Van
Churches of Van
In the late 19th and early 20th centuries, there were 12 functioning churches in the City of Van, of which seven were located in the central district of the city, and five in the suburb of Aykesdan. Source: Houshamadyan
Churches of the Central District of Van
Saint Paul-Saint Peter and Holy Apostle Twin (Adjacent) Churches
The Saint Paul-Saint Peter and the Holy Apostle churches were adjacent to each other, separated only by a dividing wall. For that reason, they were known to the locals as the “jame jamin vra”[“the church on top of the church”] or “choukhdag jame jer kari vra” [“the twin churches on the rock”]. The churches were located in the northern section of the main boulevard of central Van.
The church buildings and narthexes were built beautifully and sturdily, entirely of polished stone. The Saint Paul Church had exterior dimensions of 8 by 12 meters, and a rectangular, domed interior. It was described as “large and domed.” Saint Peter was built in the style of a basilica.
By the late 19th and early 20th centuries, only Saint Paul still functioned as a church, and Saint Peter was in a semi-dilapidated state. In the mid-1850, the Saint Paul Church had two serving clergymen [1].
Saint Nshan or Echmiadzin Church
This was the central church of the fortressed section of the city, adjacent to the building that housed the Armenian Prelacy. It was a small, domed church. The church’s consecration anniversary was celebrated every Friday, alongside the Divine Liturgy. On the holidays of Varaka and the Feast of the Cross, all clergy from the churches of central Van would gather at Sant Nshan, alongside massive crowds. In the mid-1850s, the church had two serving clergymen [2].
Saint Sahag Church
The church was located to the northeast of the central district’s market. It was frequented almost exclusively by the families of artisans during Lent and on other important holidays. The church was described as a venerable place of worship, spacious and beautiful, with an impressive location and appearance.
Prominent clerics Yeremia Devgants and Karekin Srvantsdyants often preached at the Saint Sahag Church [3].
Saint Stephen Church
The church was located in the vicinity of the Saint Sahag Church. It was built of wood, and had a simple and unimposing appearance. It only had a narthex, which was often used as a meeting place for artisans, as well as a place to set up the altar table. Whenever an issue of national or communal importance arose in Van, representatives of the city’s artisan community and affiliated organizations would gather at Saint Stephen to discuss it. In the mid-1850s, the Saint Sahag and Saint Stephen churches, between them, had only two serving clergymen [4].
Holy Virgin of the Apricots Church
This church was located at a distance of about five minutes from the Saint Sahag Church, in a “thick and verdant” copse of apricot trees. It wasn’t a particularly large structure. Rather, its proportions were intimate and cozy.
A small stream ran on the grounds of the church, and it was known to have miraculous healing properties. A contemporary writes – “The power of the Holy Virgin of the Apricots is immense and awesome. Her miracle manifests in all devout believers, Armenians or Turks, who come with incense and candle, bathe in the blessed waters that spring from her temple, and are healed of their various ailments.”
The Divine Liturgy was celebrated in the church on Wednesdays and on holidays.
In the mid-1850s, the church had one serving clergyman [5].
Holy Madonna Church
The church was located atop one of the oldest holy sites of the City of Van, first mentioned in as early as the 14th century. By the late 19th and early 20th centuries, the compound at the site consisted of the Holy Madonna Church, the adjacent Holy Archangels Church, and the Hisousyan Central School, one of the first Armenian educational institutions in the city.
The church was wealthy and possessed much movable and immovable wealth, including ornaments and vestments made of gold, silver, and precious stones. The “Mmar Khas” or “Malkhas” Bible, thought to have miraculous properties, was also kept at this church.
In the mid-1850s, the church had two serving clergymen [6].
Saint Vartan Church
The Saint Vartan Church was located to the east of the Holy Madonna Church. According to local tradition, it was founded in the second half of the fifth century by Vartan Mamigonian’s daughter, Shoushan. Saint Vartan was a compound, consisting of an early medieval temple and a late medieval narthex. It was rectangular and domed, and from the outside measured 8.5 by 10 meters.
The interior of the church was brick-walled. Notably, the church’s external walls had a width of two meters, which allowed the builders to carve sculptures into the inner walls up to a depth of a meter.
The church’s festival day was held on the first Thursday after Paregentan – it was marked with “Great spiritual preparation and… Large crowds of men and women in attendance, as well as representatives of the schools.” Kevork Sherents considered this festival to be “the principal and most important celebration in Vasbouragan,” celebrated only after “prior planning and careful organization.”
In 1881, Van’s first girls’ school, the Shoushanian School, was founded adjacent to the church.
In the mid-1850s, the church had two serving clergymen [7].
Churches of Aykesdan
Holy Virgin Church of Haygavan
The Holy Virgin Church of Haygavan (a monastery in antiquity) was also known as the Yotn Khoran Church (Church of the Seven Altars), the Hankoutselo Monastery (Monastery of the Departed), and Otevank. It was located on two large roads leading from the center of the city to Aykesdan. There was a graveyard adjacent to the church, which was built sometime between the 11th and 13th centuries.
The church was built in the style of a three-naved basilica, with a spacious narthex. The ceiling of the central nave consisted of three layers of hazarashen patterns (consecutive layers of squares gradually decreasing in size). The church had an earthen roof, with the customary roof apertures of churches in Van.
The church was called the church of “seven altars” because aside from the three altars above the main altar, there were another additional three in the underground section, each with its own khackhar (stela) – the “blue,” “green,” and “red” crosses. The locals believed that these khachkars were endowed with miraculous properties. Those who suffered from fevers visited the khachkars, kneeled before them, and washed with the water of the altar basins, in the hopes of being healed.
A school operated right inside the church. The school area was separated from the rest of the church by a wooden barrier.
In the mid-1850, the church had two serving clergymen [8].
Holy Virgin Church of Arark
The Ararouts Holy Virgin Church (Holy Virgin of Arark) or Ayrharouts was located in the southern portion of Aykesdan, on the eponymous square. The church was built in the mid-12th century. In the early 20th century, the church compound consisted of three belfries, a spacious narthex, the main church building, as well as structures where an olive oil press and a wine press were housed.
The church was renovated in 1883-1884. The interior was widened, new windows were carved into the walls, and a dome added to the roof. The funds necessary for the renovations were raised not only from almost all Armenians in Van, but also from many prominent local Turks.
The church stood out with its extremely imposing sturdiness and its large size. It consisted of one vast structure, formidable and awe-inspiring in both size and position, whose narthex and prayer hall could accommodate 3,000-5,000 people, with a separate upper floor for women and small altars set into the walls on two sides. It was built in the style of a domed basilica. The church, narthex, and bell tower spread over an area measuring 47 meters in length and 17 meters in width.
Beside the church was the building of the Holy Translators coeducational school, designed by royal architect Boghos Takvorian.
Stores, merchants’ and craftsmen’s booths, inns, and other establishments once occupied the area around the church that served as a square.
In the mid-1850s, the church had six serving clergymen, more than any other church in Van [9]. Holy Virgin Church of Arark
The Ararouts Holy Virgin Church (Holy Virgin of Arark) or Ayrharouts was located in the southern portion of Aykesdan, on the eponymous square. The church was built in the mid-12th century. In the early 20th century, the church compound consisted of three belfries, a spacious narthex, the main church building, as well as structures where an olive oil press and a wine press were housed.
The church was renovated in 1883-1884. The interior was widened, new windows were carved into the walls, and a dome added to the roof. The funds necessary for the renovations were raised not only from almost all Armenians in Van, but also from many prominent local Turks.
Holy Virgin Church of Norashen or the Diragarouyts Holy Virgin
The church was located in the true center of Van’s Aykesdan suburb, surrounded by small and large purely Armenian-populated neighborhoods. It was built in 1830, atop an already-existing chapel. In 1865-1870, an adjacent chapel reserved for women was added, as well as a school.
During the massacres of June 1896, the church and school buildings served as refuges for countless orphans and widows, injured victims, and refugees from nearby villages.
With its twin wooden domes, the Holy Virgin of Norashen was the most beautiful of Aykesdan’s churches. In 1902, K. Sherents noted that – “Both the school and the church are in a better state than those in other neighborhoods, evidenced by the fact that the people of Norashen are always becoming wealthier, and maintaining a church and a school that arouse the envy of others.”
In the mid-1850s, the church had three serving clergymen [10].
The Holy Virgin of Hangouysner Church (Little Temple)
The Holy Virgin of Hangouysner was located in the eponymous neighborhood in the northeast of Aykesdan, on the left bank of the Hangouysner River. It was built in the 10th century or perhaps earlier, during the lifetime of Vart Badrig Rshdouni (7th-8th centuries). It was built at the site of one of the volcanic pillars scattered in the area around Varakavank.
Between the 13th and 16th centuries, the church operated as a monastery, and was abandoned after the earthquake of 1648. In the early 19th century, it was refashioned into a parish church. It was renovated in 1860 and 1890, and alongside these renovations, a primary school for boys was built next to it, serving more than 200 pupils.
“The love that the people of Hangouysner have for their church, their traditional discipline, and their passion for their native land and faith should be made known and held as an example to all the people of Van. Thanks to the people’s kind acts, the movable and immovable assets of the church continue to grow daily,” writes K. Sherents.
In 1896, the church and its adjacent structures were destroyed, then rebuilt.
The Holy Virgin of Hangouysner was domed, with a low platform on the altar, and a roof built of wood. Seen from the outside, the dome had eight distinct sides, with eight main windows. The church’s narthex was rectangular from the outside, with a belfry in the shape of a lamp built at its center.
In the mid-1850s, the church had three serving clergymen [11].
The Saint Hagop the Abbot Church and the Toukh Manoug Shrine
The Saint Hagop the Abbot Church was also known as the “Saint Hagop without a shrine.” It was located in the northern section of Aykesdan, in the Lower Norashen neighborhood. Built in 1639, it was considered the second oldest church in Aykesdan, after the Hangouysner Church. The Toukh Manoug Shrine (built in the 13th century) was located at a short distance from the church. By the 19th century, it had fallen into ruin, and served as a location where worshippers lit candles.
In the second half of the 19th century and early 20th century, the neighborhood in the immediate vicinity of the church became gradually more Turkish-populated. Armenians moved to the more central districts of Aykesdan, having sold their old homes, at cheap prices, to Turks.
The church was regularly renovated and had a primary school adjacent to it.
The Bible known as Charpakhan was kept in the church. It was purported to have miraculous properties. Every Saturday, numerous women, both from nearby and from faraway, would visit the church on pilgrimages “with incense and candles, with calves and chickens brought as offerings.”
In the mid-1850s, the church had three serving clergymen [12].
Also known as
The City of Van (Վան, Ван), was also known through history by different groups as (first in Western Armenian transliteration / then in Eastern Armenian transliteration - if they differ) Piaina / Biaina (Բիաինա), Piayna / Biayna (Բիայնա), Piana / Biana (Բիանա), Tusbas / Duspas (Դուսպաս), Yervantavan / Yervandavan (Երվանդավան), Iran (Իրան), Shamiramagerd / Shamiramkert (Շամիրամակերտ), Shamiramashen (Շամիրամաշեն), Shamirama (Շամիրամա քաղաք), Shamiram's City (Շամիրամի քաղաք), Shamiramgerd / Shamiramkert (Շամիրամկերտ), Vanapert / Vanaberd (Վանաբերդ), Vanagan / Vanakan (Վանական), Vanagerd / Vanakert (Վանակերտ), Vantu / Vandu (Վանդու), Vandosb / Vantosp (Վանտոսպ), Viyanavanta / Viyanavanda (Վիյանավանդա), Vyan (Վյան), Vuana (Վուանա), Dobia / Topia (Տոպիա), Dosp / Tosb (Տոսբ), Dosb / Tosp (Տոսպ), Dosbia / Tospia (Տոսպիա), Dosbhdis / Tosphtia (Տոսպհտիս), Dushba / Tushpa (Տուշպա), Dushbani / Tushpani (Տուշպանի), Dosb / Tosp (Տոսպ), Dusba / Tuspa (Տուսպա), Dusbas / Tuspas (Տուսպաս), Durshuba / Turshupa (Տուրշուպա), Durushba / Turushpa (Տուրուշպա), Durusba / Turuspa (Տուրուսպա), Durusbas / Turuspas (Տուրուսպաս), The City Shamirama (Քաղաքն Շամիրամա).
Location, climate
Located in Greater Hayk (Մեծ Հայքի) in the Vasburagan region's (Վասպուրական աշխ) Dosb Kavar (Տոսպ գավ-ում), on the eastern side of Lake Van, 2-3km from the lake's shore. The city is tied to the lake by the navigable Avants River (Ավանց նավահանգստային գ). Van is built on a plain, and has a hot, dry summer. The cold winter lasts 4-5 months. Ունի արգավանդ մշակվող հողեր ու փարթամ պտղատու այգիներ, խմելու և ոռոգելու առատ ջուր, բխում Էին 60-ի չափ աղբյուրներ (Սոֆի, Խիննոն են):
Founding of Van
The city was founded by old Armenia's Urartu King Sartur I (Սարդուրի Ա) ՛(835-825 BC), named Dushba (Տուշպա) and turned into the capital city, ավելի ընդարձակվել Է 8-7-րդ դդ (մ.թ.ա.): At that time the city saw the construction of 2-3 storey stone houses, ընդարձակ streets, baths and հասարակական ու այլ buildings. Located at approx the center of the Armenian nation, Van was linked to the nations important regions and had special military importance. The city was protected from the west by Lake Van, from the south by the Armenian Davros Mountainchain's eastern borders. The fortress built on the cities central outcropping of cliff-surrounded stone (կենտրոնում վեր խոյացած քարաժայռի վրա կառուցված) had military importance, which it kept until 1915. For these reasons, Van was one of the անառիկ and populous cities of the old world, which has existed continuously from its foundation to the present. Վ 6-րդ դ (մ.թ.ա.) Երվանդունիների հայկական թագավորության մայրաաղաքն էր, իսկ պարսիկ Աքեմենյանների տիրապետության ժամանակ (6-րդ դ վերջերից մինչև 4-րդ դ կեսերը մ.թ.ա.)՝ 13-րդ սատրապության կենտրոնը: 4-3-րդ դդ (մ.թ.ա.) այն կրկին անցնում է Երվանդունիների, իսկ 1-5 դդ Արշակունիների գերիշխանությանը: Վերջիններիս անկումից հետո (428 թ), Վ-ում իշխել են Արծրունի, ապա Ռշտունի նախարարները:
The city's new rise starts at the end of the 9th cc and continues until the beginning of the 11th, especially from 908-1021 when it became the capital of Vaspurakan's (Վասպուրական) Armenian feudal king. At that time in the city, churches were built, the citadel was rebuilt (Ամրական քարանձավ), a stone aqueduct was built from the Varag (Վարագ) mountains to the city, and in the citadel was completed the palace of Terenig Ardzruni (Դերենիկ Արծրունի) (875-885 AD). After the fall of the Ardzruni (Արծրունի) dynasty (1021 AD) Van passed to the Pyuzant (Բյուզանդական) կայսրության տիրապետության տակ և դարձել Վասպուրականի կատապանության կենտրոնը: Սակայն 11-րդ դ կեսերին այն գրավել են սելջուկ֊թուրքերը, իսկ 13-ին՝ մոնղոլները: 15-րդ դ և մինչև՛ 16-ի սկզբները այստեղ փոխնիփոխ իշխել են կարակոյունլու և աղկոյունլու վաչկատուն ու բարբարոս թուրքմենական ցեղերը, իսկ հետո այն գրավել են պարսիկ Սեֆյանները: 1555 թ Ամասիայի և 1639 թ Կասրե Շիրինի պարսկա-թուրքական հաշտության պայմանագրերով Վ անցավ օսմանցի թուրքերին և դարձավ վանի նահ-ի և նույնանուն գավ-ի կենտրոնը: Օտարների ավերիչ արշավանքների ու ծանր տիրապետությունից բացի ք զգալիորեն տուժել է նաև 1276, 1441, 1646 (ապրիլի 2-ին), 1648, 1649, 1701 (մարտի 7– ին), 1704 (հունվարի 13-ին), 1715 (մարտի 8–ին), 1791 թթ կործանարար երկրաշարժերից և 1606 թ ու մյուս տարիների ահավոր սովից: Ստորերկրյա ցնցումները հաճախ շարունակվել են մի քանի օր և փլատակների վերածել բազմաթիվ տներ, հասարակական ու կրոնական շինություններ, խլել հազարավոր մարդկային կյանքեր:
Քաղաքի արմ մասը, որին տրված էր Բուն քաղաք կամ Քաղաքամեջ անունը, երեք կողմից շրջապատված է հղել պարիսպներով (մինչև 20-րդ դ սկզբները), իսկ հս-ից բլուրներով: Ունեցել է քաղաքային 4 դուռ արլ կոչվում էր Թավրիզի դուռ, հր-ները՝ Նոր կամ Սարայի և Միջին դուռ, հս-արմ կողմում գտնվում էր Նավահանգստի (Իսքելեի) դուռը: Հս-արլ կողմում 1 կմ երկար ձգվում է 100-120 մ բարձր ուղղածիգ մի քարաժայռ, որի վրա գտնվում են հին բերդի (Շամիրամի բերդ) պարիսպների և այլ շինությունների մնացորդներ ու բազմաթիվ սեպագիր արձանագրություններ: Այստեղ ք-ի հատակագիծը անկանոն է, փողոցները՝ նեղ, տները՝ միմյանց կպած, բուսականությունը՝ աղքատ: Քաղաքամիջում էին գտնվում շուկան, կառավարչատունը, փոստ-հեռագրատունը, զորանոցն ու հայկական առաջնորդարանը:
Ք-ի արլ մասը ուներ հարուստ բուսականություն, փարթամ այգիներ և կոչվում էր Այգեստան, որը ձգվում էր մոտ 4.5 կմ: Այստեղ էր ուռենիներով, կաղամախիներով զարդարվսւծ Խաչփողանի փողոցը՝ նույնանուն հրապարակով: Մյուս փողոցները անկանոն էին, նեղ և ծուռումուռ, տները՝ հողաշեն և ոչ բարետես: Այգեստանը այն ժամանակ իր մեջ էր առնում Արարք, Կլորդար, Հայկավանք, Հանկույսներ, Նորաշեն և Սուրբ Հակոբ քաղերը: Այգեստանում էին գտնվում անգլիական, պարսկական, ռուսական և ֆրանսիական հյուպատոսությունները, բողոքական հայերի դպրոցն ու որբանոցը: Ըստ ավանդության՝ բերդի ու պալատի հետ, Ասորեստանի թագուհի Շամիրամը Այգեստանում էր կառուցել նաև իր ամառանոցը: Ք-ի տարածքով հոսում և լիճն են թափվում Կուռուբաշի և Հանկույսների գետակները, իսկ Մենուայի ջրանցքի (Շամիրամի առու) ջրերով ոռոգվում էին ք-ի հր մասի արտերն ու այգիները, որտեղ մշակում էին հացահատիկներ, խաղալ և պտուղ-բանջարեղեն, հատկապես ծիրան, խնձոր, դեղձ, տանձ և ընկույզ: 19-րդ դ վերջերից ՛մինչև 20-ի սկգբները Վ-ից կահույքի համար ընկույզի փայտ էր արտահանվում Ֆրանսիա (Մարսել):
Վ-ի անվան ծագման գիտական ու ստույգ բացատրություն գոյություն չունի: Երբեմն այն կապում են Հայոց թագավոր Վանի անվան կամ հայերեն Վանք բառի հետ կամ էլ գտնում, որ Վ ծագել է Սևան անունից, կամ Ուրարտուի Բիտինիլիի տարբերակի հնչյունափոխված ձևն է: Արմ Հայաստանի շատ ք-ների նման, Վ-ի ազգաբնակչության թվի մասին եղած վիճակագրական տվյալները նույնպես ճշգրիտ ու գիտական չեն: Փավստոս Բուզանղի (5-րդ դ) վկայությամբ, օրինակ, 4-րդ դ իբր պարսիկները Վ-ից բռնագաղթեցրել են 18000 միայն հրեա ընտանիք, որը չափազանցություն է: Հետագայում այդ մասին այլևս ոչինչ չի հաղորդվում: 19-20-րդ դդ վերաբերյալ եղած տվյալները թեև հակասական ու գիտական չեն, սակայն իրարից շատ չեն տարբերվում: Ըստ այդ տվյալների՝ Վ-ի ազգաբնակչությունը հիշյալ ժամանակաշրջանում հասել է 30-50000-ի, որի կեսից ավելին հայեր էին, մնացյյալը՝ այլազգիներ:
Վ-ում հայերը անասնապահությունից, երկրագործությունից և այգեգործությունից բացի, մեծ չափով զբաղվում էին արհեստագործությամբ և առևտրով: Արհեստներից ամենից շատ տարածված էին ոսկերչությունը, գորգագործությունը, կտավագործությունը, ձեռագործությունը, զինագործությունը, ներկարարությունը, կոշկակարությունը, կաշեգործությունը, ատաղձագործությունը, դերձակությունը, ձկնորսությունը ևն: Վ-ի հայերի արհեստագործական արտադրանքները աչքի էին ընկնում բարձր ճաշակով ու որակով և մեծ պահանջարկ ունեին հարևան ու հեռավոր գավ-ներում ու բնակավայրերում: Վ-ի գորգերը, ձեռագործ նրբին արտադրանքը, շալը, արծաթե ու ոսկյա զարդերը և աղ դրած կամ ապխտած տառեխ ձուկը արտահանվում Էր նաև արտասահման: Ըստ տեղեկությունների՝ 20-րդ դ սկզբներին Վ-ում կային 500 առևտրականներ ու վաճառականներ, որոնց ճնշող մասը հայեր էին: Ք ուներ շուրջ 1500 1-2 հարկանի քարաշեն ու փայտաշեն խանութ, կրպակ, արհեստանոց, թեյարան ու ճաշարան:
Թուրքական ծանր տիրապետության օրոք Վ այնուամենայնիվ մինչև 1915-16 թթ պահպանում Էր տնտեսական ու մշակութա¬յին նշանակությունը: Ք այդ ժամանակ զբա¬ղեցնում Էր 9 կմ երկար և 7 կմ լայն ունեցող տարածք:
19-րդ դ երկրորդ կեսերից հայերի նախաձեռնությամբ Վ-ում սկսում Է զարգանալ նաև կապիտալիստական մանուֆակտուրային տնտեսությունը: 1870 թ Թոխմախյան եղբայրների նախաձեոնությամբ Վ-ում հիմնվեցին կտավագործական. 1880-ականին Գափամաճյանների, Չթչյանների և Պարթևյանների կաշեգործական և այլ արհեստանոցները: 1890-ական թթ վարպետ Ալեքսանը (Ալեքսանդր) արտասահմանից բերված սարքավորումներով Վ-ում կառուցեց աոաջին մեքենաշինական գործարան–արհեստանոցը, որն արտադրում Էր ջրհան մեքենաներ, գյուղատնտեսական գործիքներ և երկաթյա այլևայլ շինվածքներ: 20-րդ դ սկզբներին Վ ուներ 100 կտավագործական արհեստանոց՝ 300 դազգահով: Գործարան-արհեստանոցների բանվոր-ծառայողների թիվը հասնում Էր 1500 մարդու:
Սակայն Թուրքիայի նման հետամնաց, ռազմաֆեոդալական բռնակալական կարգերի պայմաններում հայերի տնտեսական թե մշակութային ամեն մի ձեռնարկում ոչ միայն զարգացման պայմաններ չուներ, այլև իշխանությունների կողմից խափանվում և արգելակվում էր: Դրա լավագույն օրինակը 1876 թ նոյեմբերի 30-ի գիշերը թուրքական իշխանությունների կազմակերպած ք-ի շուկայի հրկիզումն Էր, որի հետևանքով մոխրակույտերի վերածվեցին գերազանցապես հայերին պատկանող շուրջ 500 խանութ ու արհեստանոց՝ իրենց մեծարժեք պարունակությամբ: 1911 թ Վ-ի ռուսական փոխհյուպատոսը հաղորդում Էր, որ թուրքական իշխանությունները հայերից հարկերը հավաքում են նույնիսկ հին ռեժիմի ժամանակ չեղած խստությամբ, որ նրանք աճուր¬դով վաճառում են հայերից խլած տները, խանութները, անասունը, կահկարասին և այլ ապրանքներ:
Վանեցի հայերը հայտնի Էին զուսպ, հաշվենկատ ու բարձր մակարդակի կուլտուրական կենցաղավարությամբ: Նրանք տոգորված էին խոր հայրենասիրությամբ և ջերմորեն պահպանում էին ազգային ավանդներն ու սովորությունները: Վանեցիների մեջ տարածված էր այն ասացվածքը, թե «Վանը այս աշխարհում Է, դրախտը՝ այն», իսկ ամերիկացի միսիոներ Էյնոլդսը ասել է՝ «Դժբախտություն պիտի լիներ առանց Վանը տեսնելու մեռնեսլ»: Ավելի ջերմ են հայտնի հայագետ Լինչի, խոսքերը՝ «Նեապոլից հետո անպայման մեկ անգամ պետք է տեսնել Վանը և հետո մեռնել»:
Վանեցիները, թեև օտարի տիրապետության տակ, մեծ ջանքերի գնով պահպանում և զարգացնում էին իրենց կրոնամշակութային գործունեությունը: 20-րդ դ սկբներին ք ուներ 8 եկեղեցի՝ ս Տիրամայր, ս Աստվածածին կամ ս Նշան, ս Պողոս–Պետրոս (Սրբոց Առաքելոց), ս էջմիածին, ս Սահակ, ս Ստեփանոս, ս Վարդան, ս Ծիրանավոր: Ք-ի շրջակայքում էին գտնվում նաև Հայկավանք կամ Հայկավանից ս Աստվածածին, ս Հակոբ, Մծբնա, Անկուսներաց Աստվածածին կամ Հանկուսներաց եկեղեցի, Արարք կամ Արարուց եկեղեցիները: Վ-ում թուրքերն ունեին 4 մզկիթ, որոնցից ամենախոշորը Մեծ մզկիթն էր: 19-20-րդ դդ Վ-ի հայերի մշակութային կյանքի մի կարևոր բնագավառն էլ դպրոցն ու կրթական ասպարեզն էր: 20-րդ դ սկզբներին ք-ի 8 հայկական դպրոցներից բացի գործում էին նաև բողոքականների, գերմանական՛ և ամերիկյան օրիորդաց և դոմինիկյանների դպրոցները, որտեղ նույնպես միայն հայերի երեխաներն էին սովորում: Հատկապես աչքի էին ընկնում 1870 թ հիմնված Հայկազյան վարժարանն ու Սանդխտյան իգական դպրոցը: 1878-80 թթ ք-ում գործում էին Վարժապետանոցը (Կեդրոնական վարժարան) և Երեմյան վարժարանը, որոնք առանձին-առանձին ունեին 6 հիմնական դասարաններ: Հիշարժան են նաև Արարքի երկսեռ, Նորաշենի, Հանկույսների, ս Հակոբի, Հայկավանքի թաղային դպրոցները՝ բոլորը միասին 4000 աշակերտներով ու հարյուրավոր ուսուցիչներով: Մինչև 1915 թ Վ-ի դպրոցները տվել են 3000 շրջանավարտ: 1905-14 թթ Վ-ում գործող թատերախմբերից առաջատարը Արտաշես Սոլախյանի գլխավորած Երեմյան թատերախումբն էր: Թատերական կյանքի համար մեծ իրադարձություն էր 1911 թ նշանավոր դերասան Հովհաննես Զարիֆյանի խմբի ժամանումը, որը ներկայացումներ տվեց Վ–ում և Աղթամարում:
Վ-ի հայության հասարակական-քաղաքական կյանքում նշանակալից դեր է կատարել մամուլը: Այստեղ 19-20-րդ դդ լույս են տեսել «Երկունք», «Նոր սերունդ» (1906 թ-ից). «Հայացք», «Հորձանք», «ժայռ», «Տիգրիս», «Ծովակ», «Գավառի ձայն» մեծ մասամբ խմորատիպ թերթերն ու ամսաթերթերը:
Հրատարակվել և տարածվել են տարբեր բովանդակության տեղեկատուներ, թռուցիկներ, կոչեր:
Արմ Հայաստանի հայության նման, Վ-ի հայերը նույնպես հաճախ իրենց իրավունքների համար ոտքի են ելել թուրքական բռնակալության դեմ: Ուշագրավ է 1862 թ ըմբոստությունը, երբ մի պահ հայերը նույնիսկ կարողացան գրավել Վ-ի բերդը: Այս դեպքերը, անշուշտ, կրում էին այն ժամանակ Զեյթունում բռնկված դիմադրական շարժման և հայերի ազատագրական պայքարի ազդեցությունը: Թուրքական օրավուր սաստկացող բռնապետական լուծը հայերի վրա ավելր ծանրացավ 19-րդ դ 2-րղ կեսերից, և Վ դարձավ Արմ Հայաստանի ագգային-ազատագրական շարժումների կենտրոններից մեկը: Ազատագրական շարժման գաղափարների պրոպագանդման և Արմ Հայաստանի ազատագրման համար 1872 թ Վ-ում հիմնվել էր «Փրկություն ի միություն» գաղտնի ընկերությունը: Այդ ասպարեզում զգալի գործ է կատարել ազգագրագետ Գ. Սրվանձտյանը: Նույն նպատակներն էին հետապնդում նաև Մկրտիչ Փորթուգալյանի ջանքերով 1878 թ հիմնված «Հայրենասեր» ընկերության այսպես կոչված Վարժապետանոցի և մեկ տարի հետո՝ 1879-ին, ձևավորված «Սև խաչ» գաղտնի կազմակերպության անդամները: Իսկ «Զինակիր» ընկերությունը երիտասարդներին սովորեցնում էր ռազմագիտություն:
Թուրքական իշխանությունների հակահայկական քաղաքականությունը առանձնապես ուժեղացավ 1878 թ Բեռլինի կոնգրեսից՝ «Հայկական հարցը» միջազգային դիվանագիտության կողմից ճանաչվելուց հետո, ու իր ծայրակետին հասավ 1890-ական թթ: Սուլթան Աբդուլ Համիդի կարգադրությամբ ստեղծված «համիդիե» կոչվող ջարդարարական հրոսակախմբերը ամենուրեք սկսեցին հայերի կոտորածն ու նրանց ունեցվածքի կողոպուտը: Կոտորածը սկսվեց 1896 թ հունիսի 3-ին: Կարճ ժամանակամիջոցում ք-ի հայաբնակ շատ թաղամասեր ու մոտակա գ-հր ավերվեցին, սպանվեցին հազարավոր մարդիկ:
Վ-ի և շրջակայքի հայերը Մ. Ավետիսիանի, Մարտիկի (Մարտիրոս Սարախանյան) և ուրիշների գլխավորությամբ ինքնապաշտպանական հերոսական կռիվներ էին մղում թուրք մարդասպանների դեմ: Անհավասար պայքարին մասնակցում էին մոտ հազար զինված մարտիկներ: Այս իրադարձությունները հայտնի են «Վանի մեծ դեպքեր» անունով: Հայերի հալածանքներն ու բռնությունները շարունակվեցին նաև 1890–ական թթ հետո: Տնտեսական ու ֆիզիկական միանգամայն անապահով վիճակը վանեցիներին հարկադրում էր պանդխտության դիմելու: 20-րդ դ սկզբներին Վ-ից միայն Պոլիս էին պանդխտել 3000 հայեր: 1907-09 թթ Վ–ի հայ արհեստավորները մի քանի անգամ ցույցեր ու գործադուլներ են կազմակերպել թուրքերի կամայականությունների դեմ պահանջելով անձի և գույքի ապահովություն: Իսկ 1915 թ հայկական ցեղասպանության ժամանակ Վ՝ իր Այգեստան թաղամասով, դարձավ ինքնապաշտպանական կռիվների մի կատարյալ շտաբ: Դրան, անշուշտ, նպաստում էին առաջին համաշխարհային պատերազմում, թուրքական ճակատում ռուսական զորքերի ու հայկական կամավորական ուժերի հաջողություններն ու առաջխաղացումը Վ-ի ուղղությամբ: Ինքնապաշտպանական կռիվները Վ-ում սկսվեցին փաստորեն ապրիլի 7-ին: Թուրքերի 10-12 հազարանոց քանակի դեմ, որոնք զինված էին նաև հրանոթներով, Վ-ում դիրքավորվել էին ընդամենը 1500 հայ մարտիկներ, որոնք ունեին 605 հրացան և մոտ 1000 մաուզեր: Այս պայքարում դաշնակցական, ռամկավար ու հնչակյան կուսակցությունները հանդես էին գալիս համերաշխ ու միավորված: Թուրքերի կողմից ինքնապաշտպանության ակտիվ կազմակերպիչներ Վռամյանի (Օնիկ Դերձակյան) և Իշխանի (Նիկողայոս Մհքայելյան) չարանենգ սպանությունից հետո, ք-ում կազմվեց «Վանի հայ ինքնապաշտպանության զինվորական մարմինը», որի ղեկավարներն էին Արմենակ Եկարյանը (նախագահ), Կայծակ Առաքելը, Բուլղարացի Գրիգորը և խորհրդականներ Արամ Մանուկյանը (Արամ փաշա), Գաբրիել Սեմիրճյանը, Հրանտ Գալիկյանը և Փանոս Թերլեմեզյանը (հետագայում հայտնի նկարիչ): Ինքնապաշտպանական մարմնին կից ստեղծվել էին նաև պարենավորման, զինաբաշխման, հայթհայթման, սանիտարական, դատական և այլ մասնաճյուղեր: Պաշտպանական այս խմբերը խստագույն հսկողության տակ էին պահում պարենն ու զինամթերքը: Հայ հմուտ վարպետների միջոցով կազմակերպել էին վառոդի, փամփուշտների և անգամ թնդանոթի արտադրություն, արագ վերականգնում էին ավերված ամրություններն ու դիրքերը, կառուցում էին նորերը: Դժվարությունը այն էր, որ Վ-ում էին ապաստանել նաև շրջակա գ-երի հազարավոր փախստականներ: Կանայք, դեռատի աղջիկները կռվող մարտիկներին ուտելիք էին հասցնում, հագուստները կարում և վիրավորներին խնամում, իսկ պատանիներն ու նույնիսկ երեխաները անձնազոհաբար դիրքից դիրք անցնելով, հավաքում էին թուրքերի նետած չպայթած ռումբերը և արկերը, վնասազերծ անում և հանում նրանց վառոդի պարունակությունը: Վ այսպիտւվ դարձել էր մի անառիկ ամրոց՝ ընդդեմ թուրքական բռնակալության: Տեղին էին Ա. Եկարյանի Վ-ի քաջամարտիկներին ուղղած հետևյալ խոսքերը. «Մեր ուզելով չէ, որ պիտի կռվենք, ան մեզի պարտադրվեցավ: Երկու ճամփա ունինք. կամ գլուխ ծռել բռնավորին առաջ, և բնաջնջվիլ անպատիվ մահով և կամ անվեհեր ու բաց ճակատ դուրս գալ անոր առջև Ն ՝ նախընտրել մեր նախնիքներուն պատվավոր ճամփան»: Եվ Վ-ի քաջարի ժողովուրդը, ընտրելով վերջինը, կռվեց, հաղթեց, վերապրեց և հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարի պատմությունը հարստացրեց նոր ոսկե էջերով, հետագա սերունդների համար դարձավ անմահ օրինակ: Այգեստանից բացի, հայերը հաջող դիմադրություն էին կազմակերպել նաև Քաղաքամեջում: Հերոսա֊ կան կռիվներում ՛Աչքի ընկած շատ զինվորներ ու հրամանատարներ պարգևատրվեցին զինվորական մարմնի սահմանած «Պատվո խաչ» շքանշանով: Վերջապես մայիսի 19–ին վրա հասած ռուսական զորքերն ու հայ կամավորները՝ զորավար Անդրանիկի գլխավորությամբ ազատագրեցին Վ և ք-ի բերդի վրա բարձրացրեցին հայկական հաղթական դրոշը:
Որպես Հայաստանի հնագույն ք-ներից մեկը, Վ և նրա շրջակայքը հարուստ են պատմական ամենատարբեր ժամանակներին վերաբերող հուշարձաններով ու հնություններով, որոնց նկատմամբ հետաքրքրությունը սկսվել է դեռևս 19-րդ դ սկզբներից: 1827-29 թթ Վ-ում հնագիտական ուսումնասիրություններ է կատարել Փարիզի «Առիական ընկերության» անդամ, արևելագետ Ֆ. Շուլցը, որի ընդօրինակած 42 սեպագիր արձանագրություններ փոխադրվեցին Եվրոպա: Հետագայում նույնանման աշխատանքներ կատարել են նաև Ա. Լեյարդը (1850 թ), Օ. Ռասսամը (1877 թ) և ուրիշներ, որոնք զգալիորեն լրացրել և ուղղումներ են արել հավաքված հնագիտական նյութերի մեջ: Սրանք Վ-ի հնությունների լավագույն սկզբնաղբյուրներն են, որոնք մեծ մասամբ այժմ պահվում են Բեռլինի և Բրիտանական թանգարաններում: Հիշյալ սեպագիր արձանագրությունները գլխավորապես վերաբերում են 9-6-րդ դդ (մ.թ.ա.) Վանի թագավորների շինարարական և ռազմական գործունեությանը: Վ-ի թագավորության հնագույն պատմությունը զգալիորեն հարստացավ ակադ Ն. Մառի և Հ. Օրբելու 1916 թ ք-ում և նրա շուրջը կատարած պեղումների շնորհիվ հայտնաբերված նոր նյութերով: 1916 թ հետո, մինչև այժմ, թուրքական իշխանությունների կողմից արգելված է Վ-ում հնագիտական հետազոտություններ կատարելը:
Առաջին համաշխարհային պատերազմը և հայերի նկատմամբ թուրքերի գործադրած ցեղասպանությունը ճակատագրական նշանակություն ունեցան նաև Վ-ի ու Վանի նահ-ի հայության համար: 1915-18 թթ սովից, հիվանդություններից ու կռիվներից այստեղ զոհվեցին հազարավոր մարդիկ: Աղետը կրկնապատկվեց այդ ժամանակ ռուսական բանակի երկու անգամ կատարած դավաճանական նահանջի պատճառով: 1915-18 թթ տասնյակ հազարավոր հայեր ստիպված, թողւսծ տուն, հարստության, հարազատների գերեզմաններն ու ազգային հազարամյա սրբությունները, բռնեցին գաղթի ճանապարհը: Դրանից անմիջապես հետո թուրք ջարդարարները հիմնահատակ տվերեցին ք-ի հայկական թաղամասերը և կողոպտեցին թողնված ողջ ունեցվածքը: Վ վերածվեց համատարած գերեզմանի: Հաղթահարելով գաղթի ճանապարհի անասելի դժվարությունները, վանեցիների մեծ մասը հանգրվանեց Արևելյան Հայաստանում, մի մասն էլ՝ արտասահմանում: Ռուս բանաստեղծ և լրագրող Սերգեյ Գորոդեցկին (1884-1967 թթ) 1916 թ այցելելով Վ, դառնորեն ու սրտի անհուն կսկիծով երբեմնի քաղաքակրթության կենտրոն Վ նմանեցնում է մի մեծ գերեզմանի: Եվ թեև թուրքական վիճակագրական տվյալներով Վ այսօր ունի շուրջ 50000 բնակչություն, նրա ընդարձակ տարածություն գրավող ավերակները դեռևս մնում են որպես արյունոտ բարբարոսության խորհրդանիշ:
Վ եղել է միջնադարյան հայ գրչության ու մշակույթի խոշորագույն կենտրոնը: Այստեղ ապրել ու ստեղծագործել են գրչության ու արվեստի շատ ու շատ վարպետներ, որոնց գրած բազմաթիվ ձեռագրերից պահպանվել են 13 Ավետարան, 4 Մաշտոց, 3 Հայսմավուրք, 2 Ճաշոց, 2 Գանձարան, 2 ճառընտիր և բազմաթիվ հիշատակարաններ ու ձեռագրական պատառիկներ:
Վանեցիների տոկալու, արարելու և տոեղծագործելու անսպառ եռանդը չի մարել նույնիսկ թուրքական արյունոտ բռնատիրության ձիգ ու երկարատև ժամանակաշրջանում: Դրա համար էլ ամենևին պատահական չէ, որ ուրիշ ոչ մի ք Հայաստանում չի տվել գրականության, արվեստի, գիտության ու հասարակական-քաղաքական բնագավառների այնքան շատ թվով գործիչներ, որքան Վ:
The Archaeological Museum of Van
Hacking History III
by Ara Sarafian
December 11, 2008
Van, Turkey - The Archaeological Museum of Van is a small, two-story provincial museum. It became notorious in the 1980s when its upper floor housed an overtly anti-Armenian exhibition of human remains, bullets, and spent cartridges, all of which, the museum explained, was evidence of a genocide committed by Armenians against Turks during the First World War.
This exhibition was the only reference to Armenians in the entire museum. As far as the museum was concerned, Armenians had no other presence in this area and there certainly was no genocide of Armenians in 1915.
Many local Kurds mocked the museum, and some guidebooks to Turkey even ridiculed it for its anti-Armenian exhibition.
When the Turkish government announced the renovation of Holy Cross Cathedral on Aghtamar Island near Van in 2005, I was interested to see how Turkish authorities were going to explain the presence of the 10th-century Armenian church without making any reference to Armenia or Armenian history in the museum of Van. This renovation was a high-profile event and was packaged as a peace offering for better relations with Armenians at a time when Turkey was making renewed efforts to join the European Union.
If hundreds of foreign dignitaries and journalists were going to come to the opening ceremonies in 2007, how would the Turkish authorities avoid the embarrassment of this museum?
When I visited Van in June 2006, the museum was closed. The word on the street was that the government objected to the anti-Armenian exhibit and wanted to remove it, while the military insisted that it stay. Given this impasse, the government simply closed down the museum "for renovations" until earlier this year.
The museum thus remained closed when Holy Cross Cathedral was officially opened as a museum in 2007. Turkish and foreign dignitaries were thus saved the embarrassment of observing the discrepancy between the denial of Armenian history in the museum of Van and the praise Turkish authorities elicited from commentators for their work at Aghtamar Island. After the renovation
Now that the museum is open, we can make our own assessment of the renovation it underwent between 2006 and 2008.
The ground floor remains very much the same, with wonderful Urartian artifacts that include pottery, metalwork, jewelry, and furniture. There isn't a great deal, but what one can see is both fascinating and beautiful.
The "Armenian atrocities" section on the upper floor is removed. It is replaced with more Urartian artifacts, as well as ethnographic materials, such as kilims, period costumes, Ottoman swords, rifles, and revolvers, as well as household items and Korans.
Considering all the effort that has gone into the removal of the "Armenian atrocities" section of the museum, and all the thought that must have gone into the content of the newly designed upper floor, one is disappointed to see that Armenians have been made invisible in this new museum: there is nothing that refers to Armenia or Armenians anywhere. Although there is a map of the region showing a number of churches and monasteries, they are not identified as Armenian churches or monasteries, nor is there any explanation anywhere in the museum that mentions either Armenia or Armenians in a historical context. The state has the power
How might one interpret these apparent contradictions about the official Turkish attitude to Armenians? While Turkish authorities maintain their wish for better Turkish-Armenian relations and insist on their positive sentiments behind the renovation of Holy Cross Cathedral, the museum of Van reflects a more sinister attitude that is not lost on Armenian visitors: the Turkish state has the power to do whatever it wants, including writing people in or out of history. This sinister message is in evidence even within 20 miles of Aghtamar, where more than a dozen Armenian churches and monasteries have been devastated.
After my visit, I introduced myself to some museum officials. Once again they were courteous, even pleasant. They were also quite knowledgeable and perhaps a little embarrassed. They were quite cognizant of Armenian history. When talking about Armenian artifacts, they made reference to beautiful Armenian khachkars in the province and the need to preserve them "in situ," in their natural environment. "One should not drag them to museums" was a comment, though they were aware that these khachkars were almost always smashed or desecrated.
"Some of this damage is done by Armenians, from Armenia" I was told.
"You have to understand that we can not protect everything. There is so much of it" was another comment. "Even mosques are damaged by people." Indeed, I have personally seen some abandoned mosques in the old city of Van, surrounded by beer bottles and covered with graffiti (in Turkish). I have also seen the example of the Seljuk cemetery in Gevash, on the way to Aghtamar, which is well protected and preserved behind walls. It has a beautiful kumbet-mausoleum that has been renovated. But no such care has been taken of anything Armenian, except for the recent renovation of Holy Cross Cathedral on Aghtamar Island. The fact remains that everything Armenian has been damaged, and most of it completely destroyed. Buried gold
"Part of the problem is that people are ignorant and think Armenians buried gold everywhere, so it is quite common to go grave-robbing." Indeed, grave robbing is a major problem, but the government has allowed it to continue for decades. It complements the destruction of the churches and monasteries in the province, such as the monasteries around Gevash (within minutes of the Seljuk cemetery), or the complete demolition of the entire monastic complex at Nareg.
"Is there nothing else Armenian that could be placed in the museum?" I asked. The answer was no, nothing that we're aware of. Did they not find other artifacts related to Armenians? The answer was no.
"How about putting some Bibles alongside the Korans in the ethnographic section? After all, Armenians were Christian subjects of the Ottoman Empire." That was an interesting idea, they said.
I then asked the obvious question, "Whose decision is it to include or not to include such materials?"
One person pointed a finger upward, and said, "The Ministry" of Culture and Tourism.
So, from what I understood, for all the professionalism of the museum staff, the decision as to what museums can include or exclude in Turkey, or what museums can say or not say, rests on the government in Ankara. It is significantly a political or ideological question, not a professional one left to specialists. This should not have been a surprising answer, given what I had already seen in Ankara and Erzurum, but it was still a disappointment. This is an official attitude that can only be described as arrogant, chauvinistic, and literally offensive toward Armenians and other minorities - not the image the Turkish state wants to project abroad.
I was told that there would be a new museum in Van sometime soon. I hope by the time the new museum is built, there is also a new and more enlightened attitude from the Turkish Ministry of Culture and Tourism.
Famous Residents
Van was the birthplace of Armenian writers, artists, գիտության և հսաարակական-քաղաքական բնագավառի բազմաթիվ երախտավորներ՝ մշակութային գործիչ Kevork Ardzruni (Գևորգ Արծրունի) (1771-1830) ռուսական բանակի գնդապետ Yeremis Ardzruni (Երեմիա Արծրունի) (1804-1877), բանաստեղծ Hovhan Mirzayan Vanantetsi (Հովհան Միրզայան Վանանդեցի) (1772-1840), Catholicos of All Armenians Mgrdich Khrimian (Հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Խրիմյան) also known as Khrimian Hayrig / Dear Father Khrimian (Խրիմյան Հայրիկ, 1820-1907), թատերագետ, մանկավարժ Dikran Amirkhanian (Տիգրան Ամիրխանյան) (1835-1897), ազգագրագետ Karekin Arvantsdian (Գարեգին Արվանձտյան) (1840-1892), հեղա փոխական, հասարակական գործիչ և գրող Arsen Tokhmakhian (Արսեն Թոխմախյան) (1843-1892), մանկավարժ, բանաստեղծ Khachadur Surenian (Խաչատուր Սուրենյան) (1848-1896), ազատագրական շարժման գործիչ Mgrdich Avedisian (Մկրտիչ Ավետիսյան) (aka Terlemezian / Թերլեմեզյան, 1864-1896), ՀՀ ժող նկարիչ Panos Terlemezian (Փանոս Թերլեմեգյան) (1865-1941), writer Vrtanes Papazian (Վրթանես Փափազյան) (1866-1920), հայ ազգային-ազատագրական պայքարի քաջամարտիկ Armenag Yegarian (Արմենակ Եկարյան) (1870-1925), նկարիչ, ՀՀ արվեստի վաստ գործիչ Vrtanes Akhigian (Վրթանես Ախիկյան) (1872-1936), կուսակցական գործիչ, գրող Avedis Terzipashian (Ավետիս Թերզիբաշյան) (1873–1950), historian and professor Hovhannes Hagopian (Հովհաննես Հակոբյան) (1876-1937), American-Armenian sculptor Haig Patigian (Հայկ Բադիկյան) (1876–1950), փիփսոփ գիտ դ-ր Վ. Նալբանդյանը, հրապարակախոս, հասարակական գործիչ Ardag Tarpinian (Արտակ Դարբինյան) (1878-1950), famous singer Dikran Nalpantian (Տիգրան Նալբանդյան) (1878– 1954), նկարչության և քանդակագործության միջազգային ու Փարիզի գեղարվեստների ազգային ընկերությունների անդամ Hovhannes Alkhazian (Հովհաննես Ալխազյան) (1881-1958), գյուղատնտ գիտ դ-ր, պրոֆ Ե. Մովսիսյանը (1876-1950), American-Armenian architect and author? (գրականագետ) Aram Torosian (Արամ Թորոսյան) (1884–1941), գրող, երգիծաբան Ler Gamsar (Լեռ Կամսար, born Aram Tovmasian / Արամ Թովմասյան, 1888-1965), հասարակական գործիչ, իրավաբան, պրոֆ Hrand Kaligian (Հրանտ Գալիկյան) (1889-1938), մանկավարժ, երկրաբան, պրոֆ Dikran Chrpashian (Տիգրան Ջրբաշյան) (1889–1937), գրող, բանասեր Ghevont Pirghalemian (Ղևոնդ Փիրղալեմյան) (1830-1891), բանաստեղծ Azad Vshduni (Ազատ Վշտունի) (1894-1958), կոմպոզիտոր, ՀՀ ժող արտիստ Garo Zakarian (Կարո Զաքարյան) (1895-1967), writer Tserun Torkomian (Ծերուն Թորգոմյան) (Teghdrigian / Դեղտրիկյան, 1896–1986), ՀՀ ժող արտիստ Ayuzan Karakash (Այուզան Գարագաշ) (1897-1944), գրականագետ՝ դ-ը, պրոֆ Vahram Terzipashian (Վահրամ Թերզիբաշյան) (1898-1964), Iranian-Armenia writer, actor Manvel Marutian (Մանվել Մարության) (1901), կուսակցական, պետական գործիչ Aghasi Khanchian (Աղասի Խանջյան) (1901-1936), architect, գիտ դ-ր, professor Varaztad Harutiunian (Վարազդատ Հարությունյան) (1909թ), ՀՀ լուսավորության peoples commisar Levon Arisian (Լևոն Արիսյան) (1903-1938), writer Kurken Maharin (Գուրգեն Մահարին) (1903-1969), writer Vahram Alazan (Վահրամ Ալազան) (Kapuzian / Գաբուզյան, 1903–1966), գրականագետ, պյոֆ Norair Tapaghian (Նորայր Դաբաղյան) (1904-1955), translator Lemvel Marutian (Լեմվել Մարության) (1904-1968), ԽՍՀՄ peoples artist, թատերագետ, ռեժիսոր Vartan Ajemian (Վարդան Աճեմյան) (1905), անվանի լուսանկարիչ, ՀՀ կուլտ վաստ գործիչ Nemrut (Նեմրութ) (Paghtasarian / Բաղդասարյան, 1905-1988), գրականագետ, դ-ր, պրոֆ Minas Hyusean (Մինաս Հյուսըան) (1904), writer Lyuci Tarkyul (Լյուսի Թարգյուլ) (Tarkyulian / Թարգյուլյան, 1905-1955), ՀՀ արվեստի վաստ գործիչ, կինոօպերատոր Karekin Aslanian (Գարեգին Ասլանյան) (1906), French-Armenian հասարակական գործիչ Aghasi Tarpinian (Աղասի Դարբինյան) (1906), ՀՀ ԳԱ academic Manvel Manvelian (Մանվել Մանվելյան) (1913) ՀՀ ԳԱ թղթանդամ, գրականագետ Mgrdich adyan? (Մկրտիչ ատյան) (1907-1983), պատմաբան, կուսակցական աշխատող, ՀՀ գիտ վաստակավոր գործիչ Vartan Avedisian (Վարդան Ավետիսյան) (1911), ՀՀ վաստակավոր ճարտարապետ Valendin Ajemian (Վալենտինա Աճեմյան) (1913), and many others.
Վ-ի 1915 թ հերոսամարտի նահատակների հիշատակին է նվիրված ՀՀ-ում, Աշտարակ-Գյումրի ավտոմայրուղու ձախ կողմում (Աշտարակ ք-ից հս-արմ) կանգնեցված «Արծիվ Վասպուրականի» հոյակապ հուշարձանը (ճարտարապետ Ռ. Իսրայելյան): Թեև Վ-ի հերոսական ինքնապաշտպանության ժամանակներից անցել են տասնամյակներ, սակայն այսօր, այս տագնապալի պահին, մեզ՝ հայերիս համար, վանեցիների սխրանքները պետք է օրինակ դաոնան:
Armenians of Van
Armenians who were born or who have lived in Van:
Aram Manougian, Mgrdich Khrimian, Haig Patigian
Armenians who's ancestors are from Van:
Mgrdich Khrimian, Silva Kaputikyan, Sose Thomassian