Արդահան

Արդահան, (Ардаhан, Ardahan), Արտահան, Արտան, Արտան(ի), Արտատաքան Հուր, Քաջատուն, Քաշաց բերդ, Քաջաց ցիխե, Քաջաց քաղաք, Քաջթաքալաքի — Քաղաք Մեծ Հայքի Գուգարք աշխ–ի Արդահան գավ-ռում, hետագայում՝ Կարսի մարզի Արգահանի օկրուգռւմ , Կուրի վերին հոսանքի շրջ-ում մի լայնատարած դաշտի արլ ծաչրամասում, բարձրաբերձ լ-ների ստորոտում, մոտ 1800 մ բարձ վրա: Ունի լ-նային ցուրտ կլիմա, ձմեոը տևում է 7-8 ամիս: Հր մասում կա արհեստա կան լճակ, շրջակայքում՝ կաղնու անտառներ: Ա Համանուն գավ-ի (օկրուգի) կենտրոնն Էր: Հիշատակվռւմ Է նաե որպես բերդ, գ, ավան, բք և գք: Կուր գետը ք բաժանում է Հին և Նոր թաղերի: Հին ք գտնվում էր գետի աջ ափին: 1892 թ հրդեհը ոչնչացրեց ք-ի նշանավոր շենքերը, որից հետո Կուրի ձախ ափին կառուց վեց ք-ի նռր թաղը: Ք-ի նշանավոր կա ռույցները փոստ-հեռագրական, շռւկայի: երկդասյան և ծխական դպրոցների տաճկական զորանոցի, հիվանդանոցի շենքերն էին: Այն ամրացած էր մոտ 8 մ բարձր և 2 մ լայն մեկ աշտարակ և չորս քաառակուսի բուրգեր ունեցող պարիսպներով: Կուրի ձախ ափին ք-ի հս-արլ կողմում ժայռաբլրի վրա գտնվռւմ էր Արդահանի բերդը՝ մոտ 10 մ բարձր որձաքարե պարիսպներով, իսկ բուրգերը, արլ-ի ու արմ–ի դոների կամարները շինված էին սրբատաշ քարից և աղյուսից: Ունեցել Է համարյա քառակուսի ձև՝ մոտ 450 մ երկար և քիչ պակաս լայն, հարթավայրի կողմռւմ ռւնեցել է բազմաթիվ բուրգեր: Գոյություն Է ունեցել Բագրատունյաց թա գավորությռւնից շատ աոաջ: Ըստ ոմանց այսեղով Արգիշտի I գլխավորությամբ ուրարտական զորքերը անցել են մինչև Ախռւրյանի արմ ափը:

Վրաց պատմիչ Ջվանշիրը Ա նվաճող Արշակունի Երվանդի համար ասում է, թե «բնակեցրեց նրանում դիվախոս մարդկանց և անվանեց այն «Քաշատուն»: Ըստ այսմ՝ կոչվեչ է նաև Քաջաց քաղաք, վրացիների կողմից՝ Քաջթաքայաքի, ինչպես նաև Քաջաց ցիխե, այսինքն՝ Քաջաց բերդ: Վրաց աշխարհագրի հաղռրղաձ ավելի հին ավան ղռւթյամբ Ա կոչվել է նաև Հուր (Հուրի): 9-րղ Դ մտել է Արտանուջի Բագրատունյաց իշխանության մեջ: 9—11-րդ դդ առևտրական հանգույց էր՝ արաբական խալիֆայռւթյան երկրներրի և Մերձսևծով յան երկրամասերր միջև: 11-րդ Ա–ի բերդը գրավվել է վրացիների կողմից: 1236 թ այն գրավել են թաթար-մոնղոլները, իսկ 1266–ին՝ անցել է Սամցխե-Սաաթարագո վրացական իշխանության տակ: 14-րդ դ Սուլեյման I ժամանակ Ա վրացիներից անցել Է թուրքերի ձեռքը Ա 1555 թ մտել է Չլդըրի (Ախալցխայի) փաշայության Արդահանի գավ-ի մեջ: 1828 թ օգոստոսի 22-ին ռուսական զորքերը Ա-ի բերդը ազատագրեցին թուրքերից՝ կռիվների ժամանակ կիսավեր դարձնելով այն: Աղբյուրները Ա–ի բնակչռւթյան մասին հակասական տեղեկություններ են հաղորդռւմ: Ըստ Էփրիկյանի Ա 1828 թ ռուս-թուրքական պատերազմից աոաջ ուներ մոտ 400 տ՝ մեծ մասը հայեր: Ըստ այլոց՝ 1877-ին ուներ 500 տ, որից 130 տ հայեր:

Այլ աղբյուրներում 19-րդ դ սկզբներին ք-ի բնակչության թիվը հավասար է եղել մոտ 10000-ի (ռրից 8000 հայեր), իսկ 19-րդ դ կեսերին՝ 8000 (որից 6000 հայեր): Ռուսական առաջին ընդհանուր մարդահամարի ւոըվյալներով (1897 բ) Ա ուներ 4142 բնակիչ, որից 1315-ը հայեր, իսկ 1914 թ՝ 4113 բնակիչ, որից 2063 հայեր: Ա-ի բնակչությունն զբաղվում էր դաշտավարությամբ, այգեգործությամբ և ոչխարա բուծությամր, փայտամշակությամբ, և առավելապես արհեստներով ռւ առևտրռվ: 20-րղ դ սկզբին, բացի բազմաթիվ արհեստանոերից, ուներ 5 գործարան ու ֆաբրիկա: Հայերն ունեին երկու եկեղեցի՝ ս Աստվածածին և ս Գևորգ անուններով, երկգասյան վարժարան և գիմնազիա, սիրողական թատրոն: Հնությունների շարքում մնում էին ք-ի պարիսպների ավերակները, կիսակործան բերդը, զորանոցներ: Ք–ի արլ կողմում Կարսի ճանապարհի վրա կանգնեցվել էր վերջին ռուս-թուրքական պատերազմի զոհերի հիշատակին նվիրված հուշարձան: 1920 թ Ա գրավվեց թուրքերի կողմից, հայ բնակչռւթյունը գաղթեց Արլ Հայաստան և Վրաստան: Այժմ այն գավառական փոքրիկ գք է: 1960 թ մարդահամարով ուներ 7227 բնակիչ` թուրքեր և քրդեր: Ա-ում է ծնվել ՀՍՍՀ ԳԱ թղթակից անդամ Բենիամին Լևոնի Աբրահամյանը:

Արդահան, Ардаhан, Ardahan - Արտահան, Արտահանք, Արտան(ի) - Գավառ (օկրուգ, շրջան) Մեծ Հայքի Գուգարք աշխ-ում, Կուր գետի վերին հոսանքի ավազանում, նույնանուն ք-ի շրջ-ում: Արշակունիների թագավորության անկումից հետո (428) մե՛րթ մտել է Հայաստանի, մե՛րթ Վրաստանի կազմի մեջ: Ըստ վբաց աղբյուրների Ա–ի սահմաններն Էին՝ հ-ից Էրուշեթ, արմ-ից՝ Շավշեթ, արլ-ից Չուխուրեթի և Ջավախք: Ընդգրկում էր Գչոլեի (պատմական Կող) ընդարձակ սարահարթը, որտեղ Կուրի ակունքներն են: Վերջինս հոսելով այդ սարահարթով՝ անցնում է ամթռղջ գավ-ը հր-արմ—հս-արլ ուղղությամբ և դուրս է գալիս Ախալքալաքի սահմանները: Ըստ թուրքական 14–16-րդ դդ աղբյռւրների՝ Ա թուրքական վարչական բաժանմամբ եղել է Չլդըրի նահ-ի գավ-ներից մեկը:

Այնուհետև, մինչև 1829 թ, մտել է Ախալցխայի փաշայության մեջ՝ բաժանվելով երկու մասի՝ Մեծ և Փոքր Արդահան: 1878—1918 թր մտնելով ռուսական կայսրութեան մեջ, կազմում էր Կարսի մարզի Արդահանի օկրուգը: Վերջինիս տարածռւթյունը նախկին գ-ի համեմատությամր ավելի ընդարձակ էր: 1918 թ մարտի 3-ին կնքված Բբեստի պայմանագրով Ա անցնում է Թուրքիային: Ա-ի տարածքում են գանվում Խոզապինի և Զլղըրի լճերը:

Թեև Ա-ի տարածքը (5700 կմ2) հակասական հիմնականում հարթավայրային է, բայց բարձրաղիր է (2000 — 2500 մ), իսկ լ-երի զգալի մասը լերկ է, քշերն են անտաոածածկ: Ձմռան երկարության և խիստկլիմայի պատճառով խոտային րռւսականությռւնը ևս նվազ է: Կուրի ճահճային ափերը անասունների փարթամ արոտավւայրեր են: Ա–ի բնակչության մասին կան հակասական տեղեկռւթյռւններ: 1828թ ռուս-թուրքական պատերազմից առաջ շեն գավ էր և ուներ ավելի քան 178144 բնակիչ, որից 11828 հայեր: Պատերազմի ժա մ անակ Ա-ի շատ գ-եր ամայացան: Հետտագայում այն վերաշինվեց և 19-րդ դ վերջերին բավականին բարգավաճել էր: 1897 թ ուներ մոտ 66000 բնակիչ, որից մոտ 13000-ը քրիստոնյաներ: 1912–ին ռուսական վիճակագրական տվյալներտվ Ա ուներ 88887 բնակիչ, որից 2488-ը հայեր: Բնակչության հիմնական զբաղմունքը անասնապահությռլնն էր: 1914—15 թթ կոտորածների հեաևանքռվ գավ-ի բնակչությռւնը խիստ նվազեց, գ-ական հայ բնակչությռւնը իսպառ վերացավ: