , Ինծի հետ է , եւ անդուլ Կ՛երգէ երգեր անպատում:

Ո՛չ մէկ գանգատ ու տրտունջ , Ո՛չ մէկ բողոք քեզի դէմ , Ու աւելորդ ո՛չ մէկ բառ , - Քեզ այնպէս խո՜ր կը սիրեմ: Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Սրտերու Երգը», 1938 ՑԱՆԿՈՒԹԻՒՆ Որքա՜ն կ'ուզէի, որ այդպէս քնքոյշ, Նուրբ ու երազուն չըլլայիր երբեք, Հայեացքըդ այդպէս չերգէր տրտմանոյշ Ու չնոյնանար իմ հոգիիս հետ:

Որքա՜ն կ'ուզէի, որ չըլլայիր դուն Այնքան գուրգուրոտ ու այնքան բարի, Չթափանցէիր հոգիիս տրտում, Տենդն այս յարաճուն չտայիր ինծի:

Ըլլայիր կոպիտ ու բիրտ անսահման, Եւ կամ քաղքենի աղջիկ մը տափակ, Ըլլայիր անկեանք պուպրիկ մը միայն, Եւ սովորական կին մը հասարակ:

Որքա՜ն կ'ուզէի՝ ըլլայիր դաժան, Ու ես մոլեգին ատէի զքեզ, Ըլլայիր բոլոր կիներուն նման, Եւ առանց հետքի անցնէիր քովէս:

Որքա՜ն կ՛ուզէի , որքա՜ն կ՛ուզէի , Որ չըլլայիր դուն ժպտուն , գարնան պէս , Ժպիտըդ չհասնէր սրտիս թախծալի , Որ երբե՛ք , երբե՛ք չսիրէի քեզ:

• * *

Դուն այնքա՜ն նուրբ ու քնքուշ , այնքա՜ն բարի ու տժգոյն , Չպիտի կրնաս դիմանալ ամբոխին մէջ այդ յիմար , Եւ հեռաւոր եւ մօտիկ , ժխորին մէջ մարդերուն . Պիտի խամրիս անկասկած , ծաղիկի մը պէս օտար:

Երբ կը խօսիս դուն ինծի քու լուռ ու մեծ վշտերէն , Գիշերներու սպիտակ մենութեան մէջ տուայտող Քու հոգիիդ մաքրափայլ , արցունքներուդ լուսեղէն , Կը զգամ , որ սիրտըս տակաւ կը դառնայ մո՜ւթ աւերակ:

Եւ կը ցանկամ քու առջեւ , փոքրիկ տղու մը պէս լալ , Քու հատնումիդ կամաւոր ու մենութեանըդ համար , Լա՜լ կաթոգին ու սրտանց , յորդ յուզումով մը երկար...

Ու արցունքէն վերջ վարար , մեծ եղբօր մը պէս դարձեալ , Նայիլ թախծոտ աչքերուդ եւ անվարան քեզ ըսել , Թէ ո՛չ մէկ ուժ , ո՛չ մէկ մայր կրնայ այս սէրը չափել...:

Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Սրտերու Երգը», 1938 ՄԻԱՅՆ ԴՈՒՆ Լռութեան մը պէս մռայլ, գերեզմանի մը պէս մութ Հոգիիս վրայ միմիայն քու ժպիտդ է որ կրնայ Բերել յոյսի, խնդութեան, երազի վառ ճառագայթ, Ինչպէս շողը արեւին, աւերակին վրայ ամայ:

Մենութեան մէջ արտասուող աւերակ մ'է իմ հոգիս, Որ միս մինակ ու տրտում, մահուան գալուն կը սպասէ, Ուր ձանձրոյթը կը խոկայ, կը հեծեծէ խօլ քամին, Ուր ժամանակն անողոք բուերուն հետ կ'ողբերգէ:

Ապերջանիկ սա տղու հպարտ ու դեգ հոգիին, Դուն ես միայն, որ կրնաս խաղաղութիւն պարգեւել, Բանալ սրտին մէջ իրեն հորիզոնները վաղուան, Օրերուն վրայ իր խաւար ժպիտիդ լոյսը վառել:

Դուն ես միայն, որ կրնաս վանել ձանձրոյթը դժնէ, Վանել կսկիծն յամեցող ու մորմոքը իր հոգւոյն, Եւ իր անկումը տակաւ, նաւու մը պէս խորտակուող, Միմիայն դուն կը փրկես, ո՜վ գրաւիչ թախծութի՜ւն:

«Սրտերու Երգը», 1938

ԵՐԲ ԱՆՈՒՆԴ ԿԸ ԼՍԵՄ Ամէն անգամ երբ անունդ կը լըսեմ Դող մը հեշտին կ՛իջնէ անանց իմ հոգւոյս. Կը մտածեմ կ՛արժէ ապրիլ տակաւին Եւ ունենալ բոցեղ երազ , յամառ յոյս:

Ու կը մոռնամ առօրեան այս տաղտկալի , Մարդոց պզտիկ եսերը ցած ու նըսեմ , Խենթ ու արբշիռ ես արեւին կը դառնամ , Լուսապըսակ երբ անունըդ կը լսեմ:

Կեանքը ինծի այնքան աղուոր կը թուի , Բոլորին հետ եղբայրանալ ես կ՛ուզեմ , Գարունը վառ կ՛ըլլայ ինձ քոյր կաթոգին , Քաղցր ու քնքուշ երբ անունըդ կը լսեմ:

Ամէն անգամ , երբ անունըդ կը լսեմ , Կը մանկանամ , կ՛ըլլամ անհոգ երախայ , Յանկարծ սիրտըս սարսուռով մ՛յորդ ու վարար Օրերուն հետ , կեանքին շուրջը կը դառնայ: Ամէն անգամ , երբ անունըդ կը լսեմ , Աչքերս տամուկ նոր կեանքով մը կը լեցուին , Գարնան պայծառ անցքը կը զգամ իմ սրտէս , Ու կը տեսնեմ՝ ծաղիկները կը ժպտին:

Անունդ զիս կ՛առաջնորդէ Աստուծուն Ու կը բերէ իմ հին հաւատքըս ինծի , Հպարտ ու վեհ ապագային կը նայիմ Եւ կը քալեմ ճամբաներէն արեւի:

Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Սրտերու Երգը», 1938

ՍՊԱՍՈՒՄ Բարտիները կը դողան պատուհանիս եզերքին , Հոգիս թափուր ու դատարկ՝ կը սպասեմ ես իր գալուն , Չարչարանքին պէս յամառ վայրկեանները կ՛երկարին , Կը զարնէ սիրտըս ուժգին , կը զգամ մահուան տրտմութիւն...

Դուրսը՝ բարտին պարտասուն հիմա հանդարտ կը խոկա՜յ. Ուղեղիս մէջ կը դառնան փոթորիկներ անանուն , Տենդը տակաւ առ տակաւ ջիղերուս մէջ կը շատնայ , Աչքերս հեռուն անքըթիթ՝ կը սպասեմ ես իր գալուն:

Ան եթէ գայ , իրեն հետ աղաւնիները բոլոր Պիտի երգեն տարփակէզ սենեակիս մէջ ու սրտիս , Գարունը յորդ պիտ՛ խուժէ հոգիիս մէջ մենաւոր , Ու թախիծը պիտ՛ հալի շողերուն տակ երազիս:

Կեանքը զօրեղ ու չքնաղ , գետի մը պէս միշտ վարար , Պիտի թաղէ իրեն տակ կասկածանքի գորշ փոշին , Ու գարունով ես արբշիռ , արեւին հետ բոցավառ , Պիտի կենամ խանդավառ , պիտի ժպտիմ նոր կեանքին:

Ոսկեշղթան մտքերուս դէպի անոր կ՛ընթանայ. Ամէն ինչ խառն է հիմա , շփոթահար , անկայուն , Ու տիեզերքը համայն անոր շուրջը կը դառնայ. Սիրտըս իրեն քայլերուն՝ կը սպասեմ ես իր գալուն:

Եթէ չգայ , ծիծառը անվերադարձ պիտ՛ թըռի , Ու գարունը ա՛լ երբեք չպիտի ժպտի իմ շեմիս , Ո՛չ մէկ երազ բոցեղէն ու ո՛չ մէկ շող արեւի Տաքցընելու պիտի գայ կարօտավառ իմ հոգիս:

Օրերէն վերջ գեղեցիկ միմիայն ափ մը մոխիր Ու յիշատակ մը դողդոջ պիտի փայլփըլի մարմրուն , Հետզհետէ պիտի գայ մահուան դալուկն անյարիր , Եւ յետոյ քունը մըռայլ ու անսահման լռութի՜ւն:

Բարտիները կը դողան պատուհանիս եզերքին. Հոգիս թափուր ու դատարկ՝ կը սպասեմ ես իր գալուն... Չարչարաքին պէս յամառ վայրկեանները կ՛երկարին , Կը զարնէ սիրտըս ուժգին , կը զգամ մահուան տրտմութի՜ւն...

Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Սրտերու Երգը», 1938

ՍԷՐ ԵՒ ՄԱՀ Երկու խորհուրդ անբաժան , երկու եզրերը կեանքին , Մէկը որքան բոցավառ , միւսը այնքան թունաւոր. Մէկը հպարտ , խենթ տղայ թշնամի է մէկալին , Մէկը ծիծաղն է միւսին , անյագ քրքիջը անոր:

Երկու սոսկում յեղակարծ եիտասարդ սրտերու , Երկու բախում կատաղի , մէկը միւսէն ահաւոր. Միշտ անբաժան իրարմէ , բայց ոխերիմ իրարու , Մէկը բոցեր կը ստեղծէ , միւսը՝ դալուկը տխուր:

Երկու ուժեր հեռաւոր , բայց իրարու միշտ մօտիկ, Երկու ուժեր , որք անդուլ կը լրտեսեն միշտ զիրար , Իրենց ճամբուն վրայ անոնք կ՛ընեն կեանքը փոթորիկ:

Անոնք իրար միացած կ՛երկնեն երազը անմար , Կը պայքարին անձանձրոյթ բանին համար լուսեղէն Ու պարտութեամբը մէկին , բանաստեղծներ կը ստեղծեն:

Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Սրտերու Երգը», 1938

ԴԱՇՆԱԿՑԱԿԱՆ ԵՐՐՈՐԴՈՒԹԻՒՆ Այսօր հոգիս ասպետ մը նոր օրերու, Բաց ճակատով պարզած դրօշն հրեղէն Ձեզի կու գայ իր մեծ սիրտը լուալու Իտէալի սուրբ, լուսաւոր աղբիւրէն:

Ո՜վ վարպետներ, անսանձ հոգիս ես այսօր Կը բերեմ ձեր անմահական խորանին, Տուէք անոր իտէալի բոցն ահաւոր, Տուէք անոր շունչը անմահ Վահագնի:

Մենք այսօր մեր երգերն ենք տարածեր Աշխարհի խուլ անկիւնները հեռաւոր, Ատլանտեանէն մինչեւ Մոսկով է փռուեր Մեր երազը միշտ յարաճուն միշտ աղուոր:

Եւ ուխտեր ենք, որ պիտ երգենք անդադար Մինչեւ քակուի Արտաւազդի կուռ շղթան, Մինչեւ տիրէ եղբայրութիւնը արդար, Մինչեւ բոլոր բռնակալները վերնան:

Արմէն Անոյշ Մարաշլեան

ԵՐԷԿ Յուշերու շղարշով զարդարուած երգ մ'աղուոր, Որ ինչքան հեռանայ այնքան սուրբ կը դառնայ, Բոց անուրջ երազուած դարերէն լուսաւոր, Որ անվերջ կը մարի, որ անվերջ կ'ընթանայ:

Ու որքան հեռանայ այնքան վեհ ու մաքուր Կը տիրէ ներկայի ձանձրոյթին դժնդակ, Մորմոքով յարաճուն մեր սրտերը թափուր Կը լեցնէ ոչնչով , ոչնչով անգիտակ:

Մթութեան մէջ նետուած ցնորքներ անանուն, Երազներ շպրտուած անցորդին մենաւոր, Պատկերներ գեղեցիկ գիշերուայ պէս տմոյն, Անդադար կը տանջեն մեր մտքերը այսօր:

Յաւիտեան չարչարող, տրտմագին, մենաւոր Նուագներ միշտ տրտում աշնան մեղմ գիշերուայ, Բոց անուրջ երազուած դարերէն լուսաւոր, Որ անվերջ կը մարի, որ անվերջ կ'ընթանայ: Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Օրերուն Հետ», Պէյրութ 1933

ԱՆՁՐԵՒԱՅԻՆ Աշնան տխուր մեղեդին պարտէզին մէջ կ'երկարի, Տերեւները կը թափին երազներու պէս տժգոյն. Երգն անձրեւին այս յամառ հին յուշերուս կը կառչի Օրերուն պէս այս տարտամ, օրերուն պէս այս տըմոյն:

Աննպատակ կը նայիմ, հեռուն համերգն է ջուրին, Ծառերուն մերկ ճիւղերը կիսամութին մէջ տրտում Կը հեծեծեն միս մինակ սրտերու պէս վշտագին. Ու երկինքը կ'արտասուէ անոնց վրայ անդադրում...

Հէգ թռչնակ մը կը տեսնեմ քիւերուն տակ շուարած. Կը դիտէ պարն անձրեւին աշնան դալուկն աչքերուն . Ու կը յիշեմ սիրտըս որբ ամայութեան մէջ թմրած ...

Կը յիշեմ կեանքըս դողդոջ տատրակի պէս մոլորուն. Որ կը մսի, կը սառի անձրեւներուն տակ այս գորշ. Ու կը տեսնեմ ահա ես վաղն յուսահատ անորոշ ...

Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Օրերուն Հետ», 1933

ՀՈԳԻՍ Իմ հոգին ուռի մ'է առուակի մ'եզերքին. Միշտ դժգոհ, միշտ գունատ, երազկոտ ու մոլոր. Իմ հոգին զոհ մըն է լեռներու կարօտին, Հրկիզում մ'յաւիտեան, տանջանք մը մենաւոր ...

Բանտըւած, բունաւեր թռչուն մ'է իմ հոգին Միշտ կարօտ երկնամերձ լեռներուն անսահման, Միշտ կարօտ վերելքի աստղերու ծաղկումին, Միշտ կարօտ հրեղէն արեւո՜ւն, արեւո՜ւն ...

Այս կեանքի անըսկիզբ գիշերին մէջ անհուն, Գիշերին մէջ դանդաղ, ճամբորդ մ'է իմ հոգին, Երազ մ'է լուսաւոր, երազ մ'է անանուն ...

Ու անվերջ կը քալէ ափերէն այս օտար, Աստղերու վերելքին կը թռչի տենդագին, Լեռներուն, լեռներուն կը սուրայ անդադար: Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Օրերուն Հետ», Պէյրութ 1933

ՄՈՒՏՔ Ու գիտեմ, եւ կ'ուզեմ հաւտալ Որ օրերն այս տժգոյն ու յոգնած Որպէս մէգ աշնային իրիկուան Պիտ՝ անցնին, անհետին անկասկած:

Ձանձրոյթը լուսնային ցրտութիւն Ու թափուր անկողին անկրակ, Որպէս ջինջ ու բոցեղ առագաստ Պիտ՝ լեցուի նոր կեանքով սպիտակ:

Պիտ՝ անցնի չարչարանքն այս խաբող. Տխրութիւնն որպէս հիւր անհաճոյ Պիտ՝ անցնի իր փէշերն հաւաքած, Որպէս ցուրտ ու դալուկ երեկոյ:

Պիտ՝ անցնի տաղտուկը ծուլութեան Որպէս ամպ յուսահատ, ահաւոր, Երազը օրերու եզերքին Պիտ՝ փայլի որպէս ջահ հեռաւոր:

Մտածումս հագած բոց վերարկու Օրերուս էջերուն վրայ գէջ Պիտ՝ իջնէ որպէս վառ արշալոյս, Որպէս լոյս յաւիտեան ու անշէջ:

Այս տարտամ օրերէն վերջ գունատ Պիտի գայ լուսաւոր ցնծութիւն, Արեւը, ծիրանի պատմուճան՝ Պիտ՛իջնէ մեր սառած սրտերուն: Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Օրերուն Հետ», Պէյրութ 1933

ՕՐԵՐԸ Օրերը մութ ու անիմաստ կը դառնան ... Ծանըր, դանդաղ թաւալումով մը տխուր. Կը թաղուին խորն առեղծուածին յաւիտեան Աննպատակ մեր սրտերուն պէս թափուր ...

Երէկը իր յիմարական քրքիջով Անվերադարձ անցեալի յուշ է հիմա, Ու այսօրը իրեն տարտամ ձանձրոյթով Վաղը մեզի կորած երէկ պիտ' ըլլայ:

Եւ ապագան սեւ է արդէն զերթ գիշեր Ու անորոշ տանջանք մըն է անխափան . Որուն ձեռքը մեր հոգիներն ենք տուեր, Մեր հոգիներն միշտ չարչարուող ու խոպան:

Եւ այսպէս միշտ օրերը խուլ, մենաւոր Կը թաւալին ու կ'անհետին զերթ հսկայ, Վաղուայ մասին ոչինչ գիտենք մենք այսօր, Ու այսօր մեզի կատակ կ'երեւայ ...: Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Օրերուն Հետ», Պէյրութ 1933

ԺՊԻՏԻ ՄԸ ԱՌԹԻՒ Սիրտս այսօր անսահման բարութիւնով է լեցուած. Կ'ուզէ ժպտիլ բոլորին անոյշ ժպտով մը մաքուր, Կ'ուզէ լսել երգը խոր հոգիներուն չարչարուած, Կ'ուզէ գրկել դաշտն անծիր ու երկիրը թաքթաքուր:

Կ'ուզէ դուրս գալ ինքնիրմէն, խօսիլ ամէն անցորդի, Լսել ցաւերը իրենց հազար ու մէկ ծալքերով, Ու երկարել անխտիր անծանօթի, ծանօթի Սէրը, որպէս բալասան ինքնամատոյց ու գինով:

Կ'ուզէ ժպտիլ ծառերուն ու ճիւղերուն մերկացած, Լսել նուագը ջուրին համայնական ու տրտում, Սիրել կիները տգեղ արհամարուած ու տանջուած, Լսել բոլոր սրտերու հեքիաթները անպատում:

Ըլլալ ընկեր բոլորին, գազաններուն ու մարդուն, Մտնել ամէն հիւղէ ներս արեգակին հետ արդար, Ըլլալ կրա՛կ, ջերմութիւն ճամբորդներուն պարտասուն, Ըլլալ Աստուած ու սիրել բոլոր մարդերն հաւասար: Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Օրերուն Հետ», Պէյրութ 1933

ԵՐԿԻՒՂ Կը վախնամ քեզ ըսելու թէ կը սիրեմ քեզ անյոյս, Թէ դու լոյսն ես սրբազան իմ պաշտումիս կուրացած, Բոցեղէն բառն ես անզուսպ աստուածներէն մնացած, Ու տաք արեւ, ջերմութիւն ցուրտ ու խոնաւ օրերուս:

Թափառական, մոլորուն տերեւներուն պէս աշնան Հովերուն հետ կը քշուիմ համակերպած ու տրտում, Անձրեւն հեզիկ կը մաղուի հոգիիս մէջ անդադրում Ու անծանօթ ափերէ կը լսեմ ձայնը մահուան:

Խենթի մը պէս կը տենչամ զգալ հայեացքդ անսահման, Խեղդուիլ թախծոտ աչքերուդ խորութեան մէջ անյատակ, Զգալ ձայնըդ մեղեդի գիշերի մը մէջ սուտակ Ու էութեամբըդ բոցէ այրիլ անվե՛րջ, անվախճան ...

Բայց երբ քեզի կը տեսնեմ զերթ բոցավառ արշալոյս, Կը շուարիմ, կը դողամ, կը սարսափիմ ես ինձմէն, Ալ չեմ կրնար ես նայիլ աչքերուդ մէջ հրեղէն Ու կը վախնամ ըսելու թէ կը սիրեմ քեզ անյոյս ...: Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Օրերուն Հետ», Պէյրութ 1933

ՁԱՅՆԴ Ձայնդ յստակ առուակի մը պէս խոկուն Կը կարկաչէ երակներուս մէջ անվերջ, Կը ծիծաղի ուռիներուն երազուն, Ու նազանքով կը կաթկըթի հոգւոյս մէջ:

Ձայնդ ոսկի ջրվէժի մը պէս ուժգին Շառաչիւնով կը թափի ծովը սրտիս, Փրփուրներէն անոր ճերմակ, անձկագին Կը փալփըլին թեւերը խոնջ երազիս:

Ձայնդ տրտում ու օրօրող երգ մը հին, Ջիղերուս մէջ կը ներարկէ գաղտնօրէն Գինովութիւնն անմատչելի նեկտարին, Վերացումը ապագային լուսեղէն:

Ձայնդ աղբիւր անապական սառ ջրով, Ամռան տապին անյագօրէն կը խըմեմ, Միսերուս մէջ կը զգամ սարսուռը գինով, Որ կ'երկարի յաւերժօրէն ու վըսեմ: Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Օրերուն Հետ», Պէյրութ 1933

ՆԱՒԱԿԸ Հովերն անվերջ կ'օրօրեն կեանքիս նաւակն անկայուն Ժայռերու լերկ կատարէն մինչեւ բացերը լազուարթ, Ժամերը մութ կը սահին զեփիւռի մեղմ սոյլին հետ, Ու կ'երկարին օրերը յաւերժութեան պէս հպարտ ...:

Հոգիս գինո՜վ, մոլորուն նաւավարն է հմայուած Աստղերու մեծ խորհուրդէն, լուսնկայի համբոյրէն. Թափառական ու արբշիռ անծանօթի կարօտով Կը հետեւի կեանքի գորշ թաւալումին հրեղէն:

Ամէն ծաղիկ բոյրը իր ձգած է մէջը կեանքիս, Ամէն գիշեր երազն իր լուսացնցուղ, վարդագեղ, Ամէն անցնող մրրկահաւ իր տենչանքը ունի հոն, Ու ամէն մարդ, ամէն իր իրեն պատկերը բոցեղ...:

Հովերն անվերջ կ'օրօրեն կեանքիս նաւակն անկայուն, Ուր ամէն վիշտ, ամէն ձայն իր արձագանգը ունի, Ուր խինդն ու մահը դաժան իրենց պարը կը դառնան Եւ ուր ամէն յիշատակ կ'ըլլայ սկիհ մ'արիւնի ... Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Օրերուն Հետ», Պէյրութ 1933

ԱՇՆԱՆ ԵՐԳ Աշունը հիւանդոտ ու քնքոյշ քրոջ պէս Եկեր է տրտմօրէն ու կեցեր դուռիս քով, Աշունը հէգ աղջիկ լուռ ու խոր աչքերով, Կեցած մերկ ծառին տակ, կ'արտասուէ բոցակէզ:

Հոգւոյս մէջ կը յորդի թախծութիւն մ'անանուն Այս լալկան աղջըկայ վանկերէն տրտմագին, Հեռաւոր, մոռցըւած յիշատակ մը անգին Իմ սրտին կը բանայ իր էջերն արնագոյն:

Ու իջած է արդէն դաշտերուն մշուշոտ Իրիկուն մը հանդարտ, իրիկուն մը տրտում Եւ գիշերը նորէն յոյզերով անպատում Պիտի գայ պատելու իմ հոգին երազկոտ:

Աշունը մեղմօրէն կ'արտասուէ անդադրում Անկենդան ու մեռած ճիւղերուն վրայ չոր, Աշունը հիւանդոտ աղջիկ մը մենաւոր Կ'արտասուէ հոգիիս ծալքերուն մէջ տրտում: Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Օրերուն Հետ», Պէյրութ 1933

ԾՈՎՈՒՆ Նորէն քեզի ես եկայ ծո՛վ, ալեկոծ, անկայուն, Երազներու պէս բիւրեղ, մարտադաշտի պէս ահեղ, Եկայ հոգիս յանձնելու քմայքներուդ փրփըրուն, Եկայ ահա սերտելու անզուսպ պայքարը բոցեղ:

Գրքի մը պէս էջ առ էջ փրփուրներըդ կը համրեմ, Կը կարդամ յոյզը սրտիս անոնց ճերմակ թերթերէն, Դուն կը գոռաս ու յաճախ տերվիշի մը պէս վըսեմ Լուռ ու տրտում կը խոկաս մարդոց համար հողեղէն:

Աստուածներու պէս հսկայ դուն անմահ ես յաւիտեան, Ինչպէս սէրը հրեղէն մարդոց սրտին մէջ անհաս, Դուն բնութեան սրտին մէջ առեղծուածն ես անսահման, Դուն սկիզբն ես այս կեանքի ու վախճանը պիտ' ըլլաս:

Կու գան կ'անցնին դարերը վայրկեաններու պէս գինով, Ու չեն ձգեր հետքն իրենց ծփանքներուդ երերուն, Անոնք կ'անցնին անշշուկ վերջալոյսի մը կեանքով, Ու դուն անվերջ կ'երազես, կը պայքարիս աննկուն: Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Օրերուն Հետ», Պէյրութ 1933

ՄՇՈՒՇԻ ՊԷՍ Մշուշի պէս քնքոյշ ես դուն, երազի պէս մաքուր ես դուն, Ու վախկոտ ես եղնիկի պէս խորհրդաւոր ու միշտ գինով, Ու այնքան հեզ, այքան բարի ու միամիտ ու երազուն, Որ քեզ երբեք չպիտի ըսեմ թէ սիրտըս խենթ է քու սիրով:

Չպիտի ըսեմ թէ սէրս այնքան բոցեղէն է արեւին պէս, Չպիտի ըսեմ թէ սէրս որքան բարբարոս է ու կատաղի, Չպիտի ըսեմ թէ ես ինչու կը մեղքնամ քեզի այնպէս Երբ կը նայիմ երկչոտ ու խոր աչքերուն մէջ քու թախծալի:

Ու կը շտապեմ ես հեռանալ դաշտերը բաց լուռ ու մինակ, Աստղերուն մէջ անվերջ փնտռել բարութիւնը քու հայեացքին, Սիրտս օրօրել շուշանափայլ երազներով քու սպիտակ Ու արտասուել խենթի մը պէս գիշերին մէջ կախարդագին:

Չպիտի ըսեմ թէ ես ինչու կը ցանկամ որ դուն հեռաւոր Քնքոյշ ու նուրբ երազ մնաս անմատչելի, մշուշային, Միշտ միամիտ ու միշտ վախկոտ աղջիկն ըլլաս դուն մենաւոր Իմ խենթ սրտին, իմ կոյր սիրոյն միշտ երազկոտ ու տրտմագին: Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Օրերուն Հետ», Պէյրութ 1933

ԱՄԷՆ ՎԱՅՐԿԵԱՆ Ամէն Վայրկեան, որ կը թաղուի մթութեան մէջ անտիրական, Ամէն վայրկեան, որ կը մարի անծանօթին խորն անսահման, Ամէն նայուածք, որ անիմաստ կը դեգերի անապաստան, Ոչինչն է միշտ, որ կը պատէ մեր հոգիները յաւիտեան:

Աչքերդ այսօր, որ ակերն են չարչարանքի ու դառնութեան, Աչքերդ այսօր, որ ակերն են կեանքի տարտամ իմաստութեան, Աչքերդ այսօր, որ ակերն են սիրոյ անմահ արբեցութեան, Վաղը աւա՜ղ, պիտի լեցուին պա՜ղ, անզգայ հողով դաժան

Հոգիդ այսօր որ երբեմն մահուան մասին կը մտածէ, Որ երբեմն կեանքի անյայտ իմաստութիւնը կ'որոնէ, Որ երբեմն ծովերու խոր շառաչիւնին կ'ունկնդրէ, Վաղը աւա՜ղ, զերթ առեղծուած պիտի լռէ՛, պիտի լռէ ...

Վարանումներդ նետէ այսօր անցեալի գիրկը անկենդան, Թոյլ տո՛ւր սիրտըդ թող շառաչէ ծովերուն հետ միշտ անխափան. Այսօր կեանքն է, որ երազ մ'է ու խենթ կատակ մ'անիրական, Վաղը մահն է, անշարժութիւն ու լռութիւն մ'յաւերժական ... :

Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Օրերուն Հետ», 1933

ԵՐԷԿ Յուշերու շղարշով զարդարուած երգ մ'աղուոր, Որ ինչքան հեռանայ այնքան սուրբ կը դառնայ, Բոց անուրջ երազուած դարերէն լուսաւոր, Որ անվերջ կը մարի, որ անվերջ կ'ընթանայ:

Ու որքան հեռանայ այնքան վեհ ու մաքուր Կը տիրէ ներկայի ձանձրոյթին դժնդակ, Մորմոքով յարաճուն մեր սրտերը թափուր Կը լեցնէ ոչնչով , ոչնչով անգիտակ:

Մթութեան մէջ նետուած ցնորքներ անանուն, Երազներ շպրտուած անցորդին մենաւոր, Պատկերներ գեղեցիկ գիշերուայ պէս տմոյն, Անդադար կը տանջեն մեր մտքերը այսօր:

Յաւիտեան չարչարող, տրտմագին, մենաւոր Նուագներ միշտ տրտում աշնան մեղմ գիշերուայ, Բոց անուրջ երազուած դարերէն լուսաւոր, Որ անվերջ կը մարի, որ անվերջ կ'ընթանայ: Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Օրերուն Հետ», Պէյրութ 1933

ՅԻՇԱՏԱԿ Ա. Լէյլանիին Կու լայ գիշերն երազիս հետ թեւաբեկ Կու լան ծառերն ալ թախծոտ. --Ան ո՞վ է որ մազերն արձակ հովերուն Կ'առաջանայ երազկոտ ...

Աքասիաներն ինչո՞ւ այսպէս կը դողան Լուսնի լոյսին տակ յստակ, --Ան ո՞վ է որ լռութեան մէջ ծաւալուն Կը հեկեկայ միս մինակ:

Ճերմակ ճամբան անուրջի լոյս թեւերով Երգի մը պէս կ'երկարի, --Ծառերն ինչո՞ւ այսպէս կեցած կը սգան Երգին համար այս վայրի:

Լուսնկան չոր տերեւներէն կը կախէ Ոսկի թելեր ապրշում --Ինչու սրտիս արցունքի պէս կը կաթի Աստղերուն շողը տրտում:

Ու ծղրիթներն իրենց երազն են խառնած Խորհուրդին հետ այս անշէջ. --Գիշերն ինչո՞ւ սիրոյ նեկտար մը անոյշ Կը կաթկըթի հոգւոյս մէջ:

Հեռուներէն հովի շեշտին պըլլուած Կուգան ձայներն անցեալին- --Ան ո՞վ է որ խաղաղութեան մէջ այս լուռ Կը թերթէ վէպը կեանքին ... Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Օրերուն Հետ», Պէյրութ 1933

ԵՐԳ ՄԸ ԿԱՅ... Ձայն մը հոգւոյս մէջ կ'երգէ անդադրում Վայրի, վշտահար սրտի մը նման. Մեղեդիի պէս կ'երկարի թաքուն Ջիղերուս մէջէն այդ երգն անխափան:

Կ'անցնին օրերը համակերպ ու լուռ Հեքիաթի մը պէս դողդոջ քայլերով, Ու նոր օրերը սարսուռով տխուր Կ'երգեն հոգւոյս մէջ նոյն երգը գինով:

Վաղուց երգուած երգն այդ սրտագին Սիրոյ հեռաւոր կանչի մը նման, Սիրտըս դողահար կը կապէ կեանքին Բոցով մ'անծանօթ ու յաւերժական:

Երգ մը կայ սարսռուն, ձայն մը օրօրուն, Որ հոգիիս մէջ անվերջ կը հնչէ՜, Նուագն այդ կախարդ,մեղեդին թաքուն Միշտ ինծի հետ է, միշտ ինծի հետ է ... :

«Օրերուն Հետ», Պէյրութ 1933

ՏԱՆ ՄԸ ԿԱՐՕՏԸ Ծնած օրէս, ինծի հետ, ծնաւ կարօտն այդ անտես, Մեղքի մը պէս հայրական, որուն զոհերն ենք անմեղ. Պըլլուեցաւ օրերուս ու զինք տարի ամէն տեղ, Ինչպէս ստուերըս աննենգ, ճակատագիր մը ինչպէս:

Մանկութեանս հետ խուսափող անապատէն սահեցաւ, Որպէս ուրու ու որպէս կրկներեւոյթ դողդոջուն. Մեռեալներու նայուածքէն խըլեց երազը մարմրուն, Յետոյ տակաւ ուռճացաւ՝ փողոցներու մէջ խոնաւ:

Սիրելիի մը վերջին հայեացքին մէջ պըլպըլաց Տան մը ճրագը ժպտուն ու զուարթ լոյսը անոր, Ձայնի մը մէջ մտերիմ դարձաւ գրգանք անսովոր, Յետոյ դարձաւ տխրութիւն, դարձաւ թախիծ մը անլաց:

Եղաւ գետի պէս վարար ու յետոյ ծով մոլեգին: Երբոր արդէն պատանի՝ գռիհներուն մէջ կեանքին Ու մայթերուն վրայ չոր, մեղապարտ սէր մը ինչպէս Մեծցաւ ալիք առ ալիք, առաւ հազար գոյն ու տես,

Տան մը կարօտը, ո՛վ Տէր, մենք անոր հետ երկւորեակ Կըրեցինք նոյն վիշտը խոր, հասակ առինք միասին,, Թշուառութեան նոյն ակին տարինք ծարաւը մերին, Կշտացուցինք նոյն վշտով մեր նօթութիւնը անյագ:

Առօրեան ծանր նստաւ, շուներն ամէն ոռնացին ... Տան մը կարօտը, ո՛վ Տէր, օրերս անոր հետ դարձան Դանդաչելէն տարիներս անոր շուքին տակ մեծցան. Ու անոր հետ ես ահա, կրկին մինակ, առանձին,

Կը մտածեմ աներդիք բոլոր տղոց համար հէգ, Որոնց օրերը գունատ ծածքերուն տակ այս օտար Կը սարսըռա՛ն , կը մըսին հարազատ տան մը համար, Եւ չոր հացի մ'ի խնդիր կ'իյնայ հասակն իրենց սէգ:

Եւ արդ, կարօտն այդ խորունկ ճամբաներուն այս դժնէ Կը դառնայ ուխտ ահաւոր, հիւանդութիւն անդարման, Կը գալարուի ինքն իր մէջ ու կարիճի մը նման, Վաղը անշուշտ իր թոյնով պիտի ինքզինքը խայթէ:

Ըլլա՜ր, ո՜վ Տէր, տուն մը հին արեւուն տակ զուարթուն, Թէեւ անշուք ու խարխուլ, բայց շոյանքի մը պէս տա՛ք. Նայէր հեռուէն մօտեցող խոնջ ճամբորդին հարազատ, Ժպտէր անոր աչքերուն, սիրավառ մօր մը հանգոյն:

Բարձրանային վերամբարձ անոր պատերն հողմածեծ՝ Հայրենական սօսիին շոյանքին տակ օրօրուն. Ու երբ գային փշրուիլ քամիները լեռներուն, Դառնային շունչը մաքուր մեր պապերուն լուսահեղձ:

Ակութին մէջ հնօրեայ ըլլա՛ր կրակը վառման, Բուխերիկի ծուխն աղուոր ճամբորդներուն տարաժամ, Ըլլար քաղցըր հրաւէր, ըլլար ընկե՛ր, բարեկամ, Եւ տունը ջերմ այդ դառնար յոգնածներուն օթեւան:

Երդիքին տակ հայրենի միշտ նոր ճիւղ մը բարձրանար, Մանուկի ճիչ մը շէնշող լեցնէր տնակն այդ զուարթ. Պապերուն դէմքը պայծառ զաւակներուն մէջ հպարտ՝ Ըլլա՛ր լոյսի շատրուան, ըլլա՛ր խոյանք ու պայքար:

Սօսիներուն հնաւանդ սօսափին տակ խաղային Արեւաբիբ նայուածքով տղաքը մեր գանգրահեր, Ապագայի լուսայորդ երազն անոնց մէջ բացուէր, Ուռճանար կեանքը վաղուան՝ ուժին համար ու լոյսին:

Հարազատ տունն այդ ըլլար ժպիտներու, սէրերու Լուսապսակը չքնաղ, ըլլա՜ր գրգանք անձկագին, Ուր պապերուս անհանդարտ խոնջ հոգիները գային Կիրակնամուտ իրիկուններն քիչ մը հանգիստ առնելու:

Երբ անձրեւոտ օր մը թաց ներս մտնէր մահը դժխեմ , Խաղաղօրէն ու հանդարտ իր աչքերուն նայէի, Յետոյ պատրաստ ՝ մեկնէի, առանց լացի ու վշտի Իմ յիշատակըս յանձնած՝ յաւերժութեան լուսադէմ:

Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Երկիր Խռովքի», Գահիրէ 1956

ԴԱՍԸ Այն սքանչելի հայ մայրերու Յիշատակին , Որոնք աւազին վրայ իսկ իրենց զաւակներուն Սորվեցուցին Մեսրոպեան Տառերը:

Ամէն անգամ երբ ծաթի լիալուսինը պայծառ Կը տեսնեմ կինն այդ դողդոջ, ուրուականի մը հանգոյն, Որ ստուերի մը նման վրանէն դուրս կը սահի, Իր ափին մէջ պինդ սեղմած վտիտ ձեռքերը տղուն:

Անապատն է տօթակէզ, որ կը փռուի անսահման, Անծիր աւազը կարմիր կը տարածուի խո՛ր, հանդարտ. Ո՛չ մէկ շէն կայ, ո՛չ մէկ ծառ, ո՛չ մէկ շշուկ մարդկային, Միայն քանի մը վրան անապատին մէջ կախարդ:

Կը քալէ կինն այդ կքած, կրկներեւոյթ մը որպէս՝ Աչքերուն դէմ մարմրուն հորիզոններն հեռաւոր, Մերթ կը կենայ ու յանկարծ երէի մը պէս երկչոտ, Կ'ունկնդրէ երգն անհունին, կը նայի շուրջն ահաւոր:

Փոքրիկ տղան կիսամերկ՝ եղնիկի բաց հայեացքով, Կը դանդաչէ՛, կը դողա՛յ, բայց կը քալէ աննկուն, Յանկարծ ձայնէ մ'անսովոր կ'ահաբեկի, կը կենայ, Կը նայի մօրը տրտում, այդ խանդակաթ աչքերուն:

Կը սեղմէ մայրն աւելի տղուն ձեռքերն ոսկրացած, Կը նայի խոր ու անոյշ ահաբեկած իր զաւկին, Անոր յստակ նայուածքին կը հեղու սէրն իր ամբողջ, Յետոյ՝ խօսքեր քաղցր ու ջերմ կը փսփսայ ականջին:

Մայր ու որդի՝ մէկ ամբողջ՝ խռովահար ուրուական Կ'առաջանան, կը սահին անապատին մէջ ամայ, Լուսնի լոյսը անկաշառ անոնց դէմքերը դալուկ Կը համբուրէ քաղցրօրէն ու իրենց հետ կ'ընթանայ:

Վրաններէն քիչ հեռու, աւազներուն վրայ տաք Ոգիներն այս շրջմոլիկ յանկարծ ուրախ կը կենան, Խաչ կը հանեն երկուքն ալ ու երկիւղած կ'աղօթեն, Ապա՝ ծունկի վրայ լուռ զերդ պատարագ սրբազան,

Կը սկսի դասը տղուն: Անապատին մէջ անծիր Մայրը՝ ձայնով դողդոջուն՝ կ'աւանդէ դասը վաղուան. Մեղրամոմի պէս տժգոյն իր մատները կը սահին, Աւազին վրայ կը գրէ ցեղին կամքը վճռական ...: Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Երկիր Խռովքի», Գահիրէ 1956

ԴԻՒՑԱԶՆԱՎԷՊ Ահեղագոռ թնդանօթներ չորոտացին Ու բօթաբեր լուրը՝ ռումբի թեւերով Չըսըփռեցին երկրէ երկիր , ծագէ-ծագ. Բանակները չըկրցան պատուի կենալ դիիդ առջեւ , Որ կը հանգչէր՝ անողոք ճակատագրէն պարտուած. Որպէս արդար հաստուցում՝ անշունչ մարմինդ չըդրինք թնանօթի մը վրան Ու արնավառ մեր երկրի արեամբ օծուած դրօշները սրբազան Քու անցեալի բոցավառ փոթորկաձայն անունիդ Ու մրրկավար քու կեանքիդ Չը կրցան տալ իրենց յարգանքը վերջին:

Ահեղագոռ թնդանօթներ չորոտացին Բայց թնդաց նայիրեան հողը կարմիր Արարատեան աշխարհէն ու Գուգարաց լեռներէն Մինչեւ Սիփան ու Գրգուռ , մինչեւ Անտոք , Ծովասար , Փոթորիկներ գոռացին , Եւ , հինաւուրց մեր երկրի գագաթները երկնամերձ , Պատռելով կուրծքն իրենց յաղթ , Խօլ շարական երգեցին:

Թնդանօթները չորոտացին Բայց կոտտաց սիրտն հայ մարդուն , Ու մարդերուն որ չկան , որոնց մարմինը վաղուց Դարձած է հող ու փոշի ու խառնուած մայր երկրին , Ու դեռ բոլոր սրտերն անոնց , որ վաղը Պիտի հասնին գունդ առ գունդ Եւ իրենց հետ պիտի բերեն նոր արեւներ հրակէզ , Լուրթ ծովերուն , ովկիաններուն ցանուցիր , Ատլանտեանի ափերէն մինչեւ Հնդկաց ովկիանոս , Ներքին ծովէն մինչեւ հիւսիս ու մինչեւ Սիբերիական խոր անտառները մըթին , Մեքսիքայէն Արարատ ու մինչեւ ստեպները ռուսական կոտտաց սիրտը հայ մարդուն:

• * *

Հողէն շինուած մարմինըդ կրկին գնաց մայր հողին Բայց դուն կ՛ապրիս , կը տեւես Զի փոթորկի մը նման փոթորկոտ օր մ՛ահաւոր Կայծակնայայտ գոռ ռումբերու որոտով , Անցար Հայոց աշխարհէն , Մրրիկները ձորերուն քու ետեւէդ ոռնացին Բայց չկրցան հասնիլ քեզ , Անցքիդ առջեւ վիշապները շանթահար , Արմատախիլ ծառերու պէս , Մէկիկ , մէկիկ տապալեցան: Ձիուդ վրայ հրաթեւ , Դաւիթին պէս հրաշունչ,

Զանգեզուրի լեռներէն ու կիրճերէն խորհրդասքող Տաւրոսի , Երկինքներէն մթամած նոր արեւներ բացուեցան , Լոյսը շողաց հրաթեւ Ու այդ լոյսի թեւերով հասար երկիրն Աւետեաց: Վանայ լիճը հինաւուրց ալիքներուն հետ խայտաց Ու դարերու իր երգով ողջունեց անցքդ հպարտ: Ծիրանի ծովն հնօրեայ երկունքի մէջ կը տքար, Եղեգներու ծուխը երկինք կը հասնէր, Եղեգներու բոցը բորբ լեզու ելած կը խօսէր Ու կը պատմէր աշխարհին Հին դարերու դիւցազնավէպը կարմիր:

Երկինքներէն սլացար Վահագնի պէս բոցածին Ու բացիր Ճանապարհներ Յարդգողի Երկրի վրայ անդունդներու երախին ու կիրճերու մէջ մըթին Բիւր վիշապներ քաղեցիր: Քու զարկերէդ ահարկու՝ մայր երկիրը դըղըրդաց Ու այդ զարկերը արդար հետզհետէ դարձան լոյս Եւ այդ լոյսին ընդմէջէն Ձիուդ վրայ հրեղէն, Փոթորիկները կուրծքիդ, ու կայծակներն ափիդ մէջ Դուն վազեցիր ու հասար Բաշ-Ապարան յաղթական:

• * *

Ու ոսոխին բոլոր զարկերը վայրագ, Գնդակները դաւադիր, Մրրիկին պէս խելագար, Քու ետեւէդ սուլեցին, բայց չհասան երբեք քեզ, Մէկը միայն անոնցմէ Անցաւ կուրծքէդ ու մնաց թոքերուդ մէջ Որպէս յուշ, որպէս քաղցր յիշատակ Դուն զայն տարիր քեզի հետ՝ երկրէ-երկիր, ծովէ-ծով, Նոր կռիւի, նոր օրերու պայքարներու ի խնդիր, Նոր յոյսերու, նոր երգերու ընդմէջէն, Մինչեւ վերջին ճակատամարտ, մինչեւ մահ: Ճակատամարտն այդ վերջին ա՝լ սպառած գտաւ քեզ, Զի այս անգամ թշնամին, արիւնիդ մէջ թաքնուած, Կը գալարէր քու հոգիդ: Հայրենի հողն արնավառ չէր դղրդար ոտքիդ տակ, Մեր լեռներուն երկնամերձ գագաթները ձիւնապատ Թաղուած էին հեռաւոր մառախուղին մէջ տըմոյն:

Ա՝լ չկային Արարատեան լոյս դաշտին առաւօտները պայծառ, Ա՝լ չկային Մասիսները սիգապանծ՝ Աչուըներուդ մըշուշին դէմ օրօրուն. Կար միայն երգ մը տրտում՝ երակներուդ մէջ խռով, Կարծես հեռու հեռաւոր մեռելներէն արձակուած Յուզիչ կանչը կարօտի, Երակներուդ մէջ խռով , ջիղերուդ մէջ տանջահար Կար կշռոյթը մահուան տխուր քայլերգին, Մեռելներուն սիրելի ու նահատակ ընկերներուդ խնկելի Կար կարմիր երթը մահուան:

Ա՝հ, այդ պահուն, որքա՝ն, որքա՝ն կ'ուզէիր Անոնց երթին միանալ, Որքա՝ն, որքա՜ն կ'ուզէիր՝ հեծած ձիուդ հրաթեւ՝ նետի մը պէս սլանալ՝ Դէպի լեռներն հայրենի, Դէպի կռիւ ու պայքար, Փոթորիկին ընդառաջ, փոթորիկներ հոգւոյդ մէջ Փոթորկի պէս երթայիր, Ու խելագար արշաւի՝ն թռիչքին մէջ այդ վսեմ՝ Արծուի մը վեհ ճախրանքով. Արծուի մը պէս իյնայիր՝ հողին վրայ հայրենի, Ժայթքէր արիւնըդ կարմիր , դառնար քերթուած ու նշխար Նայիրեան հողը բոսոր անյագօրէն ծծէր զայն Որպէսզի օր մը կրկին պատարագի մը պէս սուրբ Բաշխէր բոլոր մարդերուն:

Բայց այդ պայքարը վերջին ա՝լ սպառած գտաւ քեզ. Եւ դուն յաւէտ անպարտելի, դուն յաղթական դիւցազուն, Աւա՜ղ, մահէն պարտուած վերջին անգամ գուցէ կրկին լսեցիր Մահուան քայլերգը տրտում: Տեսար անցքը բանակներուդ, երթը խիզախ վաշտերուդ, Տեսար երկիրն հայրենի ու Մասիսները հզօր, Անցար գուցէ վերջին հեղ, Նաւթաշխարհի գռիհներէն խելագար, Զանգեզուրի լեռներէն կայծակի պէս սլացար Եւ յետոյ՝ Նորք ու անկէ Յառաջացար ու հասար Ապարանի ճակատին:

Եւ վերջին հեղ, վերջին անգամ մը գուցէ Քու շրթներդ դողդոջուն Համբուրեցին հայրենի հողն արիւնոտ, Ապա հանդարտ ու պատրաստ, Կրկին հեծած նժոյգիդ Արքայութեան դռներէն հանդարտօրէն ներս մտար :

• * *

Մարմինդ հողէն էր շինուած, հողին գացիր դուն նորէն, Գերեզմանի խորհուրդը առաւ անօթը հողէ Հոգիդ, լոյսի պէս աղուոր, նոր լոյսերով ողողուած, Դրախտ մտաւ վէսօրէն Մնաց անունդ սակայն՝ Շինուած երեք տառերով, Մնաց անունդ մեզի՝ Մասունքի պէս սրբազան Դիւցազնավէպ մը որպէս Մընաց գիրքը քու կեանքիդ: Արդ, կը կարդամ ես հիմա դիւցազնավէպդ այդ կախարդ, Կը տեսնեմ անցքը վըսեմ՝ հերոսներու շքերթին՝ Ժամանակի ընդմէջէն, Մըրիկներուն խօլական կը լսեմ երգը հզօր, Կ'ապրիմ հեւքը դարերուն Ու հեւքն անմահ' ստեղծագործ մայր հողին: Կ'ապրիմ խռովքը անմեռ հերոսներուն որ ինկան Ու մարդերուն որ չկան, Որ դարձած են լուսապայծառ յիշատակ Որ դարձած են երգ ու բան:

Դիւցազնավէպը կեանքիդ ես հեւ ի հեւ կը կարդամ. Սիրտըս կ'ուռի, կը փրփրի, ծովու մը պէս ալեկոծ, Մըտածումիս մէջ արբշիռ մարդ տակաւ կը դադրի Չնչին հիւլէ մ'ըլլալէ Ու կը մեծնայ, կը յաղթէ ժամանակին անողոք, Տարածութեանց անսահման:

Պատմութիւնը քու կեանքիդ կ'ըսէ որ մարդն ալ Կրնայ հասնիլ երկինքին, Կրնայ իր սիրտը բանալ տիեզերքի մեծ սրտին, Ծնիլ բոլոր մարդոց պէս, փոխակերպուիլ ու ապա Դառնալ դիւցազն ու հերոս, Եւ հողեղէն մահէն վերջ Ա՝լ երբեք մահ չունենալ, Դառնալ անմահ դիւցազնավէպ ու ոգի:

Արմէն Անոյշ Մարաշլեան «Երկիր Խռովքի», Գահիրէ 1956

ՄԻՍԱՔ ՄԵԾԱՐԵՆՑ ԱՔԱՍԻԱՆԵՐՈՒ ՇՈՒՔԻՆ ՏԱԿ Ծաղիկներէն յուշիկ թերթեր կը թափէ Բուրումներով օծուն հովիկն իրիկուան Հոգիներուն կ՛իջնէ երազ մը բուրեան, Ի՜նչ հեշտին է՛ մթնշաղն այս սատափէ:

Աքասիաներ, գինով լոյսէ ու տապէ, Օրօրուելով մաքուր շունչ մը կը հեւան. Մինչ կը ձիւնէ ծաղիկն իրենց հոտեւան՝ Զոր խօլաբար հովը գրկել կը շտապէ:

Ու լոյսն անոնց, անխօս հուրի՜ դիւթական, Հմայագեղ ու վարսքերով արծաթէ, Շատրուանին կ՛իջնէ գուռին մէջ կաթէ:

Ջուրը ցայտքէն ծաղիկ ծաղիկ կը կաթէ. Վճիտ, ինչպէս լոյսէ արցունքը մանկան, Նուագն անոր կը հեծեծէ հեշտական:

Ծաղիկներէն հովը թերթեր կը թափէ ...:

Միսաք Մեծարենց

ԱՌՏՈՒՆ Սա առտուն ես ըլլայի, թոյր ու ճառագայթ հոսելու համար խոռոչներու մէջ մթին, ամայի:

Լուսաժպիտ մոմեր վառելու համար սեղանին վրայ հոգիներու վշտահար, սա առտու՜ն ես ըլլայի:

Վարդ պարեգօտով ու խարտիշագէս ա՜հ, սա առտու՜ն ըլլայի ես. ու կաթիլ մը տայի աննիւթ նեկտարէս, ու գէթ ցո՜լք մը տայի ոսկի իմ հուրէս մութ հոգիի ճըրագներուն ցրտահար:

Ա՜հ, սա առտու՜ն ըլլայի ես:

Միսաք Մեծարենց

ԿԱՅԾԵՐ

Հոգւոյս դափ ու թմբուկի Կ՛իջնէ ծիծաղն այս գիշեր. Ծնծղաներու պէս ցնծուն՝ Ծափ կը զարնեն իմ յուշեր:

Բամբիռներու երգին հետ Քու շահէնի աչքերուդ Ծիրանեծին բոցն հըրուտ Ծ՛այրի հոգւոյս մէջ նորէն:

Գինով՝ աննիւթ նեկտարէն Համբոյրներուն ծաղկանուշ՝ Հոն խօլաբար կը պարեն Շարժուձեւեր բամբիշի:

Ցայգն յամրօրէն կը մաշի՜, Ա՜ հ քիչ մըն ալ, քի՜չ մըն ալ, Կ՛ուզէ հոգիս գինովնալ Նայուածքիդ մէջ հրահոսան:

Միսաք Մեծարենց

ԱՆԱՆՈՒՆ

Վայրի՜ ծաղիկ անունդ ի՞նչ է. Ըսէ՛, մասուր ու կանանչ է Ցանկապատին շուքին նստած Վայրի՜ ծաղիկ, անունդ ի՞նչ է:

Ըսպիտակ կաթ ու մազտաքէ Բուրող ծաղիկ, անունդ ի՞նչ է, Ըսէ՛, քի՛չ մը գէթ չե՞ս դողար, Հովիկն անոյշ երբոր փըչէ...

Հպա՜րտ ծաղիկ, անունն ի՞նչ է Պարիկին, որ անցաւ քովէդ, Հեզուկ ու սեւ սաթի վէտ վէտ Ցայտք մը ձգած իր քամակէն:

Գիտե՜ս, ծա՜ղիկ, անունն ի՞նչ է Դողին՝ զոր քեզ տուաւ հովիկ, Ու ձայնին՝ որ զիս կը կանչէ...

Միսաք Մեծարենց

ԺԱԳ Ս. ՅԱԿՈԲԵԱՆ

ՄԻԱՅՆ ՄԷԿ ԳԻՐ

Միայն մէ՛կ գիր, հայերէ՛ն գիր՝ Եւ մենք եղանք լոյսէ՛ երկիր: Լոկ մէ՛կ հայ բառ՝ Եւ մենք դարձանք հրաշքի դար ոսկեբարբառ:

Միայն մէ՛կ էջ՝ եւ ունեցանք Մէկ օրուան մէջ լոյսի՜ չափ կեանք: Միայն գրի՛չ մը հայաշունչ՝ Եւ հա՛յ դարձուց ու խօսեցուց ան՝ ցեղ մը մունջ:

Լոկ մէ՛կ հայ գիր մագաղաթեայ՝ Եւ ունեցանք ազգի հսկա՛յ միտք ու հասակ, Արեւին տակ Անո՛ւն դարձանք: Միայն Մաշտո՛ց մը -- հրաշք մարդ՝ Եւ ունեցանք մենք Արարա՛տ ոսկեգագաթ:

Միայն մէ՛կ գիր, գի՛ր Մեսրոպեան՝ Եւ մենք եղանք լոյսի՜ երկիր -- Մե՛ծ Հայաստան:

Ժագ Ս. Յակոբեան

ՅԱԿՈԲ ՅԱԿՈԲԵԱՆ

ՄԵՆՔ ՅԱՂԹՈՒՄ ԵՆՔ ԱՌԱՆՑ ԶԷՆՔԻ

Մենք յաղթում ենք առանց զէնքի, Խօսքի զէնքով, գրքի ուժով, Եւրոպան թող այլ երգ երգի՝ Պատերազմի, մահու գուժով։

Մենք յաղթում ենք առանց զէնքի Քաղաքներում և գիւղերում, Մենք՝ վառ լոյսեր խաւար շէնքի, Լոյս հեղեղող մութ հիւղերում։

Մեր յաղթանքի լուսարձակներ Հեռո՜ւ, հեռո՜ւ ահա տեսան, Մեր լոյսերի յորդ յորձանքներ Լոնտոն ― Բեռլին, ահա՛, հասան։

Մենք կռւում ենք առանց զէնքի, Կայծակ խօսքով, գրչի ուժով, Վաղը Անտանտն այլ երգ կ՛երգի՝ Զինաթափուած մահու գուժով։

Յակոբ Յակոբեան

Յակոբ Յակոբեան Մնացականի (1866-1935) ― հայ բանաստեղծ

Ծնուել է Գանձակում, 1866 թուին, արհեստաւորի ընտանիքում։ Մի տարի սովորել է գիւղում՝ Ծովի Աղի անունով մի կնոջ մօտ և ապա ծխական դպրոց է մտել։ Յակոբեանի հայրը նպատակ ունէր տղային քահանայ կամ արհեստաւոր դարձնել, բայց մայրը յաջողացնում է որդուն գիմնազիա տալ։ Քանի որ գիմնազիայում արգելուած էր հայերէն լեզուն և գրականութիւնը, Յակոբեանը մի քանի գրասէր աշակերտների հետ դասից դուրս հաւաքոյթներ էին կազմակերպում, որի ընթացքում հայերէն էին կարդում և գրականութիւն քննարկում։

Հակոբեանը դեռևս գիմնազիայի 6–րդ դասարանից, մասնակցել է աշակերտական գաղտնի հաւաքոյթների և գրել է բանաստեղծութիւններ։ Նրա «Հիւսիսի Ագռաւը» բանաստեղծութիւնը, որը նա փակցնում է եկեղեցու պատին, պատճառ է դառնում իր գիմնազիայից վտարմանը։  Դուրս մնալով գիմնազիայից, Յակոբեանը մեկնում է Թիֆլիս, մտնում դեղատուն՝ իբրև աշակերտ։ Սկսւում են զրկանքներով, դառնութիւններով, թափառումներով լի կեանքի տարիները։ Թողնելով դեղատունը` Յակոբեանը այս անգամ մեկնում է Բաքու՝ նաւթահանքերում սևագործութիւն է անում, դրանից յետոյ Սև քաղաքում մի մեխանիկական գործարանում մեխանիկական գրանցողի, գանձապահի պաշտօն է ստանձնում, յետոյ Էյզենշմիդի գործարանում հաշուապահութիւն է անում։ 1894 թուին, վերադառնալով Թիֆլիս, Յակոբեանը մի քանի հիմնարկներում հաշուապահական պաշտօններ է տանում, մինչև Սովետական կարգերի հաստատումը՝ 1921 թ.։
Վախճանուել է Թիֆլիսում, 1935 թուին։
Յակոբեանի սկզբնական շրջանի բանաստեղծութիւնները տպագրուել են «Մուրճ»ում, սկսած 1894 թուից։ «Նոր Հոսանք» ամսագրում տպագրուել են նրա «Մաքառման Ժամին», «Էտապը», «Գործարան», «Գիւղը Հարաւում» և այլ բանաստեղծութիւններ։

ՀՐԱՉԵԱՅ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ

ՊԱՏՈՒԻՐԱՆ

Թէ հայրենիքիդ սրբազան հողին Նստել է սեւ-մութ ոսոխին, Եւ դու ուզում ես,որ այն չտեսնես- Պէտք չէ՛ կուրանալ:

Թէ պապենական քո հին յարկի տակ Լսում ես նրա լուտանքը վայրագ, Եւ դու ուզում ես, որ այն չլսես- Պէտք չէ՛ խլանալ:

Թէ նա ուզում է հոգիդ խաթարել, Աղօթքդ իր պիղծ լեզուով կատարել, Եւ դու ուզում ես նզովել նրան- Պէտք չէ՛ համրանալ:

Պէտք չէ՛ դրանից յետոյ կռանալ Եւ կամ լծի տակ կքած՝ ծերանալ, Եւ կամ ցնորքով գետնից վերանալ, Եւ կամ օրհասի ահից քարանալ, Ի սէր բարութեան պէ՛տք է չարանալ, Եւ պէ՛տք է , պէ՛տք է յարութեան համար Կռուո՛վ մահանալ:

Հրաչեայ Յովհաննիսեան

Հ. ՎԱՀԱՆ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍԵԱՆ

ՈՉ ՉԵՆՔ ՄՈՌՑԱԾ

Ո՛չ վրէժի աղաղակ է, ո՛չ ատելութեան գոչիւն. այլ յարգանքի ընծայաբերում եւ սրտերու պատարագ մեր օրհնեալ Նահատակներու յիշատակին։

Անապատներու անանուն գերեզմանները, արիւնով փրփրոտ գետերը, բոսորային դաշտերն ու հովիտները զմեզ կը կանչեն ե՛ւ ծանօթ ե՛ւ սիրելի ձայներով. անմահներ կան առանց անունի, Քրիստոնեաներ առանց խաչի, շիրիմներ առանց նոճիի եւ անոնց վրայ յոյսը անմխիթար կ՚արտասուէ։

Բայց ես կը լսեմ նորահրաշ երգ մը մեր ծիրանի երկնքին վրայ, վրէժի երգ չէ, ոչ ալ բողոքի աղաղակ, մեռելներու երգն է երկնքէն վերստին վար կը հոսի, կարօտի երգն է, հայրենիքի երգը, սրտերու անբաժանելիութիւնը։

Ամէն տարի այսպէս է՝ երբ կու գայ Ապրիլ ամիսը. մահուան մէջ ապրում կայ, մահուան մէջ հոգիներու միութիւն։

Մերն են այդ Նահատակները, օտար հողերու տակ մեր անկապտելի սեփականութիւնը, մեր հարստութիւնն ու հպարտութիւնը։ Ո՜հ, մերն են, մերն են այդ օրհնեալ նահատակները։ Մեռելներն աւելի զօրաւոր են քան ապրողները, անոնք աւելի ծանր կը կշռեն արդարութեան նժարին վրայ քան բանակներու դոփիւններ, քան սուտ բարեկամներու ստուար հատորներ։

Անոնց բողոքը սարսուռ կու տայ բռնաւորներու, եւ դահիճները սեւ փոսեր կը փնտռեն իրենց ողորմելի խիղճը ամոքելու։

Եւ մենք հասարակ մահկանացուներու յիշատակը չէ որ կը փառաբանենք, անոնք իրենց անկենդան մարմարներն ունին եւ վաղաթարշամ ծաղիկներ անոնց աննշան մահն ողբալու։ Մեր Ապրիլեան սգատօնին Արդարութիւնն է որ հազարաւոր անմեղներու երկինք լեցնող կանչով մարմին կ՚առնէ։ Ու բազուկներ կը բարձրանան վերստին մանուկներու, մայրերու, ծերունիներու, երիտասարդներու, ամօթխած կոյսերու, դէպի երկինք, դէպի մարդկութիւնը, դէպի անողոք պատմութիւնը, ոչ ատելութեան սեւ կրքերով այլ Շարականի յաղթական երգերով, ուր Գողգոթան գեղեցիկ պայքար է, Խաչը վերելքի սանդուղ, եւ վախճանը Յարութիւն համայն Հայութեան։

Փոքրիկ ածու մը որ աշխարհ կը դառնայ, երկաթէ կամքով, պղնձեայ հաւատքով թրծուած ժողովուրդ մը որ կը բազմանայ, միլիոններ եւ միլիոններ կու գան Հայկէն մինչեւ մեր օրերը, ալիք ալիքի կը խառնուի, սրտերը կը ծփծփան ինչպէս մեր սաղարթագեղ սօսիները. ոչ մեռել կայ, ոչ գերեզման, ոչ անցաւոր ժամանակ, այլ ազգի մը յաւիտենականութիւնն է որ կը քալէ լոյսին պէս ի հեճուկս մեր թշնամիներուն։

Դարերը զմեզ իրարմէ չեն բաժներ, պատմութիւնը կանգ չ՚առներ եւ մահը զմեզ չի կրնար ոչնչացնել։

Բոլոր հայութիւնը նահատակ է, գոյութիւն է, կամք եւ յաղթանակ. ոմանք արիւնի մարտիրոս, ուրիշներ մտքի զոհեր, ուրիշներ կարօտի եւ պանդխտութեան վկաներ, բայց ի՜նչ ցեղային անխորտակելի կորով. չունեցանք դարերով խաղաղ բունիկ մը, չունեցանք քարէ բարձ մ՛իսկ մեր յոգնած գլուխը հանգչեցնելու, եղանք թափառական, օտարին կարօտ. որքան զմեզ ուզեցին խոր թաղել սեւ փոսերու մէջ, առանց իսկ մեր անունը կրող տապանաքարի մը, ջնջեցին մեր սրբազան շիրիմները, քանդեցին երկնանման եկեղեցիները, ու մահն զմեզ աւելի կենդանացուց, մեր սրտի արմատները աւելի խոր մտան մեր սրբազան հողին մէջ նորաբողբոջ ծիլեր արձակելով։

Մեռելներն աւելի ծանր կը կշռեն արդարութեան նժարին վրայ։ Յարգա՜նք իրենց։

Հ. Վահան Յովհաննէսեան

ՀՐԱՆԴ ՆԱԶԱՐԵԱՆՑ

ԳԵՂԵՑԿՈՒԹԻՒՆ

Վարդ մը տեսայ փայլուն, աղուոր, Քիչ վերջն, աւաղ, խամրեր էր. Արշալոյս մը տեսայ բոսոր, Իրիկուան դէմ մարեր էր:

Գեղեցկութիւնը մարմնական Վաղանցուկ է, կը ցնդի. Ինչ որ յարգի է, տեւական, Գեղեցկութիւնն է սրտի:

ՀՐԱՆՏ ՆԱԶԱՐԵԱՆՑ

ՄԻՔԱՅԷԼ ՆԱԼԲԱՆԴԵԱՆ ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆ Ազատ Աստուածն այն օրից, Երբ հաճեցաւ շունչ փչել, Իմ հողանիւթ շինուածքին Կենդանութիւն պարգևել. Ես անբարբառ մի մանուկ Երկու ձեռքս պարզեցի, Եւ իմ անզօր թևերով Ազատութիւնն գրկեցի։

Մինչ գիշերը անհանգիստ Օրորոցում կապկապած Լալիս էի անդադար, Մօրս քունը խանգարած, Խնդրում էի նորանից Բազուկներս արձակել. Ես այն օրից ուխտեցի Ազատութիւնը սիրել։

Թոթով լեզուիս մինչ կապերը Արձակուեցան, բացուեցան, Մինչ ծնողքս իմ ձայնից Խնդացին ու բերկրեցան, Նախկին խօսքն, որ ասացի, Չէր հայր, կամ մայր, կամ այլ ինչ. Ազատութի՜ւն, դուրս թռաւ Իմ մանկական բերանից։

«Ազատութի՞ւն»— ինձ կրկնեց Ճակատագիրը վերևից.— «Ազատութեա՞ն դու զինուոր Կամիս գրուիլ այս օրից: Օ՛հ, փշոտ է ճանապարհդ, Քեզ շատ փորձանք կը սպասէ. Ազատութիւն սիրողին Այս աշխարհը խիստ նեղ է»։

— Ազատութի՜ւն, — գոչեցի, — Թող որոտա իմ գլխին Փայլակ, կայծակ, հուր, երկաթ, Թող դաւ դնէ թշնամին, Ես մինչ ի մահ, կախաղան, Մինչև անարգ մահու սիւն, Պիտի գոռամ, պիտ կրկնեմ Անդադար. ազատութի՜ւն։ Միքայէլ Նալբանդեան

ՇԱՒԱՐՇ ՆԱՐԴՈՒՆԻ

ԿԱՐՕՏ ՀԱՅ ԼԵԶՈՒԻՆ

...Այս առաւօտ, սակայն, աւելի քան երբեք կարօտն ունիմ Հայերէն խօսելու: Կ'ուզեմ Հայերէն խօսիլ բայց աչքով: Հայ մը, Հայ մարդ մը կը փնտռեմ խօսելու համար հետը: Մուրացկան մը թող ըլլայ, աղտոտ սրիկայ մը թող ըլլայ, վերջապես բերան մը որուն Հայերէն խօսէի եւ անկէ Հայերէն պատասխան մը առնէի: Ով որ կը հասկնայ նոր ու տարօրինակ այս զգացումը, այս տառապեցնող զգացումը, կարօտը լեզուին, թող օգնէ ինծի: Կ'ուզեմ որ Հայ գաղթական մը, հոգ չէ թէ լեզուն մոռցած ըլլայ, բայց գիտնայ միայն մէկ բառ, իյնայ ճամբուս վրայ, եւ ես կարենամ ըսել. Հայ ես: Անիկա գլխով այո ըսէր ինծի: Եւ ես անմիջապէս, հօրս մօրս սորվեցուցած լեզուով գոչէի, ամբողջ յուզումս ու հոգիս թափէի իր ականջին մէջ սա մէկ բառով. Բարի լոյս.... Ու ան ինծի պատասխանէր. Բարի լոյս..... Տիեզերք վկայ, ասկէ աւելի քաղցր եւ ասկէ աւելի տխուր բան չկայ: Այդ բառին մէջ մեր ժողովուրդը ինչեր է պահած: Այդ բառին մէջ մեր հայերէնը ինչեր է դրած: ........

Շաւարշ Նարդունի

ՀԱՅՈՑ ԴՐՕՇԸ

Էհէ՛յ, ըմբոստ Եռագոյն, ԿԱՐՄԻՐ, ինչպէս Մուշի տորոնը, ԿԱՊՈՅՏ, ինչպէս Վանայ լիճը, ՆԱՐՆՋԱԳՈՅՆ ինչպէս Ախլաթի ծիրանն է. Դուն իմ պատուհանս ես, ուրկէ ես կը նայիմ Հայրենի Երկրիս. Ես, որ ոչ Աստուծոյ կը հաւատամ, ոչ ալ սատանային, Ո'չ օրէնքէն վախ ունիմ, ո'չ ալ բանտէն, Ես, Հայու զաւակ, երբ ի գին ամէն բանի Հայրենիք կ'ուզեմ, Քեզի միայն կը հաւատամ եւ Քեզի միայն կը հնազանդիմ. Ես ալ կրնայի աշխարհաքաղաքացի ըլլալ, Սուտով խաբել եւ սուտով խաբուիլ Համաշխարհային եղբայրութիւն կոչուած սուտ խենթերու ուխտին հետեւիլ, երկրէ երկիր Ճամբորդել եւ ամէնուն սեղանին մասնակցիլ. Բայց ես մերժեցի՝ որովհետեւ ես կը հաւատամ միայն Քեզի. Ես փոքրիկ կայան մը կ'ուզեմ, ո՛վ իմ Եռագոյնս, որ թրվռաս կտուրիս վրայ. Դուն, այսօր կը նմանիս մէկ թեւէն վիրաւոր թռչունի մը, որ չի կրնար թռչիլ. Բայց իմաստ ունի՞ այդ բանտարկութիւնը. Զուր է բանտով մոռցնել արծիւներու երկրին աւանդութիւնը. Ըսէ', կարմիր կտուցով, կապոյտ թեւերով եւ ծիրանի փորիկով իմ թռչնաձեւ դրօշակս, Ըսէ' դատաւորներուդ-Զո՛ւր է. Ըսէ' բանտապահիդ-Զո՛ւր է. Ըսէ' որ բանան դուռները, Եւ դուն թռի՛ր, դուրս թռի՛ր, իմ բոցագեղ թռչունս. Դո՛ւրս, եւ տարածուէ վրաս, իմ գարնանային ամպիկս. Հայոց Դրօշա՛կ, Քու ժողովուրդդ է որ կը կանչէ Քեզի:

ՇԱՒԱՐՇ ՆԱՐԴՈՒՆԻ

ՎԱՂԱՐՇԱԿ ՆՈՐԵՆՑ

ՄԱՅՐԵՆԻ ՀՈՂ

Մայրենի հող, տաք, կենդանի մարմնի պէս, Դու չմեռնող արիւնակից դարաւոր. Սիրում եմ քեզ, սիրում եմ քեզ, սիրում եմ քեզ Ինչպէս քրոջ, ինչպէս կնոջ, ինչպէս մօր: Քո մէջ կայ հին այնքան արիւն և աճիւն՝ Իմ արիւնից, քո բոյրից եմ զգում այդ. Քո աղբիւրներն իմ լեզուով են կարկաչում, Դու յաւերժ մայր, գեղեցկուհի մանկամարդ: Ծաղիկներդ շշնջում են, բուրում սէր, Աւանդում են հին կտակդ քարերն ինձ. Այգիներդ, ուր սիրում եմ երազել, Հիւթն ու համը բերել են հին դարերից: Դու իմ սէրը հատուցում ես քո սիրով. Ես՝ քեզանով, ինձանով ես դու մնում. Ես իմ կեանքով, իմ իղձերով, յոյսերով Սնում եմ քեզ, ինչպէս դու ես ինձ սնում: Ես քո մէջ եմ գտնում կեանքում ամէն բան Քեզանով եմ ես երջանիկ և հարուստ. Ես՝ անցաւոր, դու՝ յաւերժող աներկբայ, Սոսկ քո մէջ է անմահութիւնս անկորուստ:

Վաղարշակ Նորենց

ՇԱՀԱՆԴՈՒԽՏ ԽԱՉՔԱՐ Հրաշքին թեւով եկար ու հասար, Քսաներորդ դար: Բայց այս քանի՞ դար Ձեռքեր անարդար, Քեզ թեւատեցին Հայրենի իմ տան հարազատ խաչքար…

• * *

Մատներու միտքեր, Շնորհքի շողեր Շղարշեցին քեզ: Իսկ երբ անխնայ ուզեցին ջնջել Գիծերդ հայածին, Դուն խոնարհեցար, փարեցար հողին, Որ օր մը արեւ, Քեզ դուրս բերենք մենք Քու գերեզմանէն: Յարութեան շունչով նոր կեանք տանք կրկին, Քու մայր երակին…

• * *

Լեռներու ծերպին, ժայռերու ուսին, Գամուած մեծ խաչեալ, Լուռ լացող խաչքար, Ահա՛ քեզ համար, իմ սէրը վարար: Բայց ի՞նչ խօսք կամ բառ Ձօնեմ քեզ յարմար, Ու արժանաբար, Ցոյց տամ մարդերուն, համայն աշխարհին, Թէ լոկ մեր երկրի, Տաղանդներն արի, Գիտցած են հիւսել քարը թել առ թել, Ու զայն վերածել, Շղարշ ժանեակի, Ու անոր սիրոյն թափած են արիւն Ծակած, ծակծկած Եղունք, միս ու մատ, Ուխտով ծոմապահ Ու սրտերուն՝ ահ, Գեղեցկին խանդով քանդակած են հոն, Հաւատք ու հոգի, Մասունք աղօթքի, Նշխար ու Նարեկ, Երազներ բեկ-բեկ, Խնկաբոյր խորան, Տիրամայր վրան: Դեռ՝ Աւետարան, Քանդակ առ քանդակ Մաշտոցէն մինչեւ Պարոյրը Սեւակ Ա՜խ, այս ի՜նչ հմայք…

• * *

Քու դէմքին վրայ Միւռոն կը շողայ, Արեւ կը տեղայ, թել-թել ճառագայթ, Հուր ցոլքերու ցայտք, Սիրտեր կ’ողողես քու լոյսով արդար, Իմ հայրենի տան նրբահիւս խաչքար: Կիսափուլ վանքի, մրոտ մատուռի, Դռան դուն կանգուն Պահապան արթուն: Պատճէնն ես նաշխուն մեր տաճարներուն, Լոյս Էջմիածին, Հաւատք Հաղարծին, Զնգուն Զուարթնոց, Սուրբ Առաքելոց, Հեթանոս Գառնի, Ժայռամուխ Այրի, Գանձատուն Գեղարդ, Շէկլիկ Կարմրաւոր, Հրաշք Հռիփսիմէ, Շէնշող Շողակաթ, Շրջուն Պատարագ, Քեզ կը տանինք մենք շալակ առ շալակ, Գողգոթաներէ մինչեւ յաղթանակ Մինչեւ ատեանը Ազգերու Համակ, Զերթ քարէ նամակ…

• * *

Մեր մեծ գոյութեան չստող վկան, Մեր լինելիութեան անբեկ դատաստան: Մեր չքանդուող հաւատք ու ամրոց, Որուն շուրջն եթէ նոյնիսկ սողայ օձ, Իժի սուր խայթողն իսկ պիտ’ չկրնայ, Իր դեղնած թոյնով Փոխել գոյնդ նոր, Դուն մեր մեծազօր, Դուն մեր անառիկ Հաւատքի երդիք, Հոգիի Մասիս, Մեր պանդուխտ կեանքի Կանաչ ովասիս…

• * *

Ձուլումին դիմաց սուր ու սաղաւարտ, Մեր վահանն ես յաղթ: Անէծքներ վանող լուսեղէն հրաշք, Դեռ չարխափան աչք, Օրհնութիւն ցանող ձեռք ու ափ առատ, Մեր անցեալին մեծ, ներկային յամառ Լեզուն անբարբառ, Մեր շրջուն կամար, Ա՜խ, խաչուած խաչքար…

Շահանդուխտ

ԼԵՒՈՆ ՇԱՆԹ

ԵՍ ՊԱՏՐԱՆՔԸ ՍԻՐԵՑԻ

Շուրջիս տափակ ու չոր կեանքէն զայրացկոտ, Կանչեցի ես իտէալս կենսածին. Բայց ետեւէս կծու ծաղրով անամօթ «Է՜, ան միայն գրքի մէջն է» պոռացին. Ես ալ գիրքը ինծի ընկեր ընտրեցի,

       Ես պատրանքը սիրեցի:

Մենութեան մէջ լուռ, մթնշող սենեակիս՝ Չիրագործուող երազներու մէջ թաղուած՝ Հեռո՜ւ ու վե՜ր սաւառնեցաւ միշտ հոգիս, Հո՛ն, ուր կեանքիս գոհար յոյսերն են մաղուած. Ես, մօր մը պէս, անուրջներս գգուեցի,

       Ես պատրանքը սիրեցի:

Երբ գեղեցիկ թարմ աղջիկը ժպտեցաւ, Սիրտս դողաց յուզումով մը ներդաշնակ. Սիրեցի ալ, միայն ո՛չ ան, որ անցաւ. Այլ անոր նուրբ յափշտակիչ դէմքին տակ Նո՛ր էակ մը, որ մտքէս հոն անցուցի,

       Ես պատրանքը սիրեցի:

Հայրենիքի հուր կարօտը բնածին Երբ բռընկցուց յուզուած լանջս տենդօրէն, «Դուն հայրենիք, դուն հող չունիս» հծծեցին. Ես դառնացայ, բայց ալ ուժգին այդ օրէն Իմըս չեղող հայրենիքս պաշտեցի,

       Ես պատրանքը սիրեցի:

Ինծի համար այն ժամերը թանկ եղան, Երբ ներշնչուած ստեղծեցի միշտ անգոյ, Բայց անձնուրաց ազնիւ դէմքեր սիրեկան, Երբ իրական աշխարհին մէջ միշտ դժգոհ, Իտէալի կեանքէն երգել ուզեցի.

       Ես պատրանքը սիրեցի:

Լեւոն Շանթ

ՇԵՐԱՄ

ԼԻՆԵՆՔ ԵՂԲԱՅՐՆԵՐ

Արի նուիրուենք անաչառ հոգով, Վրէժով լեցուն հին շաւղից ելնենք, Դուրս գանք համերաշխ աննախանձ սրտով. Պայծառ օրէնքը բարձր վեհ պահենք:

Ռուսնե՛ր, հայե՛ր, վրա՛ցք, յոյնե՛ր, Աշխարհի բոլոր ազգեր զանազան, Եւ դուք, հարևան պարսի՛կ եղբայրներ, Լինենք գիտակից, փշրենք կոյր շղթան:

Բոլորս ծնուած՝ միակերպ մարդիկ, Ուխտենք մէկմէկու սիրել հաստատուն, Հերիք մեզ խաբեն Յուդայի որդիք, Քանդեն, աւերեն երկիրն ու մեր տուն:

Պարգևեց Աստուած ամէնայն բարիք, Որ մենք վայելենք, ապրենք զերթ եղբայր, Ուրեմն ինչո՞ւ միշտ գործել չարիք, Նման նմանի զրկենք չարաչար:

Որքան կամենաս՝ քո ազգդ սիրէ, Կ՛ուզես նուիրէ ողջ կեանքդ, կայքդ, Բայց օտարն էլ քեզ եղբայր համարէ, Զուր մի՛ նախանձիր, ի զուր է ջանքդ:

Հերիք է ապրենք, եղբա՛յրք, կուրօրէն, Կորստեան շաւղից փախչենք, ետ դառնանք, Խուսափենք ընդմիշտ փորձանաց ձորէն, Սերտ սրտով կապուենք, քէն ու ոխ մոռնանք:

Շերամ

ԱՒԵՐՈՒՄՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ

Սև ամպերը հայոց երկինք պատեցին, Պայծառ արևն ու լուսինը ծածկեցին, Աստղերն ընկան երկնից երկիր, չքացան, Նստել անտէր՝ արիւն կու լա՛յ Հայաստան:

Կայծակ խփեց՝ այրեց սրբավայրերը, Հայապատկան գեղատեսիլ դաշտերը, Արծաթափայլ գետերն ամէն սևացան, Նստել անտէր՝ արիւն կու լայ Հայաստան:

Օվկիանոսն էլ ալեկոծուած, կատաղի, Կլանում է, խղճուկ հայը ո՞ւր փախչի. Ո՛չ լոյս մնաց, ո՛չ ապաստան, ո՛չ պաշտպան, Նստել անտէր՝ արիւն կու լայ Հայաստան:

Էլ մենք արդեօք ինչո՞ւ կ՛ասենք՝ հայրենիք, Որ ամէն ժամ թշնամեաց դէմ չկռուինք․․․ Պէտք է կռուել, կամ չքանալ յաւիտեան, Կամ ազատել գերութիւնից Հայաստան:

Գուսան Շերամ

ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹԻՒՆ

Շերամ (Գրիգոր Թալեան Կարապետի) (Մարտի 20, 1857, Ալեքսանդրապոլ – Մարտի 7, 1938, Երևան), հայ գուսան–երգահան, ժամանակակից գուսանական երգարուեստի սկզբնաւորող։ Սիրելով Գրիգորին ու նրա երգերը՝ ժողովուրդը նրան կոչում է «Ուստա Գոքոր» իսկ «մետաքսանման» իր երգերի համար բանաստեղծ Հ. Հովհաննիսեանը նրան անուանում է աշուղ Շերամ։
Շերամը տասը տարեկանում զրկուել է հօրից, եղել է ատաղձագործի, մանրավաճառի, այնուհետև՝ հիւսնի աշակերտ, պատրաստել իր առաջին սազը, թառը և ինքնուրոյն նուագել սովորել։ 12-13 տարեկանից երգեր է յօրինել։ Յայտնի քյամանչահար Չունգուր Հագոյի եռեակի կազմում շրջագայել է Երևան, Թիֆլիս, Բաքու, Աստրախան, Շուշի, Կարս և այլ հայաբնակ վայրեր։ Շերամը ունեցել է նաև իր խումբը։ 1905-ին նա իր խմբով այցելել է Էջմիածին։ Այստեղ նրան լսել է Կոմիտասը և նօտագրել նրա «Ալ Ու Ալուան Ես Հագել» երգը։  1915-1935–ին Շերամը ապրել է Թիֆլիսում։ 1935-ին Շերամը տեղափոխուել է Երևան։ Որպէս ստեղծագործող ձևաւորուել է ժամանակի հայկական աշուղական երգարուեստի վերելք ապրող միջավարում, որի հարուստ աւանդոյթներն ընկալելով, հրաժարուել է բանաստեղծական բարդ ձևերից ու չափերից, նախընտրելով պարզն ու թեթևը՝ ինչը մօտիկ է բուն ժողովրդական մտածելակերպին ու տաղաչափութեանը։ Որպէս երգահան առաւել համարձակօրէն, քան իր նախորդներն ու ժամանակակիցները, դիմել է հայկական բուն ժողովրդական թե՛ գեղջկական և թե՛ քաղաքային երգարուեստի ակունքներին, զարգացնելով քնարական եղանակաւոր երգայնութիւնը, եղանակների գունեղութիւնն ու յուզականութիւնը։    Շերամի երգերի մեղեդիները նօթագրուած և հրատարակուած են։
Շերամի առաջին՝ «Պարտէզում Վարդեր Բացուած» երգը լոյս է տեսել 1900–ին Ա. Մխիթարեանցի կազմած և խմբագրած «Տաղեր Ու Խաղեր» ժողովածուում։ 1902–ին տպագրուել է «Երգիչ Գրիգոր Թալեանի Քնարը»։ 1905–ին հրատարակուած «Գանգատի Շանթեր» գրքոյկն ամփոփում է նրա հայրենասիրական և ազգային երգերը։ 1915–ին լոյս է տեսել նրա «Անզուսպ Արշաւ» ժողովածուն, որտեղ տպագրուած են «Անէծք Վիլհելմին», «Անդրանիկի Կոչը», «Լինենք Եղբայրներ»։ 1915-1935–ի շրջանի լաւագոյն գործերից են՝ «Սարեր Կ՛աղաչեմ», «Նա Մի Նազ Ունի», «Քեզանից Մաս Չունիմ», «Էլի Երկինս Ամպել Է», «Սիրուններ», «Շորորա», «Դու Իմ Մուսան Ես», «Աննման Փերի», «Թառը Դոշիս» երգերը։

ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՇԻՐԱԶ ՀԱՅՐՍ Հայրս տանիքն էր մեր տան, Մայրս թոնիրն էր լռիկ, Ներսում էինք մանկութեան, Որպէս բերդում անառիկ:

Ձմեռ-գարուն մենք ներսում Մինչ կ՛երգէինք անտարբեր՝ Մեր տան տանինքն էր մրսում Դրսում՝ գլխին սեւ ամպեր...

Կայծակներ էր բռնում միշտ Հայրս՝ տանիք-շանթարգել, Ներս չէր թողնում հողմ ու վիշտ՝ Մեզ բիւր ցաւից կը փրկէր:

Ի՞նչ գիտնայինք մենք ներսում, Որ հողմերում անողոք Կուչ էր գալիս սեւ դրսում Տանիքի պէս անբողոք:

Գլխին ամպ ու փոթորիկ... Ու... չզգացինք յաւիտեան, Որ դողում էր նա լռիկ, Որ տանիքն էր նա մեր տան...

Յովհաննէս Շիրազ

ԿԸ ԳԱՐ ՀԱՅՐՍ

Կը գար հայրս Շիրակի հովերի հետ իրիկուայ, Կը շողշողար բահն ուսին, սարից ելնող լուսնի պէս, Կը գար հայրս, կը յիշեմ երազի պէս երէկուայ, Կարծես աշխարհն էր մտնում մեր խրճիթի դռնով ներս...

Կը գար բոլոր Շիրակի բոստանների բոյրերով. Կը շողշողար բահն ուսին՝ մեր տան ոսկէ յոյսի պէս, Եւ ինձ կ՛առնէր ուսերին, ու խրճիթում զնգալով Իմ թոթովանքն էր թռչում՝ հայրիկ, բոստան կը տանե՞ս...

Բոստաններից միշտ կը գար՝ տուն բերելով բոյրն հողի, Ու ես գիրկը կ՛ընկնէի՝ կը սուզուէի՝ ողջ գիշեր. Համեմների մարգերը ու մարգերը թարխունի, Մանուկ սիրտս հեքիաթի դրախտներում կը շրջէր...

Կը գար հայրս ու բոյրով դաշտերը մեզ կը բերէր, Էլ չէի մօրս հաւատայ, թէ, ա՜խ, չունենք մենք բոստան, Թէ ուրիշի ջրուորն էր ամպի նման հայրս ծեր,-- Կը գար հայրս, կը յիշեմ, ու մանկան պէս դեռ կու լամ..

Յովհաննէս Շիրազ

ԲԱԼԻԿԻՍ Սո՛ւս, քնացած է բալիկս անոյշ, Անոյշ գրկում մայրիկիս, Ու հոսում է մուշ-մուշ անոյշ, Քնքուշ քունը բալիկիս։

Մօրըս սիրտն է նա ամոքում, Մայրըս մի վանք աւերակ, Ու բալիկըս աւերակում՛ Նոր բոյն դըրած մի թռչնակ։

Զարթնում է նա ու մայրիկիս Սիրտն է շոյում ճիչն ասես, Աւերակը կեանքով լեցնող, Նոր թռչնակի երգի պէս։

Յովհաննէս Շիրազ

ՏԻԳՐԱՆ ՄԵԾԻՆ

Երբ նայում եմ լեռնապարին, Սէգ սարերին մեր Հայկական, Թւում է, թէ Տիգրան մեծի Վրաններն են յաւերժական:

Աշխարհաերթ կռուից դարձած, Աստ է յաւերժ նա բանակել, Դարեր անցան, բայց ոչ մի հողմ Ոչ մի խորան դեռ չի պոկել:

Եւ Հրազդանն արծաթափայլ Սուրն է անմահ զօրավարի, Որ մերկացած դուրս է գալիս Մով պատեանից լեռնապարի:

Եւ Մասիսն է գլխին պահում Սաղաւարտը Տիգրան Մեծի, Որ շողում է ինչպէս պահին Այն յաղթական վերադարձի....:

Յովհաննէս Շիրազ

ՇԻՐԱԶԵԱՆ ՔԱՌԵԱԿՆԵՐ

Երազիս մէջ ինձ վարդ բերեց այս գիշեր, Ինձ վարդ բերեց, ինձ համբուրեց այս գիշեր, Խնդութիւնից երբ զարթնեցի՝ լաց եղայ, Վարդի փուշը սրտիս խրուեց այս գիշեր...

Քո շուրթերն են գողացել, Քո խօսքերն են գողացել, Անուշ Քունս, անուշ ճան, Քո աչքերն են գողացել:

Տեսնես իրար ի՞նչ են ասում ծաղիկները՝ իրար նայող, Իրաւ, տեսնես ի՞նչ են խօսում աստղիկները՝ իրար նայող, Սիրուց բացի է՛լ ի՞նչ խօսեն, Է՛լ ի՞նչն է սուրբ՝ սիրուց բացի, Իրարու մէջ սէր են հիւսում մեր աչքերը իրար նայող:

Մասի՛ս, Մասի՛ս, ա՜խ, Մասի՛ս, Սարս դարձրին տաղ, Մասիս, Սիրտս վրէդ այսքան տաք, Ու դու այդքան պաղ, Մասիս...

Ծով գանձեր եմ դեռ շռայլում, բայց խորանում իմ սրտի Չի պակասում թէ՛կուզ մի շիթ ծով դարանում իմ սրտի, Տե՛ս, ի՞նչ հրաշք ի միշտ գործում հանելուկը բարութեան,- Ինչ տալիս եմ՝ ա՛յն է մնում գանձարանում իմ սրտի:

Կը գաս... Բայց ու՜շ կը լինի, Աչքս մշուշ կը լինի, Սէրդ մինչեւ խելքի գայ, Վարդի տեղ փուշ կը լինի...

Աչքերդ կապոյտ, երկինքն էլ կապոյտ, Չգիտեմ երկինքը վա՞րն է, թէ վերը, Ապշել է ինքը՝ երկինքն էլ կապոյտ՝ Չգիտէ ինքը վա՞րն է, թէ՞ վերը...

ՀԱՅ ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆԸ

Չգիտեմ ինչու մանուկ ժամանակ Համբուրում էի խաչքարերը ես, Երբ մայրիկիս հետ, միշտ ոտաբոպիկ, Վանքի սարն էի ելնում գառի պէս...

Հիմա էլ սրտանց համբուրում եմ ես, Բայց հիմա գիտեմ թէ ինչի՛ համար Ես համբուրում եմ, ո՛վ նախահայրեր. Քարից լոյս կերտող ձեր ձեռքը ճարտար,-

Որ վայրի ու բիրտ ժայռերի վրայ Ոգու տարերքն է հրաշագործել. Եւ համբուրելով սուրբ հետքը նրա. Անմահութիւնն եմ համբուրում ես ձեր ...

Յովհաննէս Շիրազ

ԴՈՒ

Հեռացար,սիրտը Տարար,տեղը կրակ թողեցիր, Տարար յոյսերն իմ անհամար, Մի խեղճ ճրագ թողեցիր,

Ուր ձէթի տեղ կեանքս է վառւում Աւերակում իմ սրտի Դու Երեւան, ես մի Անի, ինձ աւերակ թողեցիր:

Հովհաննէս Շիրազ

ՄԱՅՐ ՉԵՍ ԳՏՆԻ

Մի կեանք արժէ մի համբոյրը աղջկայ, Առանց սիրոյ, առանց կնոջ կեանք չկայ. Իրաւ, բայց դրախտն ինքն էլ կին լինի, Կին կը գտնես, բայց մայր երբեք չես գտնի:

Կինը սէր է, բախտաբե՛ր է թէ սէր տաս, Առանց կնոջ՝ ինձ պէս անբախտ կը մնաս. Իրաւ, բայց թէ բախտն էլ անհաս կին լինի, Կին կը գտնես, բայց մայր նորից չես գտնի:

Արեւն, ասես, կնոջ աչքից կը ծագի, Մի համբոյրից անապատը կը ծաղկի. Ախ, չէ, թէկուզ չեղածն ինքը կին լինի, Կին կը գտնես, բայց մայր, աւաղ, չես գտնի:

Կինը մահին յաղթող կեանքի աղբիւր է, Մի համբոյրով ինձ բալիկներ կը բերէ. Ախ, չէ, թէկուզ Աստուած ինքը կին լինի, Կին կը գտնես, բայց մայր յաւերժ չես գտնի:

Յովհաննէս Շիրազ

ԱՄԵՆԱՅՆ ՍՐՏՈՎ

Ամենայն սրտով բողոքում եմ ես մարդու անարդար վճիռի համար։ Անիծում եմ ես մարդուն նենգաւոր, որ նա ընտրել է պղծուած ճանապարհ. Ատում եմ հոգով օրէնքներ շատ-շատ, որ ծանրացել են մարդկանց ուսերին Եւ ստիպում են կեղծել, քծնուել, գովել անարժան, տգէտ բարքերին: Ես բողոքում եմ, իրաւունք ունեմ գանգատ գրելու ամբողջ աշխարհին, Որ հայոց հողը ետ վերադարձուի եւ տրուի պանդուխտ, տառապող հային, Ես ցանկանում եմ մէկ անգամ տեսնել քարտէզը հայոց անծայր երկրի, Դրանից յետոյ եթէ մեռնեմ էլ, իմ հոգին ուրախ եւ յաւերժ կ՚ապրի:

Ինչո՞ւ է հայը պանդուխտի ցուպով այսօր թափառում ամբողջ աշխարհում, Օտարի հողում կեղծուած ու տանջուած, հեռու հիւսիսում կամ անապատում, Ի՞նչ է նա կորցրել Սուդանում կիզիչ, կամ Հնդկաստանում հեռու հեռաւոր, Ինչո՞ւ է հայը բեկորներ դարձել, նա չունի հանգիստ, նա չունի անդորր:

Խեղճ պանդուխտ հային հո՛ղ է հարկաւոր, ոչ օտար երկրում, այլ իր սեփական, Եւ երբ ունենայ նա հողը նորից, դուրս կը շպրտի ցուպն օտարութեան, Անհուն հրճուանքով կը շտապի հեռուից դէպի Ղարս, Իգդիր, Վան կամ Արդահան, Նորից կը լսուի հորովելը հին, նորից կը ծխայ ծուխը հայկական:

Օտարի ձեռքից հինգ հարիւր տարուան հողերը այսօր ետ են գրաւում, Օրէնք է, ու մենք էլ ենք ասում, որ հողը տիրոջն է միայն պատկանում. Բայց ինչի՞ խօսել ուրիշի մասին եւ միշտ մոռանալ ցաւը սեփական, Ինչո՞ւ վաստակել, որ ուրիշն ուտի, մոռանալ քաղցը հարազատ մանկան:

Ոչ, բաւական է , չպէտք է լռել, երազել քիչ է, պէտք է պայքարել, Քառասուն տարին դեռ նոր է անցել, հայոց հողերը պէտք է պահանջել, Քարտէզի վրայ դեռ շատ անուններ մինչեւ օրս էլ հինն են մնացել Նոյնն են մնացել քաղաքներ, գիւղեր, շէներ ու գետեր եւ հին ամրոցներ:

Սահմանին թիկնած Արարատն է սէգ, իրեն լանջերով, զմրուխտ կուսական, Արարատն է սիմբոլը հայոց, միշտ թովչանքով լի, քաղցր մայրական, Իսկ այն կողմ հեռւում, Բինգէօլն է լքուած, սգուորի նման, սեւ ամպերի մէջ, Վանայ եւ Նազիկ լճերն են նիրհում, Աղթամարն է մեր արտասւում անվերջ:

Այս բոլորը դուք տեսնում էք հայեր եւ այն թողել էք բախտի պատմութեան, Լոկ ցանկանալով հարցեր չեն լուծւում, ա՛յս է մեզ ասում կեանքը այժմեան, Պէտք է պայքարել, պէտք է պայքարել եւ պէտք է սոսկալ մահից սեփական, Մահուան գնով էլ պարտաւոր ենք մենք միացեալ տեսնել հողը հայկական:

Յովհաննէս Շիրազ

ՀԱՅՈՑ ԴԱՆԹէԱԿԱՆԸ (հատուած)

Ով, աստուածային դժոխքի Դանթէ, Թէ թափառում ես դու դեռ դժոխքում, Թէ հիանում ես դեռ մահով կամ թէ Քաւարանն ի վեր քո մեղքն ես քաւում, Կամ թէ լուսաթեւ քո Բեաթրիչէն դէպի դրախտ է քեզ առաջնորդում, Եւ կամ նրա հետ ճախրում ես արդէն քո անմահութեան կապոյտ դրախտում, Ուր էլ, որ լինես, հօրս հոգու պէս, ուր էլ, որ այժմ ճախրես դու անհոգ, Իջիր, մէկ վայրկեան, պաղատում եմ քեզ, Իջիր, քեզ տանեմ այնպիսի դժոխք` Կոտորածներով Հայոց աղեկէզ, Որ դու մոռանաս դժոխքը երգիդ, Որ Աստծոյ ճակտին անէծք խարանես ու մահից խնդրես բալասան վէրքիդ: Բայց, ներիր վարպետ, ներիր պատանուս Քանզի ես պիտի քեզ առաջնորդեմ, Քանզի այս միակ իրաւ դժոխքի դժնաքայլ ուղին, աւաղ ես գիտեմ, Իջիր, թէ ունես դեռ լացող աչքեր, Կիսելու վիշտը, կիսուած մի ազգի... Պաղատում էի այսպէս գիշերով, Մասիսի առջեւ կարօտով նրա, Երբ որ լուսաթեւ մի ամպ` յուշերով, անշշուկ իջաւ իմ լերան վրա, Ու ինքը դանդաղ հալուեց վերստին Իմ դէմ թողնելով Դանթէին` անձայն: Նա դափնեպսակ ունէր ճակատին ու աչքերի մեջ ժպիտ հարցական, Խօսքի հետքն անգամ չկար երեսին, բայց ես կարդացի հայեացքն հայրական, Երբ գրկեց գլուխս ու ապշեց լրին ճերմակ տեսնելով մանուկ մազերիս; _Օ, գնանք, հայր իմ, բանամ քո առջեւ ճերմակ մազերիս գաղտնիքները ՍԵՒ:

...Յայտնուէք եւ դուք, ով Հայ անմահներ, Իջէք, թէ իրաւ անմահ է հոգին, Դու արեւ Մաշտոց գէթ ստուերդ բեր, քո ուրուականն էլ մահ է մողոքին, Յայտնուիր եւ դու, մեծ Նարեկացի, ով աստուածապեղ, մռնչա եւ դու, Դու, որ բուրվառն ես մեծ առեղծուածի, որ կշռում էիր մեղքերը մարդու, Աստծոյ պէս էիր Աստծոյ հետ խօսում, Իջիր, որ ազգիդ վիշտն էլ կշռես կոտորածների լաբիւրինթոսում: ... Լուռ պաղատեցի ես վերջին անգամ, Մասիսիս առջեւ, իմ պառնասալեռ Եւ իսկոյն իջան մեր աստուածազարմ հայոց մեծերի հոգիներն անմեռ, Վաթսուն անմահներն իմ Հայաստանի, ու Դանթէն շիկնեց ինչպէս պատանի, Երբ Նարեկացին, ասաց: -Իմ որդեակ, դժոխքն այնտեղ է ուր պիտի գնանք, Ուր այս մանուկը մեզ կ՛առաջնորդէ, Ուր աչքերդ պիտի Յորդանան յորդէ... ... Եւ ճամբայ ընկանք մենք ոգելռին, Դէպի եղեռնը ազգիս եօթն ածու, Եւ լոկ աստղերը մեզ ճամբու դրին Որպէս աչքերը Հայոց Աստծու.... ... Ու անցնում էինք մենք` երբ ոգեհոյլով` Գլխին զարկող մօրս վայվույով քամին քարայրից խանձահոտ բերեց Եւ մենք ներս մտանք այն քարայրը մեծ`վիշապավոսկոր քարայր չարի, Ու ականջներիս լսածը տեսանք: ՏԱՍՆԵՐԿՈՒ ՀԱԶԱՐ ՀԱՅ ՄԱՆՈՒԿՆԵՐԻ ՄՈԽԻՐԸ ՏԵՍԱՆՔ. Այն, որ լուսնի տակ Հաճնից, Մարաշից բերել էին գաղտնի, լցրել են քարայրն ու այրել վայրագ, որ Աստուած ինքն էլ հետքը չգտնի: Սոսկաց մեր խումբը եւ ետ ընկրկեց, ՄՈԽՐԱՑԱԾ ոսկրից` հայ ծաղիկներիս, Խոնարհուեց վսեմ Կոմիտասը մեծ` վեղարը որպէս սեւ հագած Մասիս: -Օ, Դանթէ, - շրշաց ողբ Նարեկացին - Ինչպէս հաւատամ լուսնի էլ լացին... ՏԱՍՆԵՐԿՈՒ ՀԱԶԱԱԱԱԱԱԱԱԱԱԱԱԱԱԱԱԱԱԱՐ Երնէկ սուտ լիներ, աչքիս տեսն հոգուս աչքը չհաներ: Երնէկ աչքերս չհաւատային իմ ականջներին, Չգայի այստեղ ու չտեսնէի մոխրացածներին, Այն ինչ թաքցնում են աշխարհի աչքից, Ինչպէս կը թաքցնես այս ամէնատես, տխրած լուսնեակից... ...Ինչ ասեմ աշխարհ, քեզ ինչ անուն տամ, որ մշտագարուն մազերդ ձիւնեմ, Գիտեմ, այս դժոխքն ինչպէս էլ գոռամ, խղճիդ ԿՈՅՐ աչքերն ականջներ չունեն, Որ գէթ յօնքերիդ մէկ մազը կիտուեր, երբ գետը նետեց մանկանց ՉՈՐՍ հազար, Մուստաֆա բէյը ինչպէս քար նետեր: Բայց դու ԼՌՈՒՄ ԵՍ, ԼՌՈՒՄ ԵՍ, ԼՌՈՒՄ Այնինչ դեռ կարմիր ջրերն են գոռում, Ով դուրս էր ջանում ելնել ջրերից` ընկնում էր իսկոյն նա գնդակահար, Կապոյտ ջրերը կարմրում նորից, ծառս էին լինում մօր պէս խելագար: ...Ու դեռ գոռում է գետը մայրազար…

Ով դու, դժոխքում ծիծաղած Դանթէ Չհալչէ պիտի շունչդ երկաթէ, այժմ` Երբ սուրը տուել հայուհուն` հրամայում են, որ մորթէ որդուն, Որ մորթէ որդուն` արիւնը խմէ; _Երբ խմես, գեավուր, նոր կը հաւատանք, որ քաջ է հայ կինն` աստուածազարմ է, Թէ սրտանց դուք էլ պիտի թուրքանաք, դէ, մորթէ, խմէ _ գոռաց ասկեարը, Եւ թուրը քաշեց հայ որդու մայրը, վերջին համբոյրով որդուն համբուրեց, Շանթի պես խոցեց սիրտը դահճի եւ ապա թուրը իր սիրտը խրեց, Սիրտ, որ ամրոց էր բիւր հազար քաջի: Ապշեց գինավառ ոհմակը մի պահ, Ապշեց երկնքի թուրքն ինքը դժնի, Ապշեց Ճան փաշան մանկան պէս` ապա, նորից թուրքօրէն դարձաւ բորենի, Եւ ցայտեց իսկոյն արիւնն էլ որդու... Ընկաւ մանուկն էլ ընկած մօր կրծքին... Եւ ապա բախուեց, զինուած, ահարկու, զինավառ զօրքը անզէն օրոցքին, Խոշտանգուեց ողջ գիւղն ու սրի քաշուեց, Մի հայ չմնաց, որ մօրս պէս լար դիերի վրայ եղեռնում այս մեծ, Ու գիւղն ինքն իրեն դառաւ շիրմաքար: ..Ով, Յիսուս, չգաս, թէ դեռ պիտի գաս Քեզ էլ կտանեն խաչելու չգաս...

Եւ անցնում էինք լռութեամբ, Մամռած տապանաքարի նման մոխրամած գիւղից, երբ Պոլիս հասաք Ով հեռուի ազգեր, տեսէք ինչ տեսանք; Մինարէի տակ ալլահի` մթին վհուկի նման մէջքը մեջիթին` Թզբեհ էր քաշում թրքուհի մի ծեր. Ով ժանտ, զարհուրանք... Ինչ թզբեհ, ով Նեռ, էլ ոնց չթքեմ ալլահի էլին, Քանզի պտուկներն հայ ստինքների կտրել, ապխտել, շարել են թելին, Խլելով բերնից հայ մանուկների` Մօրն են ուղարկել, որ մայրը քաշէ իր ենիչարուած քաջ որդոց յիշէ, Թէ ինչպէս յիրաւի ծնած, սնած զօրքը Օրոցքի դէմ գրոհի գնաց, Մօր ստինքն առաւ մանկան բերանից Եւ հազար թզբեհ շինեց նրանից... Ով, Յիսուս, ինչպէս երկինք համբարնամ, Թէ մարդը սա է, ես գայլ կը դառնամ, Ես ոխ կը դառնամ թէ մարդը սա է... Տէր Աստուած, թէ որ մէկ էլ աշխարհ գամ` Ինձ վագր ծնիր, թէ մարդը սա է... ...Մինչ այստեղ Դանթէ անմեղութիւնն է լլկւում դժոխքով, Իմ անչար ազգի անմեղութիւնն է, որ սրի քաշուեց, Աստ է դժոխքը ուր հայ մանկիկը հայ թոնրում խաչուեց, Ուր եօթը միլիոն նահատակներս անշիրիմ են դեռ, Այստեղ են Դանթէ, այստեղ են միակ դժոխքներն անմեռ, Ապրիլեան եղեռն այստեղ է քանզի դեռ կրակէ շղթայի մէջ է ձիւնը Մասիսի... Ցնորք չի եղել հայոց վիշտը մեծ Ու թէ հառաչեր մի հայ բանաստեղծ, Թէ չար դարերի հողմերով քշուած լուսնի վրայ էլ հայեր կան ցրուած, Ես կը հաւատամ այս դառը խօսքին, Ես կը հաւատամ, որ լուսինն անգամ Ծանօթ է բոկոտն հայ թափառ ոտքի... Ու դրանից է նա թախծում այսքան... Ախ, քո էլ բախտն է լուսնկան լալիս, Դու էլ ես պանդուխտ իմ ազիզ Մասիս, Բայց քեզնից էլի կարօտս եմ առնում, Երբ քեզ եմ նայում մի լեռ եմ դառնում, Մինչ հազար ծովեր դեռ այն կողմ անցած Որքան մասիսներ դեռ ունեմ գերուած... Ես դարեր զարկուած, դարերով տանջուած Նոր եմ բռունցքվում լեռներում իմ լուրթ, Ես որդեկորոյս, բայց յոյսով փրկուած` Ես մի հայ, մի հայր,մի հայ ժողովուրդ...

Յովհաննէս Շիրազ

ՎԱԶԳԷՆ ՇՈՒՇԱՆԵԱՆ Օրագիր – Վազգէն Շուշանեան

23 Փետրուար, 1940 (օրագրէն հատուած մը)

. . . . . . . . . . . . . .

• * *

Հազիւ երեսուն տարեկան էր կարծեմ, երբ մեռաւ, -ինչպէս ըսի, անմիտ արկածի մը զոհ երթալով, լրիւ երիտասարդութեան, լրիւ գեղեցկութեան մէջ: Ամբողջ տարիներ ո՛չ մէկ հայ աղջիկ նկատած էր զինքը, որ իրական գանձ մըն էր, իրական երիտասարդութիւն մը:
Չեմ գիտեր հայ աղջիկ մը, որուն արժանի չըլլա՜ր այդ տղան: ֆրանսայի մէջ մեծցած անմիտ հայ աղջիկները, որոնց ակնարկները բացի հարստութենէ ուրիշ ոչինչ կրնան նկատել, չէին տեսներ անգամ անոր արու գեղեցկութիւնը: Մինչդեռ ուրիշ երկրի քնքուշ պատանուհիներ սիրով կը սիրէին զինքը: Այսպէս է մեր կեանքը:
Ու միայն ա՞յդ տղան: Տասը տարի առաջ, միայն Փարիզ, շուրջ քսան-քսանըհինգ երիտասարդ մտաւորական-գրագէտ տղաք կը ճանչնայի, որ դեռ զրկուած չէին երիտասարդութեան քաղցր շնորհէն: Ո՛չ մէկը անոնցմէ իրապէս տգեղ էր, իրապէս անարժան սիրոյ: Այլ ո՛չ մէկ հայ աղջկան ակնարկ կանգ կ'առնէր անոնց վրայ.- վասնզի դրամ չունէին:
Տարիները սահեցան ու այդ տղաքները այժմ կը տատանէին քառասունէն քառասունըհինգի միջև: Ոմանք ծածուկ ցաւով մը կը մօտենան քառասունի բարձունքին: Այլ անոնցմէ ո՛չ մէկը տանելի ամուսնութիւն մը կնքած է դեռ: Մեծ մասը կանուխ ծերացած ամուրիներ են արդէն: Անոնցմէ իւրաքանչիւրը գերեզման մըն է այլեւս անկարելի երազներու:
Ի՜նչ տրտմութիւն: Ողբալիօրէն պիտի ծերանան շուտով, քանի որ ծերութենէ զատ ուրիշ ելք չունի կեանքը այլեւս: Ու երբ առանձին մնան, իրենց տրտմութեան հետ, իրաւունք պիտի չունենա՞ն միթէ դժգոհ ըլլալու իրենց միջավայրէն, ուր ո՛չ մէկ գեղեցկութիւն, ո՛չ մէկ ազնիւ կիրք, ոչ մէկ գաղափարական սէր կրնայ դրական տուեալի մը յենուլ՝ բողբոջելու եւ ուռճանալու համար:

Անցեալ օր բարեկամի մը կ'ըսէի:

-Առաջին տարիները հայ երիտասարդները կը զուարճանային օտար հաճելի աղջիկներու հետ, բայց կը շարունակէին հայ օրիորդներու հետ ամուսնանալ: Ու ամուսնութենէ յետոյ՝ շատ յաճախ հաւատարիմ ամուսիններ կ'ըլլային:

Այժմ հայ աղջիկներն են, հոս մեծցողները, որ անօրինակ համարձակութեամբ մը կը զուարճանան միայն օտար տղոց հետ, այլ կը շարունակեն ամուսնութեան համար հայ երիտասարդներ փնտռել, որ աւելի ապահով ամուսիններ են: Ու ի՛նչ որ անտանելի է, - ամուսնութենէ վերջ յաճախ իրենց անդրդուելի խստապահանջութեամբ կը թունաւորեն ընտանեկան կեանքը:

Վազգէն Շուշանեանի ՕՐԱԳԻՐին մէջ տարբեր տեղ մը կը կարդանք.

(Պուլկարիա բնակող իր մէկ հեռաւոր ազգականուհիին գրած իր նամակին այս տողերը.)

« 7 Մայիս 1939

. . . . . . .

. . .. . . . .

• * *

Ըսէ՛ եղբօրդ որ ո՛չ միայն հայուհի, այլ եթէ գլուխը տինճ պահել կ'ուզէ, թող Թեքիրտաղցի աղջիկ մը առնէ: Եթէ չեմ սխալիր Պուլկարիա մեծ թիւով հայրենակից աղջիկներ կան: Լաւ ալ տարիք ունի, կարծեմ քսանը ութը: Ի զուր կը կարծէ թէ ես կրնամ օտարուհիի հետ ամուսնանալ: Եթէ միջոց ունենայի ու կարգ մը արգելքներ չըլլային, իրեն խորհուրդ տալէ առաջ, օրինակը ես կուտայի: Այլ դժբախտաբար այս ուղղութեամբ խորհիլն իսկ աւելորդ է, կեանքի այս դժուար պայմաններուն մէջ: . . . . . . . . . . . . . . .

Ուրիշ առիթով նոյն անձին իր գրած նամակին մէջ կը կարդանք.

«. . . . . . . . . . . . . .

Անշուշտ կասկածէ դուրս է՝ թէ եղբօրդ Պուլկարուհիի մը հետ ամուսնութիւնը մասնաւոր կերպով յանձնարարելի չէ: Մանաւանդ հոդ, ու իրեն յարմար աղջիկներ կրնան գտնուիլ մեր հայրենակցուհիներուն մէջ իսկ: Անձնապէս շատ պիտի ցաւիմ եթէ մեր քաղաքէն բարի աղջկան մը հետ չամուսնանայ: Ես ու ինք, վերջին արու շառաւիղներն ենք մեր ընտանիքին: Այլ եթէ նման նկատումներն ու զգացումները հարկ եղածին չափ զօրաւոր չեն իր մօտ՝ ոչ մէկ խորհուրդ ու միջամտութիւն կրնան օգտակար ըլլալ: Ու որովհետեւ իմ կեանքիս պարագաներն ալ այնպէս դասաւորուած են, որ ո՛չ ամուսնանալու միջոցը ունիմ, ո՛չ ալ հաւանականութիւնը կը տեսնեմ,- հարկ է եզրակացնել թէ մեզի հետ պիտի կորսուի նաեւ մեր տոհմը, ի՛նչ որ քիչ մը տխուր է:

• * *

. . . . . . . . . .

Սպասումներ կան, որոնց կարելի չէ տոկալ: Ինձ կը թուէր՝ թէ սիրտս պիտի խզուէր իր արմատէն: Ինձ կը թուէր թէ՝ կրնայի փողոց ելլել ու խոշոր աղաղակներով ճեղքել բազմութիւնը, գոռալ յաղթական ուրախութիւնս: Ո՞ւր կրնայի դնել ձեռքերս, ժամերով իրենց անեզր կարօտին հետ, իրենց տարափոխիկ անհանգստութեան, իրենց տենդին հետ,- սիրոյ ժամէն առաջ: Ե՞րբ պիտի գայ քունը՝ իր թեւերովը, այս տոչորուն մարմնին վրայ: Ո՝ կեանք ալետատան դրօշակի մը պէս էիր ուսիս վրայ:
Ձմրան մէջ ծաղիկնե՛ր ծաղիկներ: Ի՛նչ որ ունէի՝ չէ՞ր արժեր միթէ վատնել սպառսպուռ: Ու կրակը, որ կը ճարճատէր՝ զուարթ փայլատակումներով ծխանին մէջ: Ու վարագոյրը իջեցուցի՝ քաղաքին դէմ: Գիշերը այլեւս կը պատկանէր մեզի:

Սիրտս պիտի ցատկէր դուրս՝ երբ կը բարձրանար սանդուխներէն: Այլ երբ սենեակս եկանք ու փակեցի դուռը,- սիրոյս սաստկութիւնը ձեռքերուս վրայ էր լոկ: Ինք ևս կը դողար: Դիւանի մը վրայ նստաւ ու իր գեղեցիկ ձեռքերը դրաւ ծունկերուն վրայ: Իր ակնարկը կեանքի անեզր բանաստեղծութիւնն իսկ էր: Ու որքա՛ն մաքուր էր իր դէմքը:

-Առաջին օրը որ քեզ տեսայ, ըսաւ – ու ինձ թուեցաւ թէ ձայնը ևս ի յառաջագունէ ծանօթ էր ինձ,- գլուխդ աշխատանքիդ վրայ, բացարձակապէս զգացի թէ պիտի սիրեմ քեզ: Այլ օրե՛ր, օրե՛ր կ'անցնէին ու հայեացքդ չէիր բարձրացներ անգամ: Երբեմն ինձ կը թուէր թէ կը տեսնէիր զիս՝ ինչպէս մարդ կը տեսնէ որևէ իր, սենեակի մը մէջ, առանց ուշադրութիւն ընելու:

Վերստին իր ակնարկը դէմքիս վրայ շողաց: Զգացի անոր լոյսը:

-Եղբայրս ընկերներէդ մէկը կը ճանչնար: Երբեմն կը խօսէինք վրադ ու երկարօրէն կը դիտէինք քեզ,- բայց կարծես թէ երկրի վրայ չէիր: Ու երբ առաջին անգամ դիտեցիր դէմքս՝ զգացի թէ անմիջապէս սաստկութեամբ սիրեցիր զիս, զգացի թէ սաստկութեամբ ցանկացիր զիս:

Կ'ուզէի բարձրանալ ու շրթներուս ծարաւը յագեցնել ձեռքերուն վրայ:

-Ո՛չ, նստէ՛, ըսաւ մեղմօրէն, կը յիշե՞ս երբ առաջին երկտողը գրեցիր,- յուզումս այնքան խորունկ էր, որ կ'ուզէի բարձրանալ ու գալ համբուրել քեզ՝ շրթներուդ վրայ: Յետոյ գիշերուան դէմ եկայ մինչև դրանդ առջև՝ այլ երկիւղս մեծ էր ինքս ինձմէ, գիտէի թէ անկարող էի կէս-ճամբան կանգ առնել: Պիտի ընդունէի՞ր միթէ զիս, այն բացարձակ անձնատւութեամբ, ուրկէ անդին ոչինչ արժէքաւոր է . . .

Կ'ուզէի պատասխանել, բառերը կը դողային շրթներուս վրայ:

-Ո՛չ, Վանի՛, կեցուց զիս արտորանքով, մտի՛կ ըրէ զիս: Աղջիկ մըն եմ, որ ամէ՛ն ինչ տալ գիտէ ու կը յուսայ ամէ՛ն ինչ ստանալ: Կ'ուզէի դեռ ըսել հետեւեալը,- Սիրոյ մէջ չեմ հաւատար տեւողութեան: Ի՞նչ է ժամանակը.- ոչի՛նչ: Ան գոյութիւն ունի միայն ամէ՛ն խոյանքի վախճանէն յետոյ: Երբ վերջին պահը հնչէ՛ պէտք է որ խորապէս զգաս թէ իրաւունք ունիմ լռութեամբ կեանքէդ հեռանալու, ինչպէս որ լռութեամբ կու գամ ահա՛ . . .

Քաղցր հաճութեամբ մը նայեցաւ ծաղիկներուն, որ գնած էի իրեն համար, կրակին՝ որ կը ճարճատէր, լուսամփոփին:

-Կ'ուզե՞ս լոյսը փակել, Վանի՛, կրակին ցոլքը կը բաւէ:

Ըրի՝ ինչպէս որ կ'ուզէր: Ու դողդոջուն կեցայ դիմացը: Ու ահա՛ այդ վայրկեանին էր, որ ելաւ ոտքի ու անսպասելի սաստկութեամբ մը գրկեց զիս: Բերանս բերնիս մէջ վրայ՝ պիտի արիւնէր կարծես, վէրքի մը պէս պիտի ճեղքուէր: Անձայն, բաբախուն, գերզգայուն: Կեանքը կասած էր մէր շուրջը:
Ժամանակը գոյութիւն ունի միայն ամէն խոյանքի վախճանէն յետոյ:
Ժամանակը ևս կասած էր մեր շուրջը: Հազիւ կրցաւ շապիկը ազատել ձեռքերուս աճապարանքէն ու կուրծքին երկու ճերմակ ու խոշոր գունդերը ցայտեցան ափերուս մէջ: Զանոնք կ'երկարէր շրթունքներուս պտուղներուն պէս: Երբեք չէի ուզեր հաւատալ թէ այդ մատղաշ, անաղարտ ու սրսփուն մարմինը արդէն գգուանքներուն ճաշակը գիտէր: Մերկ կեցաւ սենեակին մէջտեղը ու մերկ մարմնիս կպած՝ վերստին համբուրեց զիս, զօրութեամբ մը, որ կը ցնցէր ողջ էութիւնս և որուն քաղցրութիւնը արեանս հետ կը խայտար: Երբեք այլևս սէրը չի կրնար յանգիլ այդ վեհափառ ու որոտալի, այդ ճապուկ ու միանգամայն սաստիկ գեղեցկութեան: Առաւօտը մեզ գտաւ մերկ՝ սաւանին տակ, մերկ մեր դէպքերովը, ուր անշուշտ կեանքին հրճուանքը կը շողար լոյսով մը որ պիտի չնուազի բնաւ:

Վազգէն Շուշանեան

ԵՂԻՇԷ ՉԱՐԵՆՑ

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻՆ

Հազար ու մէկ վէրք ես տեսել՝ էլի՛ կը տեսնես, Հազար խալխի ձեռք ես տեսել՝ էլի՛ կը տեսնես:

Աշնան քաղած արտի նման՝ հազա՜ր զոհերի Չհաւաքած բե՛րք ես տեսել - էլի՛ կը տեսնես:

Գլուխդ չոր քամուն տուած պանդուխտի նման Հազար տարուայ հերք ես տեսել - էլի՛ կը տեսնես:

Նարեկացի, Շնորհալի, Նաղաշ Յովնաթան- Ինչքան հանճար, խելք ես տեսել - էլի՛ կը տեսնես:

Քո Չարենցին լեզու տուող երկի՛ր Հայաստան, Հազար ու մէկ ե՛րգ ես տեսել - էլի՛ կը տեսնես:

Եղիշէ Չարենց

ԳՈՎՔ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ

Ես իմ անուշ Հայաստանի արևահամ բարն եմ սիրում, Մեր հին սազի ողբանուագ, լացակումած լարն եմ սիրում, Արնանման ծաղիկների ու վարդերի բոյրը վառման Ու նայիրեան աղջիկների հեզաճկուն պարն եմ սիրում:

Սիրում եմ մեր երկինքը մուգ, ջրերը ջինջ, լիճը լուսէ, Արևն ամռան ու ձմեռուայ վիշապաձայն բուքը վսեմ, Մթում կորած խրճիթների անհիւրընկալ պատերը սև Ու հնամեայ քաղաքների հազարամեայ քարն եմ սիրում:

Ուր էլ լինեմ - չեմ մոռանայ ես ողբաձայն երգերը մեր, Չեմ մոռանայ աղօթք դարձած երկաթագիր գրերը մեր, Ինչքան էլ սուր սիրտս խոցեն արիւնաքամ վէրքերը մեր, Էլի ես որբ ու արնավառ իմ Հայաստան եարն եմ սիրում:

Իմ կարօտած սրտի համար ոչ մի ուրիշ հեքիաթ չկայ, Նարեկացու, Քուչակի պէս լուսապսակ ճակատ չկայ, Աշխարհ անցիր, Արարատի նման ճերմակ գագաթ չկայ, Ինչպէս անհաս փառքի ճամբայ` ես իմ Մասիս սարն եմ սիրում:

Եղիշէ Չարենց ՄԻՆԱՍ ՉԵՐԱԶ ՄՈՒՐԱՑԿԱՆԸ

Մուրացկան մը, բոլոր անցորդներէն ողորմութիւն կ'ուզէր եւ ամէն դուռ կը զարնէր: Կը քալէր գլուխը բաց, ոտքը բոպիկ, ցնցոտիներով ծածկուած: Դեռ երիտասարդ այլ շատ տժգոյն եւ շատ նիհար, կը քաշէր ոտքերը մեծ դժուարութեամբ:
Այրերը իրեն կ'ողորմէին այն սիրուն կիներուն առջեւ միայն՝ որոնց շնորհներուն կ'ուզէին արժանանալ, կամ այնպիսի մարդերու առջեւ՝ զորս կ'ուզէին շլացնել իրենց առատաձեռնութեամբ:
Կիները իրեն կ'ողորմէին այն այրերուն առջեւ միայն՝ որոնց սիրտը կ'ուզէին գրաւել, կամ իրենց այն մրցակցուհիներուն առջեւ՝ զորս կ'ուզէին նսեմացնել իրենց գերազանցութեամբ:
Երբ առանձին ըլլային, միեւնոյն այրերը մտազբաղ երեւոյթ մը կ'առնէին, խեղճը նշմարած չըլլալու համար եւ միեւնոյն կիները փողոցին անդիի կողմը կը դարձնէին իրենց գլուխը, անտեսանելի բան մը փնտռելու համար:

Հարուստները բարձրաձայն կը կանչէին մուրացկանը, երբ հրապարակին վրայ պատահէին իրեն: Մեծ աղմուկով կը հազային կամ կը փռնգտային, իրենց գրպանէն դանդաղօրէն դուրս կը հանէին իրենց պարարտ քսակը եւ մուրացկանին ափին մէջ կը ձգէին իրենց լուման: Այլ, երբ ամայի փողոցի մը մէջ պատահէին իրեն, շան մը պէս կը վռնտէին գոչելով. «Կորի՛ր, թշուառական: Մարդոցմէ չե՞ս ամչնար այսպէս մուրալով: Դուն ալ մեզի պէս աշխատէ եւ ապրուստդ ճարէ»:

Մանուկները միայն կը գթային մուրացկանին վրայ, եւ բան մը կու տային իրեն՝ առանց ցուցամոլութեան: Եւ մուրացկանը կ'օրհնէր զանոնք մրմնջելով.- «Թոյլ տուէք այդ մանուկներուն եւ մի՛ արգիլէք որ ինձ գան, զի երկնքի արքայութիւնը այդպիսիներունն է»:

Մուրացկանը, օր մը, մենաւոր տան մը դուռը զարկաւ:
Տան տիրուհին- դեռահաս ու գեղանի կին մը- դուռը բացաւ:
Մուրացկանը ներս մտաւ, բարեւ տուաւ կնոջ եւ գետինը նստաւ ուժասպառ:

-«Պէտք ունի՞ս բանի մը», հարցուց բարեսիրտ կինը: -«Ծարաւ եմ»:

Կինը սօթտեց թեւերը, պաղ ջուր քաշեց հորէն եւ մուրացկանին տուաւ սափորը:
Մուրացկանը սափորին կպցուց շրթները, եւ խմեց երկար ու առատ:
Երբ խմեց վերջացուց, կնոջը յանձնեց սափորը եւ շնորհակալ եղաւ: Այլ դուրս չելաւ տունէն:

-«Ուրիշ բանի մըն ալ պէտք ունի՞ս«, հարցուց կինը: -«Անօթի եմ»:

Կինը հաց եւ թուզ բերաւ իրեն:
Մուրացկանը կերաւ ախորժակով, եւ շնորհակալ եղաւ: Այլ դուրս չելաւ տունէն:

-«Ուրիշ բանի մը պէտք ունի՞ս», հարցուց բարեսիրտ կինը: -«Կեանքիս մէջ կին մը չեմ համբուրած դեռ: Համբոյր մը ողորմէ ինծի»:

Կինը առանձին էր, ամուսինը շուկայ գացած ըլլալով:
Միշտ հաւատարիմ եղած էր իրեն, եւ ոչ մէկ օտարի ներած էր իր անձին մօտենալ: Այլ, գթաց խեղճ մուրացկանին վրայ եւ անոր երկնցուց իր այտը, ամօթխածութենէն կարմրած:
Մուրացկանը, շուրթերուն ծայրովն իսկ չդպչելով անոր, այլ այնքան մօտենալով ականջին՝ որ կարծես հպած ըլլար, փսփսաց մեղմաձայն.- Կին դու, այս գթութեան գործդ երկնքի արքայութեան դռները կը բանայ քու առջեւ:
Ըսաւ եւ լուսապայծառ ամպի մը մէջ աներեւութացաւ:
Քրիստոսն էր:
Փրկիչը, ողորմելի ցնցոտիներու տակ ծածկուած, աշխարհի վրայ շրջելու ելած էր, համրելու համար ճշմարիտ քրիստոնեաները:

Մինաս Չերազ

ԱՐՇԱԿ ՉՕՊԱՆԵԱՆ ՍԷՐ

Լայն բացուած ու երիտասարդ սրտի մը պէս կասկարմիր վարդի մը մէջ ընկղմած, մեղու մը երկար համբոյրով մը կը ծծէր արբեցութիւնը որ կը թաքշի բուրումնաւէտ թաւիշէ այդ փոքրիկ դրախտին մէջ:
Ու զայրացած, ինչպէս կը զայրանայ մարդ տեսնելով տզրուկ մը որ աղուոր աղջկան մը արիւնը կը ծծէ, մօտեցայ մէկդի հրելու այդ անյագ ու անգութ սիրահարը: Բայց իր բուրումին մէջէն, որ նոր սիրել սկսած կոյսի մը շունչն է կարծես հառաչով մը ծաղկին թերթերուն մէջ անցած, վարդն ինծի ըսաւ.

«Մի՛ բաժներ զիս անկէ որ իմ կեանքս է եւ որ իմ մահս պիտի ըլլայ: Իմ դահիճս է ան եւ իմ սիրականս: «Այն րոպէէն իսկ ուր լոյսին բացուիլս զգացի՝ անոր ոսկի համբոյրը կ'երազէի, եւ անոր համար է որ հաւաքեցի իմ թերթերուս բոլոր հոյզն ու հոգւոյն խունկը բոլոր: «Իմ ծոցս անորն է, իմ սիրտս անորն է, իմ արիւնս անորն է: Կը զգամ որ իր համբոյրին տակ կեանքն իսկ է որ կը քամուի, բայց այս յամր ու հեշտագին սպառումը իմ երջանկութիւնս է: «Կ'ուզէի անհատնում մթերքներ ունենալ հոյզի եւ բուրման, որպէսզի դարեր ու դարեր իմ ծոցիս մէջ կարենայի պահել իմ սիրականս ու իմ դահիճս»: Արշակ Չօպանեան

Քեզ, իմ սերելիս, երգելու համար, Ես պիտի ընտրեմ բառերուն մէջէն Անոնք որ ազնիւ են ինչպէս մարմար,

Եւ անոնք որ քաղցր ու ճոխ կը հնչեն, Որպէսզի անունդ ապրի յաւիտեան, Կախուած իմ տաղիս անկորուստ փունջէն,

Ու պիտի հաւքեմ դեռ բառեր բուրեան, Բառեր փետուրի պէս գիրգ ու փափուկ, Բառեր խրոխտ ՛ւ ամբիծ ինչպէս քամելեան,

Բառեր որ ցոլքեր ունին խուսափուկ, Բառեր որ աստղի քըթթումներ ունին, Եւ անոնք որ նուրբ են զերդ տերեփուկ,

Յետոյ՝ լոյս հրճուանքն անմեղ գարունին Փոխ պիտի առնեմ, եւ զեփիւռին սոյլ, Ու դայլայլն անուշ սիրոյ թըռչունին,

Թիթեռնիկներէն իրենց վազքը ձոյլ, Այգէն իր ժըպիտն ու լուսընկայէն Լայն մազերն արծաթ թափած հոյլ ի հոյլ:

Արշակ Չօպանեան

ԱՐՇԱԿ ՉՕՊԱՆԵԱՆ (կենսագրութիւն)

Արշակ Չօպանեան ծնած է Պոլսոյ թաղերէն Պէշիկթաշ ու թաղի Մաքրուհեան վարժարանին մէջ ստացած է իր նախակրթութիւնը: Երկրորդական ուսումը՝ Կեդրոնականի մէջ: Գրական նախափորձերը մամուլին կու տայ այդ օրերուն , թարգմանածոյ եւ ինքնագիր էջերով: 1891-էն ետք երբ կ՛աւարտէ Կեդրոնականի ընթացքը կը նուիրուի ուսուցչութեան եւ հրապարակագրութեան: 

 1891-ին հրատարակուեցան գրական իր նախափորձերը, արձակ, ոտանաւոր, պատկերներ - «Արշալոյսի Ձայներ» խորագրուած հատորիկով մը. ապա, մինչեւ 1894, «Թրթռումներ» (1892) «Թուղթի Փառքը» (1892) եւ««Մութ Խաւեր» (1893): Վերջինը, թատերական իր անդրանիկ փորձը, մեծ ընդունելութիւն գտաւ, այդ օրերուն, Պոլսոյ մէջ: Տարիէ մը աւելի, մինչեւ 1894-ի աշուն, մնաց Փարիզ ու կապ հաստատեց Ֆրանսայի մտաւորական շրջանակներուն, ու, մասնաւորաբար Տօթէի եւ Զոլայի հետ:

1895-ի դէպքերուն, երբ հայկական հարցի արծարծումին հետ՝ կը շեշտուէր Թուրքերու հայահալած քաղաքականութիւնը Պոլսոյ եւ շրջաններու մէջ, կ՛անցնի դարձեալ Փարիզ, ուր պիտի մնար մինչեւ մահ: Նո՛յն խանդով, մեր մտաւորական թէ հանրային կեանքին մէջ դեր մը կատարելու շէշտուած փութկոտութեամբ, Չօպանեան Ֆրանսայի մէջ լծուեցաւ գրական եւ ազգային աշխատանքներու:
Ժամանակակից Հայ գրականութեան միակ վարպետը՝ որպէս քննադատ, եւ առաջին ներկայացուցիչը թրքահայ գրականութեան մէջ, Լըքոնդ տը Լիլիան բանաստեղծութեան: Չօպանեանի լեզուն՝ դիւրաթեք, պատկերալից, գունաւոր եւ կատարեալ՝ կը մնայ միշտ տիպար եւ ընդօրինակելի: Չօպանեան 90-ական թուականներուն՝ թրքահայ քնարերգութեան մէջ կը բանայ նոր թուական մը, մտցնելով անոր մէջ իրապաշտ շունչը եւ նկարագրական կենդանի արուեստ մը, հակազդելով քնարական ռոմանթիզմին: Ան աշխատակցած է որպէս գրական քննադատ եւ գրական աշխատակից Պոլսոյ նախկին «Հայրենիք» օրաթերթին եւ հրատարակած է մինչեւ 96 թուականը՝ «Ծաղիկ» կիսամսեայ գրական հանդէսը: Ապա հաստատուելով Փարիզ՝ երկար տարիներ հրատարակած է իր «Անահիտ» պարբերականը, գրական, գեղարուեստական եւ ուսումնասիրական բաժիններով:

Ֆրանսայի մայրաքաղաքին մէջ Չօպանեանի հիմնական նպատակներէն մէկն է եղած ծանօթացնել նաեւ հայ գրականութիւնը՝ օտարներուն եւ այս ուղղութեամբ հայ ցեղին մատուցած է խիստ մեծ ծառայութիւն: Ա. Չօպանեան թէ՛ հայութեհան եւ թէ՛ օտարներուն լիակատար կերպով ծանօթացուց Նահապետ Քուչակ միջնադարեան Հայ աշուղը, մէկը ամէնէն ինքնատիպ ու հոյակապ Հայ երգիչներէն: Չօպանեան Ֆրանսերէն եւ Հայերէն լեզուներով հրատարակած է Նահապետ Քուչակի «Դիւանը», «Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանի Կեանքն ու Գործերը», «Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանի Քերթուածներն ու Ճառերը», իր քերթուածներու հաւաքածուն, «Նաղաշ Յովնաթան Աշուղը» եւ թարգմանութիւններ:

ՌԱՓԱՅԷԼ ՊԱՏԿԱՆԵԱՆ

ԱՐԱՔՍԻ ԱՐՏԱՍՈՒՔԸ

Մայր Արաքսի ափերով Քայլամոլոր գընում եմ, Հին-հին դարուց յիշատակ Ալեաց մեջը պըտրում եմ։

Բայց նոքա միշտ հեղհեղուկ, Պըղտոր ջըրով եզերքին Դարիվ-դարիվ խըփելով Փախչում էին լալագին։

Արա՛քս, ինչո՞ւ ձըկանց հետ Պար չես բռնում մանկական, Դու դեռ ծովը չի հասած Սըգաւոր ես ինձ նըման։

Ինչո՞ւ արցունք ցայտում են Քու սէգ, հըպարտ աչերից, Ինչո՞ւ արագ փախչում ես Այդ հարազատ ափերից։

Մի՛ պըղտորիլ յատակըդ, Հանդարտ հոսէ՛ խայտալով, Մանկութիւնը քու կարճ է՝ Շուտ կհասնիս դէպի ծով։

Վարդի թըփեր թո՛ղ բուսնին Քու հիւրընկալ ափի մօտ, Սոխակները նոցա մէջ Երգեն մինչև առաւօտ։

Մըշտադալար ուռիներ Սառ ծոցի մէջ քու ջըրին, Ճկուն ոստըն ու տերև Թող թաց անեն տապ օրին։

Ափերիդ մօտ երգելու Հովիւք թո՛ղ գան համարձակ, Գառն ու ուլը քու վըճիտ Ջուրը մըտնին միշտ արձակ։

Մէջքը ուռցուց Արաքսը, Փրփուր հանեց իր տակից, Ամպի նըման գոռալով, Էսպես խօսեց յատակից.

― Խիզա՜խ, անմի՛տ պատանի, Նիրհըս ինչո՞ւ դարևոր Վրդովում ես, նորոգում Իմ ցաւերը բիւրաւոր։

Սիրելիի մահից յետ Ե՞րբ ես տեսել, որ այրին Ոտից գըլուխ պըճնուի Իր զարդերով թանկագին։

Որի՞ համար զարդարուիմ, Որի՞ աչքը հրապուրեմ, Շատերն ինձ են ատելի, Շատերին՝ ես օտար եմ․․․

Կար ժամանակ, որ ես էլ, Շըքեղազարդ հարսի պէս, Հազար ու բիւր պըչրանքով Փախչում էի ափերէս։

Յատակըս պարզ ու վըճիտ, Կոհակներըս ոլորուն, Լուսաբերը մինչև այգ Ջըրիս միջին էր լողում։

Ի՞նչըս մընաց էն օրից, Ո՞ր ջըրամոտ գեղերըս, Ո՞րը իմ շէն քաղաքից, Ո՞ր բերկրալի տեղերըս։

Տուրքը ջըրի ամէն օր Իր սուրբ ծոցէն Արարատ Մայրախընամ ինձ սընունդ Պարգևում է լիառատ։

Բայց ես այն սուրբ ջըրերով, Սուրբ Ակոբի աղբիւրին, Պիտի ցօղեմ արտորա՞յք Իմ ատելի օտարին․․․

Մինչ իմ որդիք,― ո՞վ գիտէ― Ծարաւ, նօթի, անտէրունչ Օտար աշխարհ հածում են Թոյլ ոտքերով կիսաշունչ․․․

Հեռո՜ւ, հեռո՜ւ քըշեցին Բընիկ ազգըն իմ Հայկեան, Նորա տեղը ինձ տըւին Ազգ անկըրօն, մոլեկան։

Դոցա՞ համար զարդարեմ Իմ հիւրընկալ ափերը, Եւ կամ՝ դոցա՞ հրապուրեմ Ճըպռոտ, պըլշած աչերը։

Քանի որ իմ զաւակունք Այսպէս կու մընան պանդուխտ՝ Ինձ միշտ սըգուոր կը տեսնեք,― Այս է անխաբ իմ սուրբ ուխտ․․․

Էլ չի խոսեց Արաքսը, Յորձանք տուեց ահագին, Օղակ-օղակ օձի պես Առաջ սողաց մոլեգին։

Ռափայէլ Պատկանեան

ԾԻՐԱՆԻ ԾԱՌ

Ես ծառ մըն եմ ծիրանի Հին արմատ եմ անուանի Պտուղներս քաղցրահամ Բոլոր մարդոց պիտանի:

Հին արմատ եմ հայկական Չունիմ որոշ այգեպան Ինկած եմ բաժան բաժան Տունկերս ամէն երկիր:

Տունկերս ուր ալ գնան Թէպէտ նոյնը կը մնան Բայց օտարի հողի վրայ Չեն աճիր այլ կը չորնան:

Չորս հազար տարուան ծառ եմ Արմատս պինդ կայտառ եմ Թէպէտ ոյժս պակաս է Բայց անունովս պայծառ եմ:

Ծածկանուն: (Քամար Գաթիպա)... Ռաֆայէլ Պատկանեան

ՀԱՅ ԵՒ ՀԱՅՈՒԹԻՒՆ

Ո՞վ է հայը, մի՞թէ նա է, որ խոօսում է հայ լեզուով, Եւ կամ՝ որի մականունը հանգում է եան մասնիկով, Որ ուտում է ամէնայն օր ճաշին տոլմա ու փըլավ, Կամ՝ պարծանօք միշտ հագնում է հայի գըդակ ու հալավ։

Ո՞վ է հայը, մի՞թէ նա է, որ գընում է Հայի ժամ, Ու տարենը հաղորդւում է խիստ սակաւից՝ չորս անգամ, Որ կեանքումը պաս չի կերել, ծոմ էլ պահում է նույնպէս, Յօրանջելիս խաչ է կընքում՝ բաց բերանն ու երես։

Ո՞վ է հայը, մի՞թէ նա է, որ տեսնելիս տէրտէրին «Օրհնեա ի տէր» պատրաստ ունի ամէն րոպէ իր բերնին. Որի համար մեծ ամօթ է, նաև մեղք է մահացու, Թէ Ջատիկի թաթախմանը չուտէ թերխաշ կարմիր ձու։

Չէ՛, սիրելի՛ս, ազգութիւնը չէ արտաքին արարմունք, Հայ ծընելըդ անգամ չի տալ քեզ հայութեան իրաւունք, Ով է կամ եան մականունիդ վերջի վանկի մասնիկը, Կարմիր ձուով կամ թէ անձու կատարում ես զատիկը։

Քալլա-փաչա կամ թէ բորշ է ամէն օրուայ կերածըդ, Սեռտուկ, պայլտո կամ թե չուխա է վըրայի հագածըդ — Ողջը մին է. ծէսով չես տալ ազգիդ վընաս կամ օգուտ, Տեղը մընայ ազգութիւնը, այդ նաև վարձ չէ՛ հոգուդ։

Թէ դու հայ ես՝ հայութիւնդ պիտի յարգես անպատճառ, Հայաստանը պիտի լինի յուսոյ աստըղ քեզ համար. Օտարինը դու մի՛ ատիլ, մի՛ էլ սիրիլ կուրօրէն, Բայց քու Հայի օգուտները միշտ վե՛ր դասէ ամէնէն։

Արուեստ, ուսում, շըքեղարուեստ տարածէ՛ հայ ազգի մէջ, Բայց բըռնութեամբ միշտ հեռացուր նորա մէջէն կրօնի վէճ. Քեզ ի՞նչ շահ է, թէ դու կ՛ասես՝ հոգին բըխել է Հօրից, Կամ թէ Որդին հոգուով սրբով անսերմ ծընունդ է Մօրից...

Թո՛ղ, սիրելի՛, այդ խընդիրքը, աչքըդ դարձո'ւր դէպ հարաւ Բիւր-բիւր հոգիք դու կը տեսնես կորած դորա պատճառաւ, Բայց մինչ այսօր այդ խընդիրքը մընացել է անվըճիռ, Թոյլ խելքո՞վըդ աշխատում ես քակել անքակ այդ կընճիռ։

Սիրէ՛ ազգըդ ո'չ լոկ խօսքով, սիրէ' ինչպէս քու անձը, Նորա օգտին, թէ պէտք լինի, զոհէ՛ բոլոր քու գանձը, Մի՛ խընայիլ կեանքըդ անգամ, արիւնըդ բե'ր նորան զոհ Ո՛ չ այն յուսով, որ քու ազգը իսկոյն լինի քեզնից գոհ։

Իստակ սէրը չի՛ պահանջում ամէնևին տըրիտուր, Թէ տուածը հետ առնուի՝ դորան կ՛ասեն առուտուր, Բայց վա՜յ նոցա, որք անըզգայ են իւր ազգի վիճակին, Հազա ր անէծք նոցա վերայ, երնէկ շան պէս սատակին։

Թէ դու հայ ես գիտե՞ս արդեօք՝ ո՛վ էր ազգիդ նախահայր, Ո՞րտեղ, ո՞ր կողմ նա ընտրել էր ազգի համար Հայ աշխարհ: Քանի՞ տարի անկախ մընաց Հայը օտար ազգերից, Ի՞նչ էր պատճառ, որ նա ընկաւ իր առաջուայ փառքերից։

Ո՞ւր ցըրուեցաւ քու խեղճ հայը, ունի՞ այժմ օգնական, Կա՞յ մի հընար, միջոց կամ յոյս նորա կրկին նորոգման. Թէ կայ հընար՝ դու պատրա՞ստ ես անձըդ ազգիդ զոհ անել, Խիստ կըտըտանք, սաստիկ տանջանք, սով ու ծարաւ միշտ տանել։

Դու պատրա՞ստ ես թողնել կայքըդ, ծընողք, եղբարք սիրական, Սիրելւոյդ տեղ կըրծքիդ սեղմել միշտ մահառիթ հըրացան, Դու պատրա՞ստ ես անվախ երթալ թշնամիի սուրի դէմ, Սարսափելի մահըդ տեսնել դու կարո՞ղ ես ծաղրադէմ։

Այդ ժամանակ քեզ հայ կ՛ասեմ, ես քեզ սիրով կը գըրկեմ, Թէ ջուր ընկնիս՝ ջրի՛ց, թէ՝ հուր, ես քեզ հուրից կը փրկեմ։ Բայց թէ փորըդ տոլմաներից կամ փըլաւից տըռաքի, Հաւատացի՛ր, ուտելովդ օգուտ չես բերիլ ազգի:

Ռափայէլ Պատկանեան

ՀԱՅԵՐՈԻՍ ԹՈԻՔԸ

Դուն խելօք, հաշուով վաճառական ես, Միւլք, փող ու ապրանք, կ՛ասեն, շատ ունես. - Բայց թէ փողէդ շահ չունի Հայաստան, Թըքել ենք քու ալ, փողիդ ալ վըրան։

Քաջ ես, լըսել ենք, ինքըդ մեծաւոր, Անուն յաղթողի ունես փառաւոր. Բայց թէ թըրէդ շահ չունի Հայաստան, Թըքել ենք քու ալ, թըրիդ ալ վըրան։

Ի վերուստ քանքար քեզի տուած է, Հեղինակ անունըդ աշխարհ փըռուած է. Բայց թէ գըրչէդ շահ չունի Հայաստան, Թըքել ենք քու ալ, գըրչիդ ալ վըրան։

Հեռատես մըտքով դուն զարդարեցար, Հըզօր իշխանի սիրելին դարձար. Բայց թէ մըտքէդ շահ չունի Հայաստան, Թըքել ենք քու ալ, մըտքիդ ալ վըրան։

Բանուկ ու ճարտար դուն ունիս ձեռքեր, Շատ կը յօրինես թանկագին բաներ. Բայց թէ ձեռքէդ շահ չունի Հայաստան, Թըքել ենք քու ալ, ձեռքիդ ալ վըրան։

Երկինք շնորհեցին քեզ լեզու ճարտար, Քարոզչի ստացար հըռչակ ու հանճար. Բայց թէ լեզուէդ շահ չունի Հայաստան, Թըքել ենք քու ալ, լեզուիդ ալ վըրան:

Մեծ ուսում առիր, եղար գիտնական, Գովքովըդ լըցուած է մարդոց բերան. Թէ ուսումէդ շահ չունի Հայաստան, Թըքել ենք քու ալ, ուսմանդ ալ վըրան:

Կու տամ քեզ պատիւ, կ՛ունենաս դու յարգ, Ու կը դընեմ քեզ ազնիւ մարդոց կարգ, Երբ օրօրանէդ մինչ ի գերեզման Միակ ձըգտմունքըդ լինի Հայաստան։

Ռափայէլ Պատկանեան

ՄՇԵՑՈՑ ՆՈՐ ՍԵՐՈԻՆԴ

Երբոր մայրը երկունքով Աշխարհ բերէ երեխայ, Հայրը որդուն մի սըրած Պիտի դաշոյն տայ ընծայ։

Երբ երեխան մեծանայ, Խաղալիկներու փոխան՝ Հայրը ձեռքը պիտի տայ Մի մահաբեր հըրացան։

Երբոր տըղին վարժատուն Գայ ժամանակ երթալու, Նախ՝ սուր խաղցնել, և ապա Պիտ սովրեցնունք կարդալու:

Կարդալ-գըրել լաւ բան է... Բայց որ հասաւ քննութիւն՝ Աշակերտին հարցուցէ'ք — Վոթել գիտէ՞ նա արիւն։

Լոկ դուք այսպէս յուսացէք Փըրկել խղճուկ Հայաստան... Ազատ, անկախ մարդ երբեք Լինելու չէ՛ մուրացկան։

Ռափայէլ Պատկանեան

Ռափայել Պատկանեանը

(Նոյեմբեր 8, 1830 - Օգոստոս 26, 1892) հայ գրող և մտաւորական է։

Ռափայէլ Պատկանեանը ծնուել է Նոր Նախիջևանում (Ռոստով-Դոնի շրջան), գրող Գաբրիել Պատկանեանի ընտանիքում։ Սկզբնական կրթութիւնը ստացել է հօր դպրոցում։ 1843-1849-ին սովորել է Լազարեան ճեմարանում: 1851-ին Պատկանեանը սովորել է Դորպատի համալսարանում։ Նոյն տարում ընդունուել է Մոսկուայի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետը։ 1866-ին աւարտել է Պետերբուրգի համալսարանի արևելեան ֆակուլտետը։ Վախճանուել է Նոր Նախիջևանում։

Առաջին ստեղծագործութիւնները՝ «Պանդուխտ Հայ Ի Փարիզ», «Առաւօտեան Երգ Շինակաց», «Երեկոյեան Երգ Շինակաց», «Հայոց Գինի», «Թիֆլիսի Քեֆ» և այլն լոյս են տեսել 1850-51-ին «Արարատ» շաբաթաթերթում։

1852-ին իր ուսանող ընկերների հետ հիմնում է Գամառ-Քաթիպա ընկերութիւնը։ 1855-ին լոյս է տեսնում Գամառ-Քաթիպայի առաջին պրակը՝ «Գրէ Այնպէս Ինչպէս Որ Խօսում Են, Խօսէ Այնպէս Ինչպէս Որ Գրում Են» բնաբանով: Ռափայել Պատկանեանը ձգտել է իր խօսքին տալ ժողովրդին հարազատ, կենդանի կենսուրախ արտայայտութիւն։ Նրա լեզուական հայեացքներն իրենց արտացոլումն են գտել «Արաքսի Արտասուքը», «Քաջ Վարդան Մամիկոնեանի մահը» ստեղծագործութիւններում: Մեծ է եղել Պատկանեանի հայրենասիրական ստեղծագործութիւնների ազդեցութիւնը իր ժամանակի երիտասարդութեան վրայ։

Բացի բազմաթիւ պոեմներից, բանաստեղծութիւններից, պատմուածքներից, ունի նաև երգիծական պատմուածքներ, գրուած Նոր Նախիջևանի բարբառով։

ՅԱԿՈԲ ՊԱՐՈՆԵԱՆ Յակոբ Պարոնեանի «Հոսհոսի Ձեռատետրը»էն քաղուած բաժիններ

Ես այսօր համոզուեցայ, որ թատրոնը մեծ մարդերու դպրոց մըն է: Բայց մեծ մադրիկ ի՞նչ կ՛ուսանին այդ դպրոցին մէջ: Խնդիրը հոս է:
Թող ուրիշները պնդեն, թէ բարոյականութիւն կ՛ուսանին հոն. Ես կը պնդեմ եւ եթէ հարկ լինի՝ երկու տաճիկ վկայ ալ կը բերեմ, որովհետեւ քրիստոնէի վկայութիւնը ընդունելի չէ, որ թէպէտ եւ բարոյականութիւն դաս կը տրուի հոն, բայց աշակերտները մանրամարզութեան դաս կ՛առնեն, վասնզի հանդիսատեսները դերասանուհիի մը աւելի թեւերուն, պարանոցին, սրունքներուն կը դարձնեն իրենց ուշը, քան թէ անոր արտասանած խօսքերուն: Եւ եթէ դերասանուհիին թեւերը գեղեցիկ գտնեն՝ կ՛ըսեն.

- Շատ սքանչելի ներկայացում մըն էր:

Խե՜ղճ հեղինակներ... կը կարծեն, թէ իրենց գործը կը ծափահարուի... մինչդեռ շատ անգամ դերասանուհիին հեղինակն է որ կը ծափահարուի... 

---

Մայրաքաղաքիս մէջ բժիշկներու թիւը օր ըստ օրէ աւելանալու վրայ է: Նոյն իսկ մէկ մարդու երկու բժիշկ կ՛իյնայ:
Իրաւ է որ շատ աղքատներ առանց բժիշկի կը մեռնին, բայց ո՛րչափ բժիշկներ ալ կան որ առանց հիւանդի կը մեռնին: 

---

Այսօր կը տեսնեմ որ կերակուրները մեծ ազդեցութիւն ունին մարդուս կարծիքներուն վրայ: Կը ճանչնամ մէկը, որ տարի մը առաջ իր կեանքը պանիր հացով կ՛անցնէր եւ ամէն օր ազգային գործերուն վրայ կը խօսէր, իսկ հիմա որ կովու միսով կ՛ապրի, ազգային խնդիրներու վրայ խօսողները կը ծաղրէ:
Այսօր նորէն գումարուեցաւ ազգային երեսփոխանական ժողովը: 
Այսօր նորէն բացակայ գտնուեցաւ Ս. Պատրիարք Հայրը, տկարութեան պատճառաւ:   Երերսփոխաններէն շատեր ներկայ չէին իրենց ... քաջառողջութեան պատճառաւ: Անոնք միայն ներկայ էին, որ թեթեւ հարբուխ ունէին:
Դիւանի նորընտիր անդամները միաբերան հրաժարական տուին. Ս. Պատրիարքին պիտի յանձնարարեն, որ դիւանին անդամներուն երթայ եւ աղաչէ, որ իրենց պաշտօնը ազգասիրաբար կատարեն:
Ազգային ժողվոյ մէջ պաշտօն յանձն առնելն ալ ձեւեր ունի, Ինչպէս տուներու մէջ խահվէ կամ թէյ խմելը.

- Հրամմեցէ՛ք, առէ՛ք ձեր թէյը: - Շնորհակալ եմ, ես չեմ ուզեր: - Կ՛աղաչեմ, ընդունեցէ՛ք: - Դուք հրամմեցէք: - Ես ալ պիտի առնեմ: - Եթէ դուք առնէք՝ ես ալ կ՛ընդունիմ:

Եւ թէյը վերջապէս կը խմուի:

---

Ազգային հաստատութիւններուն մէկէն պաշտօնեայ մը կը ճամբուի:

- Ինչո՞ւ ճամբեցին զքեզ, բարեկամ, կը հարցնէ ծանօթներէն մին: - Ես ալ չգիտեմ: - Իմացայ որ գողութիւն մը ըրած ես պաշտօնիդ մէջ: - Զրպարտութիւն է: - Կ՛ըսեն թէ ճշմարտութիւն է: - Թո՛ղ ըսեն թէ ի՛նչ գողցած եմ: Եղբա՛յր, ամէն օր խղճիս սա հարցումը կ՛ընեմ. «բան մը գողցա՞յ», եւ խիղճս ալ սա պատասխանը կու տայ. «Տէր ողորմեայ, դուն անանկ մա՞րդ ես, դուն գողութիւն ընելու համար ստեղծուած չես, դուն բան մը ալ գողցած չես»: - Թերեւս խիղճդ կ՛ամչնայ եւ երեսը չի բռներ ճշմարիտն ըսելու քեզ: - Չէ, իմ խիղճս ամչնալ չունի, ճշմարտութիւնն համարձակ կը խոստովանի: - Ստո՞յգ է ըսածդ: - Այո՛, որու որ կ՛ուզես հարցուր, թէ այս ինչ մարդուն խիղճը ճշմարտախօ՞ս է. Ամէնքն ալ պիտի պատասխանեն, թէ պատուաւոր եւ ճշմարտախօս խիղճ մըն է: - Եթէ այդպէս է, խիղճէդ գաղտնի ըրած ես այդ գողութիւնը:

---

- Տղա՛ս, դուն քննութիւն չտուի՞ր: - Տուի, հայրիկ: - Պարգեւաբաշխութեան օրը դասատուդ գիրք մը նուէր չըրա՞ւ քեզի: - Ո՛չ հայրիկ: - Ինչո՞ւ: - Վասն զի Կաղանդին օրը դասատուիս ես ալ բան մը չտուի, հայրիկ:

---

Սամսոն կը գրեն, թէ կին մը ամսոյն տասնըհինգին զաւակ մը բերած է, որուն կէսը մարդ եւ կէսը ձուկ է եղեր:
Կէսը կտրելով տապկելու եւ ուետլու էին:
Այս հրէշը ծնելէն քանի մը ժամ ետքը մեռած է:
Այս հրէշին ծնելուն վրայ չեմ զարմանար, բայց այնչափ վաղ մեռնելուն վրայ կը խորհիմ:

- Ինչո՞ւ:

Անոր համար որ ինչպէ՞ս կ՛ապրի ուրեմն մեր ազգային երեսփոխանական ժողովն, որուն մէկ քառորդը մարդ եւ երեք քառորդը թութակ է: 

---

Ուրախառիթ լուր մը ...:
Պէշիքթաշի մէջ խումբ մը երիտասարտներ ընկերութիւն մը կազմած են իրենց մէջ՝ նպատակ ունենալով տուգանք վճառել ամէն անգամ, որ իրենց խօսակցութեանը մէջ օտար բառ խառնեն:
Այս տուգանքէն գոյանալիք հասոյթը ազգօգուտ ընկերութիւններէն մէկուն պիտի նուիրեն:
Հապա ի՞նչ տուգանք առնելու է այն հայերէն, որոնք իրենց խօսակցութեանը մէջ երբեմն հայերէն բառեր կը խառնեն եւ շատ անգամ հայերէն բառ բնաւ չեն խառներ:

---

Իզմիրի փողոցներու պատերուն վրայ հետեւեալ ազդարարութիւնը կախուած է տեղւոյն գողերուն կողմէ.
«Գիշերները դուրս ելլողները իրենց քսակին մէջ առ նուազն երեք մէճիտիյէ ունենալու են. Ապա թէ ոչ իրենց կեանքը վտանգի մէջ պիտի ըլլայ»:
Ահաւասիկ միջոց մը, որ կը հարկադրէ Իզմիրի բնակիչներուն միշտ երեք մէճիտիյէ ունենալ իրենց վրայ:
Կեցցէ՜ Իզմիրի ոստիկանութիւնը ...:
Իսկ անոնք որ յիշեալ գումարը չունին, պիտի ստիպուին գիշերները տուներէն դուրս չելլելու:
Աս քիչ մը առողջապահական է, վասնզի յիշեալ քաղաքին օդը քիչ մը խոնաւ ըլլալով, գիշերները դուրս ելողները հարբուխէ կը բռնուին:
Կեցցե՛ն Իզմիրի գողերը..:
Դժբախտաբար մեր ազգին մէջ շատերու բարձրանալուն գաղտնիքը բնական օրէնքո՛վ միայն կը լուծուի. ծանրերը միշտ գետնաքարշ կը մնան ու թեթեւները վեր կ՛ելլեն: 

Յակոբ Պարոնեան

Հատուած մը Յակոբ Պարոնեանի «ՄԵԾԱՊԱՏԻՒ ՄՈՒՐԱՑԿԱՆՆԵՐԸ»էն . . . -Է՜հ, Աբիսողոմ աղա, կ'ըսէ նորէկը, մեծ պատիւ, մեծ բախտ կը համարիմ ինծի ձեզի պէս բարեսիրտ անձի մը սեղանակից գտնուիլս: Ծառադ՝ ազգային գրագէտներուն ամենէն ետինն եմ, գրեթէ քիչ մ'ալ բանաստեղծ եմ. քանի մը ողբերգութիւն գրած եմ եւ կ'ուզեմ որ անոնց իւրաքանչիւրէն քսանական օրինակ ձեզի նուէր ընեմ . . . -Օ՜օօ, Աբիսողոմ աղա, կ'ըսէ երրորդ մը խնդում երեսով Աբիսողոմ աղային մօտենալով, բարի եկած էք: -Բարի տեսանք: -Ես ազգային փաստաբաններէն եմ եւ ձեր գալն լսելով փութացի իմ խոնարհ յարգանքներս ձեզի մատուցանել եւ միանգամայն յայտնել թէ ձեր դատերն ինձի յանձնէք: -Ես դատ չունիմ: -Եթէ դատ չունիք, ինչո՞ւ ուրեմն եկաք հոս: -Ուրիշ գործի մը համար: -Անկարելի է որ ձեզի պէս մարդ մը դատ չունենայ, ոչ միայն անկարելի է, այլ անպատուութիւն ալ է, ձեզի պէս մէկը հարիւրներով դատեր ունենալու է եւ ձեր շնորհիւ քանի մը փաստաբանները ապրելու են: Եթէ դուք դատ չունենաք, անդին աղքատը պիտի ունենայ: -Մէկու մը հետ դատ չունիմ: -Զարմանալի բան. մէկու մը դէմ դատ բանալու ալ միտք չունի՞ք: -Բնա'ւ, դատ բանալու պատճառ մը չունիմ: -Դատ բանալու համար անպատճառ պատճառ մը ունենալու է. մէկու մը դէմ դատ կը բանանք, կը լմննայ կ'երթայ: -Է, ի՞նչ կը շահիմ: -Դուն չես շահիր, բայց փաստաբանդ կը շահի. քեզի համար աղօթք կ'ընէ: Մեծ մարդերն հիմա այնպէս կ'ընեն. փաստաբաններն ապրեցնելու համար՝ իրենց դէմն ելնողներուն դէմ պատուոյ դատ կը բանան: -Ես անանկ խայտառակութիւններ չեմ սիրեր: -Ես կատակ ըրի, Աբիսողոմ աղա. բայց կատակը մէկդի դնենք եւ լրջօրէն խօսինք, ըսաւ փաստաբանը ծանր կերպարանք մ'առնելով. լսեցի որ շոգենաւուն մէջ մէկու մը հետ քիչ մը առեր տուեր էք, եւ այն մէկը ձեր պատուոյն դէմ ծանր խօսքեր ըրեր է: -Ամենեւին: -Թէ դուք ալ անոր քանի մը խօսքեր ըրեր էք . . . -Բնաւ: -Թէ վերջը ծեծկուուքի ելեր էք . . . -Անանակ բան բնաւ եղած չէ: -Թէ դուք անոր գլխուն զարկեր էք . . . -Սուտ է: . . . Յակոբ Պարոնեան

ՄԿՐՏԻՉ ՊԷՇԻԿԹԱՇԼԵԱՆ

ԵՂԲԱՅՐ ԵՄՔ ՄԵՆՔ

Ի բիւր ձայնից բնութեան շըքեղ Թէ երգք թռչին սիրողաբար, Մատունք կուսին ամենագեղ Թէ որ զարնեն փափուկ քընար, Չունին ձայն մի այնքան սիրուն, Քան զանձկալի Եղբայր անուն։

Տո՛ւր ինձ քու ձեռքդ, եղբա՛յր եմք մեք, Որ մըրըրկաւ էինք զատուած. Բաղդին ամէն ոխ չարանենգ Ի մի համբոյր ցրուին ի բաց. Ընդ աստեղօք ի՜նչ կայ սիրուն. Քան զանձկալի Եղբայր անուն։

Երբ ալեւոր Մայրն Հայաստան Տեսնէ զորդիս իւր քովէ քով, Սըրտին խորունկ վէրքըն դաԺան Քաղցր արտասուած բուժին ցօղով. Ընդ աստեղօք ի՜նչ կայ սիրուն, Քան զանձկալի Եղբայր անուն։

Մէկտեղ լացինք մենք ի հընում․․․ Եկեք դարձեալ յար անբաԺան Խառնենք զարտօսր եւ ըզխնդում, Որ բազմածնունդ ըլլայ մեր ջան. Ընդ աստեղօք ի՜նչ կայ սիրուն, Քան զանձկալի Եղբայր անուն։

Մէկտեղ յոգնինք, մէկտեղ ցանենք, Մէկտեղ թափին մեր քրտինքներ, Ըզհունձ բարեաց յերկինս հանենք, Որ կեանք առնուն հայոց դաշտեր. Ընդ աստեղօք ի՜նչ կայ սիրուն, Քան զանձկալի Եղբայր անուն։

Մկրտիչ Պեշիկթաշլյան

ԳԱՐՈՒՆ

Ո՛հ ինչ անուշ եւ ինչպէս զով, Առաւօտուց փչես, հովիկ, Ծաղկանց վրայ գուրգուրալով, Եւ մազերուն կուսին փափկիկ, Բայց չես, հովիկ, իմ հայրենեաց Գնա՛ անցի՛ր, սրտէս ի բաց:

Ո՛հ, ինչ աղու եւ սրտագին, Ծառոց մէջէն երգես, թռչնիկ, Սիրոյ ժամերն ի յանտառին, Զմայլեցան ի քո ձայնիկ. Բայց չես, թռչնիկ, իմ հայրենեաց Գնա՛, երգէ՛, սրտէս ի բաց:

Ո՜հ, ինչ մրմունչ հանես, վտա՛կ, Ականակիտ ու հանդարտիկ, Քու հայելւոյդ մէջ անապակ, Նային զիրենք վարդն ու աղջիկ, Բայց չես, վտա՛կ, իմ հայրենեաց Գնա՛, հոսէ՛, սրտէս ի բաց:

Թէպէտ թռչնիկն ու հովն հայոց, Աւերակաց շրջին վրայ, Թէեւ պղտոր վտակն հայոց, Նոճիներու մէջ կը սողայ. Նոքա հառաչք են հայրենեաց Նոքա չերթան սրտէս ի բաց:

Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան

ՄԱՀ ՔԱՋՈՐԴՒՈՅՆ

Դու զո՞վ խնդրես, մա՛յր իմ անոյշ. Ե՛կ, մի՛ դողար, մօտեցի՛ր հոս, Անլաց աչոք դիտէ՛ զորդիդ Ու իւր վէրքերն արիւնահոս.

Թրքաց մայրեր թող լան, ու դուն Ուրախ լուրեր տա՛ր ի Զէյթուն։

Ինչպէս երբեմն օրրանիս մէջ Կակուղ ձեռքով փայփայելով Մանկիկ մարմնոյս հանգիստ տայիր Իբրեւ հրեշտակ նըւագելով.

Զիս հանգչեցուր ի հող, եւ դուն Ուրախ լուրեր տար ի Զէյթուն։

«Նորեկ որդւոյս կենացն արեւ Ձեզի համար փայլի՛, հայե՛ր», Այսպէս յայնժամ դու կ՚երգէիր՝ Օրօրոցիս նըստեալ քովեր.

Անոնց համար շիջաւ, եւ դուն Ուրախ լուրեր տար ի Զէյթուն։

Կարմիր կայլակք ցայտին վէրքէս, Սակայն, մա՛յր իմ, նայէ՛ չորս դին, Զարիւնըռուշտ թուրքերըն տե՛ս Հազարներով փըռուած գետին.

Կերաւ զանոնք սուր մեր, ու դուն Ուրախ լուրեր տար ի Զէյթուն։

Մըռընչեցին ինչպէս վիշապ Ու մեր վըրայ յարձակեցան. Ո՜վ Հայրենիք, ի հուր, ի բոց Քո համար մեր սիրտք վառեցան.

Կարմիր ներկան ձորք մեր, ու դուն Ուրախ լուրեր տար ի Զէյթուն։

Ու ծափ զարկին մեր հարց ոսկերք, Զի չէ՛ մեռած Հայոց կըրակ. Ու ցընծացին այնչափ զոհեր, Զի լուծաւ վրէժ յարեան վըտակ.

Խնդաց Մասիս, մա՛յր իմ, եւ՝ դուն Ուրախ լուրեր տար ի Զէյթուն։

Վերջին համբոյր տամ քեզ, մա՛յրիկ, Հատուցանես զայն սիրուհւոյս. Վերջին անգամ գրկեմ մեր հող, Ուր արդ կ՛իջնամ ի ծոցն անլոյս։

Խաչ մը տընկէ վըրաս, ու դուն Ուրախ լուրեր տար ի Զէյթուն։

Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան

Մկրտիչ Պեշիկթաշլյան

(Օգոստոս 18 1828, Կոստանդնուպոլիս - Նոյեմբեր 29 1868, Կոստանդնուպոլիս) արևմտահայ բանաստեղծ:

Պեշիկթաշլեանը կրթութիւն է ստացել Մխիթարեան միաբանութիւնում, եղել է Ղևոնդ Ալիշանի աշակերտը:

Ապրել է համեստ կեանքով, աշխատել է որպէս ուսուցիչ:

ՋԻՒԱՆԻ

Օտարներու լաւ բաները սովորենք Ոչ թէ վատ գործերուն հետեւենք, հայե՛ր, Չիցէ՛ ուղիղ ճանապարհից մոլորուենք, Կրենք ամէն տեսակ նախատինք, հայեր:

Պահպանենք մել լեզուն, մեր եկեղեցին, Մեր սովորութիւնը, ծէսը առանձին, Պապերից մնացած գանձ են թանկագին, Կը վկայեն երկինք ու երկիր, հայեր:

Մարդկութեան մէջ մենք էլ ջոկ ազգ ենք, զատ ենք, Մեր լեզուով խօսելու համար ազատ ենք, Մեր գոյութեան վնաս գործերը ատենք, Որ չլինենք կաղ ու ծուռ, հայեր:

Ջիւանի, պապերս կեանքերն են տուել, Որ իրանց կրօնը պաշտեն անարգել, Մինչեւ որ մեզ այս օրուան են հասցրել, Թափել են շատ արիւն ու քրտինք, հայեր:

«Ւնչ ունինք պահենք իրար սիրելով, Դրանից մեզի լաւ ուրիշ բան չկայ»

Աշուղ Ջիւանի

ՀՕՐ ԽՐԱՏԸ ՈՐԴՒՈՅՆ

Որդեակ, առ խրատս, մի լաւ օգնական ունեցիր, Քո անձը պաշտպանելու՝ ուսիդ հրացան ունեցիր, Գեղն առանց շուն չի լինի, ձեռիդ գաւազան ունեցիր, Թշնամիդ մտրակելու համար խարազան ունեցիր:

Աշխարհում խեղճ լինողը՝ հողին հաւասար կը լինի, Սրտումը վէրք կ՛ունենայ՝ անդեղ ու անճար կը լինի, Երանի այն տղային, լեզուանի ճարտար կը լինի, Իմ հոգիս, առ օրինակ, գովելու բերան ունեցիր:

Նիւթական միջոցներդ ապահովացու յարաժամ, Դժուար է ներկայումս մարդուն ապրել առանց դրամ, Ոչ մի տեղ չի գտնուիլ Մամոնայի պէս բարեկամ, Աշխատիր դու չափաւոր, համեստ գանձարան ունեցիր:

Ես որքան աշխատեցայ, թէ ունենամ մի օթեւան, Անկարող գտնուեցայ, չճարեցի պատսպարան, Թողնում եմ քեզի համար երկու հատոր լոկ երգարան Աշխատիր, աւելացուր, դու լաւ գովական ունեցիր:

Աշխատիր գուցէ ճարես, մի քանի օրավար լաւ հող, Հող ունեցողը երբեք չի մնալ քաղցած ու անփող, Ջիւանս քեզ կ՛աղաչեմ, յիշիր Աստուած, ունեցիր դող, Թէ կ՛ուզես կարդալու գիրք՝ Սուրբ Աւետարան ունեցիր:

Ջիւանի

ՁԱԽՈՐԴ ՕՐԵՐԸ

Ձախորդ օրերը ձմռան նման կու գան ու կ՛երթան, Վհատելու չէ, վերջ կ՛ունենան, կու գան ու կ՛երթան, ...Դառը ցաւերը մարդու վրայ չեն մնայ երկար, Որպէս յաճախորդ՝ շարուէ-շարան կու գան ու կ՛երթան:(2)

Փորձանք, հալածանք եւ նեղութիւն ազգերի գլխից Ինչպէս ճանապարհի քարաւան կու գան ու կ՛երթան, Աշխարհը բուրաստան է՝ յատուկ, մարդիկը ծաղիկ, Որքան մանուշակ, վարդ, բալասան կու գան ու կ՛երթան:(2)

Ոչ ուժեղը թող պարծենայ, ոչ տկարը տխրի, Փոփոխակի անցքեր զանազան կու գան ու կ՛երթան, Արեւը առանց վախենալու ցայտում է լոյսը, Ամպերը դէպի աղօթարան կու գան ու կ՛երթան:(2)

Երկիրը ուսեալ զաւակին է փայփայում մօր պէս, Անկիրթ ցեղերը թափառական՝ կու գան ու կ՛երթան, Աշխարհը հիւրանոց է, Ջիւան, մարդիկը հիւր են, Այսպէս է կանոնը բնական, կու գան ու կ՛երթան:(2)

Ձախորդ օրերը ձմռան նման կու գան ու կ՛երթան, Վհատելու չէ, վերջ կ՛ունենան, կու գան ու կ՛երթան:

Ջիւանի

ԱՐԱՄԱՅԻՍ ՍԱՀԱԿԵԱՆ ԳԱԼԻՍ Է ՄԻ ԺԱՄԱՆԱԿ Գալիս է մի ժամանակ, Որ զաւակը քո թանկ Ինչ որ մէկին աշխարհում Աւելի է սիրում:

Գալիս է մի ժամանակ, Որ զաւակը քո թանկ Մոռանում է լիովին Տառապանքդ խորին:

Գալիս է մի ժամանակ, Որ զաւակը քո թանկ Իրեն զգում է իրոք Քեզանից էլ խելոք:

Գալիս է մի ժամանակ, Որ զաւակը քո թանկ Քեզ չի ուզում տեսնել իր Շրջապատում ընտիր:

Բայց եւ գալիս է արագ Այնպիսի ժամանակ, Որ նա զղջո՛ւմ է, տխրո՛ւմ: Սակայն դու չես լինելու: Արամայիս Սահակեան

ՍԻՐՈՒՄ ԵՄ «Ինչքան բաներ կան կեանքում ատելի, ես չգիտէի ...» Պ. Սեւակ

Սիրելի Սեւակ, Ես համբուրել եմ շիրիմը քո թանկ Եւ ուխտատեղի կոչել սիրելի: Եւ նրա համար, որ հողագնդում եղել է Սեւակ, Հողագունդն արժէ սիրել աւելի ...

Իսկ հողագունդը դու շատ ես սիրել: Եւ որքան շատ ես ազնիւը սիրել, Այնքան էլ սուտն ես ատել աւելի:

Իսկ հողագնդում, եթէ ճիշդն ասենք, Եւ լաւ բաներ կան, որ պիտի տեսնենք:

Ամէնից առաջ՝ բնութիւնը մայր ... Այս տիեզերքում կա՞յ ուրիշ մի վայր, Որ այդքան լինի Նուրբ ու սիրելի:

Երեւի միայն մա՜յրն է իսկապէս Մայր բնութեան պէս:

Իսկ աղջիկները՝ սուրբ ու սատանայ: Թէ եկ, վարդապետ, ու մի խենթանայ ...

Եւ առհասարակ՝ մի գիւտ է մարդը, Որի լաւն է շատ եւ ոչ թէ վատը:

Յետոյ ժպի՜տը, գրողը տանի: Ժպտալ չգիտի ոչ մի կենդանի:

Յետոյ՝ աչքե՜րը սիրահարների, Կամ հանդիպումը երկու շուրթերի,

Ի՞նչ կայ սրտայոյզ, ուրախ աւելի, Քան թէ ծնունդը նոր երեխայի:

Երբ խօսում է նա, Երբ ... վազում է նա, Երբ որ գնում է դպրոց, ինստիտուտ Ժամադրւում է գիշերները մութ ...

Եւ մեր օրերին բաւական տիպիկ՝ Իր ջահել հայրը դառնում է պապիկ: Թոռների հետ շրջում է համեստ, Ամէն ինչի մէջ փնտռում է արուեստ ... Աշխարհը դատարկ զգեստ կը լինի, Եթէ աշխարհում արուեստ չլինէր ...

Իսկ ազնիւ մարկանց Չի փոխարինի ոչ մի տեսակ գանձ: Մարդկանց սիրում են ... ծնուելուց առաջ, Նաեւ՝ ապրելիս, երբ ազնիւ են, քաջ: Իսկական մարդկանց՝ մեծ երախտիքով Սիրում են նաեւ ... մեռնելո՛ւց յետոյ: Յիշենք, թէ որքա՜ն Սուրբ շիրիմներ կան, Որ նենգ ապրողից թանկ են աւելի: Եւ մէկն էլ քոնն է, Պարոյր Սիրելի: Ահա թէ ինչու Ես չեմ երկնչում -ինչքա՜ն բաներ կայ կեանքում սիրելի, Ես չգիտէի ... Արամայիս Սահակեան

ՍԻՐԵԼԻ ՈՒՍՈՒՑԻՉ Սիրելի ուսուցիչ, ձեզ տեսայ ես նորից Բայց արդէն ճերմկած աւելի, Եւ գիտեմ որ մէկն էլ այդ սպիտակ մազերից, Եղել է իմ մեղքով, իմ մեղքով երեւի:

- Համբուրում եմ ձեզ հիմա Եւ գլուխ եմ խոնարհում Դուք ինձ համար, ինձ համար Երկրորդ ծնող աշխարհում:

Աչքերիդ լոյսերը, լոյսերը հարազատ Անցել են իմ ջահել աչքերին Եւ գիտեմ որ դուք ինձ, յիշել էք անընդհատ Ինչպէս որ յիշում էք, յիշում էք բոլորին:

- Համբուրում եմ ձեզ հիմա Եւ գլուխ եմ խոնարհում Դուք ինձ համար, ինձ համար Երկրորդ ծնող աշխարհում:

Ինձ նորից հարցրէք այն անցած դասերից Այն անցած խօսքերից անհամար, Եւ եթէ սխալուեմ, ուղղեցէք ինձ նորից Ես յաւերժ աշակերտ, աշակերտ ձեզ համար:

- Համբուրում եմ ձեզ հիմա Եւ գլուխ եմ խոնարհում Դուք ինձ համար, ինձ համար Երկրորդ ծնող աշխարհում: Արամայիս Սահակեան

ԱՄԷՆԻՑ ՇԱՏ Երբ աշխարհ եկայ, Ես ամէնից շատ մօրս սիրեցի:

Ընկեր ունեցայ, Եւ ամէնից շատ նրան սիրեցի:

Սիրահարուեցի Եւ ամէնից շատ մէկին սիրեցի:

Երբ ծնողք դարձայ, Ես ամէնից շատ որդուս սիրեցի:

Հիմա, երբ մեծ եմ, նորից աշխարհում Ես ամէնից շատ իմ մօրն եմ սիրում ... Արամայիս Սահակեան

ՀԱՄՕ ՍԱՀԵԱՆ

ԳԱՐՈՒՆԴ ՀԱՅԵՐԷՆ Է ԳԱԼԻՍ

Գարունդ հայերէն է գալիս, Ձիւներդ հայերէն են լալիս, Հայերէն են յորդում ջրերդ:

Հաւքերդ երգում են հայերէն, Խոփերդ հերկում են հայերէն, Հայերէն են տոկում գրերդ:

Արեւդ հայերէն է ծագում, Ծառերդ հայերէն են ծաղկում, Հայերէն են պայթում բառերդ:

Հունդերդ ծլում են հայերէն, Ձեռքերդ կռում են հայերէն, Հայերէն են լռում քարերդ:

Ձորերդ շնչում են հայերէն, Զոհերդ ննջում են հայերէն, Հայերէն են տանջում ցաւերդ:

Որքան էլ ձեռքից գնացել, Դու էլի հային ես մնացել, Հայերէն են յառնում սարերդ:

Թող Աստուած եղածը պահի, Եւ յետոյ ինչ էլ պատահի, Ձիւներդ հայերէն են լալու, Գարունդ հայերէն է գալու, Հայերէն են գալու դարերդ…

Համօ Սահեան

ԳԵՂԱՄ ՍԱՐԵԱՆ

ԵՐԿԻՐ ԻՄ

Հովերուն դէմ չեն երերար Լոյսերըդ քու պայծառ ու վառ, Երէկը քու ետ չի դառնար, Ո՜վ իմ երկիր լուսապայծառ:

Քու հեւքիդ հետ կ'ապրինք մէկտեղ Ու կը շընչենք քեզ հետ մէկտեղ. Մեզ հետ մէկտեղ ճամբայ անցած, Ո՜վ երկիր իմ լուսապայծառ:

Լոյսերըդ՝ հազար, յոյսերըդ՝ բիւր, Քու ճակատիդ պըսակ են վառ. Ջըրանցքներուն կանչը՝ համբոյր, Ո՜վ երկիր իմ լուսապայծառ:

Վաղուան գալիք օրուան համար Մենք կեանքը մեր չենք խընայէր, Երկիր իմ վառ, լուսավարար, Լուսապայծառ, լուսապայծառ:

ԳԵՂԱՄ ՍԱՐԵԱՆ

ԻԳՆԱ ՍԱՐԸԱՍԼԱՆ

ԿԱՆՉԷ, ԿԱՄ ՄԻ ԿԱՆՉԵՐ, ԵՍ ԿՈՒ ԳԱՄ ԵՏԵՒԷԴ

Բանաստեղծ Իգնա Սարըասլան իր սիրային ամենագեղեցիկ տաղերը նուիրած է Լօ-ին, անանուն ու անյայտ այն սիրականին, զոր ամէն մարդ անպայման ունի իր կեանքին մէջ: Վայ անոր որ չունի սիրելի մը, վայ անոր որ չունի մէկը որուն հետ պիտի ուզէր ըլլար:

Ուր ուր որ հալածեն զիս անվերադարձ ճամբաներու մէջ չեմ մոլորիր դարձեալ քեզի կը վերադառնամ - չեմ կորսուիր Լօ: Ուր ուր որ աքսորեն զիս կոկոն յոյսերով - գոյն գոյն երազներով կրկին քեզի կը վերադառնամ - չեմ շփոթիր Լօ: Ուր ուր որ ալ տարագրեն զիս տատրակ մը կ'ըլլամ - աննման սիրերգներով դարձեալ քեզի կը վերադառնամ - չեմ տատամսիր Լօ: Ուր ուր որ ալ տանին զիս կողմնացոյցի սլաք կ'ըլլամ կրկին քեզի կը դառնամ-բեւեռս իմ Լօ:

Իգնա Սարըասլան

ՍԱՐՄԷՆ ՀՈՎՎԻ ՍԷՐԸ

Հովիւ է այն ջահել տղան, Աչքերը՝ սեւ, կուրծքը՝ լայն, Մեր կոլխոզի սիրուն Սոնան Սրտանց սիրում է նրան:

Հովիւն էլ իր հոգու խորքում Նրան սիրում է թաքուն, Ու երբ Սոնան գալիս է սար, Կարծես արեւն է ծագում:

Ամպերը մութ, մշուշ անծայր Ցրւում, կորչում են անձայն, Ծովածաւալ երկինքը ջինջ Կապում է վառ ծիածան:

Բայց երբ սարում չկայ Սոնան, Տխուր-տրտում է տղան. Հովիւ հսկան առանց սիրոյ Ծարաւ ծաղկի է նման:

Ու երբ մթնում շողում են վառ Գիւղի լոյսերը պայծառ, Իրար կանչում են կարօտով Երկու ջահել սիրահար:

Սարմէն

ՍԻՐՈՅ ԵՐԳ

Ձմեռ ու ձիւն է չորս բոլոր, Քամին մեր դուռն է ծեծում, Նստած մենակ, մտամոլոր' Երազում եմ ու թախծում:

Հեռու հանգում ծիլ ու ծաղիկ Ննջում են լուռ, ձիւնի տակ.... Յանկարծ գալիս ես, ո՜վ աղջիկ, Ինչպէս գարնան ծիծեռնակ:

Երբ դու եկար, էլ ինչ ձմեռ. Դրսում գարուն է կանաչ, Ծաղկով լցուել է ձորը մեր, Չորս կողմ' կոկոն ու կարկաչ:

Ա՜խ, շատ տխուր է առանց քեզ, Դու' կեանք, դու' երգ, խնդութիւն- Իմ սեւաչեայ, իմ լուսերես, Բարով, բարով եկար տուն:

Սարմեն

Է Է Է՛

Հիւանդ պառկած եմ ես մահճում. Դուրսը' գարուն, ծիծաղ, կատակ. Աշխոյժ առուն է կարկաչում Պատուհանիս նայուածքի տակ:

Տխուր եմ ես. մաշուել մահճում. Մրրկայոյզ կեանքից հեռու. Այս միտքն է իմ հոգին տանջում, Սիրտըս կտցում որպէս ուրուր:

Բայց խնդում է հոգիս յանկարծ, Կեանքիս աղբիւրը յորդանում, Բռնկւում է հուրըս հանգած, Մահուան ստուերը չքանում:

Շարասիւներն են անքանակ Ծփում~անցնում խուռն ու խնդուն, Նրանց հզօր քայլերգի տակ Մեր փողոցն է ուրախ թնդում:

Դրօշների ծփանքի տակ Գնում, գնում են միասին. Օ՜, իմ երգն են երգում նրանք, Յաղթանակի, գարնան մասին:

Սարմէն

ՀԱՅՐԵՆԻՔ

Անցած դարերին հայեացքըս յառած` նայում եմ հեռուն, Մեր ժողովրդի ոլորապտոյտ մեծ ճանապարհին, Արարատի պէս յաւիտենական ու մտախոհուն` Յառնում են իմ դէմ մեր պապերը հին:

Ահա սարից-սար, աշխարհից-աշխարհ թափառ, դեգերուն, Ուրարտու երկրի գարնան գունեգեղ արևածագին` Ելնում է իմ դէմ նախահայրը` շանթը աչքերում, Վիշապակործան աղեղը ձեռքին:

Որպէս փառապանծ դիւցազուն կանգնած Սիփանոս լանջին Դիւթուած, կախարդուած դիտում է ծփուն ծովը Բզնունեաց, Առատ ըմպում է անկախ վայրկեանի հրճուանքն առաջին, Ձիւնոտ լեռների կախարդանքն անանց:

Թողած արևշատ երկիրն արգաւանդ, հողը հայրական, Անսանձ տարերքի զարկին մատնելով տուն ու ընտանիք, Նետահարելով բռնակալ Բէլի սիրտը դիւակում` Որոնում է նա ազատ հայրենիք:

Թշնամու գլխին, որպէս մահաբեր փոթորկածին շանթ, Ահեղ իջնում է հայրենապաշտպան թուրը Վարդանի, Որ իր արեան մէջ տապակուի անվերջ բռնապետը ժանտ, Ու ազատ շնչի հողն Հայաստանի:

Տեսնում եմ` հեծած Քուռկիկ Ջալալին, ձեռքին կայծակ-թուր, Կռիւ է գնում Դաւիթը ընդդեմ Մսրայ Մելիքի, Զարկում է, զարկւում Սասնայ կորիւնը` հզօր, քաջակուռ` Յանուն հարազատ իր հայրենիքի:

Մեռնում է Դաւիթ` սուրբ հայրենիքի կարօտն իր սրտում, Եւ այդ կարօտը անցնում է անվերջ սերնդից-սերունդ, Ու սերունդներից, որպէս անմարում, անմահ սրբութիւն` Ժառանգում է մի ամբողջ ժողովուրդ:

Մահճակալը լացող հորովելով է դաշտերն ակօսում, Ապառաժի պէս մէջքին նստել է օտարը դժնի, Հնձուորի աչքից ոսկի հասկերին արցունք է հասնում, - Հայրենիք, ազատ հայրենիք չունի:

Պանդուխնտ հիւծւում է օտարութեան մէջ գիշեր ու ցերեկ, Կարօտով դիմում երկնքով անցնող ամէն թռչունի, Հոգու յոյզերից յօրինում է նա աղէկտուր երգ, Հայրենիք, ազատ հայրենիք չունի:

Եւ բազմաքարքար մեր ժողովուրդը դարեր անդադրում Մի երազ ունէր` ամէնից շքեղ, վառ' ու գեղեցիկ, Այս արևի տակ, արևափափաք անծիր աշխարհում Ունենալ մի շէն, ազատ հայրենիք:

Ու գալիս էին, անվերջ յաջորդում սերունդ-սերնդին. Բայց անկատար էր մնում երազն այդ` այրող ու անշէջ, Եւ աշխարհում լոկ տոկուն, անկոտրում մեր ժողովրդին Հայրենիք տուեց Հոկտեմբերը մեծ:

Մեր սիրտը թնդաց, մեր կեանքը դարձաւ խորն ու իմաստուն, Փռուեց, մեծացաւ, օվկէանոս կտրեց մեր լիճը փոքրիկ, Ողբի ու որբի երկիրը դարձաւ հերոսների տուն, Ծնուեց մի ազատ, անպարտ հայրենիք:

ՍԱՐՄԵՆ

Սարմեն (1901 -1984)

Սարմեն (Արմենակ Սարգսի Սարգսեան, 1901, Մարտ 1 - 1984, Փետրուար 18) - հայ բանաստեղծ, ՀԽՍՀ մշակոյթի վաստակաւոր գործիչ (1967), ԽՍՀՄ Գրողների Միութեան անդամ 1934-ից։ Նրան Սարմեն գրական անունով է կնքել իր ուսուցիչ Եղիշէ Թերլեմեզեանը։ Սարմեն անունը կազմուած է բանաստեղծի ազգանուան առաջին վանկի (Սար) և անձնանուան երկրորդ վանկի (մեն) մէկտեղումից։

Ծնուել է Արևմտյան Հայաստանի Ռշտունիք գաւառի Պախվանց գյուղում։ Նրա ծնողները զոհուել են 1915-ի Մեծ եղեռնի ժամանակ։ Սարմենի մանկութիւնն անցել է մանկատներում։ 1932-ին աւարտել է Երևանի համալսարանի լեզուագրական ֆակուլտետը։ Նրա առաջին բանաստեղծութիւնը` «Դէպի Աստուած», լոյս է տեսել 1919-ին, Թիֆլիսի «Փարոս» թերթում։ Սարմենը Հայկական ԽՍՀ պետական հիմնի տեքստի հեղինակն է։ Նրա բանաստեղծութիւնների տեքստով հայ կոմպոզիտորները ստեղծել են բազմաթիւ երգեր։

Պարգևատրվել է Հոկտեմբերեան յեղափոխութեան, Աշխատանքային Կարմիր Դրօշի, Կարմիր աստղի և «Պատուոյ Նշան շքանշաններով։ Մահացել է Երևանում։

ՈՒԻԼԻԱՄ ՍԱՐՈՅԵԱՆ

The Best of William Saroyan Ուիլիամ Սարոյեանի Լաւագոյն Խօսքը

"I should like to see any power of the world destroy this race, this small tribe of unimportant people, whose wars have all been fought and lost, whose structures have crumbled, literature is unread, music is unheard, and prayers are no more answered. Go ahead, destroy Armenia. See if you can do it. Send them into the desert without bread and water. Burn their homes and churches. Then see if they will not laugh, sing and pray again. For when two of them meet anywhere in the world, see if they will not create a new ARMENIA."

transl. to Armenian

«Աշխարհի վրայ չկայ ոյժ, որ կարենայ աւերել այս ազգը...
Ան իր մղած պատերազմներու մէջ յաղթեր է ու յաղթուեր. անոր գրականութիւնը դեռ չէ կարդացուած, երաժշտութիւնը չէ ունկդրուած, իսկ աղօթքները՝ մնացած են անարձագանգ:

Շարունակեցէ՛ք աւերել այս ազգը: Աւերեցէ՛ք Հայաստանը, անապատները քշեցէ՛ք հայերը, ձգեցէ՛ք զանոնք առանց հացի ու ջուրի, այրեցէ՛ք անոնց տուներն ու եկեղեցիները եւ ապա տեսէ՛ք...

Անոնք չե՞ն ծիծաղիր նորէն...
Չե՞ն երգեր ու աղօթեր նորէն...
Որովհետեւ երբ երկու հայ հողագունդի վրայ որեւէ տեղ իրարու հանդիպին, տեսէք թէ անոնք չե՞ն կերտեր նոր ՀԱՅԱՍՏԱՆ:

ԴԷՊԻ ՊԻԹԼԻՍ ՈՒԻԼԻԱՄ ՍԱՐՈՅԵԱՆԻ ՀԵՏ . . . . . . . . . . . . . . . . .Սարոյեանի հետ մեր ճամբորդութեան ընթացքին, ան ամէնէն աւելի գործածեց գեղեցիկ, աղուոր, սքանչելի, հրաշալի, պատուական ածականները: Մեր ճամբուն վրայ, տեղի կամ անտեղի, այնքան շատ իմացանք այդ ածականները, որ երբեմն սկսանք տարակուսիլ, թէ արդե՞օք Սարոյեան զանոնք կը գործածէր, առանց գիտնալու անոնց իմաստը: Եթէ երբեմն իր այդ սքանչացումը չարտահայտէր անգլերէնով, մենք իրաւունք պիտի ունենայինք մեր տարակոյսին մէջ. բայց ի՛նչ ըսել այդ պիութիֆուլին կամ ուանտըրֆուլին, որոնք անգլերէնով կ'արտահայտէին Սարոյեանի սքանչացումը. տեղի կամ անտեղի, երբեմն ամենապարզ առիթներով:

Չեմ կրնար մոռնալ: Սամսունի մէջ կ'անցնէինք շուկային քովնտի մէկ փողոցէն, երբ Սարոյեան լսեց շունի մը հաջոցը: Շիտակը ըսելու համար, մենք ալ լսեր էինք այդ ձայնը, բայց կարեւորութիւն չէինք տուած: Իմաստ մը, կամ անսովոր բան մը չունէր այդ հաջոցը մեզի համար: Բայց Սարոյեանին համար ունէր: Կեցաւ, ակնարկներովը փնտռեց շունը:
Աղտոտ ու քոսոտ շուն մըն էր ան: Պահ մը նայեցաւ շունին եւ.

- Ի՜նչ աղուոր շուն է ... ինչ գեղեցի՜կ կը հաջէ ... ըսաւ:

Առաջին անգամ կը տեսնէի մէկը, որ այդ սովորական հաջոցին մէջ գեղեցկութիւն մը կը տեսնէր: Իրականութեան մէջ, շատ անգամ այդ դէպքերն ու դէմքերը այնքան ալ գեղեցիկ չէին, բայց Սարոյեան բարութեան ու գեղեցկութեան այնքան սիրահար էր, որ ԳԵՂԵՑԻԿ է ըսելով կ'ուզէր գեղեցկացնել, կամ գեղեցիկ տեսնել ամբողջ աշխարհը:

Պետրոս Զօպեան

ՊԱՐՈՅՐ ՍԵՒԱԿ ՄԵՌՆԵԼ

Եթէ մեռնել... Թող որ մեռնեմ Հուր-կայծակից` Միանգամից, Մի վայրկեանում, Յանկարծակի, Այնքան արդար, Խղճիս ձայնին միշտ ունկընդիր, Որ` համաձայն բիբլիական հին լեգենդին` Հանգիստ անցնեմ և ասեղի նեղլիկ ծակից... Եթէ մեռնել... Թող սպանուեմ, Թող կործանուեմ Այնպէս ապրած ու բան արած, Որ նորածին մանուկների տեսքով նորից Վերածնուեմ` Իմ անունով կնքեն նրանց... Եթէ գամուել` Փարոսի պէս, Արնաքամուել` Հերոսի պէս, Ու քրքրուել` Դրօշի պես... Եթէ մեռնել... Բայց առայժմ ապրել է պէտք: ՊԱՐՈՅՐ ՍԵՒԱԿ

ՄԱՐԴԸ ԱՓԻ ՄԷՋ Աշխարհում կայ ջահելութիւն Կայ կեանք Կայ սէր Կան տղաներ և աղջիկներ Կայ շէկ կայ սև

Եւ մի աղջիկ Սև աչքերով սև մազերով Ինձ գերել է խելքից հանել իր նազերով

Գալիս է նա և շատ յաճախ Ձեռքս բռնում ափս բացում Սև աչքերը մերթ կկոցում Մերթ լայն բացում Մերթ փակում է Սկսւում է գուշակումը

Ապու Ապու կապու կապու Եկ մի տեսնենք ինչ կայ ափում Աթու աթու թուհ հա թուհ Տեսնենք տղան ինչ է ասում Անամ փերու չանամ փերու

Եւ մի օր էլ չեմ համբերում Գիտեմ Գիտեմ Գուշակ էլ ես կախարդ էլ ես Չէ որ դու ինձ ոտքով գլխով կախարդել ես Բայց իմ ափը ինչ է տալիս Ինք գիտես որ մի ափը Մինչև անգամ ծափ չի տալիս Ախար ինչ կայ այդ ափի մէջ Կ՛ուզես դառնամ ՄԱՐԴ ԱՓԻ մէջ

Մարդկանց առաջ և քո առաջ Ահաւասիկ ինքս եմ բացում Ինչ որ ունեմ ինչ որ չունեմ Իմ հոգու մէջ Մարդկանց առաջ և քո առաջ Ահաւասիկ ինքս եմ բացւում Ինչպէս մանուկն օրորոցում Երբ Շոգում է:

Պարոյր Սեւակ

ՄՕՐ ՁԵՌՔԵՐԸ Այս ձեռքերը` մօ՜ր ձեռքերը, Հինաւուրց ու նո՜ր ձեռքերը... Ինչե՜ր ասես, որ չեն արել այս ձեռքերը... Պսակուելիս ո՜նց են պարել այս ձեռքերը` Ի՜նչ նազանքով, Երազանքո՜վ: Ինչե՜ր ասես, որ չեն արել այս ձեռքերը... Լոյսը մինչև լոյս չեն մարել այս ձեռքերը, Առաջնեկն է երբ որ ծնուել, Նրա արդար կաթով սնուել: Ինչե՜ր ասես, որ չեն արել այս ձեռքերը... Զրկանք կրել, հոգս են տարել այս ձեռքերը Ծով լռութեա՜մբ, Համբերութեա՜մբ, Ինչե՜ր ասես, որ չեն արել այս ձեռքերը... Երկինք պարզուած սիւն են դառել այս ձեռքերը, Որ չփլուի իր տան սիւնը` Որդին կռուից դառնայ տունը: Ինչե՜ր ասես, որ չեն արել այս ձեռքերը... Մինչև տատի ձեռք են դառել այս ձեռքերը, Այս ձեռքերը` ուժը հատած, Բայց թոռան հետ նոր ուժ գտած... Քար են շրջել, սար են շարժել այս ձեռքերը... Ինչե՜ր, ինչե՜ր, ինչեր չարժեն այս ձեռքերը` Նուրբ ձեռքերը, Սո՜ւրբ ձեռքերը: ...Եկէք այսօր մենք համբուրենք որդիաբար Մեզ աշխարհում ծնած, սնած, Մեզ աշխարհում շահած, պահած, Մեզնից երբեք չկշտացած, Փոշի սրբող, լուացք անող, Անվերջ դատող, անվերջ բանող ա'յս ձեռքերը` Թող որ ճաքած ու կոշտացած, Բայց մեզ համար մետաքսի պէս խա՜ս ձեռքերը... Պարոյր Սեւակ

ՄԱՐԴ ԷԼ ԿԱՅ, ՄԱՐԴ ԷԼ

Մարդ կայ՝ ելել է շալակն աշխարհի, Մարք կայ՝ աշխարհն է շալակած տանում... Դու, որ սխալուել, սակայն չես ստել, Կորցրել ես յաճախ, բայց նորից գտել. Դու, որ սայթաքել ու վայր ես ընկել, Ընկել ես, սակայն երբեք չես ծնկել, Այլ մագլցել ես կատարից կատար, Ելել ես անվերջ, բարձրացել ես վեր՝ Քո ահեղ դարից առնելով թևեր... Ելել ես, որ ողջ աշխարհը տեսնես, Որ անօրինակ քո դարը տեսնես, Բոլոր կերպերով դու նրան զգաս, Շահածով խնդաս, կորուստը սգաս... Ելել ես իբրև նրա մունետիկ, Որ նրա հեռուն զգաս քեզ մօտիկ, Որ ճշմարտութեան ափերը տեսնես, Ծպտըւած ստի խաբելը տեսնես, Որ չվախենաս, որ չվարանես՝ Անարդարութեան դէմքը խարանես... Ահա թե ինչու դու այսքան տարի, Դու որ հարազատ ծնունդն ես դարի, Քայլում ես անդուլ, առաջ ընթանում, Քայլում ես այնպէս ծանր ու վիթխարի, Ասես աշխարհն ես շալակած տանում... Մարդ կայ՝ աշխարհն է շալակած տանում, Մարդ կայ՝ ելել է շալակն աշխարհի... Նա, ով ելել է շալակն աշխարհի, Աշխարհում երբեք թաց տեղ չի քնում, Գիտի թէ ու'մ հետ և ու'ր է գնում, Ու'մ մեռելին է անարցունք լալիս, Ու'մ խօսքի վրայ ստից ծիծաղում, Ու'մ հետ դինջ նստած նարդի է խաղում, Հարկ եղած դէպքում և տանուլ տալիս... Վերից է նայում ցածրում կանգնածին, Չի նայում երբեք ներքև ընկածին. Վերև կանգնածի աղջկան, որդուն, Սիրուհուն անգամ ու քարտուղարին Ո՜նց է քսմսուում, ու շողոքորթում... Որտեղ մի պատառ չաղ ու իւղալի՝ Կանգնած է այնտեղ նա երկիւղալի... Հեշտ զրպարտում է՝ երբ տեղն է գալիս, Նոյն հեշտութեամբ էլ իր մեղքն է լալիս... Ամէ՜ն ինչից շատ, ամէ՜ն ինչից վեր, Հարազատ մօրից և որդուց աւել, Աշխարհում նա իր աշխարհն է սիրում... Սու'տ է: Նա այնտեղ իր շահն է սիրում: Ամէ՜ն ինչից շատ, ամէ՜ն ինչից վեր, Նա պատմութեան մէջ իր դարն է սիրում... Սու'տ է: Նա դարի աւարն է սիրում: Ամէ՜ն ինչից շատ, ամէ՜ն ինչից վեր, Մեր կեանքն է սիրում, մեր նորն է սիրում... Սու'տ է: Նա միայն իր փորն է սիրում: Ամէ՜ն ինչից շատ, ամէ՜ն ինչից վեր, Գաղափարական իր հօրն է սիրում... Սու'տ է: Ո'չ հօրը, ո'չ մօրն է սիրում, Թանկ չէ ո'չ որդին, և ո'չ էլ թոռը: Ամէ՜ն ինչից շատ, ամէ՜ն ինչից վեր Սիրում է կեանքում նա իր .....աթոռը: Աթոռն է սիրում Ու նրան տիրում. Ցանկացած գնով ելնում է նա վեր, Փորձում է թռչել նա առանց թևեր, Անվերջ սողալով առաջ է գնում, Գնում է այսպէս և... տարեց - տարի Ելնում է այսպէս.... շալակն աշխարհի: Մարդ կայ՝ աշխարհն է շալակած տանում, Մարդ կայ՝ ելել է շալակն աշխարհի.... Պարոյր Սեւակ

ՊԱՏԱՀԱԲԱՐ ԵՆ ՊԱՏԱՀՈՒՄ ԿԵԱՆՔՈՒՄ

Մի՛շտ էլ սիրածին պատահաբար են պատահում կեանքում Ու հրաժեշտ են տալիս սիրածին անհրաժեշտաբա ՜ր…

Թէ կ՛ուզես՝ լռի՛ր Թէ կ՛ուզես՝ ոռնա՜, Թէ կ՛ուզես՝ ծամիր սեփական լեզուդ: Թէ կ՛ուզես՝ խցիր բերանդ բարձով, Թէ կ՛ուզես՝ ոտքով հարուածիր բարձին. Հավատացեալ ես՝ հայհոյիր աստծուն, Հավատացեալ չես՝ աստծուն հաւատա. Թէ կ՛ուզես՝ ուզիր է՛լ չուզել- իզո՜ւր, Թէ կ՛ուզես՝ ուզիր է՛լ չապրել-իզո՜ւր… Ու, եթէ կ՛ուզես, ապրելն այս է հենց, Եւ սէրն իսկական հենց այս է որ կայ.

-Պատահաբար ես պատահում կեանքում, Անհրաժեշտաբար հրաժեշտ տալիս… Պարոյր Սեւակ

ՄԻԱՆԳԱՄԻՑ

Ասում են, թէ միանգամից կեանքում ոչի՜նչ չի կատարւում. Միանգամից ո՛չ մի կարպետ եւ ո՛չ մի գորգ չի պատըռւում, Միանգամից բերդ չի շինւում ու չի քանդւում միանգամից, Միանգամից ձիւն չի գալիս եւ չի փչում անգամ քամին: Մի՛րգ չի հասնում միանգամից, ո՜ւր մնաց թէ՝ խելոքանան, Զո՛յգ չեն կազմում միանգամից, ու՜ր մնաց թէ՝ երեքանան: Միանգամից չեն կշտանում եւ չեն զգում ջրի կարիք. Ո՛չ այսօրն է անցեալ դառնում, ո՜չ էլ վաղն է դառնում գալիք:

Այս ամէնը ճիշդ է, հարկա՛ւ, Հենց այսպէս է, ինչպէս որ կայ: Սակայն եթէ իմ կեանքի մէջ գէթ հարցնէին մի՛ անգամ ինձ, Թէ ես ի՞նչ եմ գերադասում, Ի՞նչ եմ ուզում Ու երազում, Ես կ՛ասէի. - Ինչ լինում է՝ թող որ լինի ՄԻԱՆԳԱՄԻ՜Ց...

1962 Պարոյր Սեւակ

Արդէն 10 տարի, 110 տարի, 1010 տարի Ես վախենում եմ` շա՜տ եմ վախենում Բիւրաւոր ու բո՜ւթ հաւատացեալից, Բիւրատեսք ու սո՜ւտ հաւատացեալից:

Եթէ աստուած էք, Փչեցէ՛ք նրանց բոլո՜ր մոմերը, Մարեցէ՛ք նրանց կանթեղներն ամէ՜ն, Հանգցրէ՜ք նրանց ջահերն այլազան, Որ եղիցի լո՜յս... Եւ ո՜չ մի գաւթում մի՜ ընդունեցէք Նրանց մատաղը, Որ իրենցը չէ՜, այլ գողացուա՜ծ է: Մերժեցէ՛ք նրանց զոհն էլ խոստացեալ, Որ զոհ չգնա ի՜նքը` հաւա՜տը` Մաքուր վսեմը, անկեղծ անսո՜ւտը:

Ու թէ աստուած էք, ամո՜ւր փակեցէ՛ք Ձեր ականջներն էլ Նրանց սողոսկուն աղօթքի դիմաց` Անգիր, ինքնահոս, հաշուեկշռուած այն աղօթքների, Որով խաբում են ո՜չ իրենց, այլ ձե՜զ: Եւ բաւակա՜ն է, հասկացէ՛ք ընդմիշտ, Որ աստծուն նոյնիսկ հայհոյողները Շա՜տ աւելի են գերադասելի, Վասնզի նրանց բարկացրել է Ի՜նքը` հաւա՜տը` Խոցուած, արիւնոտ, Այրուող, ապտակուած, Ցաւած, ճչացող Մանուկ հաւա՜տը, Որ հա՜յր դառնալու համար է ծնուել:

Ու եթէ հա՜յր էք, մի՛ թողէք, Որ սուտ հաւատացեալներն Ըսպանեն նրան:

Ինչքան էլ ծանր է մանուկ պահելը, Մանուկ թաղելը ծա՜նր է աւելի՜:

Պարոյր Սեւակ

Ու երբ մինչև իսկ այլուրից (դեռ տա՜ք)

Դու նո՛ւյն մարմինն ես հիշում բնազդով,

Երբ հոտն էլ սուրճի նրա՛ն յիշեցնում

Եւ քո գունազարդ քնի փոխարէն

Անքնութիւն է փռում սպիտակ.

Երբ աստղերն իրենց կլորակ սանրով

Մազերդ են սանրում, իսկ դու վերստին

Շոյանքի սովոր քո մազերի մէջ

Նո՛յն հանգստարար մատներն ես զգում.

Երբ օտար մէկի շարժումի, դէմքի

Նմանութիւնը հեռու-մօտաւոր

Ոտներդ է ասես դնում գիպսի մէջ,

Իսկ միտքդ բեկում այնպէ՛ս կտրական,

Ինչպէս լոյսերի վետվետումներից

Երկաթգծերն են կարծես ջարդոտւում.

Երբ անձրևներից հողն ասես թթւում

Եւ ստիպում է ռունգո՜վ էլ զգալ,

Որ մենակ ես դու իբրև մի …

Իգրեկ,

Իսկ ինչ-որ մի տեղ կամ հենց քո կողքին

Կայ մի

Իքս ուրիշ, առանց որի դու

Խնդիր չե՜ս կազմի, ո՛չ էլ կը լուծես,-

Մի՛շտ, ամէ՜ն անգամ պաշարում է քեզ

Նոյն զգացումը անճեղք ու անդուռ,

Եւ հասկանում ես, որ մարդն, ի վերջոյ,

Նորի՛ց չի սիրում, սիրում է կրկի՜ն,

Քանզի կայ մթին մի կախեալութիւն

Ջղի և արեան, հոգու և կրքի.

Քանզի նշանը հանման-գումարման

Այդ մե՛նք չենք դնում լուծուելիք խնդրում.

Քանզի թէպէտ— բախտ մենք ենք փնտռում,

Բայց բա՛խտը,

Բա՛խտը,

Բա՜խտն է մեզ ընտրում …

Ուստի մինչև իսկ սիրառատ հոգին

Նորի՛ց չի սիրում, սիրում է կրկի՜ն… Պարոյր Սեւակ

ԲԱՐԵՒ - Բա՛րեւ, - Մէկ հատիկ այս բառն եմ ասում՝ Կնքուած անձնագիր ցոյց տալու նման, Կենսագրութիւն պատմելու նման, Կամ հարցաթերթիկ լրացնելու պէս։ Եւ կ՛ուզենայի՜, Շա՜տ կ՛ուզենայի, Որ այս բառն իրօք դառնար անձնագիր Աշխարհո՛ւմ համայն, Ամէնքի՛ համար։ Եւ կ՛ուզենայի՜, Շա՜տ կ՛ուզենայի, Որ նմանապէս այս բառը լիներ Նոր եւ իրական մի “Բացուի՛ր, Սեզա՜մ”։ - Բա՛րեւ, - Ասէիր գնացքին, Նաւին Կամ օդանաւին, Ու ներս մտնէիր. “Բարեւ”-ըդ իբրեւ տոմսակ ընդունուէր։ - Բա՛րեւ,- Ասէիր կնոջն անծանօթ, Ու նա քեզ սիրեր հենց նո՛յն վայրկեանին Կամ ներումնահայց ժպիտով ասեր, Թէ բարեւե՜լ են քեզանից առաջ։ - Բա՛րեւ,- Ասէիր, եւ պարզ երկինքը Իսկո՛յն անձրեւէր, եթէ պէտք է դա։ - Բա՛րեւ, - Ասէիր լռակեաց հողին, Եւ նա ծլարկեր ու հասկաւորուեր։ - Բա՛րեւ, - Ասէիր մահի՛ն էլ անգամ, Եւ նա հասկանար, որ քեզ մօտ գալով՝ Ինքը շտապե՛լ, Շա՜տ է շտապել... - Բա՛րեւ-ը դառնար իրական ու նոր մի... «Բացուի՛ր, Սեզա՜մ»։ Եւ այն ժամանակ եթէ արջին էլ ասէիր - Բա՜րեւ, - Նա էլ միգուցէ հենց նոյն վայրկեանին Խաղալիք դառնար մեր մանկան համար Եւ մի այնպիսի՛ կարգին խաղալիք, Որ ո՛չ լարւում է, ո՛չ էլ հասարակ բանից փչանում։ Այսպէս էլ՝ օձը ծերերի ձեռքին ձեռնափայտ դառնար, Կոկորդիլոսը դառնար պահարան խաղալիքների, Կախարան դառնար եղջերուն վայրի, Եւ փոթորիկը՝ բեմի պարախումբ, Մարդն էլ՝ Մա՜րդ իրօք... Անկարելի բան աշխարհում չկա՛յ, Եթէ աշխարհում իշխում է բարին, Որ մեր բերանում դարձել է - Բա՛րեւ. - Ուրեմն՝ անձնագիր ցոյց տալու նման, Կենսագրութիւն պատմելու նման Կամ հարցաթերթիկ լրացնելու պէս՝ - Բա՛րեւ, - Քե՛զ ու Ձե՛զ Ծանօ՜թ-անծանօ՜թ իմ սիրելիներ։ Թո՛ղ անկարելին դառնայ կարելի Աշխարհո՛ւմ համայն, Ամէնքի՛ս համար, Դառնայ կարելի վաղն ու հենց հիմա, Դառնայ կարելի մէ՛կ բառով՝ - Բա՛րեւ...

Պարոյր Սևակ

ՆԱՄԱԿ

Նա է գրում ինձ, ԹԷ ես եմ գրում իմ հարազատին Ինքս էլ չգիտեմ. «Արդեօք քեզ երբ եմ տեսնելու... Ձմեռ ու ամառ, Աշո՛ւն ու գարո՛ւն... Իսկ ուր է տարուայ մե՛ր եղանակը, Այն հինգերորդը...»

Նա է գրում ինձ, Թէ ես եմ գրում իմ հարազատին… Ինքս էլ չգիտեմ. «Դու նկատել ես. ձմեռ ժամանակ Անհնարին է անցնել անտառի այն ծանօթ տեղով Որով անցել ես ամռան օրերին, Քանի որ ցրտից սաստիկ կուչ գալով Ու ձյան բեռան տակ ճկուելով խղճուկ Ոստ ու ճիւղերը փակում են ճամբադ, Իսկ մթնաշաղին կամ աղջամուղջին Ճանկռում են դէմքըդ, Աչքիդ սպառնում: Ես քայլում էի աղջամուղջի մէջ Ու քայլում էի նաեւ... մտացիր: Մտացիր արդեօք, մտամփոփ արդեօք, Միթէ նոյն չէ: Ու ես հասկացայ, Որ երբ յուզւում ենք Մենք թաքցընում ենք մեր խեղճ ձեռքերը, Երբ անվստահ ենք Մենք թաքցընում ենք մեր խեղճ ոտքերը: Իսկ երբ են մարդիկ թաքցընում դէմքը: Գուցէ ամօթից (Ես չե՛մ ամաչում իմ սիրոյ համար): Գուցէ կարօտից (Ես ուզում եմ քեզ տեսնել բա՛ց աչքով): Գուցէ ճանկըռտող ճիւղերից այս չար, Գուցէ այս ցրտից, որ ճկում է ինձ Եւ ստիպում կուչ գալ խեղճօրէն (Կուչ գալ եմ ուզում քո՛ թեւերի տակ)»

Նա է աւարտում, թէ ես նրա տեղ Ինքս էլ չգիտեմ. «Իմ այս հարցերին մի պատասխանիր Բայց պատասխանիր լոկ իմ մէ՛կ հարցին. Գարունը անցաւ Ես քեզ չտեսայ, Ամառը անցաւ Ես քեզ չտեսայ, Աշունը անցաւ չտեսայ, ես քեզ, Ձմեռն էլ կ՛անցնի չեմ տեսնի ես քեզ: Իսկ ուր է տարուայ մե՛ր եղանակը, Այն հինգերորդը... միթէ չի գալու»... 01-11-1963 Երեւան, Պարոյր Սեւակ

ՔԻՉ ԵՆՔ‚ ԲԱՅՑ ՀԱՅ ԵՆՔ

Մենք քիչ ենք‚ սակայն մեզ հայ են ասում։ Մենք մեզ ո՛չ ոքից չենք գերադասում։ Պարզապէս մենք էլ պի՛տի ընդունենք‚ Որ մե՛նք‚ միայն մե˜նք Արարատ ունենք‚ Եւ որ այստեղ է՝ բարձրիկ Սեւանում‚ Երկինքը իր ճիշդ պատճէնը հանում։ Պարզապէս Դաւիթն այստեղ է կռուել։ Պարզապէս Նարեկն այստեղ է գրուել։ Պարզապէս գիտենք ժայռից վանք կերտել‚ Քարից շինել ձուկ‚ եւ թռչուն՝ կաւից‚ Ուսուցմա՛ն համար եւ աշակերտե˜լ Գեղեցկի՛ն‚ Բարու՛ն‚ Վսեմի՛ն‚ Լաւի˜ն… Մենք քիչ ենք‚ սակայն մեզ հայ են ասում։ Մենք մեզ ոչ մէկից չենք գերադասում Պարզապէս մեր բախտն ուրիշ է եղել‚- Պարզապէս շատ ենք մենք արիւն հեղել. Պարզապէս մենք մեր դարաւոր կեանքում‚ Երբ եղել ենք շատ Ու եղել կանգուն‚ Դարձեա՛լ չենք ճնշել մէկ ուրիշ ազգի‚ Ո՛չ ոք չի տուժել զարկից մեր բազկի։ Եթէ գերել ենք՝ Լոկ մեր գրքերով. Եթէ տիրել ենք՝ Լոկ մեր ձիրքերով… Պարզապէս մահն է մեզ սիրահարուել‚ Իսկ մենք ինքնակամ նրան չենք տրուել։ Ու երբ ճարահատ մեր հողն ենք թողել՝ Ու˜ր էլ որ հասել‚ որտեղ էլ եղել‚ Ջանացել ենք մենք ամէնքի՛ համար. Շինել ենք կամուրջ‚ Կապել ենք կամար‚ Ամէ˜ն տեղ հերկել‚ Հասցրել բերքեր‚ Ամէնքի˜ ն տուել մի՛տք‚ առա՛ծ‚ երգե՛ ր՝ Պաշտպանել նրանց հոգեւոր ցրտից‚- Ամէ˜ն տեղ թողել մեր աչքից՝ ցոլանք‚ Մեր հոգուց՝ մասունք‚ Եւ նշխար՝ սրտից…

Մենք քիչ ենք‚ այո՛‚ բայց կոչւում ենք հայ - Գիտենք դեռ չանցած վէրքերից տնքալ‚ Բայց նոր խնդութեամբ ցնծալ ու հրճուել. Գիտենք թշնամու կողը մխրճուել Ու բարեկամին դառնալ աջակից. Դուրս գալ մեզ արուած բարութեան տակից՝ Մէկի փոխարէն տասն հատուցելով… Յօգուտ արդարի եւ արեգակի Գիտենք քուէարկել մեր կեանքով նաեւ… Բայց թէ կամենան մեզ բռնի վառել՝ Մենք գիտենք մխա՛լ - եւ կրա˜կ մարել. Իսկ եթէ պէտք է խաւարը ցրել՝ Գիտենք մոխրանալ որպէս վառ կերոն. Եւ գիտենք նաեւ մեզ կրքոտ սիրել‚ Բայց ուրիշներին մի˜շտ էլ յարգելով…

Մենք մեզ ոչ մէկից չենք գերադասում‚ Բայց մեզ էլ գիտենք - Մազ հայ են ասում։ Եւ ինչու՞ պիտի չհպարտանանք… Կա՛նք։ Պիտի լինե՛նք։ Ու դեռ - շատանա˜նք։

Պարոյր Սեւակ

Ֆրանսերէն թարգմանութիւնը (մէկ մասին)

Nous sommes peu, Mais ce peu on l'appelle Arméniens... Les siècles sont venus, Les siècles ont passée et Nous n'avons jamais tyrannisé personne. Si nous avons saisi, C'est seulement des yeux, Si nous avons conquis, C'est seulement par nos livres, Si nous avons régné, C'est seulement par nos arts... On nous dit Arméniens: Pourquoi n'en serions-nous pas fiers?

ԵՐԵՒԱՆ ԷՐԵԲՈՒՆԻ

Երեւան դարձած իմ էրեբունի, Դու մեր նոր Դուին, մեր նոր Անի, Մեր փոքրիկ հողի դու մեծ երազանք, Մեր դարէ կարօտ, մեր քարէ նազանք:

Երեւան դարձած իմ էրեբունի, Դարեր ես անցել, բայց մնացել ես պատանի, Քո Մասիս հօրով, քո Արաքս մօրով, Մեծանաս դարով, Երեւան:

Մենք արեան կանչեր ունենք մեր սրտում, Անկատար տենչեր ունենք դեռ շատ: Մեր կանչն առանց քեզ իզուր կը կորչի, Առանց քեզ մեր տաք տենչն էլ կը սառչի:

Կեանքում ամէն սէր լինում է տարբեր, Իսկ մենք բոլորս ենք քեզնով հարբել, Տաք է սէրը մեր շէկ քարերիդ պէս, Հին է սրէը մեր ձիգ դարերիդ պէս:

Խօսք : Պարոյր Սեւակի Երաժշտ: Է. Յովհաննիսեանի

ՀԱՅԱՍՏԱՆ

Իմ քաղցրանո՛ւն, Իմ բարձրանո՛ւն, Իմ տառապա՛ծ, Իմ փառապան՛ծ: Հների մէջ՝ դու ալեհեր, Նորերի մէջ՝ նոր ու ջահէլ. Դու՝ խաղողի խչմարուած վազ, Վշտերըդ ջուր՝ ինքըդ աւազ. Դու՝ բարտենի սաղարթաշատ, Առուն ի վար փռուած փշատ. Դու՝ կիսաւեր ամրոց ու բերդ, Մագաղաթեայ մատեանի թերթ. Դու Զուարթնոց- աւեր տաճար, Կոմիտասեան Ծիրանի ծառ. Դու՝ ջրաղաց խորունկ ...ձորում, Դու՝ հոռովել անուշ ծորուն, Փայլ գութանի արծաթ խոփի. Դու՝ նե՛տ, նիզա՛կ, մկո՛ւնդ կոպիտ, Դու՝ հայրենի ծխանի ծուխ, Դու՝ անգի՛ր վէպ, դու՝ Սասնայ ծո՛ւռ...

Իմ փառապա՛նծ, Իմ տառապա՛ծ, Իմ բարձրանո՛ւն, Իմ քաղցրանո՛ւն: Դու՝ մրգերի շտեմարան, Ոսկեվազեան գինու մառան. Դու՝ թաւշէ դեղձ, դու՝ փրփուր հաց, Արտաշատեան խաղող սեւաշ. Դու՝ Սեւանի վառուող կոհակ, Երեւանի սիւն ու խոյակ. Դու՝ հանգըրուան, կանչող փարոս, Դու՝ հայկական գերբ ու դրօշ. Խօսուն վկայ կոտորածի Ու վճիտ աչք ցամքած լացի, Արդարութեան ահեղ ատեան, Սրի պատեան... Սիրոյ մատեան- Միշտ հի՛ն ու նո՛ր իմ ՀԱՅԱՍՏԱՆ:

ՊԱՐՈՅՐ ՍԵՒԱԿ

«ՂՕՂԱՆՋ ԱՒԵՏԻՍԻ» (ԱՆԼՌԵԼԻ ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆ)

Հազար ութ հարիւր վաթսունինն թուին Հայոց այգիներն ի՞նչ պտուղ տուին, Հայոց արտերում ի՞նչ բերք է հասել ,- Դժուար է ասել :

Սակայն այդ թուին Մայր Հայաստանի Արգանդը եղաւ սրբօրէն բեղուն: Մի մանուկ ծնուեց Լոռուայ Դսեղում... Նա յետոյ պիտի դառնայ պատանի, Ե՛ւ երիտասարդ, ե՛ւ այր իմաստուն, Անբախտ Մարօյին լացով սպանի, Մեր Յառաչանքը հասցընի Աստծուն: Մրմուռից դաղուած նրա բերանով Մարօյի նանը պիտի ողբ ասի, Մսրայ զօրքի հետ Դաւիթը խօսի, Գիքորը կանչի.«Էստի՜ համեցէք...»:

Նա պիտի երգի՝ ինչ է կամեցել Իր մոխրակալած- հրակէզ հոգին, Եւ՝ որքան տրտում, նոյնքան կենսագին՝ Տարիներ յետոյ նա պիտի դառնայ Մի ժողովրդի ազնիւ կենսագիր...

Պարոյր Սեւակ

ՍԱՐԴԱՐԱՊԱՏ

Երբ չի մնում ելք ու ճար, Խենթերն են գտնում հնար: Այսպէս ծագեց, արեգակեց Սարդարապատի մարտը մեծ:

Զանգե՛ր, ղօղանջէք, Սրբազան քաջերին կանչէք Այս արդար պատից: Սերունդնե՛ր, դուք ձեզ ճանաչէք Սարդարապատից:

Աւարայրից ջանք առանք, Այստեղ մի պահ կանգ առանք, Որ շունչ առած՝ շունչերնիս տանք Սարդարապատի պատի տակ:

Զանգե՛ր, ղօղանջէք, Սրբազան քաջերին կանչէք Այս արդար պատից: Սերունդնե՛ր, դուք ձեզ ճանաչէք Սարդարապատից:

Բայց մենք չընկանք, մենք միշտ կանք, Մենք չհանգանք, դեռ կը գանք՝ Երբ տան զանգը, ահազանգը՝ Որ մեր հոգու պարտքը տանք:

Զանգե՛ր, ղօղանջէք, Սրբազան քաջերին կանչէք Այս արդար պատից: Սերունդնե՛ր, դուք ձեզ ճանաչէք Սարդարապատից:

Պարույր Սևակ

ՊԱՐՈՅՐ ՍԵՒԱԿ 1924 - 1971

Ղազարեան Պարոյր Ռաֆայէլի, բանաստեղծ, մշակոյթի գործիչ: Ծնվել է 26.1.1924, գիւղ Չանախչի (այժմ գիւղ Զանգակատուն) Հայաստանի Արարատի մարզում, գիւղացու ընտանիքում: 
Նախնական և միջնակարգ կրթութիւնը ստացել է գիւղում:
Աւարտել է ԵՊՀ բանասիրական ֆակուլտետը (1945), Մոսկուայի Մ.Գորկու անվան գրականութեան  ինստիտուտը (1955), որտեղ և դասախօսել է 1955-59-ին: 

Բանասիրական գիտութիւնների դոկտոր (1970): 
1963-71-ին՝ աւագ գիտաշխատող ԳԱ Մ. Աբեղեանի անուան գրականութեան ինստիտուտում, 1966-71-ին՝ Հայաստանի Գրողների Միութեան վարչութեան քարտուղար: 

Մահացել է ավտովթարից, 1971 թուի Յունիսի 17-ին, թաղուած է ծննդավայրում:

ՍԻԱՄԱՆԹՕ ԾԱՐԱՒ Հոգիս վերջալոյսին մահը մտիկ կ՛ընէ, Չարչարանքի հեռաւոր հողին վրայ ծնրադիր, Հոգիս վերջալոյսին ու հողին վէրքերը կը խմէ... Եւ իր մէջ, դեռ իր արցունքին անձրեւումը կը զգայ...

Ու ջարդուած կեանքերուն աստղերը համակ՝ Աւրուած աչուըներու այնչա՜փ նման, Սրտիս աւազաններուն մէջն այս իրիկուն՝ Յուսահատութենէ՝ սպասումէ՝ կ՛ոգեվարին...

Ու բոլոր մեռածներուն ուրուականներն այս գիշեր, Աչքերուս եւ հոգիիս հետ Արշալոյսը պիտի սպասեն... Որպէսզի, կեանքերնուն ծարաւը յագեցնելու համար՝ Թերեւս վերէն իրենց վրայ՝ կաթիլ մը լո՜յս իյնայ...

ՍԻԱՄԱՆԹՕ

ԱՓ ՄԸ ՄՈԽԻՐ, ՀԱՅՐԵՆԻ ՏՈՒՆ

Աւա՜ղ, ապարանքի մը պէս մեծ էիր և շքեղ, Ու ես` երդիքներուդ սպիտակ կատարէն, Աստղածորան գիշերներու լոյսին հետ, Վարէն, ահեղավազ Եփրատին կ'ունկնդրէի...:

Արցունքո՜վ, արցունքո՜վ լսեցի որ աւերակ առ աւերակ Քու լայնանիստ պատերդ իրարու վրայ կործանեցին, Սարսափի օր մը, կոտորածի օր մը, օր մը արիւնի... Զքեզ եզերող պարտէզիդ ծաղկըներուն վրայ:

Ու մոխրացա՜ւ այն սենյակը կապոյտ, Որուն որմերուն ետև և գորգերուն վրա Իմ երջանիկ մանկութիւնս կը հրճուէր, Եւ կեանքս կ'աճէր և հոգիս իր թևերը կ'առնէր...

Փշրեցա՞ւ, ուրեմն, այն հայելին ոսկեծիր, Որուն եթերային խորութեանը մէջ, Երազներս, յոյսերս, սէրերս և կամքս կարմիր, Տարիներով, մտածումիս հետ, ցոլացին...:

Ու բակին մեջ երգող աղբիւրը մեռա՞ւ, Ու կոտրտեցա՞ն պարտէզիս ուռին և թթենին. Եւ այն առուակը որ ծառերուն մէջէն կը հոսէր, Ցամքեցա՞ւ, ըսէ', ո՞ւր է, ցամքեցա՞ւ, ցամքեցա՞ւ...

Օ՜, այն վանդակին կ'երազեմ յաճախ, Որուն մէջ գորշագոյն կաքաւս, առաւօտուն, Արևածագին հետ և վարդի թուփերուն դիմաց, Զարթնումի ժամուս` յստակօրէն կը կարգճեր...:

Հայրենի՜ տուն, հաւատա' որ մահէս յետոյ, Քու աւերակներուդ սևին վրայ իմ հոգիս Պիտի գայ, որպէս տատրակ մը տարագիր, Իր դժբախտի երգն և արցունքը լալու...:

Բայց ո՜վ պիտի բերէ, ո՜վ պիտի բերէ, ըսէ, Քու սրբազան մոխիրէդ ափ մը մոխիր, Մահուանս օրը, իմ տրտում դագաղիս մէջ, Հայրենիքս երգողի իմ աճիւնին խառնելու...

Ափ մը մոխի՜ր աճիւնիս հետ, Հայրենի տուն, Ափ մը մոխի՜ր քու մոխիրէդ, ո՜վ պիտի բերէ, Քու յիշատակէ'դ, քու ցաւէ'դ, քու անցեալէ'դ, Ափ մը մոխիր... իմ սրտիս վրան ցանելու...:....

Սիամանթօ

ՍԻԱՄԱՆԹՕ-ԱՏՈՄ ԵԱՐՃԱՆԵԱՆ (կենսագրութիւն)

Ծնած է Ակնայ մէջ, ուր եւ ստացած է իր նախակրթութիւնը: Պատանութեան օրերէն իսկ կոչուած է Սիամանթօ, Գարեգին վրդ. Սրուանձտեանցի կողմէ, իր հեքեաթներէն մէկուն հերոսին անունով: Տասնեւչորս տարու, նախակրթարանաւարտ, կը մեկնի Պոլիս, ուր կը հետեւի Պերպերեան վարժարանի դասընթացքներուն, մինչեւ 1896:

1896ի արիւնոտ ու խառնակ օրերուն, հայ մտաւորականութեան կարեւորագոյն դէմքերուն նման, կը մեկնի Պոլիսէն ու կ՛անցնի Եգիպտոս: 1897ին՝ Փարիզ, ուր երեք տարի կը հետեւի Սորպոնի գրականութեան դասընթացքներուն: 1897-1908, մինչեւ օսմանեան սահմանադրութեան հռչակումը, կը մնայ Եւրոպա ու կ՛ապրի, յաջորդաբար, Փարիզ, Ժընեւ, Լօզան, Զիւրիխ, եւլն:

1908ին կը վերադառնայ Պոլիս, երբ արդէն լոյս ընծայած է առջինեկ իր գործերը, «Դիւցազնօրէն» (1901), «Հայորդիներ» (1905), «Հոգեվարքի Եւ Յոյսի Ջահեր» (1907) եւ «Ասպետին Երգը» (1907):

1909ին Ատանայի կոտորածները՝ զինք կը մղեն արիւնով գրելու «Կարմիր Լուրեր Բարեկամէս» հատորը:

Նոյն տարին (1910)՝ Պոսթընի մէջ կը հրատարակուի իր ամբողջական երկերու առաջին հատորը,- որուն մէջ ամփոփուած են «Դիւցազնօրէն», «Հոգեվարքի Եւ Յոյսի Ջահեր», «Կարմիր Լուրեր Բարեկամէս», «Հայրենի Հրաւէր» եւ «Ասպետին Երգը» առանձին գործերը:

Սիամանթօ Հայ գրականութեան մէջ առաջին անգամ ըլլալով կիրարկած է տաղաչափութեան խորհրդապաշտ ձեւը, որուն վարպետը դարձաւ ինք եւ ունեցաւ մեծ թիւով հետեւողներ: Ուժգին ու ցնցող քերթուածներով, յաճախ Նարեկացիի աւիւնով, երգած է հայկական զարհուրանքն ու տառապանքը:
Սիամանթօ զոհ գնաց 1915ի Մեծ Եղեռնին:

ՍԻՊԻԼ ԱՐՑՈՒՆՔՆԵՐ Արցունքներ կան շիթ-շիթ տրտում, մելամաղձոտ, Որոնք կուլան կաթկըթելով այտին վրայ, Ամէն կաթիլ՝ հեծկըլտանք մը, կոծ մ՛է թախծոտ, Իր ցօղին մէջ տառապանք մը կը թըրթըռայ:

Արցունք մ՛ալ կայ, որ միշտ կ՛այրէ, բայց չի կաթիր, Հեղուկ բոց մը, բուռն, ըսպառիչ, ահե՛ղ կըրակ, Ցամքած արցունք, որ չի հատնիր՝ մինչեւ մոխիր Կըտրին աչքերն, հոգին դառնայ կոյտ մ՛աւերակ:

Ո՛վ արցունքներ, ամէնքիդ ալ ես կը ճանչնամ, Թէեւ դըժբախտ իմ օրերուս յուշերն ըլլաք, Ջերմ յուզմունքով ըզձեզ կ՛օրհնեմ ես յարաժամ, Ձեզմով կը զգամ սըրտիս ապրիլն ես շարունակ:

ՍԻՊԻԼ

Թարգմանութիւն

ԵՐԿՆԱՀԱՃՈՅ ՆՈՒԷՐԸ

Բարի ոգի մ'որ ձանձրացած մեր Երկրէն՝ Կ'ուզէր դառնալ բընագաւառն իր նախկին, Ալ զզուած էր մարդոց կեանքէն անօրէն, Ներկայացաւ երկինքի դռան պահակին. «Բաց ինձ այս դուռն» ըսաւ, «եղբայր, կ'աղաչեմ, Որ միանամ ընկերներուս երկնաճեմ»:

Պահակն յայտնեց թէ ներս մտնել հընար չէր, Ոչ ալ մօտիլ Տիրոջ ահեղ գահոյքին. Ոգին ի զուր կը պաղատէր, կ'աղաչէր. «Պէտք է», յարեց, «բերես նուէր մը անգին, Որ սուրբ ըլլայ եւ վեր մարդոց արարքէն, Նուէր մ'որուն հաւնի Աստուած ապաքէն»:

Ու ետ դարձաւ ոգին, իջաւ Երկրի վրայ՝ Պատերազմի դաշտի մը մէջ ընդարձակ, Ուր զինուոր մը սուրերու տակ անխընայ՝ Նոր ինկած էր, հայրենիքին նահատակ. Իր արիւնէն առաւ կաթիլ մը մաքուր, Եւ արտորնօք Երկինք թըռաւ հրափետուր:

Բայց Աստուծոյ հաճոյ չեղաւ այդ նուէր. «Գնա, ըսաւ, ընծայ մ'ինձ բեր շատ վըսեմ» Իջաւ ոգին, մըտաւ խըրճիթ մը աւեր. Այնտեղ գըտաւ մայր մը՝ հասած մահուան սեմ. Իր զաւակը դարմանելով ժանտախտէն, Վարակուէր էր, ու կը մեռնէր ինք արդէն:

Շուտ մօտեցաւ անոր, առաւ շունչն յետին՝ Խունկէն մաքուր, եւ արեւէն ալ պայծառ. Ու սըլացաւ դէպ ի գաւառն երկնային Ուրտեղ մտնել այնքան սաստիկ կը բաղձար. Բայց սիրելի չեղաւ այդ ձօնն Աստուծոյ. «Գնա, գտիր» ըսաւ, «նուէր մ'ինձ հաճոյ»:

Դարձեալ իջաւ ոգին աշխարհ՝ յուսահատ. Թափառական շրջեցաւ շատ ձոր ու լեռ, Մինչեւ հասաւ խոր անտառ մը միգապատ՝ Ուր ոչ թռչուն կ'երգէր, ոչ մարդ կ'այցելէր, Անիծապարտ ոճրագործ մը կ'ապրէր լոկ Այրի մը մէջ մինակ, թշուառ, մըտահոգ:

Իր կուրծքին տակ կը վառէր զիղջն ու բոցեր, Հառաչանքէն՝ անդունդն յուզուած կը զոփար Եւ լըսելով իր տանջանքին սուր կոծեր՝ Կ'արտասուէին ժայռն ու քարերն անբարբառ. Կեցաւ ոգին. եւ առաւ շիթ մ'արտասուք՝ Այդ զղջումի դառն հեղեղէն տրտմասուգ.

Ու բացուեցաւ դուռն Երկինքի ամրակուռ, Զի ընդունեց Տէրն այդ նուէրը մաքուր:

Գերմանական զրոյց՝ Հայացուց ՍԻՊԻԼ

ԼԵՒՈՆ ԶԱՒԷՆ ՍԻՒՐՄԵԼԵԱՆ ԿՌՈՒԻ ԵՐԹ Կը քալե՜ն, կը քալե՜ն, կը քալե՜ն անընդհատ, Բիւրաւոր ոտներու մահազարկ աղմուկով, Արիւննին թունաւոր, ուժասպառ ու քնատ, Այսահար ու անխօս՝ կը քալեն քովէ քով։

Սարսափած աչքերով իրարու կը նային, Մրոտած ու մազոտ դէմքն իրենց չի խնդար։ Կը քալե՜ն, կը քալե՜ն, կը քալե՜ն փոշիին Հովուն մէջ՝ ռնգաբաց... Չկայ վերջ ու դադար։

Սրտերնին պինդ սեղմած զէնքերու կոթերուն, Արնալիճ աչքերով, անծիծաղ ու հսկայ Զինուորներ անծանօթ, մահակիր, ու անքուն, Կը քալե՜ն, կը քալե՜ն, կը քալե՜ն - դէպի մա՛հ։

Լևոն Զաւէն Սիւրմելեան (1924)

ԼՈՒՍԱՒՈՐՉԻ ԱՍՏՂԻՆ ՏԱԿ Այսպէս հանդա՜րտ կու գամ ման Լուսաւորչի Աստղին տակ Եւ մեղրածոր անոր լոյսն հոգիիս մէջ կը կաթէ. Աստեղազարդ երկինքն է մեծ երգեհոն մ՚արծաթէ Ձիւնին վըրայ կը թափի լուսնակին լոյսն ըսպիտակ։

Հիմա անձայն կը քալեն ոգիներն իմ պապերուն Սեւանին շուրջ փառաւոր... Սեւանն հրդեհ է կապոյտ՝ Կամարներու տակ ճերմակ... Սեւանը պա՜ր է անփոյթ՝ Աղջիկներու նազանուշ, խորհրդաւոր, մոլորուն։

Անդին գմբէթ առ գմբէթ ճերմակ լեռներ կը փայլին. Կարծես աշխարհն այս խաղաղ եկեղեցի մը ըլլար Լուսաւորչի Աստղին տակ. խաչքարերու սո՜ւրբ աշխարհ, Պալա՜տ թափուր ու մըռայլ՝ ըսպասող իր իշխանին։ Այսպէս հանդա՜րտ կու գամ ման Լուսաւորչի Աստղին տակ։ Լեւոն Զաւէն Սիւրմելեան ԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹԻՒՆ

Լևոն Զաւէն Սիւրմելեան (1905 - 1995)՝ ամերիկահայ անգլագիր գրող, բանասէր, ունի հայերէնով բանաստեղծութիւնների մէկ ժողովածու։
Ծնուել է Տրաբիզոնում 1905 թ.։ Նրա հայրը՝ Կարապետ Սիւրմելեանը, դեղագործ էր, մայրը Զուարթ Տիրատուրեանն էր։ Ունեցել է մէկ եղբայր և երկու քոյր։ Զաւէնը չորս երեխաներից երրորդն էր։
1915 թ. Եղեռնի ժամանակ կորցնում է ծնողներին։ Մի յոյն բարեկամ բժիշկ պատսպարում է չորս որբերին։ 1916-ին տասնմեկամեայ Զաւէնը ռուսական նաւով մեկնում է Բաթում, ապա Կրասնոդար։ Զինադադարից հետո՝ 1918-ին, Զաւէնն իր որբ ընկերների հետ հասնում է Պոլիս, ապա՝ Արմաշի երկրագործական վարժարան։ Մի տարի յետոյ ընկերների հետ որոշում է գնալ Հայաստան, բայց հազիւ էին տեղ հասել, երբ թուրքերը գրաւում են Կարսը։ Զաւէնն ու իր որբ ընկերները թափառական ու ցրտահար օրեր են անցկացնում։ Ի վերջոյ՝ 1920-ին կրկին վերադառնում են Պոլիս, որտեղ Զաւէնը յաճախում է Կենդրոնական վարժարան։ Պոլսի որբանոցում և Կենդրոնական վարժարանում ուսանելու ժամանակ նրա առաջին ոտանաւորները արժանանում են Հակոբ Օշականի և Վահան Թեքէեանի ուշադրութեանը։
1922-ին, Հայ գիւղատնտեսութեան միութեան աջակցութեամբ գնում է ԱՄՆ, Կանզաս նահանգի երկրագործական քոլեջում ուսանելու։ Սովորել է նաև Նեբրասկայի և Հարաւային Կալիֆոռնիայի համալսարաններում։ Ստեղծագործել է 15 տարեկանից։ 1924-ին Վահան Թէքէեանը խմբագրում է առանձին նամակներով ուղարկած Սիւրմելեանի բանաստեղծութիւնները և Փարիզում իր միջոցներով հրատարակում նրա հայերէն միակ բանաստեղծութիւնների ժողովածուն՝ «Լոյս Զուարթ»-ը, որն այդ շրջանի հայկական բանաստեղծութեան լաւագոյն նմոյշներից է։ Հետագայում գրել է միայն անգլերէն։

1931-ին Սիւրմելեանը Լոս Անջելեսում խմբագրում է «Armenian Messenger» շաբաթաթերթը։ Սիւրմելեանը ճանաչում է ձեռք բերել իր առաջին անգլերէնով գրուած վէպը՝ «Ձեզ եմ Դիմում, Տիկնայք և Պարոնայք», որն ինքնակենսագրական բնոյթ է կրում և պատմում է Եղեռնի մասին տասնամեայ Զաւէնի աչքերով։ Վէպը հրատարակուել է 1945-ին։ Սիւրմելեանը հեղինակ է նաև «98.6°» վէպի (1950)։ Այս վէպն առանձնանում է հերոսների ներաշխարհի նուրբ վերլուծութեան վարպետութեամբ։ 1964-ին Անգլիայում տպագրուում է Սիւրմելեանի «Սասնայ Ծռեր» ստեղծագործութիւնը, իսկ 1968-ին «Անմահութեան Խնձորները», որը հայ ժողովրդական աւանդավէպերի հաւաքածոյ է։ Այս երկու ստեղծագործութիւնները հովանավորել էր ՅՈՒՆԵՍԿՈ-ն՝ որպէս հայ ժողովրդի ստեղծագործութեան կարևոր նմոյշներ։ 1968-ին հրատարակւում է նաև Սիւրմելեանի գրականագիտական «Արձակի Տեխնիկա. Չափ և Խենթութիւն» աշխատութիւնը։ 1958 - 1969-ին անգլերէն և անգլալեզու գրականութիւն է դասախօսել Կալիֆոռնիայի համալսարանում և այլ ուսումնական հաստատութիւններում։

Վախճանուել է 1995-ին ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՍԻՒՆԵՑԻ

ՆԱՀԱՏԱԿՔ ՅԱՂԹՈՂՔ ՔԱՋՔ Ի ՄԱՐՏԻ

Նահատակք յաղթողք քաջք ի մարտի, Երանելի սուրբ մարտիրոսք, Որք վանեալ զթշնամին խորտակեցիք:

Հրեշտակաց դասքն տօնակից են մեզ, Եւ ջոկք աթոռոցն զուարճացեալ Բերկրին ընդ վարդագոյն ձեր հեղումն արեան, Որք վանեալ զթշնամին խորտակեցիք:

Անթառամ պսակն ձեզ աւանդեալ մնա, Քան զականս պատուականս` գերագոյն հրաշիւք, Որք վանեալ զթշնամին խորտակեցիք:

Ճառագայթ փառաց հօր որդիդ միածին, Որ զլոյսդ անվայրափակ մարմնով պարագրեալ` Այսօր ի Թաբօր փառօք փայլեցեր:

Որ անտես սերովբէիցն անհաս ի վեր քա զբան, Ծառայի կերպիւ պարածածկեալ զլոյսդ անըստուէր, Այսօր ի Թաբօր փառօք փայլեցեր:

Որ հրեղինացն անմերձենալի հուր աստուածութեանդ Ի հողեղէնս խոնարհեալ լոյսդ արփիական, Այսօր ի Թաբօր փառօք փայլեցեր:

ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՍԻՒՆԵՑԻ

ՆԵՐՍԷՍ ՎԱՆԱԿԱՆ

ԾԱՂԿԱԶԱՐԴ

Ծաղկազարդի փառքի ճամբիդ փառաւոր Մեղքի ձորձերս ոտքերիդ տակ տարածեմ Եւ Գողգոթա ճանապարհիդ ահաւոր, Շնորհաբաշխ ճամբիդ ես էլ թող կանգնեմ:

Ովսաննա եւ ալէլուիա թող երգեմ, Աջ ձեռքիս մէջ արմաւենու ճիւղ կրեմ, Իսկ ձախ ձեռքում ձիթենու ոստ բարձրացնեմ Գոչեմ բարձր, փառաւորեմ, օրհներգեմ:

Ճանապարհիդ, Տէր աճեցրու, ծաղկեցրու Ձեռքերիս մէջ դու չորացած ոստերն այս, Ու նայիր ինձ արքայական հայեացքով, Լցրու տաճարս անփառունակ օրհնանքով:

Եւ ես օրհնեալս, աղաղակեմ ու ասեմ <<Օրհնեալ է նա, որ գալիս է տիրաբար, Բիւր օրհնութիւն Տիրոջ անուամբ եկողին, Կնդրուկ, խնկի բուրմունք աշխարհ բերողին>>:

Թող դղդրայ ողջ քաղաքը Սաղեմի, Թող ցնծութեամբ լցուի ամէն սիրտ, հոգի, Դու տանուտէր, մտիր դռնից ամէն տան Այցելիր նախ յուսահատին, թշուառին:

Ներսէս Վանական

ԴԱՆԻԷԼ ՎԱՐՈՒԺԱՆ ԴԵՐԵՆԻԿԸ Դուռը կը բացուի.-- Դերենիկն ահով, Իբրեւ թէ այծեամ մ՛ըլլար նետահար, Մօրը թեւերուն մէջ կ՛իյնայ լալով: --«Ի՞նչ ունիս տղաս,... ըսէ՛ շուտ... մի՛ լար, Օ՞ձը քեզ խածաւ, թէ աքացեց ձին:»-- --«Գըլո՜ւխըս պատռեց դրացի Ալին...»--

Եւ ան ցոյց կուտայ սեւ գանգուրներուն Ներքեւ վէրք մ՛ուրկէ բխելով արիւն Հայ գլխիկն այդ՝ թո՛ւրք ոխով կը թրջէ: Քաջ մօրն հոգւոյն մէջ վիհեր կը բացուին Լցուած ամօթով -գգուել կրթի՞չ է Սրտի վրայ՝ յաղթուած ճակատն երկչոտին:

.. Պահ մ՛իր գութին խուլ՝ կը մըղէ ի բաց Կուրծքէն գըլուխն այդ, իր փոքրիկ վատին. Եւ կը գոռայ, -- «Դո՜ւրս... մինչեւ որ յաղթած՝ Արիւններդ անոր արեամբ չը մաքրին՝ Այսօր տուն չես գար: Մատնի՛չ խնամքներուս. Միթէ վարսակի հացո՞վ սընար... դո՜ւրս:»--

Տըղան ամօթէն շիկնած՝ կ՛առարկէ. -- «Բայց, մայրի՛կ, Ալին թուրքի զաւակ է. Աչքին մէջ հեռ կայ եւ մէջքը փալա:» -- -- «Իսկ դու ալ հայ ես, եւ մէջքըդ ըլլա՛յ Թող իմ մըկրատս, իլս, ի՛նչ որ կ՛ուզես ... դո՜ւրս:»

Դերենիկն այպէն գետին նայելով Կը մեկնի անձայն ... -- հոն ծառի մը քով Զինքը կը տեսնեմ լոյսով լուսնակի.-- Մեծ քար մը ձեռքին, ջլաձիգ, դալկահար, (Մինչ արիւնն այտէն վար կը կայլակի) Թըշնամւոյն սեմին կը սպասէ, երկա՜ր...

Դանիէլ Վարուժան ԱՌԿԱՅԾ ՃՐԱԳ Յաղթանակի գիշերն է այս տօնական Հարս, եղ լեցուր ճըրագին: Պիտի դառնայ կռիւէն տղաս յաղթական. Հարս, քիթը առ պատրոյգին: Սայլ մը կեցաւ դըռան առջեւ, հորին քով. Հարս, վառէ լոյսը ճըրագին: Տըղաս կու գայ ճակատն հըպարտ դափնիով. Հարս, բեր ճըրագը շեմին: Բայց.. սայլին վըրայ արիւն եւ սո`ւգ բեռցեր են... Հարս, ճըրագդ ասդին երկարէ: Հերոս տըղաս հոն զարնըւած է սըրտէն. Հարս, ճըրագըդ մարէ...........

Դանիէլ Վարուժան

LA LAMPE

C'est aujourd'hui nuit de fête et de victoire, - Ma bru, remplis d'huile la lampe! Mon fils va venir de guerre couvert de gloire, - Ma bru, racle le bec de la lampe!

Un char s'arrête sous le portail, près du puits, - Ma bru, allume voir la lampe! Il rentre couronné de lauriers, c'est lui, - Ma bru, approche vite la lampe!

Mais ... le char est chargé de sang et de deuil - Ma bru, allonge donc ta lampe! Mon fils est là, frappé au cœur, sur le seuil, - Oh! ma bru, éteins ta lampe...

ՀԱՅՐ ՕՐՀՆԷ

Հա՜յր, ես կ՛երթամ այն ճամբայէն որ ճերմակ Մազերուդ զիս կը տանի, Վաստակաբեկ ոսկորներուդ ծեր սրտիդ Եւ սէրէրուդ կենդանի...

Բաւական է ... աշխատեցար, կըրեցիր, Ամէն նետի հարուածի Վահան եղար ինծի համար. հոգիդ է՝ Որ հոգւոյս մէջ կը յածի.

Իմ արիւնս է գոյացած քու քրտինքէդ Յոգնութեանդ ծիլն եմ տըխուր, Հոգիդ, կաղնի՛, երբ կուրծք կուտար մրրիկին՝ Ես շուքիդ տակ, հանգիստ, լուռ

Կը մեծնայի: -- Հարկ է հիմա ա՛լ հանգչիս Եւ ես քեզի յաջորդեմ... Խոնջէ՛նք, խոնջէ՛նք: -- Կ՛ուզեմ կըռուիլ, աշխատիլ, Ելլել կեանքի՛ն, կեանքին դէմ...

Հայր իմ, օրհնէ՛, դողդոջ ձեռքըդ գլխուս դիր. Թող մատերէդ կաթի վար Աղօթքդ՝ եկած հոգւոյդ պայծառ խորանէն, Վերջին ժամն է, օրհնէ՛ հա՜յր:

Դանիէլ Վարուժան

ԱՆԴԱՍՏԱՆ

Արեւելեան կողմն աշխարհի Խաղաղութիւն թող ըլլայ.... Ո՛չ արիւններ, քրտինք հոսին Լայն երակին մէջ ակօսին Ու երբ հնչէ կոչնակն ամէն գիւղակի Օրհներգութի՛ւն թող ըլլայ:

Արեւմտեան կողմն աշխարհի Բերրիութի՛ւն թող ըլլայ.... Ամէն աստղէ ցօղ կայլակի Ու ամէն հասկ ձուլէ ոսկի. Եւ ոչխարներն երբ սարին վրայ արածին Ծիլ ու ծաղի՛կ թող ըլլայ:

Հիւսիսային կողմն աշխարհի Առատութի՛ւն թող ըլլայ.... Ոսկի ծովուն մէջ ցորեանին Յաւէտ լողայ թող գերանդին Ու լայն ամբարն աղուններուն երբ բացուի Բերկըրութի՛ւն թող ըլլայ:

Հարաւային կողմն աշխարհի Պտղաբերում թող ըլլայ.... Ծաղկի՛ մեղրը փեթակներուն Յորդի գինին բաժակներուն Ու երբ թխեն հարսերը հացը բարի Սիրերգութիւ՛ն թող ըլլայ:

Դանիէլ Վարուժան

ՀՈՒՆՁՔ ԿԸ ԺՈՂՎԵՄ… (ՀԱՑԻՆ ԵՐԳԸ )

Հունձք կը ժողվեմ մանգաղով, –Լուսնակը եարս է– Ակօս ակօս ման գալով, –Սիրածս հարս է:

Գլխեբաց եմ ու բոպիկ, –Անո՜ւշ են հովեր– Արտերուն մէջ թափառիկ, –Մազե՜րս են ծովեր:

Ցորեն, կակաչ, կարօտով, –Կաքաւը կու լայ– Կապեցի մէ՛կ նարօտով, –Ձեռքերն են հինա:

Հասկերուն մէջ, վերեւէն, –Ասուպը անցաւ– Աստղեր միւռոն կը ծորեն, –Դէմքը լուսացաւ:

Քանի՜ խուրձեր շաղերով, –Վարդենին թաց է– Ես կապեցի խաղերով, –Ծոցիկը բաց է:

Արտըս խոզանով մընաց, –Կ'երթա՜յ լուսնակը– Դէզերով լեռ եմ շինած, –Սի՜րտս է կըրակը:

Մանգաղըս քարին եկաւ, –Եարըս եա՜ր ունի– Քարէն լորիկը թըռաւ, –Լե՜րդըս կ'արիւնի:

Դանիէլ Վարուժան

ԳՈՒՇԱԿԸ

Ձեռքըս բռնեց գուշակն, եւ իր Քարայրին քով ինծի ըսաւ. -Ափիդ մէջ կայ երեք կնճիռ,- Երեք ճամբայ առջեւդ ելաւ:

Մին ցամաքէն քեզ կը տանի Լուսնի լոյսով մինչեւ անտառ, Ուր կը պարէ կոյս մ՛հոլանի..., Ցուպըդ կոտրէ եւ մի երթար:

Միւսը ծովէն է ակօսուեր. Քեզ կը տանի կղզին դալար՝ Ուր կը վազեն ոսկի գետեր..., Ղեկըդ փըշրէ ու մի երթար:

Երրորդ ճամբան է երկինքէն. Պարզէ թռիչներդ սեփական, Մինչեւ աստղերը սիրտդ այրեն. Շարունակէ դու այդ ճամբան:

Դանիէլ Վարուժան

                                                           ՆԵՄԵՍԻՍ

Պաշտէ՛ դահանակէ աչքերով Աստուածուհին, ո՛վ Ժողովուրդ, երբ բռնակալութիւնները կործանես, կործանէ այլևս զինքն ալ, և դո՛ւն բարձրացիր իր պատուանդանին վրայ` շուշան մը ձեռքիդ մէջ:

Քերթողն հսկայ, մրրկավարս, հըրաչուի, Նուիրական արուեստանոցն իր մտաւ, Եւ փակեց լայն պողպատ դըռներն հապըշտապ. Ճեղքերուն մէջ մնացին Արեգակին մազերն ոսկի, սանտրուած: Լեռնակուտակ զանգուած մ'ընտիր մարմարի Այդ շէնքին մէջ մթընշաղ Կը սպասէ` ձևն հագնելու հին դիւցազնի. Եվ կամ գուցէ կը յուսար Որ աստղերէն իջնելով` Պիտի աստուած մը գայ իր մէջ բնակիլ: Զանգուածը այդ ապառաժ մ'էր բարբարոս` Որուն մեջ դեռ կը մնար Կիսաւեր բոյն մը արծուի. Եւ խորն իր մէկ խոռոչին Օձ մ'էր ծուարած ու կը ննջեր հանդարտիկ: Քերթողն ինքզինք պահ մ'անհունին մեջ հոգւոյն Ըզգաց Աստուած: Սոթտեց թևերը ջղուտ, Ոսկեղէն մուրճը ափին մէջ, տժգոյն, վեհ, Մարմարին դէմ, գլխաբաց, Հսկայի պէս կանգնեցաւ... Նշմարեցին աչքերը ձեռք մ'այն ատեն Մութին ծոցէն` կարկառուն` Որ վիթխարի բռնած սափոր մը` պարպեց Խորն իր հոգւոյն լայնալիճ Տիեզերքին ըստեղծահիւթն հողաբոյր:

Եւ քանդակեց, քանդակեց, Եւ քանդակեց, քանդակեց: Արուեստանոցին բիւզանդական գըմբեթէն Յոյսի ձէթով լի սուրբի գանկ մը կախուած Կ'ըլլար ջահն իր լուսատու: Ան կը տեսնէր մարմարին շուրջը ձևուած Հըզօր երազն` որ միս կ'առնուր և ծալքեր: Մըտածումն իր` այդ քարին կոյս ծոցին մէջ Իր արմատներն յուշիկ յուշիկ կը խըռեր Ծառի մը պէս ձիթենի:

Եւ քանդակեց, քանդակեց, Եւ քանդակեց, քանդակեց... Ամէն մի բուռն հարուածին տակ յաղթ մուրճին` Ինչպէս թէ ռումբ մը պայթող` Ուղխ մը կայծեր, քարերու հետ խուռնախիտ, Կ'անձրևէին պատերն ի վար խաւարչուտ Պսակի պէս քայքայւող: Դուրսն ողկոյզներն յասմիկին Կը թափէին մուրճին մէն մի թընդիւնէն Փեղկերն ի վար իրենց կապոյտ ծաղիկներ:

Եւ քանդակեց, քանդակեց, Եւ քանդակեց, քանդակեց. Մինչև որ բիրտ վայրենութիւնը քարին Նուաճուեցաւ, և ահա գլուխ մը կընոջ Մարմարին մէջ թարմօրէն Ծաղկեցաւ բա՛րձըր շուշանի մ'հանգունակ: Չըքնաղ էր ան, միանգամայն էր ահեղ. Հելլենական արձաններու կուրութեամբ Կը յառէին խորունկ աչքերն` որոնց մէջ Կարծես հոգին, անդունդն ի վեր մագըլցող Կարիճի պէս` կամաց կամաց կ՛երևնար:

Եւ քանդակեց, քանդակեց, Եւ քանդակեց, քանդակեց... Բանաստեղծն իր բազուկին տակ կենսադրոշմ Կը փորագրէր կարծես քերթուած մ'ահաւոր. Խոր ծալքերուն մէջ կեանք առնող մարմարին Մէն մի հարուած դաշնակութիւն մ'էր քնարի, Հանգ մ'էր, տուն մ'էր, և կամ շեշտ մ'օդասլաց: Մեն մի հարուած ռըմբագոռ Ըմբոստ երգ մ'էր ոսկի մուրճով երգուած` Որուն Աստուած երկընքին մէջ կ'ունկընդրեր:

Եւ քանդակեց, քանդակեց, Եւ քանդակեց, քանդակեց, Ու աւասիկ ճոխ գանգուրներն այդ կընոջ Զերդ ողկոյզներ իրար խըռնուած օձերու Ուսերուն վրայ թափեցան: Կերտեց թիկունքն և թիկնամէջը շըքեղ, Կերտեց թևերն ամազոնի` որոնք թէ` Կարող էին արձակել Ոսկի փըքինը սիրոյ, Եւ թէ հրաշէկ կայծակը` տէգ մահընկեց:

Եւ քանդակեց, քանդակեց, Եւ քանդակեց, քանդակեց... Ո՜հ, ի՜նչ փոյթ թէ անցան անքուն գիշերներ Եւ ցորեկներ` անդադար. Ծիծե՜րն ահա, ծիծե՜րն ահա արձանին, Ա՜յնքան մաքուր կըլորցուած, պաղպաջուն, Որ անշուշտ կաթն անոնց մէջ պէտք էր ըլլալ Կամ լոյս` սառած, և կամ արծաթ` հալըւած: Կողերն ահա, ահեղօրէն շընչաւոր, Որոնց ներքև կարծես արեամբ մեծնային Արդարութեան, վրէժի սաղմերն երկուորեակ: Շինեց ողն, հո՛յր բումբերն, ազդրերը ողորկ. Շինեց և՛ պորտն` որ զանգուածին մէջ յանկարծ Քաոսէն ծնող աստղի պէս Ճառագայթներ դուրս պոռթկաց:

Օ՛ն, հարուա՜ծ մ'ալ, հարուա՜ծ մ'ալ… Գանկ ջահին մէջ, ձէթն ըսպառիլ ըսկըսաւ. Օ՛ն, հարուա՜ծ մ'ալ, հարուա՜ծ մ'ալ… Եւ քանդակեց, քանդակեց...

Եւ քանդակեց, քանդակեց...

Կերտեց գուճերն և սրունքներ. Կերտեց ոտքերն` որոնց տասնեակ մատերէն Ժահրով, մեղրով խառնըւած Դըդըչահոս լոյսի վտակներ բըխեցան: Եւ շինեց ան վերջապէս Կնոջ մէջքէն վար ահեղ Սուր մ'երկսայրի, սուր մ'անպատյան, սուր մ'անբիծ, Եւ Աստուծոյ պէս արդար: Այն ատեն հոն մարմարիոնին խորշին մէջ Քընացող օձն արթընցաւ Եւ փաթթելով զինք մեղմօրէն այդ զէնքին` Կաթիլ կաթիլ ըսկըսաւ թոյն մը կաթել:

Օ՛ն, հարուա՜ծ մ'ալ, հարուա՜ծ մ'ալ դեռ, և ահա Պիտի գործն այդ աւարտի: Քանդակագործ քերթողն յանկարծ խորշոմեց Մարգարտապսակ ճակատը ջինջ քըրտինքով. Այդ ի՞նչ արձան, անունն ի՞նչ էր այդ կընոջ. Գորգոնա՞ մ'էր, Հերա՞ն քինոտ, թե՞ Իսիս. Պատուանդանին վրայ հըսկայ Փորագրեց.– Նեմեսիս:

Ահա երազն իր, կը շընչէր, կը խորհէր. Իր երազն այդ մարմարեղէն` զոր երկար Ատեն սըրտին հաւքերուն մէջ այն կըրեց: Արդարութեան և Վրէժի Դիցուհին այդ` աղջիկն էր իր կորովին Զոր յըղացաւ, ողնածուծովը սընոյց Այն օրէն վեր` երբ հըլութեամբ հարսնացաւ Ժողովուրդին արեան հետ Գիտակցութիւնն իր բեղուն: Այլևս ի՛նչ փոյթ թէ մնաց թաղուած օրերով Արուեստնոցին դամբանական մութին մէջ: Ի՛նչ փոյթ թէ արդ ճակատէն վար կը հոսի Բարի քըրտինքն յոգնութեան, Եւ ուսերուն և գըլխուն վրայ սևահեր` Իբրև ըլլար ջաղացպան մ'ան կը նըստի Ճերմակ փոշին մարմարին. Եւ խիտ երկար թարթիչներն իր կը նմանին Աղաւնեակի մը թևերուն ըսպիտակ. Ի՛նչ փոյթ թէ ան, ա՜հ, չըտեսաւ կոյս գարնան Լուսակարկաջ աղբիւրներուն մէջ ժըպտիլն, Եւ չըքամեց դեռ խաղողի ողկոյզներ Բաժակին մէջ բիւրեղեայ. Կամ չըխառնեց գանգուրներն իր ասպետի Բըլուրներուն վրայ պարող Աղջիկներուն հողմատարիկ վարսերուն: Ո՜հ, ի՛նչ փոյթ կեանքը մեռնող, Երբոր երազը կ'ապրի, Երբոր երազն անմա՜հ է:

Մուրճը ձեռքին մեծ բանաստեղծը յաղթական Արձանին խիստ աչքերուն մեջ կը յառի. Եւ անոնց մեջ կը ճանչնայ Ինքզի՜նք, ամբողջ, անթերի: Կը ճանչնայ սուրբ մարմարիոնն այն` որ առաւ Բազկին տակ կեանք, որ այդտեղ Եկաւ զանգուած մ'իր բըրտութեան մէջ նընջող Եւ արթընցաւ Դիցուհի՜. Զերթ քարափերթ մ'ըստրուկ ինկաւ մուրճին տակ, Եւ կանգնեցաւ Վրիժուհի՜:

Աւարտած էր ամէն գործ. Ահա մէջտեղն էր, Նեմեսիսը, կանգուն, Պաշտըւելու, ընդունելու ողջակէզ Այլևըս կա՛զմ և պատրաստ: Այն ժամանակ քերթողն ուրախ, գոհունակ, Քաշեց նիգերը, բացաւ Պըղնձէ դռներն հսկայական գաւիթին. Նոյն ատեն լոյս մը դէմէն Երկինքն ի վար այնպէս արձանն ողողեց Որ դիցուհւույն մարմինը շուրջն ըսկըսաւ Ճառագայթներ արձակել: Խըտղըտեցուց ճերմակութիւնն իրանին Աչքերն աղուոր օրիորդի մ'որ դէմի Պատըշգամբին նըստած ժանեակ կը հիւսեր: Ձիւնեղ ժայռ մ'էր կարծես` Որ կը ցըցուեր արևուն մէջ` հոլանի: Կը թափէին ուսերէն վար, կուրծքէն վար. Շողի հազար վտակներ, հազար ալիքներ: Քերթողն անգամ մըն ալ անոր նայեցաւ. Եւ ճակատին վրայ ճանչցաւ Անգամ մըն ալ դուստըրն իր հեստ արիւնին: Տուաւ համբոյր մ'երկիւղած Մէջտեղն անոր ծիծերուն, Ուրկէ մընաց շըրթունքներէն վար առկախ Լոյսի կաթիլ մը` վաղուան Նոր վրէժներու արգասիչ: Յետոյ նետեց ծանրակի մուրճը ձեռքէն. Թևը սոթտուած պատուանդանին վրայ դըրաւ. Եւ գըլուխն ալ թևին վրայ. Եւ իբր առիւծ մը պառկող` Յոգնած, քըրտնած և վըսեմ, Աստուածուհւոյն ոտքերուն տակ քընացաւ: Ժողովո՜ւրդն է, ժողովո՜ւրդն է, որ կու գայ, Ճամբաներուն, փողոցներուն մէջ Քաղքին Գետեր են որ թըխակոհակ կը հոսին. Հարստահարուած ժողովուրդն է որ կու գայ. Անոնք տեսան Նեմեսիսի վեհ արձանն, Եւ քուրմեր են, վրէժի քուրմեր, և ահա Անո՜ր, անո՜ր կը դիմեն: Գործատունէն, թիարանէն, բանտերէն Գըրոհ կու տան: Արիւնոտ են ու քաղցած: Դեռ բեկորներ շըղթայի` զոր ջարդեցին, Մերկ ոտքերուն հետ ընդքաշ Սալհատակին շըռինդ շըռինդ կը հընչեն: Ոմանք սակրով, ոմանք մուրճով են զինուած. Դէմքերուն վրայ արիւնռուշտ Կը փայլակէ կատաղութիւնն` հեռուէն Մերկացնելով մարգարտաշող կըրճըտումն Ակռաներուն մարդու միսի անօթի: Մերկ են կիներն իրենց ամբողջ ծիծերով, Եվ մանուկներ` բոպիկ` Որոնց տըժգոյն ճակատէն Գարունն ընդհուպ կը թափթըփի վարդ առ վարդ Դեռ չաւարտած իր բողբոջումը առոյգ: Ատելութեան գոռուկոչ մ'է` կը պոռթկայ, Կը տարածուի պողոտայէ պողոտայ Քաղաքին մէջ բովանդակ: Ամէն շըղթայ կը բեկտի, Եւ կը փըլչի ամէն բանտ. Հրապարակին մէջտեղ կրակի կը տըրուի Կառափնարանն` հերոսներուն արիւնէն Վարդակարմիր և ճարպոտ, Եւ իր մեծ բոցն երկնոլոր Ամբոխներուն գիտակցութեան կ'ըլլայ ջահ: Ամէն խըրճիթ ըմբոստ մը դուրս կը պոռթկայ, Ամէն շիրմէ նահատակ մ'հաղթ կը յառնու Նո՛ր միսով, նո՛ր ըղեղով, նո՛ր զէնքերով Ըսպառազէն: Ժողովո՛ւրդն է հող կըրծող. Մինչև մէջքն իր` տիղմին մէջ Ուրիշներու դըղեակ շինող ամբոխն է` Որ ոտքի միակ մոլեգնադռույթ ոստումով Նոյն իր խորունկ գերեզմանին քարին վրայ Ահաւասիկ կը կանգնի: Եւ մարդկային ովկէանն այդ փըրփրագոռ Կ'եռայ խորքերն իր մըռայլ. Եւ ալիքներն յառաջ կ'երթան մահադող. Եւ կը թըքեն իրենց փըրփուրը յորձքի Պալատներուն մինչև քիւերն, ու մինչև Ճակատն արփւոյն անտարբեր: Քըրջաւո՛ր են, ահաւո՛ր են, բայց այսօր Հանճարներու, դարերու Ամբողջ մտածումն, ամբողջ վաստակը խըմող Գաղափարին արծիւի թևն ըսպիտակ Եկաւ դըպչիլ անոնց դեռ կոյս ճակատին: Եւ անոնք ուղխ ճամբաներէ հաւաքուած` Այսօր ունին վըսեմութիւնն ովկէանի. Եւ կը մռնչեն, կը հայհոյեն, կ'աղօթեն, Կը մըրմըռան բըռնութեան դէմ ծուփ առ ծուփ. – Վըրէ՜ժ, վըրէ՜ժ, Նեմեսի՜ս:

Եւ Նեմեսիսն հո՛ն է, հո՛ն է մխիթարիչ Քէնն երկնային. ձիւնափարփառ մարմինն իր Լուսնակին պէս ալիքներն այդ կը քաշէ Դէպի ծոցն իր մայրենի: Եւ ժողովուրդն արձանին շուրջ կը դիզուի Հետք հետքի վրայ, խուռնախիտ, Եւ կըզակներ կըռթընցըւած ուսերու: Առջևը վեհ Դիցուհուոյն Ամէն ոք իր վէրքը կուրծքին կը բանայ. Պարմանիներ ցոյց կու տան Թևերն իրենց կոտրած` շըղթայ կոտրելէն. Մայրերն ահա վեր կ'առնեն սև-սև քօղեր Անոնց ծալքին մէջ բանալով գանկիկներ Մանուկներու` այրուձիին տակ ճըզմուած, Եւ պառաւներն անոր առջև կը փըռեն Քըղամիդները կարմիր Դըրժուած մորթուած դիւցազնական թոռներու: Եւ կը բերեն ամէնն ալ Իրենց վերջին հարըստութիւնը` նըւէր, Եւ ծընրադիր` անիծախառն աղերսով Արտասուագին միահամուռ կը գոչեն. – "Ո՛վ Նեմեսիս, Անվրիպելի՜դ, Վրիժուհի՜դ, Մեր տառապանքն, անկումը մեր կը տեսնե՞ս. Մեր արցունքի մէկ շիթին Ովկէանական անհունութիւնը արդեօք Քու ափիդ մեջ կըշռեցի՞ր: Բա՛ւ է փառքերն ու հաճոյքներն ապրեցնենք Մեր արիւնին արիւններով ու մինչև Ոսկորներնուս քըրտինքով. Բա՛ւ է սուինները պատռեն Մեր արգանդին մեջ յաւէտ Լուսաթաղանթն արշալոյսի սաղմերուն. Բա՛ւ է անիւը գործատան փերթ առ փերթ Խըլէ մեր միսն և իւղոտէ ճըղուղն իր. Բա՛ւ է, բա՛ւ է մեր բովանդակ կեանքին մէջ Խարազանուած թիկունքներնուս վրայ կըրենք Մեր շիրմաքարն ու երթանք ա՛յսպէս շիրիմ: Վըրէժի ժամն ա՛լ հասաւ. Նըշկահումի ամպրոպահունչ ժամն հասաւ: Ո՛յժ տուր մեզի, ոգևորէ՛ և մըղէ՛. Դո՛ւ մեզ Աստուած, դո՛ւ Տիրամայր, դե՛հ իջիր Պատուանդանէդ և ձուլէ մեզ կամքիդ մէջ, Եւ օրէնքներըդ գըրէ Մեր ճակատին վըրայ արեան գըրերով: Քու ժողովուրդըդ մե՜նք ենք. Պիտ' ըսպաննենք մեր աստուածներն հին և նոր Եւ աճիւնին վրայ անոնց` Ատտիկէի և մեհեանէդ ալ հոյակապ Պիտ' քու մեհեանըդ կանգնենք Պիտ' կործանենք ապարանքներ ու բանտեր` Եւ քառանկիւն սալքարերովն իրենց յաղթ Պիտի բագինը՜դ կանգնենք: Ամէն տարի մահատօնիդ նեմեսեան Ատելութեան ի՜նչ նըւագներ պիտ' հընչեն. Պիտի զարթնուն ի՜նչ մոռցըւած մեռելներ` Եւ խըմելով արիւնախա՛ռըն գինին, Զոր սափորով իրենց շիրմին պիտ' դընենք, Արևուն տակ, զոր կարօտցան, ձեռք ձեռքի Պիտի պարեն շուրջն արձանիդ ` յանձնելով Իրենց պատանքը հովին: Իջի՛ր մէջ, և բընակե լոկ մե՜ր մեջ. Օ՛հ, ո՜րքան դու չըքնաղ ես Եւ ո՜րքան ալ սարսափելի. աչքերդ այդ Արդարաբար կը սպաննեն միշտ, և ձեռքերդ Աճիւններու մէջ պատրաստ են սերմանել Շուշան հունտեր շուշանափայլ կեանքերու. Գանկի մը մէջ բոյնն իր դընող տատրակն ես. Աղբիւր մ'ես դու ըՍտիւքսի` Որ կը բըխի գերեզմանէ մը կանանչ: Ահա քեզի կր կարկառենք մեր քաղցած Երեխաները. թող որ քո՛ւ ծոցիդ մէջ Մըկըրտըւին, և ծըծեն կուռ ծիծերէդ Կաթը վաղուան վըրէժին: Օ՛ն, Նեմեսիս, իջիր մե՜ր մէջ. մեզ ըրէ Վահա՛ն լանջքիդ մարմարէ, Սո՛ւրը թևիդ անխընայ: Զի մենք ծարաւ ենք արեա՜ն, Արեա՜ն, արեա՜ն, Նեմեսիս”:

Կ'ըսեն: Իրենց գոռուգոչումն ահաւոր Կը սասանէ գահերուն վրայ կայսըրներ, Եւ կ'օրօրէ պատուանդանին վրայ նընջող Քերթողին քունն հանդարտիկ: Կ'ըսեն: Եւ նուէ՛ր Աստուածուհւոյն կ'ընծայեն. Անոր առջև արիւնլըւայ ձեռքերով Կը սըփռեն վարդ ու յասմիկ: Կոյս աղջիկներ դալկադէմ Ասեղներէ ծակծակուած գիրգ մատներով Կ'հիւսեն անոր գըլխուն համար պըսակներ: Գյուղացիներ կ'ողջակիզուն վերջին ուլն Իրենց թափուր և ցըրտացած փարախին: Տըղայք կընդրուկ կը ծըխեն. Իսկ բանուորներն ու ռազմիկները պարման Թուրերն իրենց, մուրճերն իրենց նուիրական Կու գան անոր կըռուանին վրայ հեսանել: Եւ ժողովուրդը բովանդակ յանկարծ լուռ Լուսընկային տակ հանդարտող ծովու պէս Կը խոնարհի աղօթքի…

(Օրհնեա՜լ ըլլաք, յառաչանքի մեջ խեղդուած Ո՛վ արցունքներ, մազերն ի վար կայլակող Ո՛վ արիւնի կաթիլներ. Ո՛վ աղօթքներ նախատօնին կռիւներու Մանաւանդ դուք օրհնեա՜լ ըլլաք. Ձեր մէջ է որ Յոյսերը մօտ յաղթութեան Իբրև ճերմակ աղաւնիներ` ամէնուն Ծոցէն արփւո՜յն կը սլանան):

Եթերական կրակին խորէն իրիկուան, Դէմի սարէն զառիվայր Այն որ կ'իջնէ անչափելի քայլերով Հերո՜ս մըն է, պերճահասակ քըրմապետ Նեմեսիսին կուսական, Եւ անձնուրաց նախախնամող մարդկութեան: Արևը դեռ չըմեկնած ճաճանչներն իր ամփոփեր է շեշտուղիղ Անոր կուրծքին կարմրաբորբ, Ցայտեցնելով զէնուզարդէն պաղպաջուն Ճառագայթներ` նման բամբշի մը գըլխուն Ծամակալ մեծ ասեղներն: Արիւն մ'ահա կ'այլակի տակաւին Իր գօտիին արդարադատ կեռ սուրէն: Կու գայ՜,– ճակատն իր արդէն Շաղկապուած դափնիով: Քայլերը ծանըր` փառքէն, Եւ բըռնութիւնը ճըզմելէն` տենդակոխ Ահաւասիկ կ'երկփեղկեն Ժողովուրդն այն խոնարհած Ատելութեան և աղօթքին բեռին տակ: Նեմեսիսին ձօնելու Ան իր նըւէրը ունի. Գըխուն շուրջէն կ'արձըկէ Դափնեպըսակը` զոր կոյսերն որբացած Շիրիմներուն նըստած տըրտում շուքին տակ Իրեն համար հիւսեցին. Կ'արձըկէ զայն և ձախ ձեռքովը բըռնած Բուրեան ճիւղին մէկ ծայրէն Միւսով զայն կը մերկացնէ, սըփռելով Իր սաղարթներն օդապար Աստվածուհւոյն ոտքերուն վրայ անարատ, Որոնցմէ հա՛մ'աղուոր տերև մ'արիւնոտ, Կ'երթայ, կ'իյնայ արձանին տակ քընացող Քանդակագործ բանաստեղծին ճակտին վրայ, Որ գրաւուած նո՛ր Տեսիլներով երազի Այդ հըպանցումը փառքին Ամէնևի՜ն չ'իմանար:

Դանիէլ Վարուժան

ՎԱՀԱՆ ՏԷՐԵԱՆ

ԱՇՆԱՆ ՄԵՂԵԴԻ Աշուն է, անձրև… Ստուերներն անձև Դողում են դանդաղ… Պաղ, միապաղաղ Անձրև՜ ու անձրև՜… Սիրտըս տանջում է ինչ-որ անուրախ Անհանգստութիւն… Սպասի՛ր, լսի՛ր. ես չեմ կամենում Անցած լոյսերից, անցած յոյզերից Տառապել կրկին. Նայի՛ր, ա՜խ, նայի՜ր՝ ցաւում է նորից Իմ հիւանդ հոգին…

Անձրև է, աշուն… Ինչու՞ ես յիշում, Հեռացա՛ծ ընկեր, մոռացա՛ծ ընկեր, Ինչու՞ ես յիշում. Դու այնտեղ էիր՝ այն աղմկահար Կեանքի մշուշում… Դու կեա՛նք ես տեսել, դու կեա՛նք ես յիշում- Ոսկէ տեսիլնե՜ր, անուրջների լո՜յս… Իմ հոգու համար չըկայ արշալոյս. Անձրև՜ է, աշու՜ն… Վահան Տէրեան

ԿԱՐՈՒՍԵԼ Պտտուի՛ր, պտտուի՛ր, կարուսել, Ես քո երգը վաղուց եմ լսել...

Հեքիաթ էր, և հմայք, և անծիր Խնդութիւն մշուշում վարդագույն, Դու նենգոտ քնքշութեամբ ժպտացիր Արևոտ ժպիտով իմ հոգուն...

Սիրոյ խօսք, և համբոյր, և խոստում... — Արբեցէ՛ք այս անուշ համերգում,— Արդեօք մե՞նք, թէ՝ խօսքե՞րն են ստում, Արդեօք մե՞նք, թէ՝ աշխարհն է երգում։

Պտտուի՛ր, պտտուի՛ ր, կարուսել, Ես քո երգը վաղուց եմ լսել...

Կար հեռու մի երկիր թովչական, Արեւ էր ոսկեղէն աշխարհում. Շողացին, ժպտացին — էլ չկան, Էլ չկան պատրանքները սիրուն։

Ե՛ւ թախիծ, և՛ տրտունջ, և՛ տանջանք, — Դո՞ւ ես այն, թէ՝ աշխա՞րհն է լացում. — Խաւարիր, խաբուսիկ անրջանք, Հեռաւոր օրերի հիացում...

Պտտուի՛ր, պտտուի՛ր, կարուսել, Ես քո երգը վաղուց եմ լսել...

Կար մի երգ հեռաւոր աշխարհում,— Դու այն երգն ես կրկնում հեռաւոր — «Ես սիրում եմ, դու ինձ չես սիրում», Եւ հին են քո խօսքերը բոլոր...

Եւ այն վալսը՝ «Անդարձ ժամանակ», Ծառուղին՝ ամայի պուրակում, Ե՛ւ գիշեր, և՛ համբոյր, և՛ լուսնեակ. Տաղտկալի՜, ձանձրալի՜ պատմութիւն...

Պտտուի՛ր, պտտուի՛ր, կարուսել, Ես քո երգը վաղուց եմ լսել...

Պարում են խելագար խնջոյքում, — Ով կ'ուզէ՝ թող գաղտնիքն իմանայ,— Ոչ վե՛րջ կայ, ոչ սկի՛զբ այս երգում,— Երէկ՝ ես, այսօր՝ դու, վաղը՝ նա...

Պտտուի՛ր, պտտուի՛ր, կարուսել, Ես քո երգը վաղուց եմ լսել... Վահան Տէրեան

ՑՆՈՐՔ Նա ունէր խորունկ երկնագոյն աչքեր, Քնքոյշ ու տրտում, որպէս իրիկուն. Նա մի անծանօթ երկրի աղջիկ էր, Որ աղօթքի պէս ապրեց իմ հոգում:

Նրա ժպիտը մեղմ էր ու դողդոջ, Որպէս լուսնակի ժպիտը տխուր. Նա չունէր խոցող թովչանքը կնոջ.- Նա մօտենում էր որպէս քաղցր քոյր...

Իմ յուշերի մէջ ամէնից պայծառ, Իմ լքուած սրտի մաքուր հանգրուան Քոյր իմ, դու չկաս, քոյր իմ, դու մեռար, Ու քեզ հետ հոգուս լոյսերը մեռան...

Վահան Տէրեան

Սիրտս ցաւում է անցած գնացած Օրերիս համար. --Մէկը շշուկով պատմում է կամաց, Մէկը իմ հոգին տանջում է յամառ:

Այդ յուշերի մէջ կայ մի քաղցր ցաւ, Մի թովիչ երազ. --Մէկը իմ սիրտը փշրելով անցաւ Ու հեգնութիւնով նայում է վրաս:

Սակայն չեմ կարող ես նրան ատել-- Սիրում եմ նրան. --Իմ կեանքը մի նուրբ մշուշ է պատել, Գուրգուրում է ինձ մի լոյս- հանգրուան....

Մէկը իմ սիրտը փշրելով անցաւ. Օ, քաղցր արբանք: --Օրհնուած էք դուք, սէր, ցնորք ու ցաւ, Օրհնուած եք դուք, երկիր, երգ ու կեանք... Վահան Տէրեան

ԱՅՆՊԷՍ ՆԱԶԻԿ Այնպէս նազիկ, այնպէս թեթեւ, այնպէս օրօր, փայլում ես դու: Ոսկելուսիկ, օ՜, հրաթեւ, այնպէս բոսոր փայլում ես դու: Դու վիթ անհօտ, դու խուսափուկ, այնպէս անուշ, նայում ես դու: Եւ այնպէս տօթ, այնպէս փափուկ, այնպէս քնքուշ, փայում ես դու:

Նայուածքդ սէգ, ժպիտդ նետ, օ՜, խնայի՛ր. խայթում ես դու: Ինքդ արեւ, սէրդ աղէտ, օ՜, մի նայի՛ր, դիւթում ես դու: Աշխարն ամէն քո ոտքի տակ, թագուհու պէս, տիրում ես դու: Օ՜, հրեղէն չար արեգակ, ում որ նայիս, այրում ես դու:

Վահան Տէրեան

Եւ յիշեցի ես յորդ անձրեւի տակ Սլացող կառքը, որ տանում էր մեզ Եւ քո խօսքերի կարկաչիւնն արագ, Եւ քո աչքերի փայլը հրակէզ...

Մտաբերեցի ե՛ւ «Եդեմ» այգին, Ե՛ւ համբոյրներըդ տարփոտ գգուանքում, Երբ հրահրում էր կուրծքըս քո կրծքին Եւ ալեկոծում հոգիս քո հոգում.-

Եւ հրաժեշտը մեր տխուր ու ցուրտ, Երբ մենք անկարող գրկել մէկ մէկին, Ձեռքդ էինք պարզում սառն ու անխորհուրդ, Որպէս աշխարհիկ ծանօթներ երկու:

Բայց գուցէ մնայ եւ քո հոգու մէջ Բոցեղէն մի երգ, լուսեղէն մի յուշ, Որպէս սիրելի պոէտից մի էջ, Որ ժպտում է միշտ գգուանքով անուշ ...

Վահան Տէրեան

ՄԻ ԽԱՌՆԷՔ ՄԵԶ

Մի խառնէք մեզ ձեր վայրի, արջի ցեղերին,- Մեր երկիրը աւերուած, բայց սուրբ է եւ հին:

Որպէս լեռն է մեր պայծառ տեսել հազար ձիւն, Այնպէս նոր չեն մեզ համար դաւ եւ դառնութիւն:

Ամրակուռ է մեր հոգին դարերի զաւակ՝ Շատ է տեսել մեր սիրտը աւեր ու կրակ:

Գերուած ենք մենք, ո՛չ ստրուկ, գերուած մի արծիւ, Չարութեան դէմ վեհսիրտ միշտ, վատի դէմ ազնիւ:

Բարբարոսներ կը գան ու կ'անցնեն անհետ, Արքայական խօսքը մեր կը մնայ յաւէտ:

Չի հասկնայ ձեր հոգին ե՛ւ ծոյլ ե՛ւ օտար, Տաճար է մեր երկիրը, սուրբ է ամէն քար:

Կագնի՛ր հպարտ որպէս լոյս լեռն է մեր կանգուն, Արիացի՛ր, սի՛րտ իմ, ե՛լ հաւատով տոկուն:

Վահան Տէրեան

ԱՐԴԵՕՔ ՈՒՐ ԵՍ

Ես չգիտեմ՝ ո՞ւր են տանում հեռաւոր, Ուղիների ժապաւէններն անհամար, Ես նստում եմ ճամբի վրայ ամէն օր, Ե՛ւ աղօթում, ե՛ւ թախծում եմ քեզ համար:

Օձանման ոլորումով հեռախոյս, Ինձ կանչում են ուղիները բիւրաւոր, Արդեօք ո՞ւր ես, արդեօք ո՞ւր ես, Խորհրդաւոր արշալոյս, Արդեօք ո՞ւր ես, արդեօք ո՞ւր ես, Հանդիպումի պայծառ օր . . .

Եւ իմ մոլոր ուղիներում, ո՜վ գիտէ, Գուցէ մի օր դու երեւաս, լուսերես, Գուցէ ժպտաս քո խօսքերով արծաթէ, Եւ մութ սրտիս նոր խնդութեան լոյս բերես:

Վահան Տէրեան

ՄԷԿՆ ԻՐ ԺՊԻՏՈՎ (ԵՍ ՀԱՒԱՏԱՑԻ)

Ես ամէնքի դէմ սիրտս բացեցի Չունեցայ կեանքում եւ ոչ մի գաղտնիք Ամէնքի խօսքին ես հաւատացի, ես հաւատացի Բարի են մարդիկ, բարի են մարդիկ:

Մէկն իր ժպիտով իմ հոգին գերեց, Մէկն իր լեզուով թուաց բանիմաց, Մէկն ինձ ամէնուր գրկեց համբուրեց, Դարձաւ առերես փրկութեան աստուած:

Եւ այժմ անտես քաոսում անշէջ Թէ երգս գտնի լուսոյ մի երդիկ Ես հոգուս խունկը կը ծխեմ անվերջ Որ լոկ ձեզ պաշտեմ վեհ, ազնիւ մարդիկ:

Վահան Տէրեան

ՎԱՐԴԱՆ ՔԱՀԱՆԱՅ ՏԻՒԼԿԷՐԵԱՆ

ԲԱԽՏԱՒՈՐՈՒԹԻ՞ՒՆ՝ ԹԷ ԴԺԲԱԽՏՈՒԹԻՒՆ

Ձմրան հողմակոծ գիշեր մը մթին, Ախոռէն փախաւ մշակի մը ձին. Լսելով դէպքը ամէն գիւղացի, Խորազգաց վշտով փութաց տուն այցի: -Ի՛նչ դժբախտութիւն, ի՛նչ ծանր կորուստ, Ի՞նչպէս թողուցիր որ ձին տայ փախուստ: -Դժբախտութի՞ւն՝ թէ բարեբախտութիւն, Չեմ գիտեր ինչ է ճշմարիտը բուն, Պատասխան տուաւ մարդը իմաստուն: Առաւօտ մըն ալ երա՞զ թէ իրաւ, Վայրի ձիերով ձին վերադարձաւ. Եւ գիւղը դարձեալ իր շքախումբով, Վազեց խնդութեամբ հողագործին քով: -Ի՞նչ երանելի բախտաւորութիւն, Ձիուդ շնորհիւ դարձար մեծատուն: -Բատաւորութի՞ւն թէ՝ դժբախտութիւն, Չեմ գիտեր ինչ կայ խորքին մէջ թաքուն. Պատասխան տուաւ ծերը իմաստուն:

Արեւոտ օր մը մշակին որդին, Վայրի ձիերը կրթած միջոցին, Թօթուեց գրաստը՝ նետեց զինք գետին, Կոտրեցաւ մէն մին ոսկորը կողին: -Ի՛նչ դժբախտութիւն եկաւ գլխուդ, Ի՞նչ պիտի ըլլայ վիճակը տղուդ: -Դժբախտութի՞ւն՝ թէ բարեբախտութիւն, Տեսնենք ի՞նչ կ'ըլլայ հետեւանքը բուն. Պատասխան տուաւ հայրը իմաստուն:

Օր մըն ալ յանկարծ երկու երկիրներ, Դարձան իրարու անհաշտ ոսոխներ, Ռազմադաշտ տարին տղաքը գիւղին, Տունը թողուցին մշակին որդին: -Որքա՛ն բախտաւոր մարդ ես եղեր դուն, Մեր տղաքը տարին՝ քուկդ մնաց տուն: -Բախտաւո՞ր եմ, թէ դժբախտ, չեմ գիտեր, Միայն գիտեմ որ ցաւ ու խնդութիւն, Որպէս հարազատ երկու եղբայրներ, Քալեր են մէկտեղ վիշտով ծանրաբեռ: Ցաւէն կը ծնի ամէն ցնծութիւն, Եւ ուրախ կեանքէն ամէն նեղութիւն. Բայց մի վստահիք մէկուն կամ միւսին, Պատրանք է կեանքը մարդուն հողածին:

Վարդան Քահանայ Տիւլկէրեան

ԱՐԱՄ Ա. ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ ՔԷՇԻՇԵԱՆ Մտածումներ Վեհափառ Հայրապետէն հայ գիրքի մասին

Հայ գիրքը թանաք ու մագաղաթ, թուղթ ու

գրիչ, հեղինակ ու անուն չէ սոսկ: Հայ գիրքը հայութեան վաւերական լինելութեան, անոր հարազատ ոգիին, խորունկ հաւատքին ու վառ տեսիլքին ճշմարիտ արտայայտութիւնն է:

Առանց հայ գիրքին աղքատ է հայ մարդը, եւ

առանց հայ մարդուն անտէր է հայ գիրքը: Հետեւաբար, ով հայ մարդ, տէր դարձիր հայ գիրքին, գուրգուրա անոր վրայ, կարդա զայն ու զօրացիր անով:

Հայ գիրքով է որ հայը ինքզինք կ'ըլլայ

ճշմարտօրէն: Հայ գիրքով է որ հայը իր կեանքը կը հարստացնէ ու կ՛արժեւորէ գերազանցօրէն:

Հայ գիրքը մեզի համար սոսկ պատմութիւն ու

բանաստեղծութիւն, վէպ ու դասագիրք չէ, այլ կենդանի ոգի է ու յաւերժախօս խորհուրդ, վաւերականօրէն հայ ըլլալու մնայուն տագնապ է աստուածային ճշմարտութիւններու, մարդկային արժէքներու ու ազգային իտէալներու հասնելու յարատեւ ձգտում է ու պայքար:

Արամ Ա. Կաթողիկոս Քէշիշեան

ՅԱԿՈԲ ՕՇԱԿԱՆ

ԺՊԻՏԸ

 Ձորերուն մէջ, կակուղ ափերուն վրայ, ծաղիկներ կ'ապրին: Անոնք վայելուչ հակումով մը կը նային ջուրերուն, իրենց սլացիկ հասակին վրայ կեցած՝ շնորհալի մենութեան մը մէջ երջանիկ:
 Քաղաքներուն մէջ, տուներու խորհուրդին տակ դէմքերը կ'ապրին: Անոնք մատաղ ծաղիկներուն թարմութիւնովը կը պտտին: Երիտասարդութեան սրբութիւնը զանոնք կը պաշտպանէ:
 Ձորերուն մէջ, ափին սպասող ծաղիկները աղուոր են: Ամէնն ալ ունին գոյներուն բեհեզը եւ լոյսին ոսկեսար ցանցը: Ամէնն ալ համբոյրի մը պէս կը կախուին ջուրին երեսին:
Քաղաքներուն մէջ, պատերու շուքին բաբախող աղջիկները աղուոր են: Ամէնն ալ ունին թարմ միսերուն դրախտը իրենց վրայ: Ամէնուն ալ ներսը կը ծաղկի յաւիտենական զգացումին բոցը:
Ձորերուն մէջ, կարճ կանաչներուն վրայ իրենց պզտիկ աստղերը վառող ծաղիկները գրաւիչ չեն հաւասարապէս: Չես գիտեր ինչո՞ւ անոնց ցիրուցան փնջաւորումը կը զարտուղի ինքն իր մէջ:
 Քաղաքներուն մէջ, մարդերուն տափակ խառնակոյտին մօտիկ, մանկատի աղջիկները նոյն զգլխանքը չէ, որ կը ճառագայթեն: Չես գիտեր ինչո՞ւ բաժնողը անարդար ուզած է ըլլալ:
 Ծաղիկներ կան հոն, ձորին մէջ, որոնք այլապէս խռովող բան մը կ'երերցնեն իրենց բաժակին վրայ, իրենց ընկերներէն կը զատուին թերթերու ինքնեկ յարդարումով մը: Իրենց պսակին մէջ՝ թելերը նորօրինակ ծփանքի մը տակ կը դաշնակուին, ու կապերուն ընդմէջէն հեւալով կը թրթռան: Անոնք կը ժպտին թերեւս:
 Աղջիկներ կան քաղաքներուն մէջ, որոնք իրենց երեսներուն վրայ ցոյցի կը բերեն առանձնապէս տաք ու տարբեր յարդարումը գիծերուն, միսերուն պատող հանգիստին մէջ կը խաղցնեն անբացատրելի պարը թրթռացող գոյներուն, ու մորթին միապաղաղ հայլիին վրայ ոլորները կը փախցնեն երկայն ու մանրիկ կաթէ ու արիւնէ ալեակներուն: Անոնք ալ կը ժպտին:
 Դուն կը սիրես ժպիտը:
 Ան կը վայլէ քու դէմքիդ, ինչպէս բեհեզը թիթեռնիկի մը թեւին ու ինչպէս փրփուրը՝ ալիքի մը զգլխիչ մէջքին:
 Ան պատահական լոյս մըն չէ քու աչքերուդ խորը, որ երկար այցելութիւններուն սպասումը եւ անոնց անխուսափելի ցրտութիւնը կը հետապնդէ: Քու նայուածքիդ մէջ անիկա կը խաղայ ընտանի հմայքովը լողացող կարապին: Անիկա զուարթ է՝ ինչպէս հովիկը, որ թեւ պիտի բանար բիբերուդ կապոյտ ծովէն ներս: Ու անիկա վազգն ունի առագաստով նաւակին՝ աչքերուդ անդունդին վրայ:
 Քու երեսներուդ վրայ ժպիտը եղանակ մը չէ, սպասումի յոգնութեամբը ծանրացած:
 Ան հոն է՝ ինչպէս է գարունը կարգ մը երկիրներուն համար, որոնց խնայուեցաւ ուրիշ եղանակներուն խստութիւնը:
Ան իր թռիչները քիչ անգամ ծալող երազի թռչունն է քու երեսներուդ վրայ:
Ու ան վերջալոյս մըն է, որ գիշեր չունի:
Ես կը յիշեմ երազած ըլլալ երբեմն հովերու, որոնք ծաղկազարդ լիճի մը ալիքներէն կը ծնին, ափերուն կանանչէն փայփայուած կը սահին թեթեւ թեւերով, ծաղիկներէն առնելով անուշութիւնն իրենց հոգիին:
 Անոնք իրենց կեանքին բոլոր տեւողութեանը վրայ չեն փոխեր կշռոյթը իրենց թռիչին, անոնց գգուաքին կը հետեւի բարութիւնը հոգի եղած ծաղիկներուն:
 Անոնք կը վախնան բարձունքներուն գլուխ դարձնող առինքնումէն, անոնք կը վախնան դարձեալ մութ փոսացումներուն անկումէն: Չեն լայննար, չեն ուժովնար, չեն տաքնար ու պաղիր: Անոնք կը թռին, այդպէս պզտիկ, այդպէս զով, սկզբնական ալիքին զուլալ թեթեւութիւնը անաղարտ պահելով:
 Ու երբ անոնք իրենց թափառումին մէջ առնեն ինչ որ կայ ամէնէն քնքուշ բոլոր ծաղիկներուն մէջ, ինչ որ կարելի է լոյսէն գողնալ ու կերպով մը մետաքսի փոխել, ինչ որ իրերուն ամէնէն խուսափուկ նրբութիւններէն յաջողին փաթթել իրենց թեւերուն լոյսէ սարուածին, անոնք, երազուած այդ հովերը, կը յոգնին ու կ'երթան հանգչելու աղջիկներու երեսին, քու երեսիդ:
 Երազ մըն է ասիկա: Ու սակայն ես բառ մը չեմ ուզեր փոխել այդ երազէն: Ինքնին վառող ժպիտ մը գողտր հրաշակերտ մըն է մեր այնքան զրկուած աշխարհին համար:
 Դուն կը ժպտիս: Կէս մը կարմիր ու սակայն հատած դէմքիդ վրայ ժպիտը արձագանգ մը կը թուի ինծի, հոգիիդ խորը պառկած այն կրակին, որ կը սիրէ միսերուն բուրվառը, որ կը տաքցնէ ու չ'այրիր, որուն լոյսը գերազանցապէս թափանցիկ, կը յաջողի բոլոր պատանքներուն մեռելութիւնը մէկդի նետել ու յայտնուիլ աչքերուդ ծարիրին ու երեսներուդ տաքուկ ու ոսկեզօծ ձիւնի վրայ:
 Խօսիլը գուցէ տառապանք մըն է քեզի համար, բայց անբարբառ խօսքը քու ներսէդ կը փրթի, նման քողուա հարսներուն, որոնց կողքին, որոնց վերեւ մոմերուն ժապաւինեալ դեղնութիւնը կը կամարնայ: Ու հարսներու անցքին՝ մենք սիրած ենք միշտ միամիտ դառնալ:
 Բառերը, ըսուածն ու չըսուածը, կը լուսնան քու ժպիտէդ ու կը քաղցրանան:
 Դէմքդ պզտիկ երկինք մըն է, աչքերուդ արեւովը:
 Ու բոլոր երկինքներուն պէս ան ունի իր գարունն ու իր աշունը: Երեսներուդ վրայ գարունը կը ծաղկի քու չմեռնող ժպիտիդ մէջ: Ու այդ պահերուն՝ քու մարմինդ կը դառնայ թափանցիկ, տեսանելի կ'ըլլայ զգացումներուդ բովանդակ շառաւիղումը: Այս հրաշքը կարելի է բոլոր ապրողներուն, հերիք է, որ անոնք ժպտիլ գիտնան:
 Ժպիտը երբեմն ուրախ վէտվէտում մը չէ այտերուդ ծիրանիին վրայ: Կը պատահին ատեններ, երբ աչքերուդ ծոցը արցունքը կը դողայ ու այտերուդ ծիրանիին վրայ շուք մը կ'իյնայ, շուքը ցաւին, որ կը գոցէ սրտիդ խորանը: Այդ ատեն նորէն, նորէն կը բուսնի ան, այս անգամ ծանր, վիշտէն մաքրուած ու ատով աւելի սրտառուչ:
 Ցաւող դէմքերուն վրայ ժպիտին մեղմ բոցը իր ելքի ճիգովը կը դառնայ յոգնած՝ բարի սպառումին նման աստղի մը, որուն կը սպառնայ ամպի կտոր մը: Քեզի համար ամպի այդ կտորը ճերմակ է նորէն ու աստղին միայն թեւերը կը հալին այդ մշուշին մէջ:
 Ուրախ թէ տխուր՝ ժպիտը կը պտտի քեզի հետ: Ան քու ամէնէն մեծ առաքինութիւնդ է: Անիկա բարիք մըն է անգիտակից ու փրկարար:
 Նոր բան մը չեմ ըսեր, երբ քու ժպիտդ նմանցնեմ արեւին, որ կ'իյնայ ամէնուն, չզատելով երջանիկին ու զրկուածին, դալար դաշտերուն հրճուանքը ու անապատին հեւքը:
 Ինծիպէսները իրենց հոգին կը բանան բոլոր անոնց, որոնք նայելէ աւելի ժպտիլը սիրեցին:
 Տառապողին համար կա՞յ աւելի քաղցր հանգիստ, քան աչքերու այս ընկղմումը, այս հետախաղաղ սուզումը թրթռացող մեծ ալիքին մէջ, կնոջ մը երեսէն ու կնոջ մը աչքերէն:      
 Շարունակէ պահել քու դէմքիդ վրայ բոցի այդ ժանեակը, ու աստուածահիւս այդ շղարշը թող ծածանի միշտ հոն, հոգ չէ թէ ներսդ ցաւին ծուխը թանձրանայ ու դառնայ:
 Երբեք սեւով դուրս մի՛ տար այդ մուխը: Տառապանքը կրկնապէս համբուրելի կը դառնայ, երբ այդպէս մելանուշ պատանքի մը, ժպիտի մը լուսաւէտ վարշամակին մէջ կը հանգչի:

Յակոբ Օշական

ԵՐՈՒԱՆԴ ՕՏԵԱՆ

ՄԱՆՈՒԿՆԵՐՈՒ ՎԱՃԱՌՈՒՄԸ

 Տարագրութեան արհաւիրքներէն յիշողութեանս մէջ անջնջելի մնացած սարսռեցուցիչ եղերապատկերներէն մին է «Մանուկներու Վաճառումը» Սէպիլի վրաններուն տակ:
 Սէպի'լ... այդ անունը ի'նչ անդոհական սարսափով կը համակէր հէգ տարագիրներու հոգիները:

...Բայց ամենէն սոսկալին մանուկներուն վաճառումն էր: Գնողները կառքով Հալէպէն կու գային եւ ընդհանրապէս արաբ եւ հրեայ կիներ էին: Կառքէն կ'իջնէին եւ վրանները կը շրջէին՝ հարցնելով.«Ծախու տղայ կա՞յ...»

 Մայրեր, որոնք տակաւին պատառ մը հաց ունէին ուտելիք, սոսկումով կը վանէին զանոնք. բայց ուրիշներ, անօթիներ, լաց ու կոծով, անէծքով իրենց զաւակները կը յանձնէին քանի մը մէճիտիէի փոխարէն...

...Քանի' քանի' անգամներ խելայեղ մայրը իր զաւակը վաճառելէ ետքը, վազած ու կառքին մէջէն ետ յափշտակած էր զայն, դրամը գնողներուն երեսին նետելով. բայց աւելի յաճախ գոհացած էր ցաւին մէջ գալարուելով, եւ թողած որ կառքը հեռանայ՝ իր մայրական սրտին ու աղիքներուն վրայէն թաւալելով:

 Տեսայ մայր մը որ իր երկու զաւակները վաճառելէ քիչ մը ետքը խենթեցաւ. եւ ստիպուեցան հիւանդանոց փոխադրել:
 Տարագրութեան չարչարանքներուն ամէնէն տաժանականը մանուկներու այս խլումն էր, իրենց մայրական ծոցերէն: Եւ այն մայրերը, որոնց զաւակները յափշտակած էին բռնի, այնքա՛ն չէին ազդուած, որքան անոնք որ, իբր թէ կամովին, իրենց տղաքը կը վաճառէին:
 Անոնք որ տարագրութեան այս ահարկու կեանքը ապրեցան՝ կրնան ըսել Երեմիա մարգարէին պէս. «ԵՍ  ԱՅՆ  ՄԱՐԴՆ  ԵՄ  ՈՐ  ՏԱՌԱՊԱՆՔԸ  ՏԵՍԱՅ»:

Երուանդ Օտեան

ԴԷՊ Ի ՄԱՀ . ԶՕՀՐԱՊ ԵՒ ՎԱՐԴԳԷՍ Հեղինակ Երուանդ Օտեան ( 1869-1926 )

 Պոլիսէն մինչեւ Ուրֆա, իրենց ցաւատանջ ուղեւորութեան միջոցին, երկու նահատակները, Զօհրապ եւ Վարդգէս, գուրգուրոտ ակնածանքով մը ողջունուած են Հայերուն կողմէ։ Երբ իրենց աքսորումէն երկու ամիս ետքը ես ալ նոյն ճամբով մինչեւ Հալէպ գացի, տեսայ, որ իրենց յիշատակը ամենուն մտքին մէջ դեռ վառ մնացած էր։ Գոնիա, Ատանա, Հալէպ, ամեն տեղ այդ անդրանիկ զոհերուն վրայ կը խօսէին։ Հակառակ ոստիկանական հսկողութեան` շատ Հայեր, վտանգը աչք առնելով, գացած տեսնուած էին իրենց հետ ու հիմա երկիւղածութեամբ կը վերյիշէին անոնց վերջին խօսքերը։

 Ամէնուն վրայ խորին տպաւորութիւն թողած էր Զօհրապի ընկճուած վիճակը. մինչ Վարդգէս զուարթ անտարբերութեամբ եւ ծիծաղկոտ դէմքով մը կը շատախօսէր իրենց մօտեցողներուն` Զօհրապ հազիւ լռութիւնը կը խզէր քանի մը խօսք արտասանելու համար։ Ամբողջ ժամեր անընդհատ կը ծխէր, մտածմունքի մէջ ընկղմած։

 Վարդգէս, միշտ լաւատես, կը ջանայ եղեր մխիթարել ու սրտապնդել իր բարեկամը, բայց ի զո՜ւր։

- Մեզի մեռցնել կը տանին,- կը կրկնէ եղեր Զօհրապ։

 Հալէպի մէջ, Պառօն Օթելի տէրը` Պ.Մազլըմեան, քանիցս ճաշի կը հրաւիրէ երկու տարագիրները, որովհետեւ հոն գտնուած ատեննին բաւական լայն ազատութիւն տրուած է եղեր իրենց։ Տիկին Մազլըմեան պատմած է ինծի, թէ սեղանին վրայ ախորժակով կ’ուտէր Վարդգէս, մինչդեռ Զօհրապ հազիւ քանի մը պատառ կառնէր, ան ալ ստիպումներով։ Յաճախ լալով կը յիշէր իր կինն ու զաւակները։

 Զօհրապ իր ձերբակալման պարագաները պատմած է Պ.Մազլըմեանի։ Կ’արժէ, որ յիշենք զանոնք։

 Ձերբակալման գիշերը Զօհրապ Սէրքլը տրիանի մէջ մինչեւ կէս գիշեր թուղթ խաղացեր է Թալէաթ փաշայի եւ Խալիլ պէյի հետ։ Յետոյ ոտքի կ’ելլէ մեկնելու համար։ Թալէաթ ինքն ալ ոտքի կ’ելլէ ու մօտենալով Զօհրապի` անոր երեսը կը համբուրէ։

 Համակրանքի այս անսովոր ցոյցը կը շփոթեցնէ Զօհրապը։

-Ինչո՞ւ համար այս համբոյրը,- կը հարցնէ։

-Սրտէս բխաւ,- կը պատասխանէ միւսը։

Զօհրապ դուրս կ’ելլէ սրահէն չափազանց յուզուած։ Նախազգացումը կ’ունենայ, թէ այդ համբոյրը աղէտաւոր նշան մըն է։

 Դուրսը տաք ու գեղեցիկ գիշեր մըն էր։ Կ’որոշէ հետիոտն երթալ մինչեւ իր` Այազ Փաշայի բնակարանը։

 Հազիւ ճամբայ ելած` կը նշմարէ, որ մէկը կը հետապնդէ զինքը։ Պահ մը կը խորհի, որ թերեւս սխալ ենթադրութիւն մըն է ըրածը եւ փողոցին միւս կողմը  կ’անցնի։ Մարդն ալ կը հետեւի իրեն։ Զօհրապ քայլերը կ՛արագէ, նոյնը կ’ընէ զինքը հետապնդողը, վերջապէս` անհամբեր ետին կը դառնայ եւ կ’ըսէ.

-Արդեօք զի՞ս կը հետապնդէք։

-Այո,- կը պատասխանէ միւսը, որ ոստիկանութեան քօմիսէր մըն է եղեր։

-Ինչո՞ւ համար...

-Այնպէս հրաման եղած է ինծի։

-Գիտէ՞ք, թէ ես ով եմ։

-Այո, Զօհրապ էֆէնտին։

-Բայց սխալմունք մը ըլլալու է,- կը գոչէ խեղճը,- ես հիմա Ներքին Գործոց նախարարին հետ էի...

-Կրնայ ըլլալ, բայց ինծի տրուած հրամանը բացարձակ է եւ ստիպուած եմ հպատակելու։

 Զօհրապ, ճարահատ, ճամբան կը շարունակէ ու կը հասնի բնակարանը, որուն դրան առջեւ ոստիկան մը կը սպասէր։  Քօմիսէր եւ ոստիկան ափարթըմանին սանդուխներէն վեր, կը հետեւին իրեն։

-Ի՞նչ է ձեզի տրուած հրամանը,- կը հարցնէ Զօհրապ։

-Ձեզ ոստիկանատուն տանիլ։

-Հիմա՞, անմիջապէ՞ս...

-Այո, անմիջապէս։

-Եւ եթէ երթալ չուզեմ։

-Այն ատեն բռնի պիտի տանինք։

-Չէ՞ք գիտեր, որ ես մէպուս եմ։

-Գիտենք, բայց մեզի տրուած հրամանը բացարձակ է։

 Քօմիսէրը կը յայտնէ նաեւ, որ հետեւեալ առտու իսկ, այսինքն քանի մը ժամէն, ճամբայ պիտի ելլէ, հետեւաբար անհրաժեշտ գոյքերը կրնայ հետը առնել։

 Զօհրապ կը մտնէ իր բնակարանը, ձայն կուտայ իրեններուն, եւ ափյափոյ պայուսակ մը պատրաստելէ ետքը կու գայ կը յանձնուի երկու ոստիկաններուն, իր կնոջ ու աղջկան ողբ ու կոծին միջեւ։

 Նոյն միջոցին եւ քիչ մը տարբեր պայմաններու մէջ կը ձերբակալուի նաեւ Վարդգէս, եւ առտուն կանուխ երկուքը միասին կը բերուին Հայտար Փաշայի կայարանը։ Իրենց կ’ընկերանան եղեր ոստիկան մը եւ սիվիլ հագնուած լրտես մը։

 Ոստիկանը կ՛ուզէ երրորդ կարգի վակօնի մը մէջ մտցնել երկու աքսորականները, Վարդգէս եւ Զօհրապ կ’ընդդիմանան։ Ոստիկանը կը պնդէ, առարկելով, թէ վակօնը յատկապէս պատրաստուած է իրենց հաամար։ Երկու տարագիրները ձայն կը բարձրացնեն ու կը պահանջեն, որ առաջին վակօնով մը տարուին։

 Երկու կողմէն ձայները հետզհետէ կը բարձրանան։ Ի վերջոյ Զօհրապ գրպանէն 25 ոսկինոց թուղթ մը կը հանէ, ոստիկանին կու տայ եւ կ՛ըսէ, որ առաջին կարգի չորս տոմսակ առնէ իրենց համար։

-Եթէ ոչ,- կ’ըսէ,- տեղ մըն ալ չեմ երթար։

 Ոստիկանը կը ստիպուի տեղի տալ, անշուշտ 25 ոսկիէն աւելցած գումարն ալ գրպանելու յոյսով։

 Ու այսպէս ճամբորդութիւնը կը կատարուի առաջին կարգով։

 Հայտար Փաշայի կայարանին Հայ պաշտօնեաները ճանչնալով Զօհրապը, կ՛երթան իմաց տալու Պ. Անտօն Թարաքի, որ կը փութայ վար իջնել, առանց գիտնալու, թէ Զօհրապ ինչ պարագաներու տակ կը ճամբորդէ։ Այս վերջինը, երբ կը նշմարէ Պ. Թարաքը, որ դէպի իրեն կու գայ, ձեռքովը նշան կ’ընէ, որ չմօտենայ։ Պ. Թարաք, որ վերադարձիս այս մանրամասնութիւնը պատմեց, աւելցուց.

-Խեղճ Զօհրապը չափազանց յուզուած, տժգոյն եւ ընկճուած տեսայ։

 Վակօնին անկիւնը քաշուած, լուռ ու մունջ, անընդհատ կը ծխէր, մինչեւ կառախումբին ճամբայ ելլելը։

 Գոնիա հասնելնուն` երկու տարագիրները ընդունուած են մէկ քանի Հայերու կողմէ, որոնք փութացած են իրենց ձեռքէն եկած օգնութիւնը ընելու, հակառակ սպառնացող վտանգին։

 Ոստիկանները թոյլ տուած են տեսակցիլ պայմանաւ, որ թուրքերէն խօսին։ Այդ պայմանին տակ բնականաբար խօսակցութիւնը շատ աննշան եղած է։

 Ատանա նոյնպէս հայրենակիցներ, իմանալուն երկու ծանօթ Հայերուն ժամանումը, փութացած են կայարան։ Իրենցմէ մէկը, Միհրան Պօյաճեան, ծանօթ վաճառական մը, մօտակայ կայարանի մը համար տոմսակ առնելով, յաջողած է Զօհրապի ու Վարդգէսի հետ տեսակցիլ հայերէն լեզուով, եւ հարցնել, թէ ի՜նչ ծառաայութիւն կրնայ մատուցանել իրենց։

-Մեր ընտանիքներուն լուր տուէք ասկէ անցնելնիս, ըսած է Զօհրապ,- ուրիշ ծառայութիւն չենք սպասեր ձենէ։

-Դրամի եթէ պէտք ունիք, յայտնեցէք։

-Չէ, շնորհակալ ենք, դրամի պէտք չունինք առ այժմ։

-Ո՞ւր կը տանին ձեզ։

-Տիարպէքիր, դատուելու համար, բայց չեմ կարծեր, որ մինչեւ այնտեղ հասնինք։

 Եւ Վարդգէս զուարթ ձայնով աւելցուցած է.

-Տիարպէքիրի բանտը արդէն ծանօթ է ինծի, աղէկ բանտ մը չէ, բայց աւելի գէշերը կան։ Կը տեսնաք սա գորգը, Տիարպէքիրի բանտին մէջ իմ ընկերս եղած է, հիմակ ալ միասին կ’երթանք կոր։ Հին բանտակիցներ ենք։

 Հալէպի մէջ, ինչպէս ըսի, Զօհրապ եւ Վարդգէս բաղդատաբար բաւական ազատութիւն վայելած են, շնորհիւ կուսակալին, որ Զօհրապի հին ծանօթ մըն է եղեր։

 Այդ ազատութենէն օգտուելով` տեղացի մէկ քանի հայեր ծրագիրը կը յղանան փախցնելու երկու տարագիրները։
 Յանդուգն ծրագիր մը թէեւ, բայց ոչ անգործադրելի։ Արաբ ուղտապաններու միջոցաւ երկու աքսորականները Պէյրութ կամ Տրիպոլիս փոխադրել կ’առաջարկեն ու հոնկէ նաւով Կիպրոս անցնիլ։ Այդ միջոցին Սուրիական ծովեզերքներու վրայ հսկողութիւնը շատ խստացած չէր ու այդպիսի փախուստ մը կրնար յաջողիլ։ Վարդգէս հաւանութիւն կը յայտնէ, սակայն Զօհրապ կ՛ընդդիմանայ ու բացարձակապէս կը մերժէ, առարկելով, թէ իր առողջութիւնը չի ներեր այդպիսի արկածախնդրութեան մը մէջ նետուիլ։

-Եթէ կ’ուզես` դուն փախիր,- կ ըսէ Վարդգէսին։

 Բայց Վարդգէս չհաւանիր երբեք իր բարեկամը լքանելու։

-Ինչ որ ալ ըլլայ, քենէ չեմ բաժնուիր,- կը պատասխանէ։

 Զօհրապ այն ատեն կը մտածէ դիմում ընել Ճէմալ փաշայի եւ անոր աջակցութիւնը խնդրել եւ այս մտքով գիր մը  կ՛ուղղէ Սուրիոյ դիկտատորին։ Զօհրապի այդ վերջին գրութիւնը, պերճախօս թուրքերէնով մը գրուած, ինչպէս ինծի հաւաստեց Պ.Մազլըմեան, անպատասխանի եւ ապարդիւն կը մնայ եւ վերջապէս երկու աքսորականները Հալէպէն ճամբայ կ՛ելլեն դէպի Ուրֆա։

 Չեմ գիտեր, թէ որչափ կը մնան Ուրֆա, թերեւս մէկ երկու օր միայն ու հոնկէ կառքով կը մեկնին դէպ ի Տիարպէքիր, միշտ ոստիկանական հսկողութեամբ։

 Ահռելի եղեռնը տեղի կ՛ունենայ Ուրֆայէն քանի մը ժամ անդին։ Թուրք չէթէներու խումբ մը կը պաշարէ կառքը։ Չէթէներու պետը, ինչպէս լսեցի Հալէպի մէջ, Խալիլ պէյը եղած է, Էնվէրի մէկ ազգականը, որ յետոյ Պաղտատի թրքական բանակին հրամանատար կարգուեցաւ, անշուշտ Զօհրապն ու Վարդգէսը սպաննելու քաջագործութեանը իբրեւ վարձատրութիւն։

 Ոճրագործները կառքը կը կեցնեն եւ կը հրամայեն երկու աքսորականներուն կառքէն վար իջնել։ Զօհրապ կ՛իջնէ, մինչ Վարդգէս կը պօռայ.

-Ոչ, վար չեմ իջներ, կառքին մէջ մեռցուցէք զիս։

 Այսպէս կը նահատակուին Զօհրապ եւ Վարդգէս, հայ ազգին երկու ազնուական զաւակները։

 Կառապանը, որ ինքզինք թուրք կեղծող հայ մըն է եղեր, կը վերադառնայ Հալէպ եւ ինք է, որ պատմած է եղելութիւնը իր մանրամասնութիւններով։

 Չէթէները` բնականաբար` կը կողոպտեն իրենց զոհերը։

 Զօհրապի նշանտուքի մատանին ու ժամացոյցը ծախուած են Հալէպի մէջ։ Իր ֆէսը, կը գտնուի եղեր, չեմ գիտեր ինչպէս, միսիօնարուհիի մը քով։

Վարդգէսէն որեւէ հետք չէ մնացած։

 Թող իրենց յիշատակը անջինջ մնայ ամենուս մտքին մէջ։

1918

ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ

Ա. ՀԱՏՈՒԱԾ ՄԸ «ՕՐՀՆԱԲԵՐ ՆՌՆԵՆԻՆ»ԷՆ

 1943-ին, Գերմանական Նացի Կեդրոնական բանտի մը փշաթել ցանկապատին ետեւ, ցնցոտիներ հագած հրեայ պատանի մը կը ճեմէր յուսահատ: Յանկարծ ան հեռուէն քալող գեղջուհի մը նշմարեց: Ակամայ անոնց աչքերը իրարու հանդիպեցան: Տղան համարձակութեամբ հարցուց. «Բան մը ունի՞ս ուտելու»:Աղջիկը զգուշութեամբ գրպանէն խնձոր մը հանեց եւ նետեց: Անօթի տղուն սիրտը ուրախութեամբ խայտաց, երբ փայլուն կարմիր խնձորը օդին մէջէն ձեռքին մէջ ինկաւ, սնունդ եւ յոյս բերելով իրեն հետ: 

«Վաղը նորէն եկուր», ըսաւ ու աղջիկը ժպտեցաւ:

 Յաջորդ օրը, նոյն ժամուն, ան եկաւ եւ դարձեալ խնձոր մը նետեց: Այս գաղտնի ժամադրութիւնը շարունակուեցաւ եօթը ամիսներ, որոնց ընթացքին այս աղջիկը դարձաւ բանտարկեալին աչքին լոյսը եւ հոգիին յոյսը, որուն պատճառով կրցաւ տոկալ բանտի տառապանքին եւ առանձնութեան:

 Օր մը, բանտարկեալ պատանին լսեց թէ պիտի տեղափոխուէին այդ վայրէն: Ան կոտրած սրտով գոյժը հաղորդեց պատանուհիին, որուն սիրուն աչքերը տխրեցան: Յաջորդ օրը, բանտարկեալները ուրիշ վայր մը փոխադրեցին: Այս որբ պատանին յաճախ կու լար ցաւատանջ մղձաւանջներ ունենալով:

 Անոր միակ մխիթարութիւնը գեղջուհի աղջկան աչքերն էին ու իրենց գաղտնի հանդիպումներուն յիշատակը, որ սրտին խորքը պահած էր: Վերջապէս պատերազմը դադրեցաւ եւ Ռուսական բանակը ազատագրեց այս բանտարկեալները:

 Տարիները անցան ու այս հրեայ երիտասարդը Նիւ Եորք գաղթեց: Օր մը ծանօթացաւ գաղթական օրիորդի մը, որուն հետ ճաշարան մը երթալու ատեն, աղջիկը հարցուց թէ ինք ու՞ր էր պատերազմի ժամանակ: Երիտասարդը ըսաւ թէ Գերմանական Կեդրոնական բանտի մը մէջ էր այդ ահռելի շրջանին: «Իսկ դու՞ն» հարցուց աղջկան: «Ես ու ընտանիքս խնայուեցանք հալածանքէ եւ Գերմանական ագարակի մը մէջ աշխատեցանք»: Յանկարծ աղջկան աչքերը սառեցան եւ ան յիշողութեան փոշոտած էջերը դարձնելով ըսաւ. «Մեր պարտէզին մօտ Գերմանական բանտ մը կար, ուր պատանի բանտարկեալի մը հանդիպեցայ: Թէեւ գրեթէ չէինք խօսիր, բայց ակնյայտ էր որ զիրար կը սիրէինք անմեղութեամբ: Ես ամէն օր խնձոր մը կը նետէի անոր: Բայց օր մը ան փոխադրուեցաւ: Կը խորհիմ որ մեռաւ, բայց անոր յիշատակը կը պահեմ սրտիս խորքը»:

«Այդ տղան ցնցոտինե՞ր հագած էր: Եւ օր մը քեզի ըսա՞ւ որ այլեւս մի՛ գար, որովհետեւ պիտի փոխադրուէին»: «Այս բոլորը ու՞րկէ գիտես», հարցուց օրիորդը զարմացած: Տղուն սիրտը պիտի պայթէր կարծես՝ մինչ ապշած աղջկան ձեռքը բռնեց եւ ինքզինք հաւաքելով ըսաւ. «Զիս կերակրեցիր, երբ անօթի էի եւ յուսադարեցիր՝ երբ անյոյս էի: Դուն էիր որ իմ կեանքս ազատեցիր: Աստուած մեզ դարձեալ միաւորեց: Այս անգամ ազատ ենք: Բանտի փշաթելերը մեզ չե՛ն բաժներ եւ չեմ ուզեր երբեք զատուիլ քեզմէ: Կ’ուզե՞ս հետս ամուսնանալ...» Առանց վարանումի՝ օրիորդը ըսաւ «Այո՛ կ’ուզեմ»:

 Ան որ Աստուած միաւորեց, մարդ թող չզատէ:
 Հաւատք, յոյս, սէր. այս երեքը: Ու ասոնց մեծագոյնը սէրն է:

Քաղուած է «Օրհնաբեր Նռնենին» գիրքէն:

Բ. ՀԵՔԻԱԹՆԵՐ ա. «ՈՍԿԻ ԻԼԻԿԸ» Ժողովրդական հէքիաթ

Կար ու չկար, ժամանակին կին մը կար: Այդ կինը երկու աղջիկ ունէր. մէկը՝ գեղեցիկ, բայց ծոյլ, իսկ միւսը՝ տգեղ, բայց աշխատասէր: Մայրը գեղեցիկ աղջիկը շատ կը սիրէր: Տգեղ աղջկան միշտ բուրդ մանել կու տար: Անգամ մը, երբ տգեղ աղջիկը ջրհորին գլուխը նստած բուրդ կը մանէր, իլիկը յանկարծ ջրհորին մէջ կ'իյնայ: Խեղճ աղջիկը լալով տուն կը վերադառնայ ու կը պատմէ պատահածը: Այն ատեն մայրը կ'ըսէ.

-Թող ուշադրութիւն ընէիր: Եթէ այս գիշեր առանց իլիկի տուն գաս, քեզ ներս չեմ առներ: Խեղճ աղջիկը չէր գիտեր, թէ ի՛նչ ընէր: Կ'երթայ ջրհորին մօտ, կը կախուի մէջը, տեսնելու համար թէ իլիկը հո՞ն է: Սակայն, գլուխը դառնալով՝ կ'իյնայ մէջը:

Երբ ուշքի գալով աչքերը կը բանայ, ինքզինք կը գտնէ գեղեցիկ մարգագետնի մը վրայ: Չորս կողմը կանանչութիւն, ծառեր, ծաղիկեր ու ծառերուն վրայ դայլայլող բազմաթիւ թռչուններ:
Աղջիկը երբ ուրախ զուարթ կը քալէր մարգագետնին վրայ, յանկարծ կը տեսնէ փուռ մը որուն մէջ կային շատ մը հացեր: Փուռին մէջէն հացերը կը պոռային.

-Այրեցա՛նք, այրեցա՛նք...աշխատասէր աղջիկ մեզ փուռէն դուրս հանէ...:

 Աղջիկը անմիջապէս կ'երթայ փուռին քով ու հացերը դուրս հանելով իրարու քով կը շարէ:
 Բաւական երկար երթալէ վերջ կը տեսնէ խնձորենի մը, որուն ճիւղերը պտուղներու առատութենէն գրեթէ գետին դպած էին:

-Մեռա՛յ, մեռա՛յ... կը պոռար ծառը, պտուղներս շատ ծանր են, քաղէ զանոնք եւ ազատէ զիս...

Աղջիկը կը մօտենայ ծառին, կը քաղէ բոլոր խնձորները ու կը լեցնէ զանոնք սակառներու մէջ:
Բաւական երթալէ վերջ կը տեսնէ փոքրիկ տնակ մը,

......................հետեւողութիւն.....................

բ. «ԲԱԽՏԱԲԵՐ ԿՂԶԻՆ»

Ժողովրդական Հէքիաթ

 Հացագործ Դաւիթ ու ձկնորս Դաւիթ, նոյն քաղաքին մէջ կ'ապրէին: Հացագործը շատ հարուստ էր, իսկ ձկնորսը՝ չափազանց աղքատ: Խեղճը օրերէ ի վեր պարապ կը քաշէր ուռկանները:
 Օր մը, ձկնորս Դաւիթ, ալ չդիմանալով անօթութեան, կ'երթայ օգնութիւն կը խնդրէ հացագործ Դաւիթէն ու կ'ըսէ.

-Ես աշխատասէր մարդ մըն եմ, բայց բախտ չունիմ:Եթէ ինծի այսօր հաց մը տաս, վաղը ձուկ որսալով կը ծախեմ ու պարտքս կը վճարեմ: -Լա՛ւ, կը պատասխանէ հացագործը. Կու տամ հաց մը, սակայն մէկ պայմանաւ: Վաղը առաջին անգամ ինչ որ որսաս ծովէն, անիկա ինծի պիտի բերես...:

 Ձկնորս Դաւիթ կը համաձայնի. սակայն յաջորդ օրը մինչեւ գիշեր բան մըն ալ չի կրնար որսալ: Ի վերջոյ, երբ մայրամուտին վերջին անգամ մըն ալ կը քաշէ ուռկանները, անոնց մէջէն կ'ելլէ սնտուկ մը, որուն վրայ անծանօթ տառերով գրութիւններ գրուած էին:  Յարգելու համար իր խօսքը, սնտուկը կը տանի հացագործին: Հացագործ Դաւիթ երբ սնտուկը կը բանայ, մէջէն կ'ելլեն երկու տեսակ կտաւ ու երկու պզտիկ տուփեր: Այս փոքրիկ տուփերէն մէկուն մէջէն կ'ելլէ զմրուխտ քարով ոսկի մատանի մը, իսկ միւսին մէջէն ալ՝ երկաթէ պարզ մատանի մը:
 Ոսկի մատանիին մէջի կողմը գրուած էր.
 «Տիրոջը բախտ կը բերէ...»
 Իսկ երկաթէ մատանիին մէջի կողմը գրուած էր.
 «Խելացութիւնը ամենամեծ հարստութիւնն է...»
 Հացագործ Դաւիթ ոսկի մատանին մատը կ'անցընէ, մնացեալները աղքատ ընկերոջը կը թողու: Նոյն գիշերն իսկ ճերմակ մօրուքով ծերունի մը կը տեսնուի հացագործին ու կ'ըսէ.

-Անունդ Դաւի՞թ է. զմրուխտ քարով մատանի մը ունի՞ս...: -Այո՛, կը պատասխանէ հացագործ Դաւիթ: Այն ատեն ծերունին կ'ըսէ. -Ուրեմն հետս եկուր, քեզ ԲԱԽՏԱԿՂԶԻ պիտի տանիմ:

Այսպէս միասնաբար նաւակ մը կը նստին: Ծովային երկարատեւ ճամբորդութենէ մը վերջ կը հասնին հեռաւոր կղզի մը: Այնտեղ կային ոսկեզօծ պալատներ, ապարանքներ ու ծառախիտ պարտէզներ, ուր բազմաթիւ երփներանգ թըռչուններ ու կենդանիներ կ'ապրէին:
Կղզիին բնակչութիւնը երբ հեռուէն կը տեսնէ Դաւիթը, որ նաւակով մը իրենց ծանօթ ծերունիին ընկերակցութեամբ դէպի կղզի կու գայ, հաւաքուելով ծովեզերք՝ խանդավառուած միաբերան կը պոռայ.

-Կեցցէ՛ Դաւիթ... կեցցէ՛ մեր թագաւորը...:

Այսպէսով, հացագործ Դաւիթ, շնորհիւ իր զմրուխտեայ մատանիին, Բախտակղզիի թագաւորը կը դառնայ...:
Այդ օր, մինչեւ գիշեր կ'ուտեն, կը խմեն ու կը զուարճանան: Սակայն, կէս գիշերին պալատին լոյսերը յանկարծ կը մարին, երգն ու խնջոյքը կը դադրին եւ ամէն մարդ լալ ու ողբալ կը սկսի:
 Մինչ այդ, հանդիսասրահին դուռը կը բացուի, եօթը հսկայ դեւեր եօթը ջահեր բռնած ներս կը խուժեն. Դաւիթ թագաւորին թեւերէն բռնելով կը տանին ընդարձակ ու մութ սրահ մը ուր մարմարէ գեղեցիկ թագուհիի մը արձանը կը գտնուէր:
Նոյն պահուն սրահին խորէն խորհրդաւոր ձայն մը կ'ըսէ.

-Դաւի՛թ...Դաւի՛թ... այսօր կեր ու խմէ՛, սակայն վաղը մի՛ մոռնար...:

Քիչ յետոյ սակայն ամէն բան իր նախկին վիճակը կ'առնէ:
Այսպէս, ամէն օր նոյն բաները կրկնուելով, տարի մը կ'անցնի: Վերջին գիշերը, երբ դեւերը կու գան ու Դաւիթ թագաւորը սրահ կը տանին, մարմարեայ արձանը յանկարծ կեանք կ'առնէ ու Դաւիթի դառնալով կ'ըսէ.

-Ոսկի մատանին քու քո՞վդ է: -Այո՛, կը պատասխանէ Դաւիթ: -Իսկ ո՞ւր է երկաթէ մատանին, կը հարցնէ կրկին անգամ թագուհին: -Անիկա ձկնորս Դաւիթին քով մնաց, կ'ըսէ Դաւիթ շուարած...:

Թագուհին այս պատասխանը լսելով սաստիկ կը բարկանայ ու խելահեղ ճիչ մը արձակերով զգայազիրկ գետին կ'իյնայ: Նոյն պահուն որոտում մը կը լսուի, ամէն կողմ տակն ու վրայ կ'ըլլայ ու կղզին կը մխրճուի ծովուն մէջ:
Դաւիթ, սակայն, իր բախտաբեր մատանիին շնորհիւ կ'ազատուի: Ալիքները զինքը կը նետեն ամայի կղզի մը, ուր ուժասպառ կը փռուի ծովեզերքը:
Յաջորդ օրը այդ կողմերէն անցնող նաւու մը նաւապետը տեսնելով զինքը, կը խոստանայ թագաւորական զգեստներուն փոխարէն զայն իր երկիրը տանիլ:
Դաւիթ կը համաձայնի եւ իր երկիրը վերադառնալով մատէն կը հանէ ոսկեայ մատանին ու դարձեալ հացագործութեան կը սկսի:
Անդին, ձկնորս Դաւիթ, թէեւ երկաթէ մատանիով չէր կրցած հարստանալ, բայց եւ այնպէս, իր խելացութեան շնորհիւ անօթի ալ չէր մնացած: Երբ կ'իմանայ հացագործին Բախտակղզիէն վերադարձը, անմիջապէս զինքը տեսնելու կ'երթայ: Այս վերջինը մանրամասնօրէն ընկերոջը կը պատմէ իրեն պատահածները: Ձկնորս Դաւիթ իմանալէ վերջ այս բոլորը, կը խնդրէ ոսկի մատանին, որպէսզի անգամ մըն ալ ինք փորձէ իր բախտը:

Եւ իրապէս ալ՛ ճիշդ ու ճիշդ նոյն բաները կը պատահին իրեն ալ: Առաջին գիշերը սակայն, երբ արձանին գտնուած սրահէն նոյն խօսքերը կը լսուին, ձկնորս Դաւիթ սապէս կը պատասխանէ:

-Ես թէ՛ այսօրը կը խորհիմ եւ թէ, վաղը...:

Եւ իսկապէս, յաջորդ օրն իսկ, հացագործ Դաւիթին հանդիպած ամայի կղզին գտնելով, կը սկսի այնտեղ Բախտակղզիէն աւելի գեղեցիկ պալատներ, ապարանքներ, ճամբաներ ու պարտէզներ շինել: Աւելի վերջ Բախտակղզիի բնակիչներն ու կենդանիներն ալ կը սկսի նաւերով նոր կղզին փոխադրել:
 Տարեվերջին երկու օր մնացած, պալատին մէջի մարմարեայ արձանն ալ կը փոխադրէ նոր կղզին ու զետեղել կու տայ պալատի հանդիսասրահին կեդրոնը: Իսկ վերջին օրն ալ՝ թողելով Բախտակղզին, կը փոխադրուի նոր կղզին ու կը հաստատուի իր նորակառոյց պալատին մէջ:
Կէս գիշերին նոր պալատին լոյսերն ալ յանկարծ կը մարին ու եօթը դեւերը գալով, Դաւիթը կը տանին ողջնցած թագուհիին մօտ, որ նոյն հարցումները կ'ուղղէ նաեւ Դաւիթի:
Սակայն այս անգամ թագուհին ոչ կը բարկանայ եւ ոչ ալ կը պոռայ. ամպի որոտում ու հեղեղ ալ տեղի չ'ունենար, որովհետեւ թագուհիին ուզածին պէս, ձկնորս Դաւիթ իր քով ունէր թէ՛ ոսկի եւ թէ՛ երկաթ մատանիները: Այսինքն՝ ան կրցած էր թէ՛ իր ԲԱԽՏԸ եւ թէ՛ իր ԽԵԼՔԸ միեւնոյն ատեն գործածել:
 Իրականութեան մէջ, թագուհին որ տէրն էր այդ կղզիներուն եւ իրեն յարմար լաւ ամուսին մը գտնելու համար այդ հնարամտութեան դիմած էր, գոհ այդ արդիւնքէն, կ'ամուսնանայ Դաւիթին հետ:
 Այսպէսով ձկնորս Դաւիթ կը դառնայ Նոր Կղզիին թագաւորը եւ իրենց հարսանեկան հադիսութիւնը օրեր կը տեւէ ու անկէ վերջ կը շարունակեն իրենց երջանիկ կեանքը:
 Այսպէսով անգամ մըն ալ կը հաստատուի այն իրողութիւնը, թէ բախտը մարդուս միշտ երջանկութիւն չի բերեր ու խելացի մարդն է որ իրեն ներկայացած բախտաբեր առիթները լաւագոյն կերպով կ'օգտագործէ ու կ'երջանկանայ:

Գ. ՀՕՐ ՄԸ ԽՐԱՏՆԵՐԸ

Հայր մը մահուան սեմին, իր քով կանչելով զաւակները, ուզեց անոնց կեանքի մասին խրատներ տալ.

«Տղաքս» ըսաւ, «սիրեցէք զիրար, իրարու հետ միշտ հաշտ ու համերաշխ ապրեցէք, մտիկ ըրէք մեծերուն խրատները, օգտուեցէք անոնց փորձառութիւններէն, այս ձեւով կրնաք յաղթել կեանքի դժուարութիւնները եւ կուրծք կը դնէք վշտերուն հանդէպ: «Յարգեցէք տարեցները, թշուառներուն եւ որբերուն օգնութեան հասէք, առատաձեռն եղէք անոնց դէմ, նեցուկ կանգնեցէք չքաւորներուն ու դժբախտներուն: «Խուսափեցէք սնափառութենէ, ագահ ու կծծի մի ըլլաք, չի ճնշէ բարկութիւնը ձեր նուրբ զգացումներուն, որ կորուստի կը մատնէ ձեզ: «Աշխատեցէք, շարունակ աշխատեցէք, որովհետեւ աշխատութիւնը, ազնուութիւն եւ ազատութիւն կը պարգեւէ մարդուն, երբէք մի վարժուիք ծուլութեան, ան ձեզի մոլութիւններու եւ թշուառութեան գերի կը դարձնէ: «Սիրելի զաւակներս, ձեզմէ բաժնուելէս յետոյ, շատ աւելի գուրգուրացէք ձեր մօր վրայ. հոգացէք անոր պէտքերուն, երբեք մի մոռնաք թէ ան ձեզի կեանք տուած, ձեզ մեծցուցած, ձեր վրայ հոգ տարած, ձեզ համար եւ ձեզ հետ վիշտեր ու ուրախութիւններ ապրած է: «Երկրին կառավարական օրէնքները յարգեցէք, կարգի եւ կանոնի պատուիրաններուն հնազանդեցէք»: «Մի մոռնաք նաեւ սա խօսքերս, այն անձը որ իրեն չի պատկանողին տէր կը դառնայ, գող մըն է: Իրեն հանդէպ գործուած բարիքները ուրացողը ապերախտ մը, եւ ծնողքին նեցուկ ու պաշտպան չի դարձողը անպատիւ մըն է. հեռացէք այսպիսիներէ: «Սխալները չ'ընդունելով միշտ իրաւունք պնդողը յամառ ու անմիտ է, խուսափեցէք անկէ: «Ազգն ու հայրենիքը ուրացողը դրուժան կը դառնայ, երբէք մի նմանիք անոնց: «Տղաքս, մահուընէս յետոյ, ջանացէք մխիթարել ձեր մայրը, վստահ եղէք, որ ես կատարեալ կերպով ձեզ հասցուցի եւ ձեր ամէն մէկը շատ սիրեցի»:

ՄԱՅՐԵՆԻ ԼԵԶՈՒ 1930

Դ. ՊԱԼԸԽՃԻ ՄԻՐԻԿԻՆ ՆԱՄԱԿԸ ԻՐ ՆՇԱՆԱԾԻՆ Սոյն բանաստեղծութիւնը գրուած է ծաղրածու ոճով մը եւ այլ լեզուի մըն ալ գործածութեամբ. հեղինակը «Գրեմ Սիմոն» ծածկանունը կը գործածէ:

Իմանըմ աղջիկ, պալ, խայմախ, շէքէր, Միսի կտոր չէ, եիւրէքտիր չէքէր, Աս գիրըս Սուրբիկ առնելուդ կիպի, Կիտցիր Միրիկն ալ Հիսար տիպի. Հիչ գործ մը չունի Ղալաթիոյ ժամը, Կոտըրտէ պիւթիւն խաֆէնէր, ճամը, Տահա երէկ էր, գէօրին մէյխանէն, Խապար առի քիմ ծառքու պիտ հանէն:

Հայուն ժամերը աւետարան, խաչ, Դպրատուն, պսակ, սիւրիւ մը խապ խաչ, Թօհաֆ անուն մը կայ, նէ չէ ըսըրկան, Չէ՛ կեցի՛ր նայիմ, հա... թավշան սըխան:

Ան վո՞ւր է, կայ նէ մատ մը պօյէրնին, Պէլլիսիզ ճինսը իման սօյէրնին, Արշըն մը լաթ կապած ճիտերնին, Լախըրտը մըն ալ չ'ըլլար հետերնին:

Ծուռ, ծուռ շաբխալը, քիւֆէ կ'ըլմանին, Որուն քով հիչ է շարապճը Եանին, Ան ալ ինքնուն վըրայօք եան մը, Լեզունին ըսես պամ պաշխա պան մը:

Իշտէ աս մարդիկ հեռու տեղերէ, Պոլիս եկեր են, հերոս եղեր են, Քա Սուրբիկ, չիտես, կտրեցայ կրակ, Ծառքիս պակաս էր սալտըրման մինակ.

Նասըլ քի մասային զարկինէ «շըրախ», Մասային վրայ չըմնաց պարտախ. Ծո որո՞ւ մալը կուտաքկոր որո՞ւ, Մենք շատ փըչեր ենք, ատ պիչիմ պօրու:

Խաֆաս փէք տառցաւ, հէլէ նէյիսէ.. Պէրէքէթ վէրսին օ թաթլը սէսէ, Քէմանի Ալին առնելուն կիպի, Պէսթէնիքարէն պըրաքտըմ իփի.

Սէրի սէպէպն ալ, դու ես քա՛ աղջիկ, Ինչո՞ւ այսպէս ենք պիւթիւն պալըխճիք, Ասլան մարդիկ ենք, ծով, թիփի, պօռա, Հիչ փապուճնիս չէ կը քաշենք հօռա՛... Ամա աղջկան մը պռնուեցանք մի, Արապն ալ մոռցիր...շէքէրն ալ Շամի, Իլլէ րախըիին կլոխ քէմանին Երբոր պաշլայէ ղազէլնին, մանին.

Աման եարապպիմ, ուր է ծո պինլիք, Ամանըմ եարէ, ամանըմ Սուրբիկ, Խաչվըկայ թէ չիտես Սուրբիկ ինչ կ'ըլլամ, Նաղարա մը նետեմ, չէնէ մի հոն կամ:

Ո՞ւր պաշլայեցի, ո՞ւր տեղուանք եկայ, Ես կ'ըսեմ նորէն խաֆա խելք չիկայ. Ան օրէն քի քեզ բէնճէրէն տեսայ, Ես քեզ հարս ըսի, դուն ինծի փեսայ:

Ծառքըդ սեղմեցի հէյ կիտի կիւնլէր... Հաթըրա կէլիր ահ պազը նէլէր... Վէսսէլամ Սուրբիկ, ելայ եկայ տուն, Հիչ չըգնացայ էդ օր լուս առտուն:

Շիբ շիտակ գացի մեր Սուրբ Գէորգին, Հէյ Աստուած ըսի, աս մարդոց ձեռքին, Ես քեզի ասլա չիցըգեմ պիտոր, Ըլլալըս գիտնամ թէ կտոր կտոր.

Դուրս ելայ չելայ, թամ ժամուն բակը, Տիմցըս չելլէ՞ տայը Միսակը, Ան ալ փիտ ղազապ, թըբխը ինծի պէս, Ետեւ նետեր է թուլումպաճը ֆէս:

Աչքերը կրակ, կտրեր է նէֆէս, Խըշմով մը ինծի չքաշե՞ր թեւէս, «Ծօ խեր է Միսակ ,խըզմիշ եղեր ես» Լախըրտըն պէրանս խաչոր մնաց կէս, «Տահա կեցեր ես, լախըրտը կ'ընես, Հայ ես նէ ախպար եկուր ետեւէս» Ծանըս կտրեցի կացի ետեւէն:

Իջանք ու ելանք խէր մը մէրտիվէն, Խանէ մը մտանք, ելանք օրթա խաթ, Օտա մը պացաւ, ինծի ներս խոթեց, Ետեւէս տուռը սըխը մը կոցեց:

Մէյ մնալ կը նայիս աղա մը եկաւ, Պարեւ տուաւ, խօլթուխը նստաւ, «Ինծի նայէ ծո՛ աղբարիկ» ըսաւ «Այսօր մենծ օր է, իմացար հարկաւ»

«Ղալթիոյ ժամը, այսօր ցորեկին, Տէր պիտի ըլլան, ժամուն բանլիքին, Էսօր հայ ես նէ ժամդ կը սիրես, Պէտք է հոն երթաս, շաբխալըն ծեծես»:

«Առ սաւիկա ալ, երկու թէք նետ, Կացէ՛ք ճիվաններ, ձեզ տեսնեմ հայտէ՛»: Ինտոր ներս մտանք, անանկ տուրս ելանք, -Սանտըխպուռնու-ի կողմը երկնցանք:

Իշտէ աս կիրըս կը խաւրէմ հոնկէց, Պէլքի Սուրբիկս, ուտելնիքէն ծեծ, Խաֆայիս պան մը կ'իջեցընէն տէ, Պէլքի պաշխասը կիպի միլլէթէ, Նահատակ կ'ըլլամ, ան ալ հոգս էր... Իզմիր ալ իջան Քէշիշօղլուներ, Սախըն հա մէրախ չ'ընէս քա Սուրբիկ, Փապուճնիս վար, թիւֆէնկնիս տիպճիկ:

Անոնք շաբխալը, մենք պալըխճը ենք, Օլտըխճա մենք ալ վախտին տեսեր ենք, Մէթալիկ չենք տար, եալլահ ըսելնուն, Ունինք կիտէս, հէմ ալ ինչ անուն...

Սուրբիկ, սօն խօսք մը՝ այսօր պան մ'ըլլամ, Երկու ,երեք, օր հիչ օրթա չ'ելլամ, Սախըն հայրիկիս, մայրիկիս չ'ըսես, Հէլպէթ Աստուծոյ աղօթքովը ես, Կը թէմուզցունեմ անոնց ամէնքը:

Կ'առնեմ միլլէթին տուվա, օրհնենքը. Պարէ անոնք ալ, Միրիկ մը տեսնան, Իրար չ'անցունեն, տիներնին իման,

Պիպէռ աչքերէդ, պերնէդ աղւորիկ, Պաչիկներ առնող, պալըխճը Միրիկ:

Ե. ԱՇՈՒՂԱԿԱՆ ՋԱՆ ՀԱՅՐԵՆԻՔ Մի փոքրիկ հող առուի ափին, Թագաւորի թախտ է ինծի, Մի կտոր հաց թոնրի շրթին, Իշխանական ճաշ է ինծի:

Աղբիւրներիդ ջրերը ջինջ, Անմահական դեղ է ինծի, Որտեղ էլ որ ոտս դնեմ, Բորբ մայրական գիրկ է ինծի:

Զով զեփիւռը Նորքից փէշին, Ծաղիկների բոյրով լցուած, Պաղ ու պաղչին են խնկաբոյր, Եդեմական հոտով լցուած:

Համայնական քո արտերում, Զուարթական ջերմով լցուած, Կարօտակէզ սրտիս համար, Թագաւորի թագ է ինծի:

Աբովեանով կ'անցնեմ զուարթ, Գրողների տունը գնամ, Քո վերելքի հզօր ճամբով, Սիրահօժար սիրտով գնամ:

Ջան հայրենիք նուաճումիդ, Արեւափայլ հրով գնամ, Թէ մեռնեմ էլ չեմ ափսոսայ, Հողդ գրկած փառք է ինծի: Աշուղական

Զ. ԱՌԻՒԾԸ ԴԱՏԱՒՈՐ Կազմեցին մէկ ընկերութիւն. Իրարու հետ դաշինք դըրին, Որ առանձին ինչ որ որսան Եւ հաւասար առնեն բաժին: Չեմ գիտեր ո'ւր եւ կամ ինչպես Հնդկահաւ մը որսաց աղուէս. Լուրը շուտով տարածուեցաւ, Հնդկահաւը բաժնուեցաւ Առիւծը իր թաթը բացաւ, Ընկերներուն դարձած ըսաւ. Մենք, տղաք, ենք չորս ընկեր, Որսն ալ ըրաւ չորս բաժին. Առաջինին ես եմ տէր, Ինչպէս որ մեր դաշինքն էր. Երկրորդ բաժինն ալ ինձ կ'իյնայ, Զի թագաւոր եմ ձեր վըրայ. Երրորդ բաժինն ուժովինն է, Ո'վ ուժով է թող դէմս ելլէ. Իսկ չորրորդին ով որ դպչի, Ճիրաններուս կը հանդիպի:

Է. ՀԱՅ ՀԵՐՈՍՆԵՐԻ ԵՐԳԸ

Մայր ծնողին պէս ես նայում Արարատիցը, Հայաստանի հողին մեռնեմ սրտիս խորքիցը:

Բաժակները եկէք խմենք կենաց հայերի, Անդրանիկի, Սերոբ Փաշի, Գէորգ Չաւուշի։

Այն հայը որ ազգն ուրանայ եւ այլազգ դառնայ, Մահուան օրին հայ արցունքին նա չարժանանայ:

Բաժակները եկէք խմենք կենաց հայերի, Անդրանիկի, Սերոբ Փաշի, Գէորգ Չաւուշի։

Ը. ԻՄ ԱՂՕԹՔՍ

Քաղցր է կոչդ, Տէ՛ր Յիսուս Քրիստոս, իմ Տէրս եւ Աստուածս:

Խօսքերդ ճշմարտութիւն են եւ կեանք, սէրդ անհուն է եւ զգլխիչ, պարգեւներդ անհամար են եւ զմայլելի:

 Բա՛ց իմ աչքերս, որ կարդամ, հասկնամ եւ ի՛մս դարձնեմ քու խօսքերդ, ինքզինքս լուամ քու սիրոյդ ովկիանոսին մէջ, եւ մշտապէս վայելեմ անմահական պարգեւներդ:
 Տուր որ զօրացնեմ իմ տկար հաւատքս, եւ ամրօրէն ու վստահութեամբ քալեմ ճշմարտութեանդ մէջ:
 Շնորհէ որ թօթափեմ մեղքերս քու քաւչարար արիւնովդ, եւ մաքուր կեանքով փրկութիւնդ ճաշակեմ քու սուրբ Մարմինիդ մշտական հաղորդութեամբ:
Շնորհքը ըրէ որ քու սիրոյդ կրակովը լեցուիմ եւ կեանքս քեզի՛ ընծայեմ, իմ եկեղեցւոյս եւ իմ նմաններուս ծառայելով:
 Դո՛ւն ես լոյսս եւ յոյսս, կեանքս եւ վստահութիւնս, ո՛վ Փարոս Յոյսի: Լոյսդ թող միշտ շողափայլի վերեւ: Յոյսդ խարիսխ դարձուր սրտիս, եւ հաւատքի իմ կանթեղս միշտ լուսավառ պիտի մնայ համբերութեան, տոկունութեան, քաջութեան եւ յաղթանակի առաքինութեան երկնահոս իւղով:
 Եւ, խոստումիդ համաձայն, եկուր եւ բնակէ՛ սրտիս մէջ, եւ ամբողջ կեանքս սրբազան խնճոյք պիտի դառնայ հողեղէն այս բնակութենէն մինչեւ յաւիտենական բնակարաններդ: Ամէն:

-Աստուծոյ Խօսքը- Աղբիւր Շնորհքի եւ Փրկութեան- գրքոյկէն քաղուած է:

Թ. ՄԱՆԿԱԿԱՆ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

ԱՌՈՂՋԱՊԱՀԱԿԱՆ

Կանուխ գացէք անկողին, Որ վայելէք քուն մ'աղուոր, Առտու կանուխ ելլողին Ջիղերը կ'ըլլան զօրաւոր:

Եւ յիշեցէք որ մաքուր, Օդը նաեւ, պաղուկ ջուր, Պիտի տան ոյժ թանկագին, Ձեր մարմինին ու միտքին:

Աշխատողին համար հաց, Համեղ է, քան խորոված Հարուստ, աղքատ, մանչ, աղջիկ, Աշխատանքէ մի՛ փախչիք:

ԾԱՂԻԿՆԵՐՈՒՆ ՔՈՒՆԸ

Ծաղիկները հողին տակ, Կը քնանան քովէ քով, Կը ծածկէ ձիւնն սպիտակ, Զանոնք կակուղ վերմակով:

Բարին Աստուած գարնան հետ, Կու գայ անոնց մօտ, լռիկ, Եւ վերմակը կ'առնէ ետ, Կ'ըսէ. «Ելէ՛ք, ա՛լ հերի՛ք»

Ու շփելով աչքերնին, Ծաղիկները կ'արթննան. Եւ դուրս գալով խնդագին, Բարեւ կու տան նոր գարնան:

Ժ. ՀԱՅ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՆԵՐ ԱՐԱՐԱՏԻ ՄԱՍԻՆ

Եղիշէ Չարենց

Աշխարհ անցիր, Արարատի նման ճերմակ գագաթ չկայ, Ինչպէս անհաս փառքի ճամբայ՝ Ես իմ Մասիս սարն եմ սիրում:

Հայր Ղեւոնդ Ալիշան

Մեր Տէրն ի երկնուց ծայրէն երբ իջաւ Երկրիս հիման քարն յԱրարատ դրաւ. Այն մեր Մասիսու երկնաձեւ սարէն Աչեց ըզբոլոր՝ վերացաւ նորէն…

Յովհաննէս Թումանեան

Գնա՛ս բարով, ա՛յ ուխտաւոր, Երանի քեզ, Հայ ուխտաւոր, Որ կարօտով ու սիրառատ Ուխտ ես գնում դէպ Այրարատ:

Վահան Թեքէեան

Դուն Մասիսն ես… եւ կը նայիմ, կը նայիմ քեզ. Կը տեսնե՞ս զիս, ո՜վ մեծ վկան մեր անցեալին, Եւ կը զգա՞ս թէ նայուածքիս մէջ որքա՜ն նայուածք Եւ հոգւոյս մէջ գահակործան քանի՜ աստուածք:

Պարոյր Սեւակ

Մենք քիչ ենք, սակայն մեզ Հայ են ասում: Մենք մեզ ոչ ոքից չենք գերադասում : Պարզապէս մենք էլ պիտի ընդունենք, Որ մենք, միայն մենք Արարատ ունենք…

Յովհաննէս Շիրազ

Էջմիածին, Էջմիածին… Արարատեան դաշտը՝ բուրվառ, Դու յաւիտեան իր խունկը վառ, Ծխի՛ր յաւէտ, յար հուրհրա, Թող գէթ ծուխդ Մասիս սուրա:

Յովհաննէս Շիրազ

Գիտեմ՝ ինչու այսքան բարձր է Մասիս սարը՝ յոյսի պէս… Մասիսն այսքան բարձր է կանգնել, որ ամենքին երեւայ, Որ տեսնի Հայն ու Հայ մնայ, ինչպէս Մասիսն հայավէս:

Գէորգ Էմին

Ախ, այս Մասիսը… Որից փափկում են սրտերը բոլոր, Երբ ինքը… քար է. Որ ջերմացնում է սրտերը մոլոր, Երբ ինքը… սառն է… Որ աշխարհներից հեռաւոր հեռու Բոլոր հայերին այստեղ է բերում Երբ ինքն այստեղ չէ Միաբանութեան քարոզ է կարդում

աշխարհում ցրուած հայերին անտուն

Երբ ինք կիսուած է...:

Պարոյր Սեւակ

Երկնքից առկախ մի լեռնակղզի՝ Հայաստան աշխարհ : Երկնքից առկախ այդ լեռնակղզու ուղիղ կենտրոնում՝ Երկու զանգ հսկայ ու անձեռագործ: Անունն՝ Արարատ կամ ՝ Սիս ու Մասիս:

Հայր Ղեւոնդ Ալիշան

Լուսավարար Արարատ… Պայծառ ես դու, հրակէզ, Հրապսակ ու կանգուն- Արդար դրօշ հայութեան, Անխաբ վկայ, Արարատ:

Վահան Տէրեան

Շարժի՛ր, հա շարժի՛ր, աւազդ Մասիս. Արձան պարծանաց Հայոց աշխարհիս. Շընչէ՛, հա շընչէ՛, ծըխիկ ծիրանի, Որ քո մանկըտեաց յուսոյ նշան լինի:

Աւետիք Իսահակեան

Արարատի ծեր գմբեթից դար է եկել Վայրկեանի պէս, ու անցել: Հերթը մի պահ քոնն է հիմա, Դու էլ նայիր սէգ կատարին, ու անցիր:

Ի. ՈՎ ՍԻՐՏԸ ԿԱՐԴԱԼ ԳԻՏԷ

Մարօ Մարգարեան շատ լաւ կը բացատրէ ինքզինք արտայայտելու, ինքզինք բացատրելու դժուարութիւնը: Բառերը կը բաւեն, կամ մենք կը գտնենք ճիշդ բառերը, բայց գտնելով հանդերձ կուզենք գործածել այդ բառերը: Մեր հարազատներուն, մեր սիրածներուն, մեր բարեկամներուն, կամ մինչեւ իսկ դրացի կամ օտար մարդուն ամբողջ կեանքի մը ընթացքին կրցանք ըսել այն ինչ որ պէտք էր որ ըսէինք, այն ինչ որ թերեւս մեր դիմացինները մեզմէ սպասեցին որ ըսենք, այն ինչ որ թերեւս մենք ըսել ուզեցինք բայց կարծես բան մը մեր կոկորդը սեղմեց ու չարտօնեց որ ըսենք:

Ես չգտայ այն բառերը - զորս պէտք էր ըսէի քեզի: Ամէն անգամ որ հանդիպեցայ ուրիշ խօսքեր կ'ըսէի:

Կեանքս անցաւ որոնելով - սիրագորով ու սրտակէզ, Ու չգտայ այն բառերը, զորս պէտք էր ըսէի քեզի:

Վահան Թէքէեան

Ես չգիտցայ բառերն երբեք որոնք սրտին են բանալին

Դարձեալ Վահան Թէքէեանին քանի մը նշանաւոր տողերը, որոնք շատերու մտքին մէջ քանդակուած են անջնջելի կերպով.

Ես սիրեցի, բայց ոչ ոք սիրածներէս գիտցաւ թէ զինքը որքան սիրեցի.. Ով կարդալ սիրտը գիտէ: ու եթէ սէրս ոմանք երկնքին վրայ անսահման տեսան ծուխի մը նման, կրակն անոր չտեսան:

ԺԱ. ԳԱՐՆԱՆԱՅԻՆ

Կոմիտասեան...

Գարուն ա, ձուն ա արել, Վա՜յ, լէ, լէ, վա՜յ, լէ, լէ, Վա՜յ, լէ, լէ, լէ, լէ:

Իմ եարն ինձնից ա սառել: Ա՜խ, չորնա՜յ, վա՜խ, ա՜յ եար. Չար մարդու լեզուն:

Սիրոյ Փունջ Մը (Դ. Վարուժան)

Գեղածիծաղ գարնանային օր մ'էր այն, Երբ կը ժըպտէր ու կը խայտար ամէն բան. Սիրուն թըռչունք ճիւղէ ի ճիւղ կ'ոստնուին, Եւ ծաղիկներն համբոյր տային ժիր մեղուին:

..........................

Գարնանամուտ (Վ. Տէրեան)

Քնքշաբոյր ծաղկանց հրեղէն խաղով Ժպտում են նորից անտառ ու ձորակ, Եւ հեղեղները խօսուն-սառնորակ Ողջունում են ինձ զուարթ ծիծաղով:

Բացել ես իմ դէմ ոսկեղէն հեռուն, Ծաղկել ես սարո՛ւմ, անտառո՛ւմ, արտո՛ւմ... Ուրիշ երգեր են հնչում իմ սրտում-- Ողջո՛յն քեզ, արեւ, ողջո՛յն քեզ, գարուն...

ԺԲ. ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՓՈՒՇՔԻՆ

ՈՍԿԻ ՁԿՆԻԿԸ

Կապուտակ ծովուն եզերքին մօտիկ, Երեսուն տարի ծեր մարդ մ'ու կընիկ Տընակի մը մէջ հին ու գետնափոր, Կ'ապրէին մինակ, լըռիկ ու անդորր: Ծերուկը ծովէն միշտ կ'որսար ձուկեր, Պառաւն ալ տան մէջ թելը կը մանէր: Օր մը ցանցը ծով նետեց ծերունին, Բայց տիղմով լեցուն դուրս քաշեց կրկին. Ու երբ որ նորէն ցանցը ձըգեց ծով, Ամբողջ լեցուեցաւ ջրաբոյս խոտով: Բայց նորէն նետեց ձկնորսն իր արձոյլ, Ու բռնեց սիրուն ձկնիկ մ'ոսկեձոյլ, Որ ձայն հանելով ըսաւ ծերուկին, Ճիշդ մարդու մը պէս խօսելով մեկին. -Թո՛ղ զիս որ երթամ, ծով մտնեմ նորէն, Ինչ ուզես կու տամ քեզի փոխարէն. Ու խեղճ ծերունին զարմացած մընաց, Այսպիսի հրաշք երբեք չէր տեսած: Ձկնիկը հանեց ցանցէն շտապով, Եւ ըսաւ, ջուրին խորը նետելով. -Աստուած հետդ ըլլայ, խեղճ անմեղ ձկնիկ, Գնա՛, ծովին մէջ լողա՛ հանդարտիկ, Ալիքներուն հետ խաղա, մեղմօրէն, Փրկանք չեմ ուզեր կեանքիդ փոխարէն. Ըսաւ ու գնաց իր պառաւ կնկան Պատմեց կէտ առ կէտ հրաշքն այն օրուան, Բայց պառաւը չար զայրացաւ այնքան, Որ բիւր նախատինք տեղացուց վըրան. -Դուն, անմիտ ծերուկ, դուն ծերուկ յիմար, Ինչո՞ւ վարձք չառիր փրկանքիդ համար. Խնդրէիր գոնէ տաշտ մը լըւացքի, Կոտրած տաշտին մէջ հոգիս կը քակուի. Ծերուկը ելաւ ծովափը գընաց: Մինչ կը ծփային ալիքները ցած, Ձկնիկը ոսկի ,կանչեց ան իր քով, Որ իսկոյն եկաւ ու հարցուց փութով. -Ի՞նչ կ'ուզես ինձմէ, ծերուկ պատուական: Ձկնորսը անոր տուաւ պատասխան. -Կինըս ինծի դէմ շատ զայրացած է, Ու լըւացքի տաշտ մը կը պահանջէ. -Մի՛ տրտմիր, ըսաւ ձկնիկն անոր, դուն, Տաշտ մը կ'ունենայ կինդ այս իրիկուն: Ծերուկը դարձաւ, տուն գընաց թեթեւ, Նոր տաշտ մը գտաւ կնկանը առջեւ. Բայց ան գոհութիւն տալու փոխանակ Նոր նոր գանգատներ կ'ընէր շարունակ. -Ծերուկ դու անմի՛տ, ծերուկ խելագար, Մեծ բա՞խտ կը կարծես այս տաշտն ինձ համար. Շո՛ւտ ըրէ, գնա՛, քու ձուկէդ ուզէ Խրճիթ մը աղուոր շինուած աղիւսէ: Ծերն ելաւ գընաց նորէն ձուկին քով Ու ըսաւ անոր աղի արցունքով. -Կինըս իր հիւղէն ձանձրացեր է ալ Ու կը փափաքի խըրճիթ մ'ունենալ. -Հոգ մ'ըներ, ըսաւ ձուկն անմիջապէս, Խրճիթ կ'ունենայ կինդ ուզածին պէս: Երբ որ ծերուկը տուն վերադարձաւ, Իր հողին վըրայ խրճիթ մը գտաւ: Ձիւնի պէս ճերմակ զոյգ վարագոյրներ Պատուհանէն վար ուղիղ են կախուեր: Բայց կինը պառաւ բարկութեամբ պոռաց. -Ծերուկ դու անմի'տ, ծերուկ դու ցնդած, Արժանի չէի՞ լաւագոյն կեանքի, Որ խրճիթ մը խեղճ ուզեցիր ինծի: Գնա՛ նորէն ծով, ու ըսէ' ձուկիդ Թէ ալ չի բաւեր ինձ այսպէս խրճիթ. Չի բաւեր այս կեանքն ինծի պէս կնկան, Կ'ուզեմ որ ըլլամ ես ազնուական: Ծերը ծով գնաց տրտում, գլխիկոր, Ալիքներն էին յուզուած ու պղտոր: Կանչեց ձուկն իրեն, խեղճ սիրտը կոտրած, Ձուկն իսկոյն իր քով վազելով գընաց: -Ի՞նչ կ'ուզես, ըսաւ- ծերուկ պատուական: Ծերունին կրկնեց խօսքերն իր կնկան: Եւ ձուկը ըսաւ.- Դուն մի՛ մըտածեր, Նորէն գոհ կ'ընեմ քու կընիկդ ծեր: Ծերունի ձկնորսն երբ որ տուն դարձաւ, Հրաշք էր աչքին տեսածը, իրաւ. Կանգնած էր առջին տուն մը փառաւոր, Տիկինը հագուած զարդերով աղուոր, Բազմոցին վրայ նստած ծուլաբար, Իր ծառաներուն հըրաման կուտար: Մարդը զարմանքով մօտեցաւ իրեն, Յուզուած, շըլացած այդքան զադերէն: -Բարե'ւ ձեզ, տիկին,- ըսաւ դողդոջուն,- Ալ անշուշտ հասաք ձեր փափաքներուն- Բայց կինը իրեն չըտըւաւ երես, Ու ծառաներն ալ մուրացկանի պէս Զինքը դուրս ըրին, ղրկեցին ախոռ, Ու յարդին վըրայ մընաց երեք օր: Մէյ մըն ալ նայիս, պառաւն անօրէն Զինքը կանչելու մարդ ղրկեց նորէն: -Շուտ վազէ՛, պոռաց, ու ձուկը գըտիր, Ես ա՛լ յոգնեցայ այս կեանքէն պատիր: Ոսկի ու արծաթ ամէն մարդ ունի, Ես կ'ուզեմ ինչ որ ուրիշը չունի. Կ'ուզեմ ծովին մէջ պալատ մը աղուոր, Վարդի թերթերով կառուցուած բոլոր, Ուր պատուհաններն ըլլան արեւէ, Որպէսզի լոյսը գիշերն ալ տեւէ. Եւ հոն իմ առջեւ ծառայ ունենամ Ձկնիկը ոսկի, ծերո՛ւկ անըզգամ: -Խելքի՞դ ես եկեր,- պոռաց ծերունին- Լաւ է որ քեզ շուտ խենթանոց տանին. Տաշտդ կոտըրտած ի՞նչ շուտով մոռցար, Որ ալ չես հաւնիր այս կեանքին պայծառ: Պառաւը կատղած խոյացաւ վըրան, Ապտակեց, ծեծեց, տըւաւ հըրաման Իր ծառաներուն որ տանին զայն ծով. Ու եթէ չերթայ՝ քաշկռտեն ծեծով: Ծերուկն երբ ծովափ հասաւ գլխիկոր, Կը փըրփըրային ալիքներն խոժոռ. Կանչեց ձկնիկը ձայնով լալագին, Որ իսկոյն փութաց, հարցուց ծերուկին. -Ի՞նչ կ'ուզես, ըսէ՛, ձկնորս պատուական:- Իսկ խեղճ ծերունին տըւաւ պատասխան. -Ա՛խ, ե՞րբ պիտի գայ վերջը ցաւերուս, Կինս հազար ձիւն կը բերէ գլխուս. Հիմա կ'ուզէ որ ծովին մէջ ապրի, Պալատ մ'ունենայ թերթերով վարդի. Ու պատուհաններն ըլլան միշտ արեւ, Եւ դուն իր առջեւ կանգնիս միշտ բարեւ: Ձկնիկը անխօս դարձաւ ու գնաց, Ալիքներուն մէջ սուզուեցաւ կամաց: Ծերուկը անոր ըսպասեց ի զուր: Յոգնած երբ որ տուն դարձաւ իրիկուան, Իր հիւղն աղքատիկ տեսաւ առաջուան. Եւ պառաւ կինն ալ ծըռած մէջքէն վար, Կոտրած տաշտին մէջ լաթը կը լըւար:

Ալեքսանդր Փուշքին

Հետեւեալ գրութիւններուն հեղինակները յայտնի են բայց վերնագիրները չեն գրուած:

1 Քեզ, իմ սերելիս, երգելու համար, Ես պիտի ընտրեմ բառերուն մէջէն Անոնք որ ազնիւ են ինչպէս մարմար,

Եւ անոնք որ քաղցր ու ճոխ կը հնչեն, Որպէսզի անունդ ապրի յաւիտեան, Կախուած իմ տաղիս անկորուստ փունջէն,

Ու պիտի հաւքեմ դեռ բառեր բուրեան, Բառեր փետուրի պէս գիրգ ու փափուկ, Բառեր խրոխտ ՛ւ ամբիծ ինչպէս քամելեան,

Բառեր որ ցոլքեր ունին խուսափուկ, Բառեր որ աստղի քըթթումներ ունին, Եւ անոնք որ նուրբ են զերդ տերեփուկ,

Յետոյ՝ լոյս հրճուանքն անմեղ գարունին Փոխ պիտի առնեմ, եւ զեփիւռին սոյլ, Ու դայլայլն անուշ սիրոյ թըռչունին,

Թիթեռնիկներէն իրենց վազքը ձոյլ, Այգէն իր ժըպիտն ու լուսընկայէն Լայն մազերն արծաթ թափած հոյլ ի հոյլ:

Արշակ Չօպանեան

2      

Արդէն 10 տարի, 110 տարի, 1010 տարի Ես վախենում եմ` շա՜տ եմ վախենում Բիւրաւոր ու բո՜ւթ հաւատացեալից, Բիւրատեսք ու սո՜ւտ հաւատացեալից:

Եթէ աստուած էք, Փչեցէ՛ք նրանց բոլո՜ր մոմերը, Մարեցէ՛ք նրանց կանթեղներն ամէ՜ն, Հանգցրէ՜ք նրանց ջահերն այլազան, Որ եղիցի լո՜յս... Եւ ո՜չ մի գաւթում մի՜ ընդունեցէք Նրանց մատաղը, Որ իրենցը չէ՜, այլ գողացուա՜ծ է: Մերժեցէ՛ք նրանց զոհն էլ խոստացեալ, Որ զոհ չգնա ի՜նքը` հաւա՜տը` Մաքուր վսեմը, անկեղծ անսո՜ւտը:

Ու թէ աստուած էք, ամո՜ւր փակեցէ՛ք Ձեր ականջներն էլ Նրանց սողոսկուն աղօթքի դիմաց` Անգիր, ինքնահոս, հաշուեկշռուած այն աղօթքների, Որով խաբում են ո՜չ իրենց, այլ ձե՜զ: Եւ բաւակա՜ն է, հասկացէ՛ք ընդմիշտ, Որ աստծուն նոյնիսկ հայհոյողները Շա՜տ աւելի են գերադասելի, Վասնզի նրանց բարկացրել է Ի՜նքը` հաւա՜տը` Խոցուած, արիւնոտ, Այրուող, ապտակուած, Ցաւած, ճչացող Մանուկ հաւա՜տը, Որ հա՜յր դառնալու համար է ծնուել:

Ու եթէ հա՜յր էք, մի՛ թողէք, Որ սուտ հաւատացեալներն Ըսպանեն նրան:

Ինչքան էլ ծանր է մանուկ պահելը, Մանուկ թաղելը ծա՜նր է աւելի՜:

Պարոյր Սեւակ

3 Ու երբ մինչև իսկ այլուրից (դեռ տա՜ք)

Դու նո՛ւյն մարմինն ես հիշում բնազդով,

Երբ հոտն էլ սուրճի նրա՛ն յիշեցնում

Եւ քո գունազարդ քնի փոխարէն

Անքնութիւն է փռում սպիտակ.

Երբ աստղերն իրենց կլորակ սանրով

Մազերդ են սանրում, իսկ դու վերստին

Շոյանքի սովոր քո մազերի մէջ

Նո՛յն հանգստարար մատներն ես զգում.

Երբ օտար մէկի շարժումի, դէմքի

Նմանութիւնը հեռու-մօտաւոր

Ոտներդ է ասես դնում գիպսի մէջ,

Իսկ միտքդ բեկում այնպէ՛ս կտրական,

Ինչպէս լոյսերի վետվետումներից

Երկաթգծերն են կարծես ջարդոտւում.

Երբ անձրևներից հողն ասես թթւում

Եւ ստիպում է ռունգո՜վ էլ զգալ,

Որ մենակ ես դու իբրև մի …

Իգրեկ,

Իսկ ինչ-որ մի տեղ կամ հենց քո կողքին

Կայ մի

Իքս ուրիշ, առանց որի դու

Խնդիր չե՜ս կազմի, ո՛չ էլ կը լուծես,-

Մի՛շտ, ամէ՜ն անգամ պաշարում է քեզ

Նոյն զգացումը անճեղք ու անդուռ,

Եւ հասկանում ես, որ մարդն, ի վերջոյ,

Նորի՛ց չի սիրում, սիրում է կրկի՜ն,

Քանզի կայ մթին մի կախեալութիւն

Ջղի և արեան, հոգու և կրքի.

Քանզի նշանը հանման-գումարման

Այդ մե՛նք չենք դնում լուծուելիք խնդրում.

Քանզի թէպէտ— բախտ մենք ենք փնտռում,

Բայց բա՛խտը,

Բա՛խտը,

Բա՜խտն է մեզ ընտրում …

Ուստի մինչև իսկ սիրառատ հոգին

Նորի՛ց չի սիրում, սիրում է կրկի՜ն… Պարոյր Սեւակ

4 Սիրտս ցաւում է անցած գնացած Օրերիս համար. --Մէկը շշուկով պատմում է կամաց, Մէկը իմ հոգին տանջում է յամառ:

Այդ յուշերի մէջ կայ մի քաղցր ցաւ, Մի թովիչ երազ. --Մէկը իմ սիրտը փշրելով անցաւ Ու հեգնութիւնով նայում է վրաս:

Սակայն չեմ կարող ես նրան ատել-- Սիրում եմ նրան. --Իմ կեանքը մի նուրբ մշուշ է պատել, Գուրգուրում է ինձ մի լոյս- հանգրուան....

Մէկը իմ սիրտը փշրելով անցաւ. Օ, քաղցր արբանք: --Օրհնուած էք դուք, սէր, ցնորք ու ցաւ, Օրհնուած եք դուք, երկիր, երգ ու կեանք... Վահան Տէրեան

5 Եւ յիշեցի ես յորդ անձրեւի տակ Սլացող կառքը, որ տանում էր մեզ Եւ քո խօսքերի կարկաչիւնն արագ, Եւ քո աչքերի փայլը հրակէզ...

Մտաբերեցի ե՛ւ «Եդեմ» այգին, Ե՛ւ համբոյրներըդ տարփոտ գգուանքում, Երբ հրահրում էր կուրծքըս քո կրծքին Եւ ալեկոծում հոգիս քո հոգում.-

Եւ հրաժեշտը մեր տխուր ու ցուրտ, Երբ մենք անկարող գրկել մէկ մէկին, Ձեռքդ էինք պարզում սառն ու անխորհուրդ, Որպէս աշխարհիկ ծանօթներ երկու:

Բայց գուցէ մնայ եւ քո հոգու մէջ Բոցեղէն մի երգ, լուսեղէն մի յուշ, Որպէս սիրելի պոէտից մի էջ, Որ ժպտում է միշտ գգուանքով անուշ ...

Վահան Տէրեան