The Armenian Genocide: Testimonies of the Eye-Witness Survivors - Testimonies 50-99

<- The Armenian Genocide: Testimonies of the Eye-Witness Survivors

50 (50). ԴԵՐԵՆԻԿ ԱՎԵՏԻՍԻ ՍԱՐՈՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1912 Թ., ՎԱՆ) Այն, ինչ որ պատմում եմ ես մանկությունից, լսել եմ իմ ծնողներից ու մեծ եղբորիցս։ Վանը ես հիշում եմ երազի պես։ Ես եղել եմ ընդամենը երկուսուկես տարեկան։ Գաղթը մի սարսափելի ողբերգություն էր, քանի որ ծեր ու մանուկ բոլորը գտնվում էին տառապանքի մեջ։ Մեզ ասացին, որ պիտի թողնենք Վանը։ Մանավանդ որ, ռուսական զորքը նահանջում էր, նրա հետ—ից՝ նա— Անդրանիկը։ Սկսվեց անասելի գաղթը։ Ովքեր սայլ ունեին, դասավորվեցին սայլի վրա։ Մենք ապրում էինք Վանա բերդի տակը։ Մենք ոչինչ չունեինք։ Մենք շարժվեցինք։ Հասանք Բերկրի գետի մոտ։ Այնքան հոգնած էր ժողովուրդը, որ շատերը իրենց երեխաներին գցում էին գետը, որ իրենց կյանքը փրկեն։ Քանի որ ետ—ից թուրքը գալիս էր մահով։ Հասանք մինչ— Սուրմալու։ Բերքառատ ժամանակ էր։ Իգդիրցիք մտան իրենց այգիները — ջուր բաց թողին այգիների մեջ, որ մենք դուրս գանք այգիներից։ Մեր գերդաստանը ութը հոգի էր։ Տատս ճամփին մահացավ։ Գաղթի ճամփին ծնվեց քույրս. որովհետ— մենք դժբախտության մեջ էինք, նրա անունը դրինք Դժբախտ։ Ճամփին կորցրինք նա— մորաքրոջս։ Նա տիֆով հիվանդացավ — Իգդիրում թաղեցինք։ Հասանք Էջմիածին, որը շատ սարսափելի վիճակի մեջ էր։ Բայց շատ լավ մեզ վերաբերվեցին, իսկույն սնունդ — օթ—ան տվին։ Ամեն օր սայլակներով դիակները տանում էին, Գայանեի վանքի բակում մեծ գերեզմանոց կար, Խենթի մոտ թաղում էին։ Հետո մեզ բերեցին Եր—ան։ Առաջ կար Զարաբի խան։ Ալազանը, Գուրգեն Մահարին, Դարչո Գաբուզյանը, Հովհաննես Մոկացյանը — մենք՝ մոտ հարյուր մարդ, մեր ընտանիքից չորս հոգի, հասանք Եր—ան։ Երեք հորեղբայրներիս ճամփաները թեքվեց՝ մեկը գնաց Լենինական, մյուսը մնաց Էջմիածնում, իսկ մենք եկանք Եր—ան։ Էսպես ցրվեցինք։ 1936 թվին, երբ ինձ բանտարկեցին, ես Հայաստանի տուրիզմի նախագահն էի։ Դեռ 1935 թ., երբ ես քսաներեք տարեկան էի, Խանջյանն ինձ կանչեց, թե ո՞նց անենք, որ Արարատի գագաթը բարձրանանք — Ստալինի կիսանդրին դնենք։ Այդ շատ դժվար գործ էր, — մեզ մեղադրեցին, որ չստացվեց։ Այդ էր պատճառը, որ ինձ հետապնդեցին ու բանտարկեցին։ Հետո եղել եմ Հայաստանի ժողովրդական ստեղծագործության թանգարանի տնօրենը, շատ ու շատ ինքնուս արվեստագետներ ի հայտ եմ բերել — վաստակավորի կոչման եմ արժանացրել։ Օրինակ՝ Հայրիկ Մուրադյանին առաջին անգամ ես եմ ձայնագրել, նա— շատ ուրիշների։

51 (51). ԱՐՄԻԿ ԳԱԼՈՒՍՏԻ ԹԵՐԶՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1912 Թ., ՎԱՆ) Ես շատ փոքր էի, երբ Վանից գաղթեցինք։ Հազիվ երեք տարեկան էի։ Մեր հայրը եղել է թուրքական բանակում, բայց փախել է, նրան գտել բանտ էին տարել, բայց նա բանտից էլ էր փախել։ Նա դաշնակցական էր։ Նրան հետապնդել են — գնդակահարել։ Այնպես որ, ես հորս չեմ հիշում։ Բայց հիշում եմ, որ ինձ մի ցանցկեն սայլի մեջ դրին, էնտեղ շատ ուրիշ փոքրիկ երեխաներ կային՝ իրար վրա թափված, բայց քանի որ վրան ու կողքերը փայտով ցանկապատված էր, մենք անվթար հասանք Եր—ան։ Մեզ տեղավորեցին Նորքի Ս. Աստվածածին եկեղեցու մոտի մանկատանը։ Այնուհետ— ես սովորեցի համալսարանի քիմիական ֆակուլտետում։ Հաջողությամբ պաշտպանեցի թեկնածուական դիսերտացիան, աշխատում էի Հայաստանի Գիտությունների ակադեմիայի նուրբ օրգանական քիմիայի ինստիտուտում։ Այն ժամանակ պրոֆ. Մնջոյանն էր, նա— պրոֆ. Մետնիկյանը կար։ Ես իմ ուժերը ներածին չափով նվիրել եմ հայրենական գիտությանը։ Տարիների վաստակ ունեմ։ Սակայն հիմա իմ մեծ քրոջ՝ Արծվիկի հետ ապրում ենք շատ ծանր ու դժվարին վիճակում։ Երկուսս էլ հաշմանդամ ենք, թոշակառու, միայնակ, ոչ մի օգնող չունենք։ Այնպես որ, մենք հիմա էլ որբ ենք երկու քույրով։

52 (52). ՂՈՒԿԱՍ ԱԲՐՈՅԻ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ* (ԾՆՎ. 1901 Թ., ՄՈԿՔ ԳԱՎԱՌ, ԱՐՆԱԲԱՏ Գ.) Մենք ապրում էինք Բոհտան** գավառի Արնաբատ գյուղում: Երբ ամառ էր լինում, բարձրանում էինք սարը, ձմեռնամուտին գալիս էինք մեր գյուղը: Մեր գյուղում հինգ հայ ընտանիք կար, որոնք քուրմանջիների*** հետ ապրում էին հաշտ ու խաղաղ: Հայերը զբաղվում էին հողագործությամբ — անասնապահությամբ: Հայերից մեկը, որի անունը Մխո էր, ալրաղաց ուներ: Մեր տունը փոքր էր, փոքր հաշտով: Հորս անունը Աբրո էր: Մենք չորս եղբայր էինք՝ Ս—կին, Ախեն, Դհեն — ես: Մեծ եղբայրս շուտ մահացավ: Մեր գյուղում դպրոց, հիվանդանոց չկար: Մենք քաղաքականությամբ չէինք զբաղվում: Մերոնք թաղիք էին գործում: Շաբաթը մեկ անգամ հայ ընտանիքները իրար այցելում էին: Կիրակի օրը գնում էինք եկեղեցի, որը մի փոքրիկ մատուռ էր: Մեր գյուղում տասը ընտանիք կար՝ հինգը հայ էր, հինգը՝ մահմեդական: Պետությունն ավելի մահմեդականների կողմն էր բռնում: Սուլթան Համիդը միշտ հայերի նկատմամբ վատ էր տրամադրված: Նրան հաջորդած երիտթուրքական կառավարությունն էլ ավելի վատ եղավ մեր հայերիս համար: Մի օր հրաման եկավ, թե բոլոր հայերին պիտի կոտորել: Էդ օրը մենք բոլորս տանն էինք: Մայրս երեկվա եփած ճաշը բերեց, դրեց սեղանին, որ ուտենք: Մեկ էլ երեք թուրք ասկյարներ ներս մտան: Հորեղբորս տեղն ու տեղը սպանեցին, հորս — եղբորս տղի ձեռքերը կապեցին, տարան, հորեղբորս աղջկան էլ տարան: Տեսանք, որ թուրք ասկյարները լցվել են մեր գյուղը: Ես ու եղբայրս թաքնվեցինք: Թուրք ասկյարները սկսեցին գյուղը ավերել, բոլոր հայերին կոտորեցին, աղջիկներին փախցրեցին, ամեն ինչ թալանեցին: Ոչ մեկին չխնայեցին: Շատերը փախան, մտան մատուռը: Մենք էլ փախանք, մտանք էնտեղ: Ով թաքնվեց՝ փրկվեց: Հայ ընտանիք չկար, որ զոհ տված չլիներ էդ գիշերը: Մենք՝ ես, մայրս — եղբայրս, մեր թաքնված տեղից էլ տուն չվերադարձանք, գնացինք, մտանք արտերի մեջ, թաքնվեցինք: Երեք օր էդպես մնացինք էնտեղ: Էն ինչ որ ես եմ տեսել, թշնամիս թող չտեսնի: Շրջակա բոլոր գյուղերի հայերի տները ավերված էին, ո՛րը՝ աղջիկ կորցրեց, ո՛րը՝ տղա կորցրեց, ո՛րը՝ ծնող կորցրեց: Թուրքերը թալանում էին: Նրանք նա— պահանջում էին փող, որ չսպանեն: Մենք տասնութ օր մնացինք æեզիրեի Դեքաբրա գյուղում: Մի քուրմանջի բարի ընտանիք մեզ ընդունեց, հաց տվեց: Նրանց հոր անունը Մուհամեդ էր: Նա ինձ շատ սիրեց ու պահեց: Մի մարդ եկավ, ուզեց երեք ղուրուշ տա իմ տիրոջը, որ ինձ տա իրեն, բայց իմ տերս ինձ չտվեց: Էդ ընտանիքը մեզ պահեց: Մեր բոլորիս նոր, քրդական անուններ դրեցին: Էդպես մենք փրկվեցինք: Հետո Հաջի անունով մի մարդու մոտ պատսպարվեցինք: Մենք շատ անօգնական էինք: Մենք ու մեր Աստվածը: Աստված օգնեց, որ մենք ողջ մնացինք: Հաջին էլ մեզ պահեց: Մեր հարյուր հոգինոց գերդաստանից երկու-երեք հոգի միայն ողջ մնացինք: Հետո գնացինք մի քուրդ շեյխի ընտանիքում ապրեցինք: Էնտեղից էլ դուրս եկանք. մի կամուրջ կար, անցանք դրա վրայով ու գնացինք: Ութ օր մնացինք բաց երկնքի տակ: Գիշերները լաց լինելով քայլում էինք, որ մեզ չտեսնեն ու չսպանեն: Մեր ճակատագիրը սա էր: Աստված ոչ մեկին ցույց չտա մեր տեսածները: Իմ փախուստի ճամփին ես երեք գյուղ անցա: Ոչ մի լավ օր չտեսա: Հետո լսեցի, որ Հայաստան կա, հայերին կանչում է իր մոտ: Ցուցակագրվեցի, եկանք Հայաստան: Տուն շինեցի: Առաջ ապրում էինք Լենինական (այժմ՝ Գյումրի), 1988 թ. երկրաշարժից հետո փոխադրվեցինք Եր—ան, հաստատվեցինք Լուսավանում: Հիմա ես 89 տարեկան եմ, ունեմ երեք տղա, երեք աղջիկ — վաթսուն թոռ: Բոլորն էլ ողջ են: Արդեն քսաներկու տարի է ապրում ենք Հայաստանում: Փառք Աստծո: Բայց այն ինչ կատարվել է 1915 թվին, երբեք չի մոռացվի: Թուրքերը ուզում են մոռացվի այդ բոլորը — չեն ընդունում, բայց Աստված թող լինի օգնական — արդար դատավոր մեզ՝ հայերիս համար:

• Վերապրողը քրդախոս հայ է: Հուշը քրդերենից հայերեն թարգմանել է ՀՀ ԳԱԱ գիտաշխատող Զենֆիրա Խատի—ան:
  • Ար—մտյան Հայաստան, Վանի նահանգի Մոկք գավառ:
    • Քրիստոնյա քուրդ (եզդի) ցեղախումբ:

53 (53). ԿԱՄՍԱՐ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆԻ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ* (ԾՆՎ. 1898 Թ., ԲԱՅԱԶԵՏ) Բայազետ քաղաքը տեղավորված էր մեծ Մասիսի փեշերին, Բայազետի բերդի շրջակայքում։ Բերդը գտնվում էր բարձրության վրա, տեսքը շատ մռայլ էր։ Քաղաքի կողմնորոշումը պայմանավորված էր բերդով. ասում էին «Բերդից աջ», «Բերդից ձախ», «Բերդի տակ», «Բերդի վրա» — այլն։ Բերդից ճառագայթաձ— ցած էին իջնում նեղ փողոցներ, որոնց ասում էին սոխախներ։ Այդ փողոցների երկու կողմերում կառուցված էին տներ, որոնք աստիճանաձ—՝ մեկը մյուսի վրա, դասավորություն ունեին՝ այսինքն՝ ներք—ի տան կտուրը վեր—ի տան բակն էր։ Բարձրությունից աստիճանաբար իջնում էինք ցած, որտեղ մի փոքր տափարակ տեղ կար։ Մեր տունը գտնվում էր եկեղեցու ետ—ի պատի տակ, եկեղեցուն շատ մոտիկ։ Մեր եկեղեցին առանց գմբեթի էր, տափակ կտուր ուներ։ Ասում էին՝ այդ նրա համար է, որ եկեղեցին աչքի չընկնի։ Եկեղեցու ետ—ի պատը միշտ թաց էր։ Ասում էին՝ պատի մեջ կենդանի աղջիկ կա, նրա լացի արցունքներից է պատը թրջվում։ Երբ եկեղեցին կառուցում էին, պատմում են մեծերը, պատը բարձրացնում էին մինչ— երեկո, առավոտյան երբ գալիս էին շարունակելու, տեսնում էին այն քանդված։ Ծերունիները խորհուրդ են տվել երիտասարդ աղջիկ կամ տղա դնել պատի մեջ, որ այն կանգուն մնա։ Այդպես էլ արել են, ինչ-որ տեղից բերել են մի որբ աղջկա՝ նրա մորաքրոջը մեծ գումար վճարելով։ Երբ աղջկան դրել են պատի հիմքի վրա — սկսել շարել, աղջիկը երգով դիմել է մորաքրոջը, իսկ մորաքույրը նրան հանգստացրել է, թե՝ թո՛ղ շարեն, բալա՜ ջան, թո՛ղ շարեն, մինչ— ծունկը, գոտին, կուրծքը — վեր, թող շարեն։ Երբ հասել են ուսերին, աղջիկը հասկացել է, որ մորաքույրը ինքն է տվել, որ իրեն շարեն պատի մեջ, լաց է եղել ու անիծել մորաքրոջն՝ ասելով. «Ս— ագռավ դառնաս, նստես պատիս, ղռղռաս»։ Այդպես էլ մորքուրը դարձել է ագռավ ու նստել թաց պատին։ Մինչ— հիմա էլ այդ թաց պատի մոտ լիքը ագռավներ են թռչում։ Այս պատմությունը միշտ էլ պատմում էին ու երգում «Շարեցին, մորքու՜ր, շարեցին» բառերով երգը, իսկ աղջիկները, շրջան բռնած, պարում էին։ Քաղաքն ուներ երկդասյան տարրական դպրոց, տղաների — աղջիկների դասարաններով։ Ընդմիջումներին բոլորը դուրս էին գալիս բակ, խաղում էին առանձին-առանձին։ Աղջիկները պար էին գալիս, իսկ տղաները կանգնում էին թամաշայի։ Դրա համար ես ամեն օր կռվում էի իմ քույր Վիկտորի հետ, որ չգնա դպրոց «Լայլո խանե» թռնելու։ Վերջը վերցրեցի նրա գրքերը, պատռեցի, որ էլ չկարողանա գնալ։ Քաղաքում ապրում էին հայեր, թուրքեր, իսկ շրջապատի գյուղերում՝ քրդեր։ Քրդերն ամեն օր գալիս էին Բայազետի բազարում առ—տուր անելու։ Քաղաքում բոլորն իրար ճանաչում էին, որովհետ— գրեթե բոլորն իրար ծանոթ, ազգական կամ բարեկամ էին։ Իրար մասին խոսելիս ավելի շատ մականուններն էին օգտագործում։ Օրինակ. մեր տոհմական անունը «Ումբրշատենք» էր, որովհետ— մերոնք բոլորը երկարակյացներ էին՝ երկար ար— ունեցողներ, երկար կյանք ունեցողներ։ Մայրական կողմը «Բուրդ-Հայրոենք» էին, որովհետ— շատ մազոտ էին — բեղ ու մորուք էին պահում. ասում են՝ մի անգամ պապը՝ Հայրոն, բուրդ մթերելու ժամանակ, երբ կշեռքի վրա են դնում բուրդը, քաշը պակաս է մնում, չի գալիս։ Հայրոն մտածում է՝ ինչ անի — որոշում է մորուքից կտրել ու բուրդն ավելացնել, որից հետո քաշը ճիշտ է գալիս։ Դրանից հետո նրանց ընտանիքը ճանաչվում է որպես «Բուրդ-Հայրոենց»։ Մեր գերդաստանը մեծ էր՝ չորս եղբայր իրենց ընտանիքներով ապրում էին իրար կողքի, համարյա որպես մեկ ընտանիք։ Մայրս՝ որպես մեծ հարս, ամբողջ գերդաստանի տանտիկինն էր, եփել-թափելը նրա վրա էր։ Համարյա ամեն օր մեր թոնրատանը հաց էր թխվում, գաթա էր թխվում։ Հացթուխը մի թրքուհի էր, որ համարյա մեր տնով էր ապրում։ Ճաշն էլ, որ իրիկնային կերակուրն էր՝ յախնի, տոլմա, քյուֆթա — ուրիշ տեսակներ, կճուճով կամ հատուկ պղնձե մեծ ամաններով իջեցնում էին թոնիրը։ Գերդաստանի բոլոր անդամները գրվում էին պապիս՝ Խաչատուրի անունով՝ Խաչատրյան, այսինքն՝ խաչի տված, բայց մեր բոլորի հասցեին խոսելիս ասում էին՝ Ումբրշատենց այսինչ կամ՝ այնինչ։ Պապս ուներ չորս տղա, մի աղջիկ։ Տղաներն էին. Ավետիսը՝ դերձակ, Առաքելը՝ ուսուցիչ, Հարությունը՝ զարգյար — ամենափոքրը, որին ես համարյա չեմ հիշում, անունն էլ կարծես Սիմոն էր։ Ես փոքր էի, որ սկզբում նրա կինը, հետո էլ ինքը մահացան — երկու փոքր երեխա՝ մի աղջիկ, մի տղա, թողեցին մորս հույսին։ Ամմի Առաքելն ամուսնացած չէր, մեզ հետ էր ապրում։ Ավետիսը ուներ երեք տղա զավակ՝ Վահանը, Գագիկը, Հրանտը։ Հարությունն ուներ երկու տղա — երկու աղջիկ՝ Սիրականը, Կամսարը, Վիկտորյան, Եփրոսը։ Խաչատուր պապի աղջիկը շուտ էր ամուսնացել, գաղթի ժամանակ կորցրել էինք — 40-ական թվականներին նրա զավակներին գտանք Թիֆլիսում ու շատ գնալ - գալ ունեցանք։ Ավետիսն էլ իր երեխաներով գնացել էր Թիֆլիս, իսկ հետագայում տղաները տեղափոխվեցին, երկուսը՝ Եր—ան, մեկը՝ Բաթումի։ Բոլորն էլ ամուսնացած էին, մեծն ուներ երկու տղա, միջնեկը՝ մի տղա, իսկ երրորդը՝ մի աղջիկ, որին մենք չճանաչեցինք, որովհետ— Հրանտը մեռավ երիտասարդ, չհասցրեցինք գնալ-գալ անել։ Ամմի Առաքելն աշխատում էր Բայազետից երեք կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող Արծափ գյուղում, որպես ուսուցիչ։ Ամեն օր գնում ու գալիս էր երեկոյան։ Ձմռանը, երբ ձյունը հաստ շերտով նստում էր, նրա միջով ոտքի ճանապարհ էր բացվում՝ արահետի նման, որն ունենում էր մի մարդու անցնելու լայնություն։ Եթե դիմացից մարդ էր գալիս, ստիպված էին լինում կանգնել ու պատերին քսվելով՝ իրար ճանապարհ տալ։ Չնայած ձյան հաստ շերտին, վեր—ում սպիտակ, տափարակ դաշտ էր, որի վրա հատկապես ար—ամուտին լորերը ման էին գալիս։ Մենք նրանց ասում էինք կաքավ։ Կաքավները կեր էին փնտրում՝ վախկոտ դես ու դեն նայելով։ Երբ ձայն էին լսում կամ զգում էին, որ մարդ է մոտենում, իսկույն գլուխները մտցնում էին ձյան մեջ, պոչերը տնկում վեր։ Ամմի Առաքելը տունդարձի ճանապարհին ձեռքով աջ ու ձախ կողմից բռնում էր այս կաքավներին, գցում նախօրոք պատրաստված տոպրակի մեջ, այնպես որ, երբ հասնում էր տուն, արդեն մի քսան-երեսուն հատ հավաքվում էր։ Ես անհամբեր սպասում էի Ամմի Առաքելին։ Հենց որ ներս էր մտնում, տոպրակը շպրտում էր իմ ոտքերի առաջ ասելով. - Կամսա՜ր, ա՛ռ քո կաքավները։ Ես նախօրոք եռացրած ջուրը պատրաստած էի լինում. իսկույն շշմած կաքավների գլուխները պոկում էի, փետրահան անում, առատ յուղի մեջ տապակում ու ընկերներով ուտում էինք։ Դրանից համեղ բան կյանքում չեմ կերել։ Տան մեջ բոլորս մեր պարտականություններն ունեինք, օրինակ, Ամմի Առաքելը պարտավորվել էր ամեն առավոտ բազարից միս բերել, հետո իր գործին գնալ։ Ղասաբները գիտեին իրենց հաճախորդներին։ Միսը բաժանում էին ըստ նրանց պատվերի, որի ժամանակ նայում էին նա— տավարի տեղն ու քաշը։ Գիտեին իրենց հաճախորդների գալու ժամանակը։ Ամեն առավոտ Ամմի Առաքելը երեխեքին նա— մի-մի շահի կամ աբասի էր տալիս։ Դա մեր միրգ առնելու փողն էր։ Իսկույն վազում էինք խանութ, փողը տալիս էինք նպարավաճառին ու գրպաններս բաց կանգնում։ Նա լցնում էր՝ չամիչ-լաբլաբու, չիր ու քաղցրեղեն, որն ամբողջ օրն ուտում էինք ու չէր վերջանում։ Թաղի տղերքով խումբ-խումբ հավաքվում էինք, մայա էինք դնում՝ դրամ, կամ ուտելիք, տոն օրերին գնում էինք քեֆի՝ ուտել-խմելու։ Հավաքվում էինք նա— խաղեր խաղալու՝ լախտի, մրցում էինք, ուժ փորձում, Զատկին՝ ձու կռվացնում ու գլորում — այլ խաղեր խաղում։ Երբեմն էլ խումբ-խումբ դառնալով, գնում էինք ուրիշ թաղերի տղերքի վրա՝ քարակռվի։ Ես մեր թաղում շրջապատված էի ինձանից երկու-երեք տարի մեծ, ավելի շուտ, Սիրականի հասակակից տղերքով — նրանց հետ էի ընկերություն անում. օրինակ, Մարխենց Զավենը, որի հետ ընկերությունը շարունակվեց մինչ— վերջ։ Իմ ընկեր տղերքի հետ մի քանի անգամ բարձրացել ենք Մասիսի լանջերից վեր։ Էդ վայրերին ասում էին «թընդիրներ»։ Մի քիչ էլ որ բարձրանում էինք Մասիսի դժվար մասը, այնտեղ մի հատ սառն աղբյուր կար, որը մի քիչ տեղ առվի նման հոսում էր ու անհայտանում խոտերի մեջ։ Մենք շատ ման եկանք, որ տեղը գտնենք, բայց չկարողացանք։ Մի անգամ էլ աղբյուրի մեջ դարման լցրեցինք ու սկսեցինք հետ—ել, թե որտեղից դուրս կգա։ Հայտնաբերեցինք Բայազետի գետի մեջ։ Հասկացանք, որ էդ աղբյուրի ջուրը դուրս է գալիս ու թափվում Բայազետի գետի մեջ։ Աղբյուրից վեր— վառվող թնդիրներ կային։ Բարձրանում էինք, էդ թնդիրներում խորոված էինք անում, ուտում ու էն սառը ջրից, որը շատ համով էր, խմում էինք ու կարծես ոչի՜նչ չէինք կերել, սոված տուն էինք դառնում։ Մի անգամ էլ մեր ընկերներից մեկը չկարողացավ գալ, որոշեցինք նրա բաժինը տուն բերել։ Խորոված միսը փաթաթեցինք լավաշների մեջ ու հետներս իջեցրինք, ու երբ լավաշները բաց արեցինք, տեսանք, որ խորովածի փոխարեն հում միս էր մեջը։ Երբ շատ փոքր էի՝ յոթ-ութ տարեկան, շատ էինք վազվզում երեխաներով դաշտերում ու արտերում։ Մի անգամ ինձանից մեծ ու փոքր տղաների հետ վազվզելով գնացիք դաշտ՝ ծաղիկ հավաքելու։ Մասիսի փեշերին գարնանը ծաղիկների ծով էր լինում։ Մի ծաղիկ կար, ասում էին գարնան ծաղիկ, ծաղկելուց տարբեր գույներ էր ունենում։ Հիշում եմ այդ ծաղիկների սպիտակ, կապույտ ու կարմիր դաշտերը։ Ծաղիկները բացվում էին ար—ածագից առաջ։ Դրա համար գնում էինք վաղ առավոտյան, որ մեծ ծաղկեփնջեր կապենք, տուն բերենք։ Շատ լավ հոտ ուներ։ Այդ ծաղիկները ծաղկում էին մոտավորապես մայիսի վերջին — հունիսի սկզբին։ Այդ գեղեցիկ դաշտերի մեջտեղում մի ժայռ կար, երբ գնում էինք ծաղիկ հավաքելու, բարձրանում էինք ծերպի գլխին, դեմքներս դեպի Մասիսը ու սպասում մինչ— ար—ը դուրս գա։ Այդտեղից դիտելիս ար—ը դուրս էր գալիս հե՛նց երկու Մասիսների մեջտեղից։ Դա արտակա՜րգ գեղեցիկ պատկեր էր։ Մեծ տարիքում, այսինքն՝ մինչ— փախեփախը, էլ չեմ հիշում, որ գնացած լինեմ էդ տեղերը։ Երբ Բայազետից դուրս էինք գալիս բաց տարածություն, մի քանի կիլոմետրի վրա, ոչ հեռու քաղաքից, դաշտի մեջ մի բլուր կար՝ շուրջը քարերի կույտերով։ Ամբողջ դաշտը քար ու քռա էր։ Բլրին ասում էին «Թոփ գցող»։ Տարին մեկ անգամ այդ բլրի գագաթից գազեր էին դուրս գալիս, ուժեղ դղրդոց էր լսվում, գետինը շարժվում էր ու քարերը թռչում էին աջ ու ձախ, տարբեր բարձրությամբ ու երկարությամբ։ Այդ բլրի մեջտեղը, որ փոս էր, նման էր թոնրի՝ մեջը եռացող կրակով։ Քարերն էլ, որ թռչում էին աջ ու ձախ, երկար ժամանակ վառելու չափ տաք էին մնում։ Ասում էին՝ այդ դաշտերում ժամանակին քրդական գյուղեր են եղել, ճամփորդներն այստեղով համարյա վազքով էին անցնում, որովհետ— ոչ ոք չգիտեր, թե երբ է կրակելու բլուրը։ Մեծերի մեջ կային մարդիկ, որ նշաններից հասկանում էին «թոփ գցելու» ժամանակը — նախազգուշացնում էին։ Հայրիկին քաղաքում ճանաչում էին որպես զարգյար Հարթեն։ Արհեստանոցը գտնվում էր քաղաքի ներքին թաղերում։ Իջնում էինք լանջից, ամենաներք—ը մի տափարակ տեղ կար։ Երկու աստիճանով բարձրանում, մտնում էինք արհեստանոց։ Երբ դպրոցը փակվում էր, արձակուրդներին ինձ իր մոտ էր տանում, պատճառաբանելով, թե ուզում է, որ իրեն օգնեմ։ Շատ հետո հասկացա, որ ուզում էր ինձ արհեստ սովորեցնել։ Ես ամեն ինչ տեսնում էի ու առանձնապես նշանակություն չէի տալիս։ Ամբողջ օրը հայրիկն աշխատում էր, անընդհատ մարդ էր գալիս ու գնում, ես էլ աշակերտի նման հայրիկի ձեռին աշխատում էի։ Ինչ ասում էր՝ պիտի անեի, թե չէ աչքերը որ ոլորում էր, մի տեսակ վախենում էի, ոչ թե ուրիշ բաների համար, այլ շատ սիրելուց ու շատ հարգելուց չէի ուզում նրան վշտացնել։ Առհասարակ բոլորը մի տեսակ զարզանդում էին հայրիկի խոժոռվելուց, շատ խիստ մարդ էր։ Ուներ կապույտ, մեծ աչքեր, որ երբ խոժոռ էր նայում, ամբողջ դեմքը սարսափելի էր դառնում։ Հիմնականում մուշտարիքը քրդեր էին, որոնց համար արծաթե զարդեր էր սարքում, իսկ քրդերը հայրիկին աշխատանքի դիմաց ոսկով էին վճարում։ Ինձ համար միշտ զարմանալի էր, որ արծաթի համար ոսկի էին տալիս։ Հայրիկը ոսկին փոքր քիսիկներով պահում էր արհեստանոցի անկյունում լցված վառված ու չվառված ածուխի տակ։ Ամեն առավոտ Բայազետի շրջակա գյուղերից քրդերը գալիս էին բազար՝ առ—տուր անելու։ Մեկ էլ տեսար՝ մի երկաթի կտոր առած մտնում էին արհեստանոց, թե՝ «վարպե՜տ, էս ի՞նչ երկաթ ա»։ Հայրիկը նայում էր, հետո չեմ հիշում, թե ոնց էր կոչվում, մի հեղուկ նյութ կար, քսում էր, ստուգում։ Թե պղինձ ու արծաթ էր լինում, տեղը կամ պղնձե կամ արծաթե մատանի, ապարանջան էր տալիս ու ճամփու դնում։ Քրդերը միշտ գոհ էին հայրիկից ու շատ հարգում էին։ Էդ երկաթի կտորները գցում էր առանձին դրված արկղի մեջ, մինչ— պետք գար։ Մի անգամ պատահեց, որ մի քյուրդ մի կտոր էդ երկաթներից առած, ամաչելով եկավ, ասեց. «Վարպե՜տ, էս երկաթի կտորը ոնց որ արծաթ ա»։ Հայրիկը նայեց քրդին ու բարկացած ասեց. «Ի՞նչ իմացար, որ արծա՜թ ա»։ Վերցրեց երկաթի կտորը, շպրտեց ածուխների վրա, մի արծաթ մատանի տվեց քրդին, որն ամաչելով, երեխայի նման կարմրելով գլուխը կախեց ու գնաց։ Երբ քյուրդն արդեն գնացել էր, ես զարմացած նայեցի հայրիկին, թե ինչի՞ վրան բարկացավ ու շատ զգույշ հարցրեցի. «Հայրի՜կ, դու լա՞վ նայեցիր երկաթին»։ Ինքը խոռ նայեց ինձ, գնաց ածուխի միջից գտավ երկաթի կտորը, բերեց ու նորից ստուգեց, քրտինքը տվեց վրեն. «Վա՜յ, քիրվային խաբեցի, վազի՛, տե՛ս, բազարում կլինի, բռնի՛, բեր»։ Դուրս թռա, վազելով հասա բազար, ման եկա, բայց՝ չգտա։ Դրանից հետո հայրիկն ամեն տեղ ման էր գալիս քրդին, որովհետ— երկաթի մեջ իսկապես արծաթի տամար կար։ Շատ հետո, Եր—անում, հայրիկի գործիքների մեջ էդ երկաթի կտորներից դեռ մնացել էին։ Երբ հետաքրքրության համար հալեցինք, իսկապես 30 տոկոսը արծաթ էր։ Բայազետում ու նրա շրջակայքում այդպիսի կտորներ ամեն տեղ թափված էին։ Երբ փոքր էի, հիշում եմ մի դեպք, որ ամբողջ Բայազետը խառնեց իրար։ Մայրիկի փոքր քույրը՝ Հայկանուշը, շատ սիրուն աղջիկ էր։ Պապոնքս չգիտեին ոնց պահեն Հայկանուշին, որ քրդերը կամ թուրքերը չփախցնեն։ Խեղճ աղջիկը ոչ մի տեղ չէր կարող գնալ, տանում-բերում էինք։ Գիշերներն էլ տանը չէր մնում, համարյա միշտ մեր տանն էր քնում, որովհետ— մեր գերդաստանի տղամարդիկ շատ էին, —, բացի դրանից, մեր ընտանիքի նկատմամբ քրդերի ու թուրքերի մեջ հատուկ պատկառանք ու հարգանք կար։ Հիշում եմ, որ հայրիկը ծանր հիվանդ էր, մի շատ հայտնի թուրք զինվորական բժիշկ կար, որ հայերի տները չէր գնում։ Նրա վարձատրությունն էլ շատ բարձր էր, բայց ինքն իր ցանկությամբ, հատուկ, մեր տունն էր գալիս, հայրիկին բուժելու։ Վերջապես Հայկանուշն ամուսնացավ։ Ամուսինը շատ գեղեցիկ մի երիտասարդ էր։ Նրան հիշում եմ միշտ ձիու վրա նստած։ Բարձրահասակ էր, խելոք ու քաջ։ Քաղաքում մեծ համբավ ուներ։ Վահանը շատ էր բացակայում տանից, ու Հայկանուշը նորից մենակ էր մնում ծեր սկեսրոջ հետ։ Ես փոքր էի, բայց տղաների մեջ հատուկ վերաբերմունքի էի արժանանում — շատ հաճախ էին ինձ տղամարդու գործեր վստահում։ Եթե առաջ ես միայն ուղեկցում էի Հայկանուշին, ապա հիմա ինձ ուղարկում էին, որ գիշերները տանն ու կանանց պահապանը լինեմ։ Քաղաքում շշուկով ասում էին. «Վահանը ղաչաղ է, սարերն է գնում», բայց ինչ-որ խորհրդավոր պահվածք ուներ, —, բացի դրանից, բոլորը նրա մասին խոսք բացվելուց լռում էին, թաքցնում նրա ով լինելն ու ինչ գործով զբաղվելը։ Սակայն այդ հարգալից լռությունը մարդկանց մեջ պատկառանք էր առաջացնում միայն։ Բայազետում նա ուներ իր գործի ընկերներն ու կապերը։ Հայկանուշի ամուսնու տունը վերի թաղերում էր՝ դարի գլուխը։ Մի օր էլ երեկոյան կողմ, դեռ ար—ը մայր չմտած, էն կողմերից ղալմաղալի ձեն եկավ, բոլորը խառնվել էին։ Մեր տուն խաբար բերեցին, թե՝ Հայկանուշին փախցրել են։ Հայրիկն ու հար—ան տղամարդիկ, բոլորը ձեռքի գործը թողեցին, առանց երկար-բարակ մտածելու, ով ձի ուներ թռավ ձիուն, ով չուներ՝ վազքով, գնացին փախչողների ետ—ից։ Անցան մի քանի ծանր ժամեր։ Շատ ուշ բոլորը վերադարձան մեր տուն՝ հետները Հայկանուշին բերելով։ Շատ չէր անցել, եր—ի մի տարի, մի օր էլ նորից էդ կողմերում աղմուկ ու աղաղակ լսվեց։ Բոլորս վազեցինք ու պարզվեց, որ այս անգամ Հայկանուշի Վահան ամուսնու դիակն են բերել։ Քրդերը դարանակալել ու սպանել էին նրան։ Խե՜ղճ Հայկանուշը ընդամենը երկու տարվա հարս էր։ Թաղումը շատ ծանր էր, ախր ջահել էր ու շատ սիրված։ Ողբը, լացն ու կոծը շատ մեծ էր։ Քաղաքի բոլոր հայերը մասնակցում էին թաղմանը։ Մեծ ու փոքր շատ լարված էին, մահանի էին նայում, որ կռիվ գցեն ու վրեժ լուծեն։ Մեծերը հազիվ էին զսպում ջահելներին։ Հայերն ամփոփվել էին իրենց մեջ, դարձել մի տուն։ Բայազետում նման դեպքերը հազվադեպ չէին, — լարումը ուժեղանում ու թուլանում էր ժամանակ առ ժամանակ։ Փորձում էին մոռանալ, բայց որ արյուն էր թափվում, չէին դիմանում։ Դրա համար էլ միշտ պատրաստ ու զգաստ էին։ Տներում բոլորը զենք էին պահում։ Աշխատում էին գոնե մի հատ ձի ունենալ, որին միշտ պատրաստ էին պահում՝ թամբելու համար։ Անհրաժեշտության դեպքում ամեն մի տնից մի կամ մի քանի ձիավոր դուրս էին թռնում, որ շուտ հասնեն։ Թվում էր, թե սովորական առօրյան խաղաղ էր։ Տոներն ու հատկապես հարսանիքները, բացօթյա հավաքներն ու ուրախությունները միասին էին անում. հայ, թուրք, քյուրդ չկար կարծես, բայց միշտ զգաստ էին շրջապատի ու մարդկանց նկատմամբ։ Գիշեր-ցերեկ հսկողություն էին սահմանում ու լռում էին։ Բայազետում դաշնակներ կային, ասում էին՝ նա— հեղափոխականներ կային, մեծերը գիտեին, բայց մեզ ոչ մեկի հետ չէին թողնում շփվենք։ Ըստ ավանդական սովորության, երեխաների հարգանքն ու պատկառանքը մեծերի նկատմամբ անսահման էր, — ոչ ոք նրանց խոսքից աշխատում էր դուրս չգալ։ Մեր մեծերն էլ ամեն ինչից զգուշանալով մեզ՝ իրենցից հեռու չէին թողնում։ Մենք ամբողջ գերդաստանով միշտ անհանգիստ էինք։ Հայրիկը երբեմն գնում էր գյուղերը, քրդերի օբեքը զարգյարություն անելու, միշտ հարմարեցնում էին, որ տանը մի տղամարդ անպայման մնա։ Կանանց ու երեխաներին մենակ չէին թողնում, որովհետ— տարբեր դեպքեր էին տեղի ունենում։ Տան տնտեսությունը վարելու ամբողջ հոգսը մորս վրա էր՝ Ալխաթունի։ Փոքր հորեղբորից որբ մնացած երկու երեխան՝ մի աղջիկ ու մի տղա, մնացել էին մորս խնամքին։ Ամմի Առաքելն էլ էր մահացել։ Տունը մնացել էինք հայրիկը, մայրիկը, մենք երեքով՝ Սիրականը, Վիկտորը, ես — երկու երեխան։ Ավետիսն իր ընտանիքով առանձին տան մեջ էր։ Մեր բոլորի ծննդյան օրերն ու թվերը գրված էին եկեղեցու ավետարանի ետ—ի մաքուր թերթերի վրա։ Երբ սկսվեցին գաղթերը, բոլորս մեր հաշիվները կորցրինք, մանավանդ որ, մոտենում էր նա— թուրքական բանակ զորագրվելու ժամանակը։ Մենք աշխատում էինք դրանից խուսափել, — ոչ ոք իր ճիշտ տարիքը չէր ասում, որից էլ խառնվում էին հաշիվները։ Գիտեմ, որ մեծը Սիրականն էր, հետո՝ Վիկտորն էր, հետո՝ ես։ Մայրիկն ասում էր, որ մեկս մյուսիս վրա երկու տարով էինք մեծ ու փոքր։ Հետագայում, երբ բժշկական կոմիսիայով մեզ անցկացրին, ըստ նոր հաշվարկի ես դուրս եկա ամենամեծը, իսկ Վիկտորը՝ ամենաջահելը։ 1914 թիվն էր, որ քաղաքն ընկավ խուճապի մեջ, թե՝ թուրքական զորքը գալիս է Բայազետի հայերին կոտորելու։ Մենք բոլոր տան դռները փակեցինք, բանալիները պահեցինք ու փախանք Իգդիր։ Շուտով մարդիկ ու լուրերը հանդարտվեցին, առաջին խուճապն անցավ, մի քանի ամսից վերադարձանք։ Իգդիրում տուն էինք վարձել, ապրում էինք ոնց որ ամառանոցում։ Այդ առաջին անգամը նույնիսկ չչարչարվեցինք։ Վերադարձանք. ամեն ինչ իր տեղում էր։ Բանալիները հանեցինք, դռները բաց արեցինք ու շարունակեցինք նախկին ձ—ով ապրել։ Տանից մի մազ անգամ չէր պակասել։ Հար—աններն էլ մեզ լավ ընդունեցին, բայց ահն արդեն սրտներումս էր։ Չեմ հիշում ինչքան ժամանակ անցավ, մի անգամ էլ փախանք Իգդիր, բայց շատ կարճ ժամանակով։ Համարյա մի ամիս մնացինք ու նորից ետ եկանք։ Երրորդ անգամ արդեն ոտքներս կախ էինք գցում, չէինք ուզում դուրս գալ, բայց այս անգամ ամբողջ քաղաքը խառնվել էր, բոլորը գնում էին դեպի ռուսական սահմանը։ Դա 1916 թ. աշնանն էր։ Երբ քաղաքը կիսադատարկ էր, արդեն հասկացանք, որ գնալն անխուսափելի էր, — սկսեցինք հավաքվել։ Ժամանակ քիչ էր մնացել։ Հար—ան թուրք կանայք արդեն լցվել էին մեր տունը ու բացահայտ մատնացույց էին անում, թե ով ինչ է ուզում վերցնել։ Մեր իրերը մեր ներկայությամբ իրար մեջ բաժանում էին։ Մենք դա ընդունում էինք լռությամբ ու իրար հետ աչք ու ունքով էինք խոսում, շա՜տ զգույշ էինք։ Մեր հացթուխ թրքուհին ամեն ինչի տեղը գիտեր — կարծես ցույց էր տալիս, թե որտեղ ինչ կա։ Ես չէի դիմանում, չգիտեի ի՞նչ անեմ. վերցրեցի հրացանը — ուզում էի մեր հացթուխ կնոջը սպանել։ Հայրիկը գլխի ընկավ ու ձեռքս բռնեց. «Կամսա՜ր, արունք մի՛ գցիր, իմ օջախը թող մաքուր մնա»։ Գիտեր, որ եթե ես խփեի կնոջը, հետ—անքը ուրիշ կլիներ՝ մեր տան մեջ մեզ կկոտորեին։ Բոլորս լուռ, սրտի կսկիծով դուրս եկանք։ Մի քանի կտոր կարպետ ու հագուստ դրել էինք էշի վրա, աչքներիս արդեն ոչինչ չէր գալիս։ Մի քանի լավ, թանկարժեք հայելի ունեինք, Սիրականը վերցրեց ու դրեց էդ շորերի վրա, իբր ապահով լինի։ Համ էլ հույս էինք փայփայում, թե նորից կվերադառնանք։ Մայրիկը գրկեց նորածին քրոջս բարուրը, ես գրկեցի հորեղբորս երկու երեխաներին՝ վեց տարեկան աղջկան ու հինգ տարեկան տղային, դուրս եկանք, դռները նորից փակեցինք, մեր իմացած ապահով տեղում բանալիները պահեցինք, դուրս եկանք փողոց։ Քաղաքը ոնց որ դատարկ լիներ։ Մենք համարյա վերջիններն էինք։ Երբ քաղաքից դուրս էինք եկել, ետ նայեցի. մեզանից հետո համարյա մարդ չկար։ Գնում էինք վազքով, որ շուտ հասնենք գաղթականների թափորին։ Հասանք։ Ռուս զինվորները ձիերին նստած երկու կողմից ու ետ—ից պաշտպանում էին մեզ։ Ճանապարհին ընկերացա մի ռուսի հետ, շատ բարի տղա էր։ Տանից դուրս գալուց չէր մտածել, որ աշուն է, — գիշերներն արդեն ցուրտ է։ Դա հասկացա ճանապարհին, բայց արդեն ուշ էր, մրսում էի։ Իմ ռուս ընկերը հասկացավ այդ, հանեց իր շինելն ու հագցրեց ինձ։ Վրաս մեծ էր, ուսերիցս թափվում էր, բայց՝ տաք էր։ Հետո էլ, երբ մեզանից բաժանվում էին, ձին տվեց ինձ, որ նստեմ։ Ռուս զինվորները կամաց-կամաց ետ մնացին։ Մեր շարքերից դուրս եկան ջահել, գրեթե պատանի — հասակով տղամարդիկ, որոնք զենք ունեին — գրավեցին զինվորների տեղերը։ Գաղթականների հոսքը գնալով մեծանում էր, խառնվում էին տարբեր տեղերից փախածները։ Մարդկանց բազմությունը քարշ էր գալիս ճանապարհի վրա, լացով ու սգավոր, մահվան սարսափը սրտներին։ Մեզ հեռվից հետ—ում էին թուրք զաբիթների խմբերը։ Չէին կրակում, լուռ էին, բայց՝ դադար էլ չէին տալիս։ Ամբողջ ճանապարհի երկու կողմերում կապոցներով ուտելիք էր թափված։ Լավաշ հացը ամեն քայլափոխին դաստեքով թափված էր։ Մեզանից առաջ փախչողները հասցրել էին իրենց հետ ուտելիք վերցնել, բայց ճանապարհին աստիճանաբար հոգնածությունից բեռնաթափվել էին։ Ով քաղցածանում էր, վերցնում էր այդ ուտելիքից — ուտում, իսկ էշերն ու ձիերը ուղղակի դունչները երկարացնելով, ամբողջ ճանապարհին արածում էին լավաշով։ Նայելուց միայն մարդու սիրտը մղկտում էր։ Հացը ոտքի տակ թափված էր։ Ես երեխաներին ձիու վրա դրած, ինքս էլ ոտքերս քարշ տալով կողքից գնում էի, հայացքով էլ հետ—ում, թե մերոնք որտե՞ղ են — ի՞նչ են անում։ Արդեն հասնում էինք ռուսական սահմանին, նկատեցի, որ մայրիկը չկա։ Մերոնք չգիտեին՝ ու՞ր է։ Սկսեցի հարց ու փորձ անել, ոչ ոք ոչ մի պատասխան չուներ։ Ճանապարհին կանգնած հերթով հարցնում էի բոլորին, թե՝ երեխան գիրկը կին չե՞ն տեսել։ Ամենավերջում, մի կին տեսել էր, որ երեխան գիրկը մի կին ետ էր մնացել ուժասպառությունից։ Սիրտս խղճահարությունից ու վշտից ճմլվեց. ի՞նչ անեի. դառն էր. ամբողջ ժամանակ աչքս չէի հեռացնում մորիցս ու վերջում, երբ արդեն սահմանին էինք հասնում, կորցրել էի։ Մոտեցա մի պառավ, մենակ կնոջ ու խնդրեցի, որ բռնի երեխաների ձեռքերը ու բաց չթողնի մինչ— գամ։ Պառավը դժվարությամբ համաձայնվեց։ Նստեցի ձին ու քառատրոփ ետ գնացի։ Չգիտեմ ինչքան էի գնացել, աչքիս ոչինչ չէր եր—ում։ Հեռվում նշմարվում էին թուրք զինվորների գլուխներն ու զենքերի ծայրերը։ Մեկ էլ տեսա մայրիկիս, երեխան գիրկը, հազիվ ոտքերը քարշ տալով գալիս էր, հասել էր մի մեծ քարի. ինձ տեսավ, հուսահատությունից ոտքերը ծալվեցին։ Երեխային դրեց քարին, ծունկի եկավ։ Երբ հասա, հուսահատությունի՞ց, թե՞ ուրախությունից լաց էր լինում։ Իսկույն գրկեցի, դրեցի ձիուն, երեխային տվեցի գիրկը ու ձիու սանձը բռնած, վազքով եկանք մինչ— Մարգարա գյուղ։ Մութն ընկնում էր, բազմությունը սահմանն անցնելով, հոգնած ու հուսահատ նստել էր գյուղի դաշտերում։ Մայրիկիս մի ապահով տեղ տեղավորելուց հետո սկսեցի որոնել հորեղբորս երեխաներին։ Մութ էր ու ցուրտ, մարդիկ կրակ էին վառել, ով ուտելիք ուներ՝ ուտում էր։ Գյուղացիք թափվել էին, ով ինչով կարող էր օգնում էր, հիվանդներին խնամում էին։ Առհասարակ զարհուրելի տեսարան էր։ Վերջապես գտա պառավին, ուրախացած վազեցի մոտը, իսկ պառավն ինձ որ տեսավ՝ մի սարսափելի ողբ դրեց։ Չէի հասկանում, թե ինչ է պատահել։ Երբ մի քիչ հանգստացավ, պատմեց. «Երբ տեղ հասանք, դաշտում շատ մարդիկ էին հավաքվել։ Նրանց մեջ քաղաքացիներ էլ կային։ Մի քաղաքի կին մոտեցավ, բռնեց տղայի ձեռքն ու հարցրեց, թե՝ ու՞մ երեխան է։ Ես ասացի, որ չեմ ճանաչում, ինձ պահ են տվել, մի ջահել տղա էր, բայց ինքն էլ չկա։ Կինն ասեց՝ Էս տղին տուր տանեմ պահեմ։ Ես չգիտեի ի՞նչ անեմ, մտածեցի՝ դու գնացիր, եր—ի էլ չես գա. ես էլ մենակ, պառավ կնիկ. ի՞նչ անեմ էս երեխեքի հետ, ո՞նց պահեմ, որ էսպես մնացին վրես։ Ասեցի՝ վերցրու։ Ձեռքը մեկնեց, որ տղի ձեռքը բռնի, քույրը ճչաց, գրկեց ախպորն ու լաց եղավ։ Երկուսն էլ լաց էին լինում, այնպես էին մղկտում, որ կնիկը չդիմացավ, ասեց՝ երկուսին էլ տուր, տանեմ պահեմ։ Տվեցի»։ Ես շատ դառնացա ու մոլորվեցի, չգիտեի ինչ անեմ։ Լույսը բացվեց, սկսեցի հարց ու փորձ անել բոլորին։ Ոչ մի տեղից ոչ մի լուր չկարողացա առնել։ Այդպես էլ ամբողջ կյանքում, ուր գնացել եմ, հարց ու փորձ եմ արել — հույս եմ փայփայել, որ մի օր կգտնեմ, բայց այդպես էլ բացարձակապես ոչ մի տեղեկություն կամ հետք չունեցա նրանցից։ Սիրականին էլ էինք կորցրել ճանապարհին։ Շատ հետո իմացանք, որ էն հայելին, որ դրել էր բեռի վրա, քիչ էր մնացել որ իր մահվան պատճառը դառնար։ Ճանապարհին ար—ն ընկել էր հայելու վրա ու շողքն ընկել սարերը։ Որտեղից որտեղ՝ կրակել էին էդ շողքի հետքերով ու կպել հայելուն։ Հայելին փշրվել էր, իսկ Սիրականը հազիվհազ հասցրել էր իրեն գցել թփերի մեջ ու փրկվել։ Հետագայում Սիրականին, ավելի ուշ՝ 1934-35 թթ. մեր հորաքրոջն ու կորցրած հարազատներից շատերին գտանք Թիֆլիսում ու Եր—անում։ Մեզ հետ Մարգարա հասած թափորից շատերը մնացին Մարգարայում ու սահմանամերձ գյուղերում, որ հնարավորության դեպքում վերադառնան իրենց տները։ Մենք՝ ճանապարհ ընկանք դեպի Մարտունի։ Էդ կողմերում բարեկամներ ու ծանոթներ ունեինք։ Հույս էինք փայփայում նրանց օգնությունը ստանալ։ Ձմեռն առջ—ում էր։ Գնացինք Վերին Ադիյաման, Զոլաքար, Ձորագյուղ, Ավդալաղալու, բայց ոչ մի տեղ էլ չկարողացանք մնալ։ Ամեն տեղ տուն էինք վարձում, զարգյարություն անում։ Ձմեռն անց կացրինք մի կերպ ու հիմնավորվեցինք Քյավառում։ Սիրականն եկավ հասավ մեզ, ամուսնացավ Նավոյենց աղջիկ Ասանեթի հետ։ Նրանք գաղթելուց հետո Եր—անում էին ապրում։ Վիկտորն ամուսնացավ Միրզոյենց Ավետիսի հետ, գնաց Դարաչիչակ (ներկայումս՝ Ծաղկաձոր)։ Գաղթից հետո Միրզոյենք այնտեղ էին հաստատվել։ Դժվար էին ապրում, հայրիկը գնում էր Ագրիջա, քրդերի մեջ, զարգյարություն էր անում, որպես վարձատրություն հիմնականում մթերք էր բերում՝ յուղ, պանիր — այլն։ Ապրում էինք։ Քյավառում ընկերներ ու բարեկամներ ունեինք։ Եփրոսը մեծացավ։ Բոլորս նորից միասին էինք ապրում։ Ես մշտական աշխատանք չունեի։ Արդեն 1927 թիվն էր։ Ամուսնացա Տեր-Աբրահամենց տնից, ինձանից տասը տարի ջահել Արաքսու հետ։ Եր—անում հայրիկը մոտիկ ազգականներ ուներ։ Նրանցից մեկի աղջիկը՝ Հռիփսիմեն ամուսնացած էր Տեր-Աբրահամենց Արշամի՝ Արաքսու մեծ եղբոր հետ։ Հոր մահից հետո Արաքսուն Արշամը բերել էր քաղաք, որ ուղարկեր սովորելու — մնացել էր եղբոր մոտ, Հռիփսիմեի տալն էր։ Երբ իմացավ, որ ես ուզում եմ ամուսնանալ, առաջարկեց իր օգնությունը — հրավիրեց իր տուն։ Ծանոթացանք Արաքսու հետ — ամուսնացանք։ Մի տարի հետո ծնվեց մեր մեծ աղջիկը, հետո ունեցանք էլի երկու աղջիկ — երկու տղա։ Ամուսնանալուց հետո, երբ արդեն երկու երեխա ունեի, Արաքսու հորեղբոր տղան ինձ աշխատանքի տեղավորեց գեոլոգիական արշավախմբերում։ Ինքը՝ Արտաշեսը, ճանաչված գեոլոգ էր, չափազանց խելոք ու զարգացած անձնավորություն։ Արաքսուն որպես քույր շատ էր սիրում ու նրա նկատմամբ սերը փոխանցեց նա— ինձ։ Հաճախ էր շփվում նրա հետ։ Աշխատում էր Նուռնուսում, գնում-գալիս էր Քյավառ։ Գնալ-գալը դժվար էր — բոլորով որոշեցինք վերջնականապես հաստատվել Եր—անում։ 30-ական թվականներին փոխադրվեցի ավելի հաստատուն աշխատանքի՝ սկզբում Պետհրատում, ապա՝ նա— համար առաջին տպարանում։ Ամբողջ կյանքում մնացի պոլիգրաֆիայի աշխատող։ Սիրում էի կարդալ — բազմաթիվ գիշերներ եմ լուսացրել հատկապես հայ պատմավեպերի վրա։ Տպարաններում լույս տեսած բոլոր գրքերի առաջին կամ երկրորդ օրինակն իմն էր։ Մեծ գրադարան էի հավաքել, ու դա իմ ամենամեծ հաճույքն էր։ 1936-37 թ. շատ արժեքավոր գրքեր, հրաշալի ձ—ավորմամբ, գիշերով ու աննկատ, իմ ձեռքով վառեցի փայտի վառարանի մեջ, բայց, այնուամենայնիվ, ենթարկվեցի հետապնդման։ Քիչ մնաց, որ ինձ էլ աքսորեին՝ կապված լուսավորության մինիստր Արտո Եղիազարյանի հետ։ Նկարս, ինչ-որ առիթով տպագրվել էր թերթում, նման համարեցին Արտո Եղիազարյանին — երկար ժամանակ ինձ տանում էին հարցաքննության ու հետապնդում էին։ 1935 թ. Սիրականը պետական բնակարան ստացավ, հայրիկի ու մայրիկի հետ տեղափոխվեց առանձին ապրելու։ Եփրոսը մինչ— նրանց տեղափոխվելը մահացավ. վարակվել էր որովայնային տիֆով։ Արաքսու — երեք երեխաների հետ մնացինք վարձու տան մեջ — գիշեր-ցերեկ երազում էինք մեր անկյունն ունենալ։ 1940 թ. աշնանը, Բայազետի Գզոյանց Սուրենից, նրա սեփականության մեծ տներից, առա մի սենյակ քարե տուն — իմ ձեռքերով վերանորոգեցի ու դարձրի տուն։ Այստեղ էլ հայրենական պատերազմը վրա հասավ։ Մի քանի անգամ հավաքագրվեցի — բախտի բերումով մնացի տանը։ Հայրիկը մահացավ 1937 թվին, երազելով արու թոռ ունենալ։ Նա չտեսավ իմ երկու որդիներին, իսկ մայրիկը մահացավ 1947 թվին, երբ արդեն նույնիսկ իմ երկրորդ տղան էր ծնվել։ Սիրականը զավակներ չունեցավ։ Ամբողջ կյանքում երազեցի մի անգամ էլ տեսնել Բայազետը, մեր տունը։ Ինձ թվում էր, որ եթե գնամ Բայազետ, առաջվա պես կվերցնեմ պահած տեղից բանալին, կբացեմ դուռն ու ամեն ինչ կտեսնեմ առաջվա տեղում։

• Հուշը գրի է առել — մեզ տրամադրել վերապրողի դուստր, պատմական գիտությունների թեկնածու Ժենյա Խաչատրյանը։

54 (54). ԷՎԵԼԻՆԱ ՀԱԿՈԲԻ ԿԱՆԱՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1909 Թ., ԻԳԴԻՐ) Ես ծնվել եմ 1909 թվին Իգդիրում։ Մեր Իգդիրում մենք ապրում էինք ուրախ — երջանիկ՝ հայեր, թուրքեր, ռուսներ, քրդեր — եզդիներ։ Մենք ունեինք լավ սովորություններ։ Մեր հարսանիքները անցնում էին շատ ուրախ։ Իմ մայրը բավականին հարուստ ընտանիքից էր։ Նրա եղբայրը ամբողջ Իգդիրի գավառի՝ Սուրմալուի զինվորական կոմիսարն էր։ Իգդիրում մենք՝ երեխաներս, ապրում էինք ուրախ կյանքով։ Խաղում էինք։ Մեր տան մի պատի կողքը թուրք էր ապրում։ Հայ ու թուրք շատ մտերիմ էինք։ Մի օր մենք երեխաներով խաղում էինք, տեսանք՝ ռուսական բանակը եկավ մեր բակը. նրանք ունեին իրենց ճաշարանը, ամեն ինչը իրենց հետ։ Նրանք տեղավորվեցին, սկսեցին ճաշ եփել։ Նրանք ս— սոմի հաց ունեին, ես նրանց լավաշ տարա։ Նրանք երկու-երեք օրից հետո գնացին դեպի Ար—մտյան Հայաստանի կողմը։ Ես փոքր տեղովս մտածեցի. «Ինչի՞ եկան, ինչի՞ գնացին»։ Ես ունեի մի հորեղբայր, որը նոր էր վերջացրել Եր—անի օֆիցերսկի ուսումնարանը։ Հետո մենք տեսանք՝ մի բան արագ անցավ։ Դու մի ասա՝ վիլիսի մեջ երկու գեներալներ էին՝ փայլուն կոճակներով մունդիրները հագած։ Նրանք եկան Մարգարայի կողմից, մեր փողոցով անցան, գնացին Կարս, Արդահան, Էրզրումի կողմը։ Կռվից մի օր առաջ մենք՝ հայերս, թուրքերի հետ հաշտ ու համերաշխ ապրում էինք, բայց մի գիշեր թուրքերը հարձակվեցին հայերի վրա։ Սկսեցին ահաբեկել, ջարդել, սպանել հայերին, կոտորում էին մեծ ու փոքրին։ Հայերը՝ անակնկալի եկած, նույնիսկ առանց կոշիկի դուրս էին պրծնում իրենց տներից։ Այդպես սկսվեց հայերի ջարդը։ Երբ լույսը բացվում է, նրանք հանդիպում են մյուս քաղաքներից եկած հայերին, որոնք —ս նույն վիճակի մեջ էին։ Թուրք փաշաները որոշել են հայերին ջարդել։ Իսկ Իգդիրը ճանապարհն էր դեպի Ար—մտյան Հայաստան, դեպի Կարս, Արդահան, Սարիղամիշ, Բիթլիս — այլն։ Հայերը շատ կոտորվան։ Գաղթականները ոտքները ուռած, սոված, մի կերպ հասնում էին Իգդիր, մտածելով, որ ուտելու հաց կգտնեն, բայց մերոնք էլ արդեն նեղ վիճակում էին։ Իգդիրից մինչ— Մարգարա 18 կմ էր։ Ես երեք հորեղբայր ունեի, երեքն էլ մասնակցում էին ֆրոնտի կռիվներին։ Մեծ հորեղբայրս չորս երեխա ուներ։ Նա «թռուցիկ» խմբում ձիավոր էր։ Էն մի հորեղբայրս Դրոյի խմբումն էր, իսկ օֆիցեր հորեղբայրս մի օր մի որբ երեխա բերեց, որ տատս պահի։ Էդ երեխան ամբողջ գիշերը լաց էր լինում. «Ես իմ մարեն կուզեմ» - ասում էր։ Սովը տիրեց ամբողջ Իգդիրը։ Անխիղճ թուրքերը մեզ խոլերայով վարակեցին։ Իգդիրը դարձավ ոսկորների, դիակների բացօթյա գերեզման։ Ոչ մեկի տանը պահուստ չէր մնացել։ Թուրքերը որ վրա տվեցին, անհավասար կռիվ եղավ։ Հայերը զենք չունեին։ Ոչ միայն գաղթականները, այլ— իգդիրցիները մահացան խոլերայից։ Մայրս՝ 22 տարեկան, հայրս՝ 25 տարեկան, հորաքույրս՝ 18 տարեկան ամուսնացած էր — երեխայով էր, քույրս՝ 10 տարեկան, օֆիցեր հորեղբայրս։ Այս բոլորով գաղթի ճամփան բռնեցինք՝ դեպի Մարգարայի կամուրջը։ Թուրքերը ոչ միայն Ար—մտյան Հայաստանի, այլ— Ար—ելյան Հայաստանի վրա հարձակվեցին։ Հիշում եմ, մենք՝ երեխեքս, քնած էինք, տատս եկավ, մոտեցավ ասաց՝ գաղթու՜մ ենք։ Սիրտս ճմլվեց, երբ հայկական եկեղեցու զանգերը ուժեղ ղողանջել սկսեցին։ Խոտի դեզերը, ցորենի դեզերը կրակի էին տվել, որ ժողովուրդը տեսնի, թե գիշերով ու՞ր է գնում։ Ճանապարհին մարդիկ կորցնում էին իրար։ Անասունների բառաչը, մարդկանց իրարանցումը. ի՜նչ աղմուկ, ի՜նչ ոտի տակ ընկնել։ Գնացինք հասանք Դրոյի հոր տան մոտ, որը հիվանդանոց էր դարձած։ Հայ վիրավոր երիտասարդներին թողել էին էնտեղ պառկած։ Թուրքը գալիս էր։ Հայ կանանց փորերը ճեղքում էին դանակով, երեխային հանում դուրս, գլուխը ցցի վրա հանում։ Ամբողջ Իգդիրը դիակներով էր ողողված։ Եթե ՄԱԿ-ից գան, ես կպատմեմ իմ տեսածները... Երեխայի մորը սպանել էին։ Իգդիրը բացիլային էր դարձել։ Թուրքը Օրգով մտավ, շոշով դուրս եկավ, ոտք չդրեցին, քանի որ խոլերա էր տարածված։ Թուրքերը քրդերին էլ էին կազմակերպել։ Նրանց խոստացել էին երկիր տալ։ Երբ ես Իգդիր գնամ, կհիշեմ, թե որ տան մեջ քանի դիակ տեսա։ Մեր փողոցի վրա տասը տուն կար, որոնց մեջ լիքը ոսկոր էր, բոլորը սովից, խոլերայից մեռել էին։ Կեսգիշերին տատս ասաց. - Էմմա՜ ջան, նայի՛ր, Արազով ենք անցնում, տե՛ս ինչքա՜ն մեծ է։ Իրոք Արազը շա՜տ լայն էր։ Եվ երբ փայտից կամուրջի վրայով սայլերը, մարդիկ, ձիերը անցնում էին, տքտքոցի ձայներ էին գալիս։ Անցանք Արազի կամուրջը, չիմացանք՝ ու՞ր գնանք։ Մենք որ անցանք, Դրոն մի քիչ ետ գնաց։ Ժողովուրդը կարծեց՝ Դրոն փախչում է։ Այնինչ, Դրոն գնացել էր դիմադրելու թշնամուն, որ մեզ նեղություն չտան։ Մութի մեջ ջուրը հազիվ եր—ում էր։ Դրոն սպասեց, որ մինչ— վերջին հայը անցնի կամուրջը։ Հետո ասաց. - Մի բալոն նավթ բերեք, Մարգարայի կամուրջը վառեք։ Կամուրջը վառեց, թուրքերը մեր ետ—ից գալիս են... Մենք հասանք Մարգարա, հետո՝ Էջմիածին, քանի որ հայերը պաշտպանում էին։ Հավաքվեցինք Սարդարապատում։ Դրոն գնացել էր Ապարանի մոտ։ Մերոնք եթե մի քիչ թույլ լինեին, լրիվ տանուլ կտային Սարդարապատի ճակատամարտը։ Մենք հասանք Եր—ան։ Հորեղբայրս՝ Շահինյան Հովսեփը, Սարդարապատի ճակատամարտում զոհվեց։

55 (55). ԾԱՂԻԿ ԳԵՎՈՐԳԻ ՉԻՆԻՄՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1910 Թ., ԻԳԴԻՐ, ԿՈՂԲ Գ.) Հորս անունը Գ—որգ էր, մորս՝ Թագուհի, հորեղբայրներիս՝ Գալուստ, Մանուկ, Խեչո, Սարգիս, Մնացական։ Ապրել ենք մեծ բակում, առանձին-առանձին, բայց իրար հետ հաշտ ու համերաշխ։ 1915 թ. Գ—որգ հայրս Էրզրումի պատերազմին է մասնակցել՝ թուրքերի դեմ։ Թագուհի մայրս երեք երեխայով մնացել է Կողբում։ Գաղթի ճանապարհին, որ գալիս էինք, թուրքերը սարերի գլխին էին ու կրակում էին։ Մենք ոչինչ չունեինք։ Մամաս էր իր երեք երեխաներով։ Ով փախավ՝ փախավ, ով որ մնաց՝ սպանվեց։ Հետո ասին՝ թուրքերը քաշվել են, մենք ետ եկանք Իգդիր։ Ձմեռը մնացինք։ Շատերը մեռան։ Հորեղբորս երեխեքը սովից մեռան։ Տները քանդված էին։ Ցորենը իրան-իրան բուսնել էր, մենք էդ ցորենը հավաքում, փշրում, ուտում էինք։ Գարնանը նորից գաղթեցինք։ Մամաս փոքր երեխային մեջքին էր կապել, մեկին ձեռքն էր բռնել, ես էլ նրա ձեռքն էի բռնել։ Մայրս անիծում էր, որ թուրքերի պատճառով եղբայրս — քույրս մեռան։ Թուրքի անուն որ տալիս էին, նա ասում էր. «Թուրքը իմ ընտանիքիս կործանման պատճառը դարձավ»։ Մայրս մեզ բերեց մանկատուն։ Մեր գերդաստանը հինգ հորեղբայրներն էին, բոլորն էլ երեխաներ ունեին, հիմա մնացել ենք միայն ես ու իմ մի հորեղբորս թոռը։ Բոլորը մեռան։ Երեսուն հոգուց մնացինք երկուսս։ Մեծացել ենք Ալեքսանդրապոլի մանկատանը։ Հետո սովորեցի դպրոցում։ Հետո ավարտեցի պարտիական դպրոցը։ Աշխատել եմ Հայկոոպում որպես հրահանգչուհի։ Պատերազմի տարիներին եղել եմ մանկապարտեզի վարիչ։ Ամուսինս՝ Շավարշ Չինիմյանը (ծնվ. 1907 թ.), սովետական բանակի հետ հասել է Բեռլին։ Նա հրաշքով դուրս է պրծել տանկի թրթուրների տակից, միայն վիրավորվել է։ Մեր սերունդը շատ ցավ տեսավ. —՛ եղեռն ու գաղթ, —՛ ֆաշիստական պատերազմ։

56 (56). ՀՐԱՆՏ ԳԵՂԱՄԻ ԽՈՆԴԿԱՐՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1911 Թ., ԻԳԴԻՐ) Խոնդկարյան տոհմական ազգանունը ծնունդ է առել Հայաստանի տասնմեկերորդ մայրաքաղաք Անիում։ Մեր պապերի պապերն ապրել են եղբայրներով ու ընտանիքներով։ Նրանք Շահ–Աբասի հրամանով 1604 թվին բռնագաղթվել են — բնակություն հաստատել ինչպես Ղարաբաղում, նույնպես — Սուրմալու գավառի Հախվերիս գյուղում, որը Իգդիրից հեռու է ընդամենը մեկ–երկու կիլոմետրով։ Մեր նախնիները մշտական բնակություն են հաստատել Հախվերիսում, կառուցել են սեփական տներ իրար՝ կողք–կողքի, աճեցրել են պտղատու այգիներ տների դիմաց։ Հայրս՝ Գեղամը, առ—տրական գործունեություն սկսելու նպատակով տեղափոխվել է Իգդիր — բուլվարի մեջ բացել է իր մեծ խանութը՝ վաճառելով մետրով կտորներ՝ բրդյա, բամբակյա — վուշից, ինչպես նա— պատրաստի հագուստներ, ոսկյա — արծաթյա զանազան զարդեր։ Հայրս հպարտ էր իր խանութով — իր հարստությամբ։ Նա առ—տուր էր անում Եր—անի, Ալեքսանդրապոլի — Թիֆլիսի առ—տրականների հետ։ Հայրս ամուսնացել է 1910 թվին Մաթ—ոս Ավագյանի դուստր Լուսաբերի հետ։ Ես ծնվել եմ 1911 թ. Իգդիրում։ Հետո ծնվեց քույրս՝ Ռոզան։ 1917 թ. հայրս մեզ մոտ չէր։ Նա գնացել էր իր առ—տրական գործերով, երբ հրաման եկավ, որ պիտի գաղթենք դեպի Ար—ելյան Հայաստան։ Անօգնական մնացած մայրս մի պահ մոլորվել էր, թե փոքր երեխաներով ինքը ի՞նչ է անելու, երբ մեր տան դուռը բացվեց — ներս մտավ իմ բարի քեռին՝ Ավետիս Ավագյանը։ Նա շտապով օգնեց մորս հավաքվելու, վարձեց մի ֆուրգոն, մեզ տեղավորեց ֆուրգոնի մեջ — շարժվեցինք։ Արդեն մեզ մոտ էր գտնվում ռուսական զորամասը, որ մեր նեղ օրերին դեղին հատիկով շիլա էր եփում ու բաժանում, որ սովից չմեռնենք։ Ես էլ եմ կերել նրանց եփած շիլայից։ Ահա այդ ռուսական զորքերը մեզ օգնեցին։ Նախ նրանք փակել էին ճանապարհը, որ թուրքերը չհասնեն գաղթականներին — չվնասեն, հետո նրանք էլ շարժվեցին մեր ետ—ից, — մենք անվթար եկանք, անցանք Մարգարայի կամուրջով։ Նախ հասանք Էջմիածին, ապա՝ գնացինք Քանաքեռ — ի վերջո հանգրվանեցինք Եր—անի Կոնդ թաղամասում, Ամիրյան փողոցի վրա։ Արդեն կառավարությունը դաշնակցականների ձեռքին էր։ Հիշում եմ, մի օր դաշնակ օֆիցերներ եկան, մտան մեր տունը — հայտարարեցին, որ մենք պետք է օգնենք բանակին։ Ավետիս քեռիս զարմացած ասաց. – Բայց սրանք ոչինչ չունեն, որ տան ձեզ։ Եվ իսկապես, մենք ոչինչ չունեինք։ Հորս խանութից մնացած կտորները մենք ներքնակ էինք դարձրել ու քնում էինք դրանց վրա։ Օֆիցերները հավաքեցին այդ կտորները, որ տանեն։ Ավետիս քեռիս հուզված ասաց. – Ու՞ր եք տանում, այդ կտորներից բացի սրանք ոչինչ չունեն։ Դաշնակ օֆիցերը հրացանը լարեց, որ մեզ կրակի, բայց եր—ի խնայեց։ Վերցրին այդ կտորները — տարան։ Մենք մնացինք չոր հատակին։ Այդ թոհուբոհի ժամանակ իմ մյուս քեռիները՝ Աբգարը, Ներսեսը, Կարապետը — Սուրենը, գնացին Ամերիկա։ Սուրենը ճանապարհին անհայտ կորել էր, իսկ մյուսները հաստատվեցին Կալիֆոռնիայում։ Նրանց Ամերիկայում լինելու հանգամանքը ազդեց Ավետիս քեռուս տղայի՝ Մաթ—ոսի վրա, որը բժիշկ էր դարձել — Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ Թամանյան դիվիզիայով հասել էր մինչ— Բեռլին, բայց քանի որ Ամերիկայում ազգականներ ուներ, նրան իր ընտանիքով 1949 թվին աքսորեցին Սիբիր։ Հոգ չէ, թե խեղճ Մաթ—ոսը նույնիսկ նամակագրություն չուներ նրանց հետ։ Ավետիս քեռուս մեծ տղան՝ Զավենը, կամավոր գնաց կռվելու ֆաշիստների դեմ — չվերադարձավ։ Նույնը — Ռուբեն քեռուս տղան։ Այնպես որ, մերոնք շատ են տուժել Ամերիկայում հարազատներ ունենալու պատճառով։ 1936 թվին լավ գնահատականներով ես ավարտել եմ Եր—անի պետական համալսարանի տնտեսագիտական ֆակուլտետի ֆինանսական բաժինը — սկսել եմ աշխատել զանազան հիմնարկ–ձեռնարկություններում։ 1949 թ. մեկնել եմ Լենինական՝ մանկատնում տ—ական ստուգումներ կատարելու։ Հետո ամուսնացա Սոնիայի հետ։ Ունեցանք Շուշանիկին — Լուսիկին, նա— Դավիթին։ Դավիթս ամուսնացած է Նունեի հետ — ինձ պարգ—ել են երկու սիրուն թոռնիկներ՝ Հրանտիկը — Հայկը։ Ես հիմա թոշակառու եմ — հաճախ վերապրում եմ մեր գաղթի տեսարանները։

57 (57). ԱՆԴՐԱՆԻԿ ԱԶԻԶԻ ՍԻՄՈՆՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1902 Թ., ԱԼԱՇԿԵՐՏ, ԿԱՐԱՔԻԼԻՍԱ) Ես ծնվել եմ Ալաշկերտի Կարաքիլիսա քաղաքում 1902 թ.։ Մեր ընտանիքը բաղկացած էր ութ շնչից. հայրս՝ Ազիզ, մայրս՝ Համաս, մեծ եղբայրս՝ Միսաք, քույրս՝ Վերգուշ, ես՝ Անդրանիկ, Արտավազդ, Գառնիկ — տատս՝ Նարգիզ։ Հայրս զբաղվում էր կերպասի առ—տրով — ուներ վաճառատուն, նա— երկու հազարից ավելի եզներ, կովեր, ոչխարներ, որոնց պահում էին մեր քաղաքից ոչ հեռու Քեոսադաղ կոչված սարերում՝ տասնվեց հովիվների հսկողությամբ։ Մենք ապրում էինք հանգիստ ու խաղաղ։ Երբ ծագեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը, թուրք կառավարությունը զորակոչ արեց, ովքեր բանակ գնացին, էլ ետ չեկան։ Կառավարությունը բռնագրավեց հորս հինգ հարյուր ոչխարը, նա— կտորեղենը — պատճառաբանեց, որ բանակի համար է։ Այդ օրերին լուրեր էին պտտվում, որ հայերին Բիթլիսում, Սասունում — այլ վայրերում կոտորում են — հերթը պիտի հասնի մեզ. Ալաշկերտի հայերին —ս պիտի տեղահանեն, պիտի աքսորեն։ Կարաքիլիսայի հայերը մտավախության մեջ էին։ Նրանք պատրաստվում էին ինքնապաշտպանության դիմել։ Հիշում եմ, որ պարկերով հող էին տեղավորում պատուհանների առաջները — զենք էին առնում, քանի որ ժամ առ ժամ սպասում էին վտանգի։ Մի օր մեծ թվով հեծելազոր ռուս կոզակներ — հայ կամավորներ եկան։ Քաղաքում հայերը մեծ խանդավառությամբ, աղ ու հացով դիմավորեցին փրկարար զորքին — մի մասին տեղ տվեցին իրենց տներում։ Մենք էլ երկու սենյակ հատկացրինք սպաների համար։ Այսպես խաղաղ ամիսներ անցան։ Մի օր էլ ռուսական զորքը հրաման արձակեց, որ նահանջում են՝ հայերն էլ իրենց հետ պիտի գաղթեն, հակառակ դեպքում, եթե մնան՝ կկոտորվեն։ Ժողովուրդը իրեն կորցրած, ով ինչպես կարող էր, գաղթի ճանապարհը բռնեց։ Մենք ունեինք չորս հատ կաթնատու կովեր — մեկ ձի։ Հայրս կովերը բարձել էր անհրաժեշտ իրերով — ուտելիքներով, իսկ ձիու վրա գցեց խուրջինը, որի մի աչքում դրեց Արտավազդին, մյուս աչքում՝ Նազիկի երեք տարեկան տղային։ Մայրս էլ նստեց ձիու վրա՝ յոթ ամսական Գառնիկը գրկում։ Ես կարողանում էի քայլել, տատիկիս ձեռքից բռնած, ընկանք ճանապարհ։ Քայլեցինք սարերով, ձորերով մինչ— տասնհինգ օր, ճամփին շատերը մահացան ուժասպառությունից — հիվանդություններից։ Լինում էր այնպես, որ կանայք չէին կարողանում գրկած տանել իրենց երեխաներին — թողնում էին ճամփին կամ իրենց ունեցվածքը շպրտում էին, որ թեթ— քայլեն։ Հասանք Իգդիր։ Բոլոր գաղթականները լցվեցին Իգդիր։ Իգդիրից ազգային մարմինները ֆուրգոններով գաղթականներին փոխադրում էին Եր—ան — Էջմիածին։ Մեզ տարան Եր—ան։ Մի եկեղեցիի մոտ իջեցրին, չեմ հիշում՝ էնտեղ որքան ապրեցինք։ Մեզ Կոնդում բնակարան տվեցին։ Հետո հայրս բնակարան վարձեց Բեյբութովսկի փողոցում, Արշակ բիձու տանը։ Մենք ապրում էինք չքավոր վիճակում։ Հայրս բոլոր իր հարստությունից կարողացել էր վերցնել քսան հատ տաճկական ոսկի, որը — մորս զարդեղենը ծախելով ապրեցինք երկու տարի։ Ես դպրոց գնացի մինչ— չորրորդ դասարան, որից հետո մեր ունեցածը սպառվեց, ես ստիպված սկսեցի թերթ, ջուր ծախելով կոպեկներ շահել։ Հայրս ոչ մի գործ չէր անում, այսպիսով մեր տնտեսականը վատթարացավ։ Հայրս ինձ — տատիկիս տարավ Կարսի մոտ մի Սոգոթլու գյուղ — մեզ տեղավորեց իր մոտիկ բարեկամի տանը, որպեսզի երկու հոգի պակասի։ Հետո հայրս մեզ նորից բերեց Եր—ան։ Հետո էլ տարավ Էջմիածնի որբանոց դրեց ինձ։ Որբանոցում մեկ տարի մնացի։ Սնունդը այնքան քիչ էր, որ քաղցածությունից տանջվում էինք, — մի օր էլ ինձ նման երեք ուրիշ տղաների հետ որբանոցից փախա, եկա Եր—ան։ Ես սկսեցի թերթ ծախել։ 1919 թվին մենք ճամփա ընկանք դեպի Ռուսաստան։ Եր—անի կայարանում տեղավորվեցինք վագոնում՝ այն ժամանակվա պարետը Շահխաթունին էր. գեղեցիկ, ս— աչք–ունքով մի մարդ։ Նա իր թիկնապահներով մեր անցագրերը ստուգեց, ապա գնացքը շարժվեց։ Ճանապարհին շատ դժվար էր, քանի որ թուրքերը ամենուրեք էին։ Պատահում էր, որ գնացքը օրերով որ—է կայարանում կանգ էր առնում, մենք էլ փոխադրվում էինք բեռնատար վագոններ։ Ճամփորդները շատ էին, տեղը՝ նեղ, սնունդ չկար, կեղտի, ոջիլի մեջ էինք, անտանելի, տանջալի ճամփորդություն էր։ Մեր նպատակն էր հասնել Թիֆլիս, քանի որ այնտեղ էր ապրում քույրս՝ Սանդուխտը, իր ամուսնու հետ։ Թիֆլիսից գնացինք Փոթի, որ նավ նստենք դեպի Նովոռոսիյսկ։ Վերջապես նավը հայտնվեց, — մենք ընտանիքով բարձրացանք նավ, տեղ գրավեցինք նավի տախտակամածի վրա։ Գելենջիկում հորաքրոջս տանը մնացինք մեկ ամիս։ Այնտեղ հայերը գաղթել էին դեռ 1896 թվին — գրեթե բոլորը նավերի վրա բեռնակիր էին աշխատում։ Հետո մենք գնացինք Նովոռոսիյսկ։ Այնտեղ ապրեցինք երեք տարի։ Ես լավ աշխատանք ունեի, բայց մեր ընտանիքը փոխադրվեց Պարսկաստան, ես էլ ստիպված նրանց հետ գնացի, քանի որ միակ աշխատող ձեռքը ես էի։ Թավրիզում տուն վարձեցինք, բայց շատ անգործություն կար։ Այնտեղ էին հավաքված տարագիր դաշնակցականներ, որոնք սովետական իշխանության հաստատումից հետո փախել էին Հայաստանից։ 1921 թ. այդ փախստականների մեջ կային Հայաստանի Հանրապետության մեծ պաշտոնյաներ, մտավորականներ, խմբապետներ ու աչքի ընկնող անձնավորություններ։ Թավրիզը ուներ երկու եկեղեցի, տարրական մի քանի դպրոցներ — միջնակարգ թեմական մի դպրոց։ Թեմի առաջնորդն էր Ներսես արքեպիսկոպոս Մելիք Թանգյանը։ Թեմական միջնակարգ դպրոցը հայտնի էր — նմանը չուներ Պարսկաստանում։ Դասավանդողները տարագիր մտավորականներ էին՝ Աճառյանը — ուրիշներ։ Թեմականի ընթերցավարտները գնում էին Պարսկաստանի հայաշատ քաղաքները — գյուղերը, ուսուցիչ էին լինում, — նրանց գործուղումը դաշնակցության կուսակցության կողմից էր լինում։ Պարսկաստանի դպրոցները կառավարվում էին հիշյալ կուսակցության կողմից։ Կար նա— հայկական ակումբ, որտեղ ամեն կիրակի պարի երեկո էր տեղի ունենում։ Կար նա— քառաձայն երգչախումբ, որը ղեկավարում էր պր. Լ—ոն Գրիգորյանը։ Նա մեծ թվով ջութակահարներ պատրաստեց, շատ հմուտ — տաղանդավոր արվեստագետ էր։ Թավրիզում ապրող հայ տարագիրներից բացի կային նա— տաճկահայեր, որոնք գաղթել էին 1914 թվին — հաստատվել էին Թավրիզում։ Հայերի զգալի մասը գինեգործությամբ էր զբաղվում, կային արհեստավորներ, առ—տրական համարյա չկար, քանի որ առ—տուրը տեղացի թուրքերի ձեռքում էր, հայերը չէին կարող մրցել նրանց հետ։ Կային մի տասնյակ հարուստ վաճառականներ՝ Բուդաղյաններ, Արզումանյաններ, Բաղդասարյաններ, Մելիք–Ասլանյաններ — այլն։ Այն ժամանակ Ռիզա շահն էր թագավորում։ Երկիրը տառապում էր անգործությունից, գործարաններ չկային, միայն գյուղատնտեսությամբ էին ապրում։ Կային գյուղատերեր, որոնք գյուղերի տերն էին։ Գյուղացին մշակում, ցանում էր գյուղատիրոջ հողը, նրա հետ բաժանում բերքը։ Երկրից արտահանվում էին չոր միրգ, չամիչ, նուշ, չորացած ծիրան, գորգ, բուրդ — այլ գյուղատնտեսական մթերքներ։ Փոխարենը ներմուծվում էր ամեն ինչ՝ գործարանային անհրաժեշտ իրեր, ասեղից սկսած մինչ— ավտոմեքենա։ Հայերի մեջ անգործները մեծ թիվ էին կազմում։ Բնիկ թավրիզցիները բավականին լավ պայմաններ ունեին, երեխաները մինչ— քառասուն տարեկան ծնողների հաշվին էին ապրում — ոչ մի գործ չէին անում։ Նրանց համար անպատվաբեր էր արհեստի գնալ, բանվորություն կամ խանութպանություն անել, իրենց ուզած գործերն էլ չէր վիճակվում իրենց, — այդպես մնում էին անգործ կամ ուսուցիչ էին դառնում։ Տարագիրների մեջ կային արհեստավորներ՝ ոսկերիչ, արծաթագործ, մեխանիկ, հացթուխ, որոնք իսկույն գործի անցան։ Ես սկսեցի վարսավիրություն անել։ Հետո Խաչատուր Բաղդասարյանի խորհրդով գնացի Մարաղա քաղաքը — այնտեղ սեփական վարսավիրանոց բացեցի։ Ես բավական հաջողություն ունեցա, քանի որ իմ խանութը եզակի էր։ Մարաղան ուներ երկու հարյուր տուն հայ՝ հազար շնչով։ Կային հայկական դպրոց, եկեղեցի։ Այնտեղ էր եկել հայ դերասան Մկրտիչ Թաշճյանը — ներկայացումներ էր տալիս հայերեն — ադրբեջաներեն, ինչպես օրինակ՝ «Նամուս», «Պատվի համար», «Մաշդիբադ» — այլն։ Կային երկու հայ բժիշկներ՝ Մելքոնյան — Առուստամյան, երկուսն էլ Հայաստանից էին եկել։ Բուն մարաղացիները առ—տրականներ — արհեստավորներ էին։ Մարաղան օժտված էր խաղողի այգիներով — մեծ քանակությամբ չամիչ էր արտահանում, այդ պատճառով էլ Թավրիզում եղած վաճառականները բոլորն էլ Մարաղայում չամիչի գործարանի մասնաճյուղեր ունեին, որոնք չամիչը մաքրում էին հատուկ մեքենաներով, լցնում էին արկղերը — ուղարկում Եվրոպա ու Ռուսաստան։ Բացի չամիչից, նա— արտահանում էին նուշ։ Ես շատ շուտ ընտելացա մարաղացի երիտասարդների հետ, որոնք երեկոները բոլորը հավաքվում էին իմ խանութը, հաճելի ժամանակ էինք անցկացնում։ Ես արագորեն սովորեցի թուրքերեն, քանի որ մարաղացիները լավ թուրքերեն գիտեին։ Ես սկսեցի լավ վաստակել։ Ընտանիքս բերեցի Թավրիզից։ Մկրտիչ Թաշճյանի առաջարկով՝ մասնակցեցի մի քանի պիեսների, դերեր վերցրի՝ «Ավերակների վրա», «Հին աստվածներ» — այլն։ 1934 թ. ամուսնացա շատ համակրելի — շատ ուսում առած, բանաստեղծական շնորհքով օժտված օրիորդ Լիդիայի հետ։ Մենք շատ երջանիկ էինք, մանավանդ երբ ծնվեց Անահիտը, ապա նա—՝ Վահագնը։ Հետո հաստատվեցի Թավրիզում։ Երրորդ ծննդաբերության ժամանակ իմ սիրելի կյանքի ընկերը աչքերը փակեց ընդմիշտ, թողնելով —՛ ինձ, —՛ Անահիտիս ու Վահագնիս։ Նա իր վերջին շնչում գրեց հետ—յալ տողերը. «Թեկուզ մահվան մահիճի մեջ լինեմ, Դու էլ միշտ կանգնած իմ սնարի մոտ, Ես հանգիստ սրտով աչքերս կփակեմ, Իմանալով, որ մեռնում եմ քեզ մոտ»։ Քանի որ երեխաները փոքր էին, ես ստիպված կրկին ամուսնացա, որ երեխաներիս խնամող լինի։ Բավական դժվարություններ ճաշակելուց հետո սինեմայի սրահ վարձեցի, լավ ֆիլմեր բերել տվեցի — ցուցադրեցի, հաջողություն ունեցա։ Հետո սեփական սինեմա — «Օթել Ասիա» հյուրանոցը ունեցա։ Ես միշտ օգնել եմ իմ հարազատներին, եղբայրներին, որոնք հիմա լավ դիրք ունեն Թավրիզում։ Աղջիկս՝ Անահիտը, Թավրիզի համալսարանում լեզվաբանական ճյուղում առաջինը հանդիսացավ — հետո ամուսնացավ, այժմ Լոնդոն է ապրում։ Աղջիկս Լոնդոնի հայկական դպրոցի տնօրինուհին է — լոնդոնահայության կողմից շատ ճանաչված։ Ես շատ երկրներ եմ ման եկել, եր—ի քարտեզի վրա երկիր չկա, որ տեսած չլինեմ, բայց իմ երազն էր գալ, ապրել հայրենիքումս, — 1995 թ. Մեծ եղեռնի ութսուն ամյակի օրերին ինձ, որպես Եղեռնից վերապրող սփյուռքահայի, Հայաստանի Հանրապետության անձնագիր տվեցին, որը բացառիկ եր—ույթ էր — ահա ես արդեն երեք տարի է, որ փոխադրվել եմ Եր—ան, որտեղ արդեն ունեմ իմ տունը — ապրում եմ քրոջս թոռան, կենսաբանական գիտությունների թեկնածու Սուսաննա Ասոյանի հետ։ Իմ երազն էր հայրենիքումս ապրել, — այդ երազս իրականություն դարձավ։

58 (58). ՊԱՐՈՒՅՐ ԳԵՎՈՐԳԻ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1908 Թ., ԱԼԱՇԿԵՐՏ, ԵՐԵՑ Գ.) Մեծ եղեռնի ժամանակ ես փոքր էի, բայց հիշում եմ։ Մեր ընտանիքը բաղկացած էր՝ հայրս, մայրս, երկու հորեղբայրներս, եղբայրներս՝ Ռուբենը, Խոսրովը, քույրս՝ Հեղինեն։ Քանի որ մենք փոքր էինք, ռուսները մեզ դրին սայլի վրա ու բերին։ Ճամփին տեսանք՝ գյուղերը վառվում էին, տներ–մարագներ ծխի–մխի մեջ կորած։ Ասացին՝ մեջը հայերին լցրել են ու վառել։ Մուրադ գետը արյուն էր դարձել։ Ամեն կողմ դիակներ էին լողում… Ձորի մեջ թուրք զինվորները հայ աղջիկներին տարել էին, տկլորացրել — ստիպել պարել։ Մեր կամավորները տեսնում են, հարձակվում են նրանց վրա։ Թուրք զինվորներին կոտորում են — աղջիկներին ազատում։ Մեր երիտասարդները կազմակերպված մեզ պաշտպանում էին ու ողջ–առողջ տեղ հասանք, չնայած որ թուրքերը մեզ հետապնդում ու կրակում էին։ Եկանք, հասանք Իգդիր, հետո՝ Էջմիածին։ 1917 թվից Էլեկտան գյուղը մնացինք երեք տարի։ Հետո իմացանք, որ մեր հողերը ռսին են անցել, Մասիսի կայարանից գնացքով գնացինք Սարիղամիշ։ Գնացքի մեջ տեղ չկար։ Հայրս մեզ՝ երեք երեխեքիս բարձրացրեց գնացքի կտուրը, էդպես հասանք Սարիղամիշ։ Սարիղամիշից ոտքով գնացինք Չամուռլու։ Գնացինք, տեսանք՝ քեռիներս էնտեղից գաղթել էին։ Հետո գնացինք մեր տունը։ Տեսանք՝ մեր տունը քանդել էին թուրքերը։ Թուրքերը եղել են մեր ոխերիմ թշնամիները — մնում են այդպիսին։ Քանի որ մեր — նրանց մեջ սարեր կան։ Նրանք մահմեդական են, մենք՝ քրիստոնյա։ Ես հիմա իննսուն տարեկան եմ, բայց մինչ— հիմա հիշում եմ, թե ինչպես թուրքերը մեզ բռնությամբ հանեցին մեր տներից, մեր գյուղերից ու անտուն դարձրին։ Ար—մտյան Հայաստանը խլեցին հայերից, տիրացան մեր հողերին, իսկ այդտեղի բնակիչ հայերին՝ կոտորեցին։

59 (59). ԼՈՒՍԻԿ ԱՐՇԱԿԻ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1909 Թ., ԱԼԱՇԿԵՐՏ) Մենք լավ էինք ապրում։ Մեր Ալաշկերտի երկրի հող, ջուր շատ լավն էին։ Մենք լավ ցորեն, եմիշ, բողկ, գազար կստանայինք։ Հիմա աչքիս առաջն են մեր տունը, մեր բաղչան, մեր տան լուսամուտները։ Մեր երկրի կանաչին ու պտուղը ուրիշ համ ունեին։ Նախքան գաղթը մեր բարեկամներից, մեր քեռու տղաներից շատերին թուրքական ասկյար տարան ու կոտորեցին։ Մերոնցից երեք հոգու տարան։ Ես փոքր երեխա էի, բայց հիշում եմ։ Ես իմ տատիկի տանն էի։ Տատիկիս տունը երկու հարկանի էր, կողքը մառան կար։ Տանը սադըր ունեին, վրան ասեղնագործված բարձեր կային։ Երբ աղմուկ–աղաղակ լսվեց, ես հարցրեցի. – Էս ի՞նչ աղմուկ է։ Տատիկս ասաց. – Թուրքերը եկել են, մեզ ուզում են կոտորել։ – Ի՞նչ պիտի անենք։ – Տեսնենք. եթե ռուսները գան՝ լավ կլինի, թե չէ՝ պիտի տները թողնենք ու գաղթենք։ – Ո՞նց թողնենք տները, – հարցրեցի ես։ – Կթողնենք, կգնանք, թուրքերի ձեռքը չենք ընկնի։ Էսպես խոսում էի տատիկիս հետ, մեկ էլ ռուսները եկան։ Մենք հանգստացանք, որ ռուսները եկել են։ Էդ թուրքերը գլուխները կախ գերի ընկան, շատերը փախան։ Ես դուրս եկա, տեսա թուրքերը ձիերի վրա, գլուխները կախ գցած փախչում էին։ Ես էլ չանչեցի նրանց ետ—ից։ Ամեն կողմից՝ Բիթլիսից, Մուշից, Խաստուրից եկել էին հայ գաղթականները, կուտակվել էին մեր Ալաշկերտում, բայց էդ հանգիստ վիճակը շատ չտ—եց։ Երբ ռուսները գնացին, թուրքերը նորից եկան։ Թաղե՜մ թուրքերին։ Երեխեքին գցում էին ջուրը, մեծերին սպանում էին։ Իմ հորեղբայրները ինձ ու երեխեքին արաբա նստացրին, տատիս հետ։ Ճամփին ի՞նչ եղավ՝ չգիտեմ։ Քանի որ արաբայի միջից ոչինչ չէի տեսնում։ Տասնհինգ օրում եկանք։ Օրգով հասանք՝ Իգդիրի մոտը։ Արդեն ռուսական հողն էր։ Էլ վախ չկար։ Մենք որ դուրս ենք եկել, մեզանից հետո մնացած բոլոր հայերին կոտորել են։ Հետո Իգդիրից դուրս եկանք ոտքով, ոնց որ անասուններ։ Իրարանցում էր։ Էնքան, որ ես կորցրի իմ ծնողներին։ Սկսեցի ուժեղ պոռալ «մամա՜»։ Վախեցա, որ կկորչեմ։ Մեկն ասաց. – Աղջի՜կ ջան, մի՛ վախի, թուրքերը էլ մեզ չեն հասնի։ Հասանք Եր—ան։ Բայց երեք հորեղբայրներս, հերս ու մորաքույրս, տատիկներս մահացան ճամփին։ Մեզ տարան Կաթողիկե եկեղեցին։ Ամերիկացիները մեզ կերակրեցին։ Եթե դրանք չլինեին, մենք կկոտորվեինք։ Ամեն առավոտ կաչկան գալիս էր, մեռած մարդկանց ջանդակները վերցնում գցում էին մեջը, հավաքում, տանում էին։ Քանի որ տիֆի ու խոլերայի սարսափելի համաճարակ կար, ով հիվանդանում էր՝ մեռնում էր։ Հիշում եմ, մի երեխա լաց էր լինում՝ «Սովա՜ծ եմ», ասում էր։ Ձավարը աղացին, խմոր արեցին, տվին որ ուտի ու չմեռնի։ Ինչքան հիվանդանոց կար, որբանոց դարձրին։ Հետո շատ տանջանքներ քաշեցինք մինչ— մեծացանք։ Իմ կեսուրը պատմում էր, որ ինքը երեք ամսական երեխա է ունեցել, թուրք հար—անը ասում է՝ ես կպահեմ։ Երեք ամիս պահել է նրանց։ Հետո կեսրարս գնացել է, նրանց սաղ–սալամաթ բերել է։ Հետո ես նրանց տղի հետ ամուսնացա։ Հիմա փառք եմ տալիս Աստծուն, որ ողջ եմ մնացել ու իմ երեխեքի հետ ապրում եմ։ Թուրքերն ու քրդերը մեզ կոտորում էին։ Հողե՛մ դրանց գլուխը։

60 (60). ՄԻՀՐԱՆ ՀԱԿՈԲԻ ԲԱՂԴԱՍԱՐՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1909 Թ., ԱԼԱՇԿԵՐՏ) Երբ ես ծնվել եմ, մեր ընտանիքը բաղկացած է եղել՝ հայրս, մայրս՝ Անուշը, քույրս՝ Քալիփսեն, եղբայրս՝ Անդրանիկը — ես։ Մայրս բազմաշնորհ կին էր, մեր երիտասարդ աղջիկներին ձեռագործ էր սովորեցնում՝ առանց հատույցի։ Մայրս նա— կրթված էր։ Նա ուսուցչի աղջիկ էր, հեղինակություն ուներ։ Նրա հայրը Գրիգոր վարժապետն էր։ Մայրս շատ մարդասեր էր ու պատվարժան։ Նա խալիչա էր գործում, ամեն տեսակ ձեռագործներ էր անում ու պատից փակցնում։ Մեր տները քարաշեն էին, հազարաշեն երդիկով։ Երդիկը՝ կտուր–պատուհան էր։ Ձմեռը փակում էին։ Դուռը փակվում էր, ներսից ճանապարհ կար դեպի հորեղբորս տունը։ Դրսում ջրհոր ունեինք, խմելու ջուր էինք քաշում։ Հարուստների տները երկհարկանի էին, լուսամուտներով։ Մեր տունը ուներ երկու սենյակ, մեկը՝ ամբարն էր, դեռ չաղացած ցորենի — ալյուրի համար, մյուսը՝ ննջարանն էր — թոնիր կար։ Մահճակալ չկար։ Մի հատ քեչա կար։ Տղաները մի տեղ, աղջիկները մի տեղ էին քնում։ Լուսավորվում էինք նավթի ճրագով։ Մորս պատրաստած հարիսան, քրչիկը — խավիծը շատ էի սիրում։ Մենք ոչ մի շուկա չունեինք։ Ամեն ինչ աշնանը պատրաստում էինք, բացի հորս ծխախոտից։ Մեր հիմնական բերքը անասունների կաթնեղենն էր, արտից ցորեն էինք ստանում։ Դրանից ձավար, բլղուր, հատիկ էինք պատրաստում։ Այգում աճեցնում էինք խաղող, խնձոր, ձմերուկ, իսկ չիրերը դրսից էին գալիս։ Հատուկ մարդիկ կային հայ կամ ոչ հայ, բերում, ծախում էին ծխախոտ։ Գոմեշ ունեինք՝ անունը Արաբո էինք դրել, քանի որ կռվարար էր։ Հավանոցում հավեր էինք պահում։ Չորացած մսեղեն չկար։ Հայրս ինքնուրույն մարդ էր, ոչ ոքի առաջ գլուխ չի խոնարհել։ Մենք ունեինք մի կով։ Խնոցիի մեջ մածուն էինք լցնում, կարագ կամ ժաժիկ, թան էինք ստանում։ Հայրս ուներ ընկերներ։ Մեկի արտը քաղելու համար ընկերով գնում էին հավաքելու։ Հորեղբայր Մարտիրոսը ուներ երկու տղա, երեք աղջիկ։ Մեր տունը մոտիկ էր դպրոցին — եկեղեցուն։ Մեզ մոտ շատ կաթոլիկներ կային։ Ֆրանկների մասին լսել եմ, որ նույն հայերն են, երբ Քրիստոսը ծնվել է, ասել են պիտի տեսնենք՝ նոր հավատանք։ Նրանք ամեն ինչին կասկածում էին։ Մերոնք կաթոլիկներին աղջիկ չէին տալիս։ Մեր գյուղացիների քսան–քսաներկու տոկոսը ֆրանկ էր։ Ֆրանկները ավելի հարուստ էին։ Նրանք ունեին լավ տներ, շատ անասուններ։ Նրանց մոտ մասնավոր սեփականության գաղափարը ավելի շատ էր։ Նրանք մինչ— չորս դասարան ունեին, իսկ մերը՝ վեց դասարան էր։ Ես ութ տարեկանից եմ դպրոց գնացել։ Քանի որ դժվար էի ծնվել, ասում էին, թե ես զույգի թաք եմ։ Մեր դպրոցը եկեղեցու մոտ էր։ Դպրոցը մեկ հարկանի էր, լուսավոր դասարաններով։ Կարգապահություն կար։ Օրական մի ծնող մաքրում էր։ Ով հեռվից էր գալիս, ճաշ էին տալիս։ Դպրոցում հայերեն, թուրքերեն էինք անցնում, նա— թվաբանություն, աշխարհագրություն էինք անցնում։ Մեր դպրոցում վատ սովորողին ծնկի էին պահում։ Քննությունների ժամանակ ծնողները գալիս, լսում էին։ Մեր գյուղից շատ խելոք մարդիկ են ելել, օրինակ՝ Հակոբ Հարությունյանը, որը Էջմիածնում սովորել է — գործակցել է Կոմիտասի հետ։ Մեր դպրոցի տեսուչները գալիս էին Էջմիածնից, ստուգում էին մեր ուսման մակարդակը։ Ամեն առավոտ եկեղեցու գավիթում հավաքվում էինք, ընթերցվածք էինք կարդում։ Մեր դպրոցը սովորելու էին գալիս նա— քրդեր։ Ես փոքրուց ինձնից փոքրի նկատմամբ մարդասիրորեն եմ վերաբերվել, սիրել եմ քրոջս, եղբորս։ Տան մեջ հայրս մորս գործերին չէր խառնվում։ Դեռ պապս հավաքել է իր որդիներին, խրատել է. «Տղամարդը կնոջ սիրտը չպետք է կոտրի. կնոջ սիրտը ապակի է»։ Մայրս էլ այնքան խելոք էր, որ թույլ չէր տալիս նկատողություն անել։ Հայրս շատ էր սիրում պաչել թուշերը, բայց պատվով էր։ Դեռ դպրոցում մեզ սովորեցրին հրացան բացել, փակել։ Խաղում էինք գերի–գերի։ Փոքր եղբայրս սիրում էր ծեծել, հայրս խրախուսում էր։ Հայրս մեծ հայրենասեր էր, անարդարություն չէր հանդուրժում։ Ես հայրական սեր քիչ եմ տեսել։ Մեծ հորեղբայրս բույսերից — ծաղիկներից դեղեր էր սարքում։ Մենք էինք ծաղիկները հավաքում։ Հարսանիքներին մեզ տանում էին։ Հիշում եմ հորեղբորս տղայի հարսանիքը. աղջիկները երկար դեյրա էին հագնում, լավ մետաքսից գլխաշորեր էին կապում, նվագող–երգողներ կային, խմբերից մեկը՝ երգում էր, մյուսը՝ պատասխանում։ Գյուղում մի երգիչ ունեինք։ Մեր գյուղում երկու աղբյուր կար՝ Կամարավոր աղբյուր — Զուլալ աղբյուր։ Դրանք առանձին թաղերում էին։ Գյուղը քիչ թեքության վրա էր, որը հարթավայր էր դառնում։ Վերին չայիրներ — Ներքին չայիրներ կային։ Առուից էն կողմ հարթ էր։ Արտերը ջրովի էին։ Հարուստները սեփական գութան ունեին, անասուններին հանում էին վարելու։ Ինչպես ասացի, ես հայրական սեր քիչ եմ տեսել։ Վերջին անգամ հորս տեսա, երբ երկու հարյուր հիսուն հոգով փախան Ռուսաստան։ Քեռու խմբում կամավոր դարձան։ Հետո հայրս, որ ռուսական զորքերի հետ եկավ, ես արդեն որբանոցն էի։ 1915 թ. հոկտեմբեր, նոյեմբեր ամիսներին քրդերի հասցրած վնասները սաստկացան։ Նրանք հարձակվում էին մերոնց վրա, թալանում, սպանում էին։ Երբ ռուսական բանակը հարձակման անցավ, համիդեական մի բանակ բերին, որոնք գուրմանչի քրդեր էին, տեղավորեցին մեր գյուղում։ Մեր գյուղի քրդերը, որոնք մարդկային էին, մեզ զգուշացրին, որ երեխա չթողնենք։ Հարս, աղջիկ ելան, գնացին գյուղից մեկ կիլոմետր հեռու։ Մենք էլ գնացինք էնտեղ։ Համիդեականները մահմեդականություն ընդունած քրդեր էին, որոնք ծառայում էին թուրքական կառավարությանը։ Մեր գյուղի ժողովուրդը փախավ էնտեղ։ Ես մեկ–երկու անգամ եկա գյուղ, որ յուղ, ալյուր վերցնեմ։ Ոչ մի բան չէին թողել, թալանել էին ու տարել։ Միայն թողել էին տան պատերը։ Ես մինչ այդ երազ էի տեսել ու պատմել, որ ռուսական աստղը խավարեց, լուսինը պայծառացավ։ Հայրս ասել էր. «Շան լակոտ, ուրեմն թուրքերը մեզ պիտի կոտորե՞ն»։ 1915 թ. հոկտեմբերի վերջին մերոնք արդեն գնացել էին էնտեղ թաքնվելու, ուր մնացին երկու ամիս։ Ես էդ ժամանակ Խաչունք գյուղումն էի՝ հորեղբորս տանը։ Գաղթի ժամանակ մերոնք փախնում են, ես էլ շորերս, տրեխներս հագա, նրանց հետ փախա։ Գաղթեցինք, մեր գյուղի մոտով անցանք։ Ես հորեղբորս տղին ասի. – Նայիր, մերոնք տա՞նն են։ Նա գնաց, տեսավ՝ ոչ ոք չկա։ Ես գնացի տեսա՝ իրոք, ոչ ոք չկա։ Ես վազեցի գաղթականների երկայնքով՝ մերոնք չկան։ Քայլելով անցանք Խաստուր, հասանք Ղարաքիլիսա, ոտքերս սառել են, տրեխներս պատռված, շորերս՝ պատռված։ Ինձ բարի մարդիկ վերցրին, խնամեցին։ Քնեցի, արթնացա, որ ինձ խնամողները գիշերը սառել էին, նստած մնացել։ Ես «օգնություն» կանչեցի։ Ռուս զինվորները եկան ինձ մոտ, վերցրին էդ սառած մարդկանց, շուռ տվին։ Ինձ զինվորական բերետ, շինել հագցրին, սայլով բերին հասցրին Յոնջալու, հետո՝ Դիադին, ավելի վերջ՝ Իգդիր, ուր մի տան մեջ տեղավորեցին։ Շատ գաղթականներ կային, որոնց հետ վերջապես հասանք Էջմիածին։ Մինչ— 1917 թվի սկիզբը մնացի Ախտայի որբանոցում։ Հետո՝ Քանաքեռի երկսեռ դպրոցը հաճախեցի, երրորդ դասարան ընդունվեցի։ Ուսուցիչներս, հատկապես Շավարշ Ամիրխանյանը, մեզ հետ շատ լավ էին վարվում, ամեն մեկիս հոգեբանությունն էին զգում։ Ուսուցչուհի Շուշանիկ Տեր–Հովհաննիսյանը մեր ղեկավարն էր, որը արդարության, հավասարության մասին մեզ գաղափար տվեց։ 1917 թ. փետրվարին, ցարի անկումից հետո, Շավարշ Ամիրխանյանն ասաց. – Ես էլ չեմ կարող մնալ, – նա գնաց Էջմիածին։ 1919 թ. ես ավարտեցի դպրոցը։ Մեր որբանոցը տեղափոխեցին Եր—ան։ 1920 թ. Եր—անի կայարանում բանվորություն էի անում։ Հույս ունեի, որ կյանքը լավ պիտի լինի։ Դեռ դաշնակցական կառավարությունն էր։ Մի օր ելանք առավոտյան, տեսանք, որ կարմիր ծաղիկներ են դրել, դու մի ասա՝ բոլշ—իկները մտել են։ Երբ Կարմիր բանակը մտավ մեր որբանոց, երեխաներս դիմավորեցինք կարմիր դրոշներով։ Երբ մենք գաղթում էինք, մայրս վեց ամսական քրոջս հետ է լինում։ Քրդերը վրա են տալիս, հարձակվում են։ Հորեղբայրս շներին է բաց թողնում։ Քրդերը սպանում են շներին — իրան։ Մորս փախցնում են։ Մայրս քրդի շոր հագած քրդերի հետ է մնում, հարսս էլ իր հետ։ Հայրս գնում, գտնում է մորս ու մեկ տարեկան դարձած քրոջս։ Մեզնից՝ տղաներիցս, լուր չկա։ Քանի որ հետո իմացա, որ ախպերս էլ Կարսի որբանոցում է եղել։ Մայրս, հայրս — քույրս գալիս են Կոտայք, Զառ գյուղում ապրում։ Մայրս հաց թխելով՝ յոլա են գնում։ Հետո փոխադրվում են Եր—ան։ Ես հարց ու փորձով իմացա, որ մերոնք ապրում են Եր—անի Գնունի փողոցում։ Գնացի, գտա։ Հայրս ինձ չճանաչեց։ Ես բավական մեծացել էի։ Երբ ինձ ճանաչեց հայրս, սկսեց լաց լինել ու ասաց. – Մենք դժբա՜խտ ժողովուրդ ենք։ Հարցի մորս մասին, իմացա, որ քնած է։ Գնացի մտա մորս ծոցը։ Մայրս աչքերը բացեց, զարմացավ, կարծեց երազ է։ Հետո եղբորս բերին Էջմիածնի որբանոցը, կոմերիտմիության մեջ մտավ, բանաստեղծություններ գրեց։ Ես համալսարանում սովորեցի, եղբայրս՝ անասնաբուժական ինստիտուտում։ Ավարտեցինք։ Ես Շահումյանի անվան տան պրոպագանդայի տան վարիչը դարձա։

61 (61). ՆՎԱՐԴ ԱՎԵՏԻՍԻ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1910 Թ., ԱԼԱՇԿԵՐՏ) Մենք խաղաղ ապրում էինք Ալաշկերտում։ Մի օր, 1915 թվին, թուրքերը հարձակվեցին մեր գյուղի վրա։ Մեր գյուղի մարդկանց բռնեցին, զոռով կապկպելով, հրմշտելով լցրին գոմերի մեջ ու վառեցին։ Մեր գերդաստանը քսաներկու հոգի էր, իսկ մեր ընտանիքը հինգ հոգի էր. մայրս, հայրս, երեք քույրերս։ Հորեղբորս, հորեղբորս երեխեքին ու թոռներին, քեռիներիս, նրանց թոռներին ու իմ ծնողներին լցրել են գոմը ու վառել։ Մենք՝ երեք քույր, մնացել ենք որբ, անտեր ու անտիրական։ Սաղ գաղթի ճանապարհին մենք կոտորված, ջարդված դիակների վրայով դժվարությամբ քայլում էինք։ Մի կերպ հասանք Իգդիր։ Հետո՝ Հոկտեմբերյանի (այժմ՝ Արմավիր) Էվջիլար գյուղը, որը Արազի ափին էր։ Առավոտյան տիֆի հիվանդությունը ընկավ գաղթականների մեջ. շատ–շատերը էնտեղ մեռան։ Քույրս ինձ պահեց։ Գնացինք Հոկտեմբերյանի æանֆիդա գյուղը։ Մեր սաղ գյուղից ես ու քույրս էինք ողջ մնացել։ Թուրքը մեզ կոտորեց, սպանեց, որբացրեց, տնից, տեղից, հարազատից զրկեց։ Ես կարոտ մնացի իմ ծնողներին։ Ես իմ ծնողներին իմ երազի մեջ կտեսնամ միայն… Ամուսնուս՝ Ռուբենի ընտանիքը, նրանց մեծ գերդաստանը —ս, բոլորը կոտորվել են թուրքերի ձեռքից։ Թուրքը մեզ շատ վնաս տվեց։ Աստված չի ների նրանց արածները…

62 (62). ՎԱՐԴՈՒՇ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍԻ ԿԻՐԱԿՈՍՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1911 Թ., ԱԼԱՇԿԵՐՏ) Իմ ծնողները պատմում էին, քանի որ ես շատ փոքր էի, 1915 թ. դեպքերը. մամաս, պապաս հիշում էին իրենց քաշած տառապանքները թուրքերի ձեռքին ու լաց էին լինում։ Նրանք հայերին հանել են իրենց տներից, լցրել են մարագները, եկեղեցիները — կրակի են տվել, այրել են։ Ողջ մնացածներին կոտորել են։ Երբ բոլոր տները վառել են, էլ ճար չի մնացել, ովքեր որ հրաշքով ողջ են մնացել, գաղթի ճամփան են բռնել՝ մայրս, երեք եղբայրներս, իսկ մի եղբայրս՝ Գասպար Տեր–Մելիքսեթյանը, Անդրանիկ Զորավարի բանակումն էր։ Նա շատ է օգնել հայերին, որոնք ունեզրկված էին ու անտուն մնացած։ Գաղթի ճանապարհին շատ մարդիկ հոգնությունից, սովից ու ծարավից մահացել են։ Մուրադ գետը լիքն է եղել դիակներով։ Մամաս ու իր երեք քույրերը տղամարդու շորեր են հագել, ժողովրդին լողալով անց են կացրել գետը։ Մամաս պատմում էր, թե ինչպես իրենց հարազատներին իրենց աչքերի առաջ սպանել են։ Կանանց մերկ–մերկ ստիպել են պարել, անպատվել են ու իրանք հրճվել։

63 (63). ԳՈՒՐԳԵՆ ԱԲԳԱՐԻ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1914 Թ., ԱԼԱՇԿԵՐՏ, ԳՅՈՒԼԶԵՏԿԱՆ Գ.) Մինչ— տասներկու–տասներեք տարեկան հասակս չեմ զգացել, որ վերցնովի երեխա էի, որովհետ— տատս, պապս ուրիշ երեխա չեն ունեցել — ինձ ջերմությամբ են շրջապատել, բայց հետո հար—աններիս երեխաներից լսել եմ, — այդպես շարունակվեց մինչ— հիսունական թվերը։ Եղբայրս՝ Սուքիաս Մինասյանը, ինձ գտավ, բայց ահա թե ինչպես գտավ։ Ամենամեծը մեր չորս երեխաներից եղել են այդ եղբայրս — երկու քույրերս։ Ես մեկ տարեկան եմ եղել, երբ 1915 թ. Ալաշկերտի Գյուլզետկան գյուղից գաղթել ենք. մեկ կիլոմետրի չափ գյուղից դուրս գալուց, կանգնեցրել են մեր քարավանը — հորս կապել են ծառին ու բոլորի աչքի առաջ սպանել։ Մորս հրամայել են՝ չորս երեխաներիդ առ ու գնա։ Երեքը ոտքով գնացել են, ես՝ մորս գրկում, երեքուկես ամիս ճանապարհ ենք գնացել, դեպի Բայազետ, Իգդիր, Էջմիածին, մինչ— հասել ենք Եր—անի Ս. Սարգիս եկեղեցու բակը։ Այդ ժամանակ շատ լիքն էր այդ եկեղեցու բակը։ Ամենուրեք հիվանդներ էին ու մեռելներ։ Հատուկ սայլ կար, որ մեռածներին հավաքում էր ու տանում։ Էն ժամանակ Ս. Սարգսից էն կողմ Ղանթարն էր։ Մեր գաղթական երեխեքը՝ քույրերս, մեծ եղբայրս, գնում էին հաց–մաց ճարում, բերում, ուտում էինք։ Մայրս երկար ճանապարհներին տառապած էր, ինձ կրծքով է կերակրել, բայց Եր—ան հասնելուց տասներկու–տասներեք օր հետո մայրս վատ է զգացել, — ես լաց եմ եղել։ Երկու ամուսիններ, որոնք երեխա չունեին, միշտ ամեն օր եկել են եկեղեցու բակը, տեսել են մորս ծանր վիճակը — ինձ։ Հաջորդ օրը եկել են, տեսել են մայրս մահացած է, — երեխան էլ կրծքի վրա լաց է լինում։ Էն ժամանակ եղբայրս գալիս է Ղանթարից, տեսնում է նրանց։ Նրանք ասում են. – Մենք վերցնում ենք այս երեխային, տանում ենք Կոնդ։ Եղբայրս երբ դառնում է տասնհինգ–տասնվեց տարեկան, մտածում է իր քույրերի մասին։ Ամերիկացիները որբանոց են բացում, — այդտեղ քույրերս տեղավորվում են։ Այդ որբանոցի որբուհիներին տանում են Ամերիկա։ Մի քանի քաղաքներ է գրում, փնտրում է քույրերին՝ չի գտնում։ Սկսում է մտածել իմ մասին։ Հիշողությամբ մտածում է, որ երբ ինքը տասը տարեկան էր, մի մարդ ու կին եղբորը տարան Կոնդ… Էն ժամանակ ես Աշտարակում խերեսի գինու գործարանի շենքն էի կառուցում։ Եղբորս գտնելուց առաջ, մեկը ինձ մոտեցավ։ Ասաց. – Էս քանի օրը գալու եմ ձեզ մոտ, եղբորս գտնելու։ – Հաստատ գիտե՞ս, – ասեցի։ Յոթ–ութ օր հետո, ես իմ առանձնասենյակում նստած էի, դուռը թակեցին, մի մարդ ու մի կին ներս մտան։ Կինը եկավ նստեց, իսկ ամուսինը չնստեց։ Եկավ իմ ուսագլխին կանգնեց։ Կինը սկսեց պատմել։ Այդ նույն ժամանակ ամուսինը՝ ուսավեր—ումս կանգնած՝ ուզում էր ինձ հետ շփվել։ Նա 1904 թ. ծնված էր։ Երբ կինը շատ մանրամասն պատմեց, ես անտարբեր լսում էի։ Այդ նույն ժամանակ ամուսինը շատ անհանգիստ էր։ Մեկ, մեկուկես ժամ տ—եց այդ խոսակցությունը, — պարզվեց, որ դա իմ եղբայրն է։ Վերջապես իմ կարծիքը հարցրեցին։ Ես ասեցի՝ մինչ— ինձ խնամող ու պահող մայրիկիս հետ չխոսեմ, չեմ կարող պատասխան տալ։ Բայց երկու օրից ինձ կանչեցին Եր—ան, կոլեգիայի նիստի։ Երկու ժամ ժամանակ կար, մոտիկ ընկերներ ունեի, գնացի Գերասիմի մոտ՝ խորհուրդ հարցնելու։ Սա տեղից վեր կացավ, համբուրեց, ասաց. – Որտե՞ղ է ապրում։ Ես դուրս եմ եկել, ընկերս գտել է եղբորս, սկսել է պատմել։ Կոլեգիայից հետո տուն եմ գալիս, արդեն հայրիկս չկար, մայրս միայն ողջ էր։ Կնոջս հարցրի։ Մայրս ասաց. – Հանգի՜ստ, եկել են, տեսել ենք։ Գուրգե՜ն ջան, մինչ— հիմա մեկն եմ ունեցել, հիմա՝ երկուսն ունեմ։ Էդ րոպեին եղբայրս — իր կինը ներս մտան, ուրախության սեղան բացեցին, քեֆ ուրախություն սարքեցին։ Տատիս անունը Ծովինար էր, մորս անունը Շողակն էր, կնոջս՝ Եվգենիա, զավակներս՝ Լաուրան, Արան, Աբգարը — Գագիկը։ Այս բոլորի պատճառը թուրքերի կոտորածներն էին։ 1915 թ. Ալաշկերտը —ս զոհ գնաց այդ զուլումին։ Այդպիսով ես մինչ— իմ կյանքի վերջը կրեցի իմ ազնիվ հոր՝ Աբգար Մուրադյանի անուն–ազգանունը, քանի որ նրանք փրկեցին ինձ։ Ես ու եղբայրս ինչքան փնտրեցինք՝ հիշելու մեր իսկական մոր անունը, այդպես էլ չկարողացանք հիշել, քանի որ —՛ ես, —՛ ինքը շատ փոքր էինք։

64 (64). ՆԱՏԱԼԻԱ ԱՎԵՏԻՍԻ ԲԱՐՍԵՂՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1889 Թ., ԿԱՐՍ, ԾՊՆԻ Գ.) Մեր գերդաստանին ասում էին Դարբինենց։ Մենք շատ հարուստ էինք։ Քեռիներս, մորաքույրներս, հորեղբայրներս ու հորաքույրներս մեզի հետ եկան։ Նախքան թուրքի պատերազմը մյուս քրիստոնյա տղամարդկանց հետ հայերին էլ տարան, սպանեցին։ Դրա համար էլ մենք տուն-տեղ, հարստություն թողինք ու փախանք։ Մամաս վերցրեց իր չորս աղջիկներին՝ Սիրանուշին, Հրանուշին, Նունիկին — ինձ, լծեց գոմեշները ու փախանք։ Հասանք մի մեծ գետի։ Հորեղբայրս ձիով, հերթով մեզ անցկացրեց էդ գետի մյուս ափը։ Ճանապարհին մայրերը հոգնում էին, իրանց էրեխեքին չէին կարողանում տանել, դնում էին գետնին, քայլում էին առաջ։ Մենք մեծ էինք, քայլեցինք։ Էկանք մի գյուղ, մի տուն իջանք։ Թոնիր վառեցինք, չորացանք, տաքացանք։ Էդի արդեն Լենինականն էր։ Ես ու իմ մեծ քույրերը էլել ենք դուրսը խաղալու, մութ գիշեր էր, գիտցել են, թե մենք անտեր, որբ երեխեք ենք, մեզ վերցրել տարել են որբանոց։ Մերս է սկսել հավար գցել, թէ՝ էրեխեքս չկան։ Քեռիներս ասում են, թե տեսնող ա էղել, որ տարել են որբանոց։ Հետո մերս էկավ մեզ ետ բերեց։ Գնացինք Բոգդանովկա, էնտեղ էլ ամուսնացա։ Հիմա լավ տղա ունեմ, լավ հարս, լավ թոռներ։

65 (65). ԱՆՆՄԱՆ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄԻ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1903 Թ., ԿԱՐՍ, ԾՊՆԻ Գ.) 1918 թ. երբ ռուսը Կարսը հանձնեց թուրքին, թուրքերը լցվան հայկական գյուղերը։ Թուրքերը եկան մտան մեր գյուղը։ Ես փոքր էի։ Ինձանից մեծ քույր ունեի։ Մայրս նրա երեսը ցեխ քսեց — մտցրեց թոնդիրը, որ թուրքերը չփախցնեն։ Բայց թուրքերը եկան։ Նրանց հետ կար մի թուրք փաշա։ Գտավ քրոջս ու առավ, տարավ։ Ես մի ուրիշ քույր էլ ունեի, էն էլ վախից մեռավ։ Հայրս գյուղի քյոխվան էր։ Հորեղբայրս ութը տղա ուներ։ Թուրքերը բոլորին տարան, սպանեցին, իմ երկու եղբորն էլ սպանեցին։ Սաղ գյուղը կոտորեցին։ Մամաս դարդից մեռավ։ Ժողովուրդը ստիպված սկսեց գաղթել դեպի Արագած — գալ Ար—ելյան Հայաստան։ Էդ ժամանակ Յաղլուջի սարից թուրքերը կրակ են բաց անում։ Արփաչայի ջուրը ուժեղ բարձրացած է լինում, հայերը անցնելու ժամանակ ջուրը քշում տանում է նրանց։ Տեսնում են, որ ժողովուրդը կոտորվում է, վեց եզ՝ էս կողմից, վեց եզ՝ էն կողմից լծված, փոխադրում են հայերին մեկ ափից՝ մյուս ափը։ Թուրքերն էլ մյուս կողմից Յաղլուջի սարի դոշից կրակում էին, դադար չէին տալիս։ Խաչատուր հորեղբայրս, որ շատ քաջ մարդ էր, գյուղացի քառասուն երիտասարդների հավաքում է ու սկսում են թուրքերի դեմ կռվել, որ ժողովուրդը հանգիստ անցնի Արփաչայ գետը։ Յաղլուջա սարի դոշին երբ կռվում են, քառասուն հայերից տասնութը գերի է ընկնում։ Խաչատուր հորեղբայրս, որ հրամանատարն էր, գերի է ընկնում։ Թուրքերը խարույկը վառում են, նրա մաշկի վրա գրպաններ են բացում, որ տանջամահ անեն, վերջն ալ կրակի վրա ողջ–ողջ խորովում են, իսկ մնացած գերիներին՝ սպանում։ Էդ ընթացքում ժողովուրդը գետը անցնում է։ Լուր է գալիս, որ ռուսը նորից գրավել է Կարսը — թուրքերին դուրս է արել։ Հայ գաղթականները նորից ետ են գնում, նույն դժվարությունները հաղթահարելով, գնում են տեսնում, որ գյուղի քահանայի, որը չէր ցանկացել լքել իր հարազատ գյուղը, գլուխը թուրքերը կտրել էին — մեխել իր տան դռան ճակատին։ Ետ վերադարձանք, տեսանք մեր խեղճ տերտերի գլուխը մեխված։ Ուրեմն 1919 թ. նորից ետ գնացինք Կարս, մեր գյուղերը։ Սկսեցինք վարել, ցանել, հազիվ բերքը պիտի քաղեինք, նորից լուր եկավ, որ թուրքը վերցրել է Կարսը։ Նորից գաղթի ճամփան բռնեցինք։ Թուրքերը նորից խուժեցին մեր տները, նորից սկսվեցին թալանն ու ավերը։ Վարսենիկ հորաքույրս տեսնում է, որ թուրք զորքը մոտենում է, վախից իր երկու երեխաներով իրեն գցում է ջուրը — խեղդվում ։ Աղասի պապուս — իմ երկու տեգրներին կապին իրար, գցին ջուրը՝ խեղդվան։ Ամուսինս յոթը քեռի է ունեցել, յոթին էլ մորթել են։ Նորից սկսվեց գաղթականության զուլումը։ Մեզ Կարսից քշեցին, Կաղզվանով գիշերով եկանք։ Հորեղբորս կինը գնաց ջրի, ես էլ նրա ետ—ից գնացի ու կորա։ Հետո նա եկավ ինձ գտավ գաղթականների միջից։ Կարսից եկանք Լենինական։ Ինձ ամերիկյան որբանոց դրեցին։ Մեր գյուղացիները հաստատվան Թալինի շրջանի Թութուլավան գյուղում։

66 (66). ՓԵՓՐՈՆԵ ԱՆԴՐԱՆԻԿԻ ԹՈՒՄԱՍՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1910 Թ., ԿԱՐՍ) Իմ հայրը՝ Անդրանիկը, Էրզրումցի էր։ Նրանք յոթ եղբայր էին, մի եղբայրը Հարություն Քյուչյուքյանն էր։ Երեք եղբայրները ժամագործ էին։ Հորս խանութի մեջ նկուղ է լինում, թուրքերը որ հարձակվում են, նրանք թաքնվում են նկուղում, իսկ փոքր եղբորս, որը 21 տարեկան էր, թուրքերը ետ—ից խփում են ու սպանում։ Ութ օր նրա դիակը անթաղ մնում է փողոցում։ Եղբայրները վախենում են դուրս գալ։ Վերջապես մայրը չադրան գցում է գլխին, գնում, շալակում է տղայի դիակը ու տանում թաղում։ Պապիս մնացած եղբայրները գաղթում են։ Հայրս մնում է Սարիղամիշում։ Մի եղբայր էլ ունեին, որը Երզնկայում ֆրանսերենի ուսուցիչ էր։ Նրա ճակատագիրն էլ շատ դաժան է լինում։ Թուրքերը գալիս հորեղբորս ասում են. «Հրաման է եկած, որ պիտի գաղթեք»։ Հորեղբայրս ընտանիքով դուրս է գալիս տնից, գնում են գերեզմանոց, կնոջն ասում է. «Մի սիգարա փաթաթի ծխեմ» ու հանկարծամահ է լինում։ Նրա ութ տարեկան Արուսյակ աղջկան թուրքերը փախցնում են, տանում են թուրքական որբանոց։ Մայրս Արուսյակին ազատում է որբանոցից։ Իսկ փոքր տղային թուրքերը տանում են բեկի ոչխարները արածացնելու։ Հիշում եմ, թուրքերը կացինով սպանում, գցում էին ջուրը։ Շատերը, ինչպես նա— մորս եղբորը կինը, իր երեխայի հետ իրեն գցեց ջուրը։ Էդ ժամանակ լուր տարածվեց, որ ռուսական զորքը հայ կամավորների հետ դեպի Երզնկա է գալիս։ Թուրքերը սկսեցին փախչել։ Եվ շատ հայ փոքրիկ տղաներ, որ թուրքերի մոտ հովիվ էին դարձել, երբ լեռ էին բարձրանում, իրար ասում էին. «Հացը պահենք, փախչելու ժամանակ պետք կլինի։ Ռուսը որ գա, մենք նրա հետ կփախչենք»։ Չնայած որ նրանց արդեն թլպատել էին — ստիպել էին կրոնափոխ լինել, բայց նրանք հոգով հայ-քրիստոնյա էին մնացել։ Երզնկայում, երբ նրանք պիտի փախչեին, երեք թուրք զինվոր նրանց դեմը բռնում են ու հարցնում. - Ո՞վ եք, փախչում եք, գյավուր եք։ - Մենք բեկի հովիվներն ենք, - ասում են հայ տղաները ու գալիս են Երզնկա։ Երզնկա քաղաքը արդեն թուրք չէր մնացել։ Թուրքերը փախել էին։ Կեսգիշեր էր։ Մեկ էլ քաղաքը լուսավորվեց։ Ռուսները լույս էին գցում, որ տեսնեն՝ քաղաքում մարդ կա՞։ Երբ առավոտյան ռուսները գալիս են, էս տղաները վազում են նրանց ընդառաջ։ Տղաները հագած են լինում թուրքի հագուստներ։ Ռուսները ուզում են նրանց սպանել։ Սրանք չոքում են ու խաչ են հանում։ Ռուսները հարցնում են. - Դուք հա՞յ եք։ - Այո՛, - ասում են տղաները, - մենք հայ գերիներ ենք։ Հայ կամավորները նրանց օգնում, տանում, հանձնում են Սարիղամիշի որբանոցը։ Հետո հայրիկս գնում է այդ որբանոցը — հարցնում. - Ո՞վ կա Քյուչյուքյաններից։ Հորեղբորս տղան մոտենում է — լաց լինելով ասում. - Ես Ավետիս Քյուչյուքյանի տղան եմ։ Հայրիկս վերցնում է նրան — ուղարկում Կարս, քանի որ հայրիկիս եղբայրները այնտեղ էին ապրում։ Մյուս եղբայրներն էլ ժամագործ էին։ Արշավիրը ամուսնանում է հայ աղջկա հետ — գալիս է Եր—ան, այստեղ էլ մահանում է։ 1918 թվին ես ութ տարեկան էի — լավ հիշում եմ։ Լսվեցին թնդանոթի ձայները, Անդրանիկ զորավարը եկավ Կարս։ Մեր տունին կողքը Չալտիկովների մեծ տունը կար։ Նա այնտեղ եկավ։ Բոլորը վազում էին այնտեղ, ես էլ վազեցի։ Անդրանիկ զորավարը՝ զինվորական հագուստ հագած, մոխրագույն փափախը գլխին, հավաքված ժողովրդին ասաց. - Հա՜յ ժողովուրդ, պետք է կամավոր գրվե՛ք։ Պետք է պայքարե՛նք, թե չէ՝ այնտեղ է ձեր գերեզմանը։ Ռուսական զորքը հրաման ստացավ ետ գնալ, քանի որ Ռուսաստանում հեղափոխություն էր սկսվել։ Թուրքերը առիթից օգտվեցին — լցվեցին Սարիղամիշ ու Կարս։ Հայերը բոլորը ֆուրգոններ էին վարձում, որ գաղթեն։ Իմ մայրը շատ ճարպիկ էր, իր տեգրոջը հետ գիշերով, դեռ թուրքերը Կարս չլցված, գնացին հաց թխեցին, ղավուրմա սարքեցին, բերին, որ ճամփին ուտենք։ Բայց թուրքերը լցվում էին։ Ռուսները 200 հայ կամավորների հետ նահանջում են։ Ճամփին թուրքերը կրակ են բացում ռուսների վրա, բայց հայ կամավորների գնացքը գնում է, ազատվում են։ Մենք Վայեննի-գրուզինսկի ճանապարհով գնացինք Թիֆլիսից մինչ— Վլադիկավկազ։ Ճանապարհին չեչենները հարձակվեցին մեզ վրա, թալանեցին՝ ով ինչ ուներ, աղջիկներին տարան լեռները։ Մենք էշելոնով եկանք, հասանք Վլադիկավկազ։ Բայց մեծ քույրս սարսափից մահացավ։ Հորեղբայրս Երզնկայում էր, միայն նրա երկու երեխաները փրկվեցին, մյուսները՝ կոտորվեցին։ Մենք մեծ գերդաստան էինք, կեսը կոտորվեց, կեսը՝ փրկվեց։ Վլադիկավկազից դեպի Արմավիր փախանք, քանի որ մեկ՝ բոլշ—իկներն էին գալիս սպանում, մեկ՝ մենշ—իկները գալիս սպանում էին։ Էդ ժամանակ հայրս ու մայրս տան դռան առաջ կանգնած են լինում։ Մի զինված բոլշ—իկ գալիս ասում է. - Ի՞նչ է, դուք կադետների՞ն եք սպասում։ Մի հար—ան եկավ ասաց. - Սրանք գաղթական են, ի՞նչ եք ասում, - — այսպես փրկվեցինք։ Արմավիրում էլ քաղաքի մեջ կռիվ էր գնում։ Հետո, երբ դադար էր լինում մեռելներին հավաքում թաղում էին, վիրավորներին տանում էին։ Արմավիրից էլ դուրս եկանք։ Ոտքով Կավկազ հասանք։ Վերջապես Ռոստով եկանք։ Դպրոց սովորանք։ Հետո Մոսկվա փոխադրվանք։ 1920 թվին Հայաստանը սովետական դարձավ։ Հայրս ուզում էր տուն առնել։ Եկանք նորից Վլադիկավկազ։ Հայրս շատ ծանր հիվանդացավ։ Մայրս ինձ էր թողել հորս խնամքը։ Ինքը գնացել էր բժիշկ կանչելու։ Մինչ— բժիշկը եկավ, հայրս արդեն չկար։ Հետո արդեն ես ամուսնացա Բունիաթյան Շավասպի հետ։ Գնացինք Ռոստով, Մոսկվա, Պարսկաստան։ Արդեն 23 տարեկան էի։ Պարսկաստանում ունեցա Մարգոյին, Լիզիկին — Ահարոնին։ Այնտեղ մնացինք քառասուն տարի։ Շավասպը շատ արժանավոր տղամարդ էր, կատարյալ ամուսին — հայր։ Նա շատ աշխատասեր — գործունյա անձնավորություն էր, բայց — գնահատում էր լավ կնոջը։ Նա ասում էր. «Ամեն մի հաջողած տղամարդու մեջ մի խելացի կին կա կանգնած»։ Հետո գնացինք Անգլիա, Ամերիկա, հիմա ապրում եմ Իտալիայում։

67 (67). ՍԻՐԱՆՈՒՇ ԼԱԶԱՐԻ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1910 Թ., ԿԱՐՍ) Մինչ— 1918 թիվը մեզ համար ազատ ապրում էինք Կարսում։ 1918 թվին սկսվեց հայ-թուրքական պատերազմը։ Ես երեխա էի։ Մայրս՝ Վարդանուշը, ուներ չորս երեխա։ Մեզ ղրկել էին երկու ձի ասելով, թե՝ Ղազար, հենց որ կռիվը սկսվի, երեխեքիդ մեջը կդնես, կգաղթեք։ Մենք մեր քաղաքից դուրս եկանք, դեռ թուրքը ներս չէր խուժել։ Մենք մի կով ունեինք։ Ես շատ էի սիրում դրան։ Մենք էդ կովին տարանք հետներս։ Բայց տեսանք, որ ճանապարհին կովը մեզ խանգարելու է, թոկը բաց թողինք։ Կովը գլուխը թեքեց, մեր կողմը նայեց՝ մինչ— մենք կորանք։ Գնացինք, մեզ միացան նա— ուրիշ հայեր։ Մեկ էլ տեսանք մազրեցի քրդերը եկան։ Ուժեղ կրակոց լսվեց։ Մենք ձորի այգիների մեջ մտանք, ֆուրգոններից վար իջանք։ Միշան էդ ժամանակ տասը տարեկան էր։ Ես իմ աչքի տեսածն եմ պատմում։ Ժողովուրդը լիքը, իրար վրա լցված, հնար չկար։ Մամաս ուզեց ինձ ու քրոջս ջուրը գցի։ Ախպերս՝ Միշան, որը տասը տարեկան էր, չթողեց։ Շարունակեցինք մեր ճամփան, հասանք սարի դոշը։ Մեկ էլ մի զինվոր «խաղաղություն» բղավեց։ Հիմա չգիտենք, թե՝ թուրքն է բղավողը, թե՝ հայ գաղթականը։ Մարդիկ սկսեցին բղավել. «Ամեն մեկը իր հարազատին գտնի»։ Հերս մեզի գտավ, հանեց գլխից գլխարկը, ջրի ափին, զարկեց գլխարկը ջրի մեջ, բերեց, մեզ ջուր խմացրեց, քանի որ մենք բոլորս վախեցած էինք։ Շարունակեցինք մեր ճանապարհը։ Քիչ գնացինք, շատ գնացինք, մեկ էլ Ախալքալաքի ճամփին թուրքը հարձակվեց մեզ վրա։ Պիտի անցնինք էրթանք Թիֆլիս, թուրքը վրա է տալիս։ Մեր բախտից Անդրանիկ զորավարն եկավ։ Թուրքերը էնենց կվախենան Անդրանիկից։ Մեկ հատ թուրք չմնաց։ Մենք եկանք հասանք Ախալքալաք։ Գնացինք Գուլիկամ գյուղը, հետո մտանք Բակուրյան անտառի մեջը։ Ամիս մը ճանապարհ կուգայինք։ Ամեն մարդ մե ծառի տակ տուն էր դրել, օջախ էր սարքել, ճաշ կեփեինք, բոքոն կեփեինք։ Մեր գյուղի տերտերն ասաց. «Գնամ Թիֆլիս, թույլատրություն բերեմ, որ երեխեքին որբանոց դնենք»։ Բոլորին ընդունեցին, ինձ՝ չընդունեցին։ Ես կուլամ։ Էնենց կուլամ, էնենց կուլամ։ Մերս ասաց. - Գնա՛ էդ երեխու ձեռը բռնի, մտի՛ ներս, ո՞վ է խաբար։ Ես էդենց էլ արի։ Տարան մեզի Սուրամի որբանոցը, մրից էլանք մրջուրը ընկանք։ Երեխեքը պոլի վրա պառկած։ Զարկես՝ էն կողքդ մեռած, զարկես՝ էս կողմդ մեռած։ Էպիդեմիա է։ Էն ժամանակ շատ հիվանդություններ կային, խոլերա, տիֆ... Ասինք՝ ավելի լավ է էրթանք մեր ծնողի մոտ։ Էլանք մատղաշ երեխեք՝ ես ու Միշան, մեզ հետ երկու տղա էլ կար, էլանք փախանք որբանոցից։ Ճամփին հասած ցորենը կքաղեինք, կծամեինք, կուտեինք։ Հասանք մի գյուղ։ Մութն ընկավ։ Խնդրինք, որ գիշերը գոնե քնենք։ Աստված կյանք տա էդ կնկան, բերեց երկու փուռի հաց ու ջուր։ Կերանք, խմեցինք։ Մեզի էլ ուրիշ բան պետք չէր։ Քնեցինք։ Մինչ— Սուրամ ոնց հասանք՝ չգիտեմ, գիտեմ, որ հասանք Բորժոմ։ Մի մարդ ու կնիկ եկան խնդրին, թե ինձի տանեն։ Ես սկսա լալ։ - Միշա՜ ջան, - ասում եմ, - ինձի չտաս, սաղ-սալամաթ մորս հասցնես։ Գիշերը մենք քնանք։ Էդ մարդ ու կնիկը առավոտյան էլի եկան։ Տեսան որ մենք չենք ուզում, մեզի տոմս առան, հաց առան, տանձ առան, նստացրին վագոն, եկանք հասանք Բակուրյան։ Էդ երկու տղաքը ասին. - Էրթանք ճաշարան, ճաշ ուտենք։ Մենք մեր ճամփեն գիտենք։ Եկանք տեսանք մեր ծառը կա, բայց մերոնք չկան։ Մենք չորսով փաթաթվանք էդ ծառին, սկսանք լալ։ Մեր ձենը երկինք կհասներ։ Դու մի ասա՝ մերոնք գիշերով փախել են, միայն տերտերն է մնացել։ Եկավ ասաց. - Ինչի՞ կուլաք, որդի՜ ջան։ Էկեք ձեզի տանեմ որբանոց։ Մեզի տարավ որբանոց։ Որբանոցի մեջ սոված էինք, աղբը քրքրում էինք, միջի կեղտը ուտում։ Անտառի մեջ էլ խոզի ընկույզ էինք ուտում։ Էնպես էինք նիհարել, որ մարմնի ոսկորը կպել էր մաշկին, վրաներս մազ էր բուսել։ Դու մի ասա՝ մերոնք փնտրում են մեզ։ Մենք ո՛չ Սուրամի որբանոցն ենք, ո՛չ Թիֆլիսի։ Տերտերը կգնա մերոնց կասի՝ ձեր էրեխեքը Բակուրյանումն են։ Մորս ուշքը կգնա։ Մամաս ձեռքի բիլազուկը կծախի, հորս կուղարկի Բակուրյան։ Ես նստած եմ, երկու-երեք աղջիկներ էինք, ասի. - Ով որ գա աչքալուսանք տա, էսօրվա ճաշս նվեր կուտամ։ Մեկ էլ էկան ասին. - Պապադ եկել է։ Ես չեմ հավատում։ Լուսամուտի մոտ եկա տեսա։ Տեսա՝ իրավ հերս է։ Հերս էկավ մեզ փաթաթվեց, սկսեցինք լաց լինել։ Մենք լաց ենք լինում ու ասում. - Մեզ կքնացնես, դու կթողնես կգնաս։ Հերս, թե՝ - Ա՜յ բալամ, ես հատուկ եկել եմ ձեզ գտնելու համար, ձեզ ո՞նց թողնեմ, էրթամ։ Լուսը բացվավ։ Ընկանք ճանապարհ։ Հերս խամ է։ Մի կերպ եկանք հասանք վակզալ։ Ոտքով տուն ենք գնում։ Մեկ էլ հասանք դռան մոտ։ Հերս ասաց. - Ձե՜ն չհանեք։ Մերս ներսից ձեն տվեց. - Ո՞վ է։ Հերս ասաց. - Ես եմ, Ղազարն եմ, բաց դուռը։ - Էրեխեքիս բերե՞լ ես։ - Էրեխեքը չկան, - ասաց հերս։ Էդտեղ մորս ուշքը գնացել է։ Լավ է եղբայրս մեծ էր, լամպը վառեց, ջուր տվեց, ուշքը տեղը բերեց։ Եկան մեզ տեսության։ Բոլորը խրատում են, թե՝ քիչ-քիչ ուտացրու, քանի որ երկար ժամանակ սոված են մնացել։ Էն ժամանակ էլ ջադի հաց էր։ Մի ամսվա մեջ եղանք պոնչիկ։ 1920 թ. Հայաստանը ազատվեց, խորհրդային դարձավ, մենք եկանք Եր—ան։

68 (68). ԱՐՄԵՆՈՒՀԻ ԲԱԼԱԲԵԿԻ ԵՂԻԿՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1910 Թ., ԿԱՐՍ) Մենք Կարս ապրում էինք շատ խաղաղ։ Հայրիկս ուներ խանութ. մեր տունը սեփական էր։ Մի օր էլ մայրս ասաց՝ գնանք բաղնիք։ Մեզ վերցրեց, գնացինք բաղնիք։ Էդ «բալկոնով բաղնիք» էին ասում, քանի որ շինված էր ջրի վրա։ Հազիվ մի քիչ լողացել էինք, մեկ էլ ճչոց, գոռում-գոչում լսվեց։ Դու մի ասա՝ թուրքերը եկել լցվել են բաղնիքը։ æահել աղջիկներին մերկ-մերկ քաշում տանում են։ Եկել էին սուս ու փուս, որ մարդ չիմանա։ Մայրս մեզ տարավ բարեկամի տուն։ Հայրս եկավ մեզ գտավ ու ասաց. - Մարիա՜մ, էստեղ մնալու տեղ չի այլ—ս։ Գնանք Ալեքսանդրապոլ։ - Հետներս ի՞նչ տանենք, - ասաց մայրս։ - Ոչ մի բան չտանենք. երեխեքին ազատենք։ Գնացքով գնացինք Ալեքսանդրապոլ։ Մամայիս հարազատները մեզ դիմավորեցին։ Երկու օր չէր անցել՝ հայրս եկավ՝ այլայլված, շորերը՝ պատառոտված։ - Էս ի՞նչ է վիճակդ, - հարցրեց մայրս։ - Թուրքերը լցվել են Կարսը։ Մերոնց բոլոր բարեկամներին լցրին մարագները, վառին, վերջացրին։ Ողջ մնացածներս փախանք Կարսա ձորը։ Ով փախավ՝ պրծավ, ով ընկավ թուրքի ձեռքը՝ սպանեցին։ Ալեքսանդրապոլի հրապարակը լիքն էր կրուզավոյներով, ժողովուրդը ուզում է գնալ Թիֆլիս։ Իմ մեջքին կապեցին փոքր քրոջս։ Մամաս շոր, վերարկու, ուտելիք վերցրեց։ Ժողովուրդը լցվել էր հրապարակը։ Սաստավ էր եկել, որ տանեն Թիֆլիս։ Ինձ քաշեցին վեր—, երեխեն թիկունքիս։ Ես լաց եմ լինում։ Մայրս ներք—ն է։ Գնացքը ուզում է շարժվել։ Հասանք գնացքի կրիշին։ Ասեղ գցելու տեղ չկա։ Էդպես հասանք Սադախլու։ Դարան մտած թուրքերը թոփ գցին, պարավոզը կանգնեց։ Վարորդը մեռավ։ Ժողովուրդը դուրս թափվեց։ Կռիվն սկսվեց թուրքի հետ։ Մենք էլ ուզում էինք իջնել, մի ռուս օֆիցեր կար՝ չթողեց իջնենք։ Ռուս օֆիցերը հայրիկիս զենք տվեց։ Նա իջավ, սկսեց կռվել թուրքերի հետ։ Մենք վագոնի լուսամուտից նայում էինք, տեսնում էինք սպանվածներին, գետնին փռվածներին։ Ողջ մնացած թուրքերը փախան։ Ով մեռած էր՝ թողին, ով վիրավոր էր՝ քարշ տվին, վագոն բարձրացրին։ Գնացքը շարժվեց, մեզ հասցրեց Թիֆլիս։ Մեզ տարան տների հայաթները տեղավորեցին։ Հայրիկս գնաց ճատի հաց բերեց։ Մենք չենք կարող ուտել, մեզ անսովոր է կուկուրուզից հացը։ Թատրոն եկողները մեզ վրա նայում էին ու խղճում։ Գետինները փռված, պառկած էին երեխեքը։ Թիֆլիսում ձիերով ֆուրգոն բռնեցինք, գնացինք դեպի Ռուսաստան։ Հասանք Կուբան։ Բարձր վիշկա կար, վրեն մարդ կար կանգնած։ Դու մի ասա՝ դրանք չեչեն են, հիմա էլ դրանք հարձակվեցին մեզ վրա, սկսեցին կոտորել։ Մենք գնացինք հասանք Արմավիր։ Հիմա էլ Ռուսաստանում Չապա—ը՝ խուժաններով անխիղճ կերպով թալանում էր, սպանում։ Նա շատ անխիղճ մարդ էր, բեժընցիներին չէր սիրում։ Պուլիմյոտը ֆռացնում էր՝ բոլորին սպանում էր։ Էլի եկանք Ալեքսանդրապոլ։ Լավ է, որ հայրիկս Կարսում խանութ ուներ, դրանով մեզ փրկեց։ Իր ոսկիները պապաս ինձ վրա էր կապել։ Էդ ոսկիներով էլ փրկվանք։ Յոթ երեխա էինք, միայն ես եմ ողջ մնացել։

69 (69). ՓԱՌԱՆՁԵՄ ԿՈՍՏԱՆԻ ՏԵՐ-ՀԱԿՈԲՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1912 Թ., ԿԱՐՍ) Ծնվել եմ 1912 թվին Կարսում։ Կարսի մոտ, Զաիմ գյուղում ունեցել ենք գյուղական կալվածք, տուն, շատ անասուններ, հողամաս, որի վրա աշխատում էին մշակները։ Մշակները զբաղվում էին հողը մշակելով, վարում էին հողը, ցանում, հավաքում էին բերքը, խնամում էին անասուններին։ Հիշողությանս մեջ տպավորված է իմ պապը՝ Տեր-Հակոբը, որը տասներկու գյուղի քահանա էր — միաժամանակ սպասարկում էր Կարսի եկեղեցին։ Նա պատկառելի, սպիտակ մորուքով, շատ բարեկիրթ ու մաքրասեր անձնավորություն էր։ Հայրս՝ Կոստանը, արհեստավոր էր, ատաղձագործ, դարբին. սայլեր էր սարքում։ Նա շատ աշխատասեր — ընտանիք սիրող մարդ էր։ Ես ունեի չորս եղբայր — երկու քույր, այսինքն՝ վեց երեխա էինք։ Քույրերս՝ Սիրանուշը տասնչորս տարեկան էր, Արեգնազանը՝ տասնվեց։ Երեխաներից մեծը Հմայակն էր, ծնված 1899 թվին, հետո՝ Բագրատը, ծնված 1908 թվին, Գուրգենը՝ 1910 թվին — Հակոբը, որի ծննդյան թիվը չեմ հիշում. նա ինձանից էլ փոքր էր։ Հմայակը սովորում էր Կարսի գիմնազիայում — մասնակցում էր ուսանողական հավաքներին, որոնց նպատակն ու ծրագիրը ինձ ծանոթ չէին։ Հիշում եմ, երբ 1918 թվին թուրքերը հարձակվեցին, մերոնք պատրաստվում էին տանը հաց թխել։ Հանկարծ հայտնեցին, թե՝ «Ով կարող է, թող փախնի. թուրքերը վրա են տվել»։ Հայրս մի սայլ վերցրեց, մեզ նստեցրեց մեջը ու փախանք։ Ճանապարհին մեր սայլը գողացան, մնացինք մեր ոտքերի հույսին։ Հասանք Ղարաքիլիսա (այժմ՝ Վանաձոր)։ Այնտեղ մեզ նստեցրին ապրանքատար գնացքի բաց վագոնները — տարան։ Չհասած Թիֆլիս, թուրքերը կրակոցներով հարձակվեցին մեր գնացքի վրա։ Չգիտեմ ով որ կայարանում մեռավ, բայց զոհեր ունեցանք։ Հիշում եմ, որ մեզ իջեցրին Նավթլուղ կայարանը։ Այնտեղ կորցրեցինք իմ երկու քույրերին։ Մի մեծահարուստ, կարծեմ Մանթաշովն էր, օրը մեկ անգամ ճաշ էր բաժանել տալիս գաղթականներին։ Լուր եկավ, թե թուրքը ետ է գնացել։ Մենք վերադարձանք Գյումրի, որ գնանք նորից Կարս՝ մեր տունը։ Գյումրիում գտանք կորած քույրերիս — ոտքով գնացինք Կարս։ Մեր տունը ավերված գտանք։ Բայց մտանք — ստիպված ապրեցինք գարնանից մինչ— աշուն։ Բերքահավաքի ժամանակ թուրքերը նորից հարձակվեցին հայերի վրա։ Նրանք գրավել էին Կարսի բերդը — մնում էին այդտեղ։ Հայերը բանակ չունեին։ Բանակը ենթարկվում էր դաշնակներին, իսկ նրանք էլ չկային, փախել էին, — բանակը մնացել էր անպաշտպան։ Թուրքերը փակել էին փախուստի ճամփաները, մենք չկարողացանք փախչել։ Մեր գերդաստանի անդամներից շատերը կորցրին իրար։ Ես մնացի մեծ եղբորս՝ Հմայակի կնոջ՝ Սոֆյայի հետ Կարսի ձորում, որտեղ որբանոց կար։ Ընտանիքի մյուս անդամները փախել էին մայրիկիս՝ Սիմայի հետ։ Դրանք էին հայրս, քույրերս, եղբայրներս։ Մեծ եղբորս տեղը ընդհանրապես չգիտեինք։ Հետո իմացանք, որ նա մասնակցել է Մայիսյան ապստամբությանը, քանի որ նա շատ գրագետ էր, տիրապետում էր ռուսերենին — շատ գրքեր էր կարդացել։ Նա հետո ծառայում էր նորաստեղծ Հայկական բանակում որպես քաղաշխատող։ Մեր բարեկամները մեզ հետ որոշեցին գնալ Եր—ան, որտեղ հայրս պետք է իր արհեստը օգտագործեր՝ մեզ մի կերպ պահելու համար։ Եր—անում բոլոր գաղթականները լցվել էին Ս. Սարգիս եկեղեցու բակը, որտեղ ապրում էինք բաց երկնքի տակ։ Սկսվեց տիֆի — խոլերայի համաճարակը։ Հայրս մահացավ՝ հարյուրավոր ուրիշների հետ, որոնց դիակները սայլերով տեղափոխում էին ամբողջ օրը։ Կորցնելով մեր կերակրողին — բաց երկնքի տակ քանի որ հնարավոր չէր այլ—ս ապրել, մայրս որոշեց մեզ տանել Գյումրի, որտեղ մալարիայից մահացավ մեծ քույրս՝ Սիրանուշը։ Մայրս աշխատանք չգտնելով՝ մեզ տարավ որբանոց, իսկ ինքը հորեղբորս ծանոթների միջոցով տեղափոխվեց նրա մոտ։ Հորեղբայրս Կարսից փախնելով՝ հաստատվել էր Մեղրաշատ (Ղազանչի) գյուղում։ Մենք տեղավորվեցինք տարբեր որբանոցներում, ես՝ այժմյան բանտի տեղը, իսկ եղբայրներս՝ «Չաշկա չայ» (մի բաժակ թեյ) կոչված որբանոցում։ Հետագայում եղբայրներիս տեղափոխեցին պարոն Հակոբի որբանոցը, որը գտնվում էր այժմյան երաժշտական հինգերորդ դպրոցի տեղում։ Իսկ ինձ տեղափոխեցին Սլաբոտկի որբանոցը, մինչ— Հայաստանում հաստատվեցին սովետական կարգեր։ Քանի որ ապրուստի ոչ մի միջոց չկար, մեզ տեղափոխեցին այլ որբանոց, որը գտնվում էր այժմյան Մերկուրովի անվան թանգարանի շենքում — որը հովանավորում էին ամերիկացիները։ Մեր դպրոցի թարգմանիչն էր օրիորդ Սաթենիկը։ Որբանոցում մահացավ քույրս՝ Արեգնազը, իսկ Գուրգենին մահամերձ տուն բերեցին։ Եղբայրս՝ Հմայակը, գտնվում էր քաղաքացիական պատերազմում։ Հայաստանում արդեն հաստատվել էին սովետական կարգեր, սակայն պատերազմը չէր ավարտվել։ Դաշնակները փոխանակ մազապուրծ ազգը փրկեին, հետապնդում էին ապստամբության մասնակիցներին։ Շատ մասնակիցների նրանք սպանեցին Արգինի ձորում, որը գտնվում էր Կարսում։ Հմայակը ճակատագրի բերումով փրկվում է՝ փախչելով հայկական նորաստեղծ համար առաջին բանակ — աշխատում է որպես քաղղեկավար։ Սակայն նրանից մենք տեղեկություն չունեինք։ Նա ունեցավ մեկ տղա, որը 1920 թվի համաճարակին մահացավ։ Այդ ընթացքում հարսս՝ Սոֆյան, եղբորս հետ շրջում է պատերազմի դաշտում — օգնում վիրավորներին։ Նրանք լինում են Շուշիում, Զանգեզուրում, ապա՝ Դիլիջանում, որից հետո հայկական բանակը տեղափոխվում է Դիլիջանից Քանաքեռ։ Գնացող-եկող բանակայիններից մայրս հետաքրքրվելով՝ իմանում է նրա տեղը։ Մի քանի ուրիշ մայրերի հետ նա էլ ոտքով հասնում է Քանաքեռ, գտնում եղբորս։ Դա արդեն 1923 թ. էր։ Իմանալով հորս մահը — այն, որ մենք գտնվում ենք որբանոցում — որ ամերիկացին պատրաստվում է մեզ՝ որբերիս, Ամերիկա տանել, եղբայրս գալիս է Գյումրի, որպեսզի մեզ որբանոցից վերցնի։ Դա եղավ պատճառ, որ նա բանակից զորացրվեց։ Նրան աշխատանք տվեցին իրավապահ մարմիններում։ Նա տուն վարձեց քաղաքային այգու մոտ։ Եղբայրներս ու ես ընդունվեցինք դպրոց՝ սովորելու։ Բագրատը շատ լավ էր սովորում։ 1940 թ. ավարտեց Մոսկվայի Տիմիրյազ—ի անվան գյուղատնտեսական ակադեմիան, որից հետո երկար տարիներ նվիրվեց իր մասնագիտությանը, պատվով կատարելով իր գործը։ Նա մասնակցեց նա— Հայրենական մեծ պատերազմին — վիրավոր վերադարձավ 1944 թվին։ Ես ավարտեցի յոթնամյա դպրոցը — ամուսնացա։ Ունեցա լավ ամուսին, որը մեկնեց սովետական բանակ, սովորեց, դարձավ հրամանատար, լավ պարաշյուտիստ — այլն։ Նրան ուղարկեցին Լեհաստան (Ար—մտյան Ուկրաինա)՝ ծառայելու։ Մենք գնացինք ընտանիքով։ Այնտեղ ունեցա իմ չորրորդ երեխան։ Սկսվեց Մեծ հայրենականը՝ լեհական հենց այն քաղաքից, որտեղ մենք ապրում էինք։ Գիշերվա ժամը չորսն էր, լույսը բացվելուն պես ես չորս երեխաներով, բեռնատար մեքենայի մեջ, փախանք այդ քաղաքից։ Մենք բավական դժվարությամբ հասանք Հայաստան, Գյումրիում էլ տեղավորվանք։ Հիմա արդեն ութսունյոթ տարեկան եմ, թոշակի եմ անցած։

70 (70). ԽԱՆՈՒՄԱ æԸՆԴԻ æԱԼԻԼԻ ՊԱՏՄԱԾԸ* (ԾՆՎ. 1912 Թ., ԿԱՐՍ, ՂԸԶԸԼՂՈՒԼԱ Գ.) Ես ծնվել եմ 1912 թ. Կարսի Ղըզըլղուլա գյուղում: Պապս գյուղի ջրբաժանն էր: Մերոնք զբաղվում էին հողագործությամբ — անասնապահությամբ: Իմ հոր անունը æընդի էր: Իմ հոր տունը լավ տուն էր, իսկական օջախ էր: Ռսի չինովնիկները գալիս էին, մեր տունն էին իջ—անում, հյուրասիրվում: Մերոնք հայերի հետ շատ մտերիմ էին: Հայրս նույնիսկ հայերեն գիտեր: Մեր գերդաստանը հիսունյոթ հոգի էր: Բոլորը իրար հետ ապրում էին հաշտ ու համերաշխ: Մեր էդ մեծ գերդաստանից միայն ես եմ ողջ մնացել: Իմ հայրը ուներ մի եղբայր Ռըզգո անունով, իսկ մյուս եղբոր անունը Ղարո էր: Իմ հորեղբայր Սայիդը —ս շատ լավ հարաբերություններ ուներ հայերի հետ: 1918 թվին մենք —ս հայերի հետ, որպես եզդի քրիստոնյաներ, Կարսից գաղթեցինք, քանի որ մեր քրդական ադաթում կար, որ եթե տոհմը գնում է, բոլորը պիտի հետ—են միմյանց: Մենք Ալագյազի փեշերին ցեղակիցներ ունեինք, եկանք էնտեղ ու սըթըրվեցինք: Գաղթի ճամփին թուրքերը մեզ հետապնդում էին: Մեր հետ—ից էին գալիս ու հանդիպածին կոտորում: Էլ հայ, եզդի, իրար խառնված, փախչում էինք՝ մեր հետ—ից թողնելով լիքը դիակներ: Բայց մի կամուրջ կար, հիշում եմ մինչ— օրս, էնտեղ թուրքերը հարձակվեցին մեր վրա, սկսեցին սպանել —՛ հայերին, —՛ եզդիներին: Սպանում, գցում էին գետը: Գետի մեջ դիակները իրար վրա կուտակված էին: Էդտեղ հրացանով սպանեցին նա— իմ հորն ու մորը: Իմ հորեղբորս թաքցրել էինք կողինքների ծալքերի մեջ, — նա փրկվավ: Իմ հորեղբայրս վեր կալավ ինձ ու իր տղին՝ Քամելին, ոտքով եկանք, հասանք Աշտարակ: Արդեն 1920 թիվն էր: Աշտարակում մանկատուն կար, որի տնօրենը եզդի Ալիխանն էր: Բայց նա մեզ տեր չկանգնեց, ասաց՝ փաստաթուղթ չունեք: Էդ մանկատանը —՛ հայ կար, —՛ եզդի, —՛ նույնիսկ թուրք երեխա: Մի թուրք աղջիկ կար շատ սիրուն Թելլի անունով: Այդ մանկատունը հարուստ Բեկլարի տունն էր, որ պետությունը նրա ձեռքից վերցրել էր ու մանկատուն դարձրել: Հորեղբայրս մեզ թողել, գնացել էր: Մենք՝ ես ու Քամելը, մնացինք մանկատնից դուրս: Գիշերը քնում էինք պատերի տակ, ցերեկը՝ մուրացկանություն անելով, մեր գոյությունը պաշտպանում: Ի՞նչ անենք, սոված ենք, հաց ենք հավաքում: Էնտեղ մի կին կար, Սոֆի-ծալո էին ասում: Դա մի օր ինձ կանչեց, ասաց. «Աղջիկ զավակ ես, մի՛ գնա մուրացկանություն անելու, արի՛, քեզ տեղ կտամ իմ տան հայաթում»: Նա ուներ տղաներ՝ Վարդան — Տիգրան ու մի աղջիկ՝ Արփենիկ անունով: Սոֆի-ծալոն նրանց խնդրեց, որ մի թուղթ բերեն, որ եզդի ալիխանին ցույց տանք: Տղաները էդպես էլ արեցին: Ալիխանը մեզ ընդունեց մանկատուն: Օղորմի էդ Սոֆի-ծալոյին, քանի որ մենք նրա շնորհիվ ողջ մնացինք: Հորեղբորս տղան՝ Քամելը, տիֆ ընկավ: Ես մեջքիս առա նրան, տարա Աշտարակի հիվանդանոցը, բայց նա էնտեղ մահացավ: Հովհաննես Թումանյանը մի օր իր աղջկա՝ Նվարդի, հետ եկավ Աշտարակի եզդիների մեր որբանոցը: Նա խտրություն չէր դնում հայի ու եզդու միջ—: Մեր գլուխները շոյեց ու ինձ հարցրեց. «Աղջի՛կ ջա՜ն, ո՞նց ես»: Ես ամաչեցի, գլխովս նշան արի, որ լավ եմ: Ես մանկատանը մնացի մինչ— 1926 թիվը, երբ հրաման եկավ, որ բոլոր որբանոցները պիտի միացվեն ու տարվեն æալալօղլի, որ հետո կոչեցին Ստեփանավան, — որը դարձավ որբանոցների կենտրոնը: Հետո հրաման եկավ, ում հասակը բռնում է, տանեն Լենինական (այժմ՝ Գյումրի), տեքստիլ-տրիկոտաժի ֆաբրիկա է բացվում՝ էնտեղ աշխատելու: Ես էլ ուզեցի գնալ, բայց ինձ թույլ չտվին: Հետո ճարպկությամբ մտա գնացողների շարքերը, հասա Լենինական: Էնտեղ ճաշի չեք էին տալիս, որ ճաշ ուտենք: Ձեռներս փող չկա: Մեր ճաշի չեքերը ծախեցինք, էդ փողով տոմս առանք, եկանք Եր—ան: Էդ արդեն 1929 թիվն էր: Որբերը, որ գալիս էին Եր—ան, գնում, ներկայանում էին Լուսժողկոմատ: Էնտեղ մի բարի հայ մարդ մեզ շատ օգնեց, ասաց. «Մենք ձեզ ճրագով էինք ման գալիս, լույսով գտանք: Աղասի Խանջյանը եզդիների տեխնիկում է բացել, ձեզ կուղարկեմ էնտեղ՝ սովորելու»: Ես էլ գնացի եզդիների տեխնիկումը, որի առաջին տնօրենն էր նշանակված æասըմե æալիլը: Էնտեղ մեզ ձրի հագուստ, սնունդ տվեցին, ուսում ստացա, հետո էլ ամուսնացա æասըմե æալիլի հետ: Էնպես որ հայերի օգնությամբ — նրանց շնորհիվ փրկվանք, տուն-տեղ եղանք: Օղորմի էդ հայ բարի մարդկանց, որ մեզ օգնեցին: Իմ երեխեքը հայկական կրթություն ստացան. Օրդիխանը — æալիլը դիսերտացիա պաշտպանեցին, գիտական աստիճաններ ստացան, իսկ աղջիկս՝ æեմիլեն, որը երաժիշտ է, ինքն էլ լավ, խելացի երեխաներ է հասցրել — թոռների հետ հիմա ինձ էլ է պահում: Ես շատ շնորհակալ եմ իմ զավակներիցս: Ես էլ իմ թոռներով եմ ուրախանում:

• Թեպետ ազգությամբ եզդի Խանումա æալիլը արդեն առաջացած տարիք ունի — անկողնային հիվանդ է, բայց հրաշալի հայերեն է խոսում — իր ամուսնու՝ æասըմե æալիլի հետ դաստիարակել ու հասցրել է ուսումնառու — գիտնական զավակներ:
• Հին Եր—անի շուկան:

71 (71). ԱՂԱՍԻ ԱՐՇԱԿԻ ԿԱՐՈՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1913 Թ., ԿԱՐՍ, ԾՊՆԻ Գ.) Կարսը ռուսական գաղութ էր։ Ռուսաստանը եվրոպական երկրների հետ պատերազմի մեջ մտավ — իր զորքը տարավ ճակատամարտ։ Նախ՝ ինչու՞ է մեր գյուղը Ծպնի կոչվում։ Դրա պատասխանը հետ—յալն է։ Գետը որ հոսում է գյուղի միջով, գյուղը բաժանում է երկու մասի։ Դրա համար էլ կոչվել է Ծպնի։ Առաջին գաղթը եղավ 1918 թ., երբ թուրքերը հայերին ստիպեցին տեղահանվել։ Տիգոր գյուղը ցարական Ռուսաստանի ժամանակ զինվորական նստավայր էր, մեր գյուղից երեք-չորս կմ. հեռու էր։ Թուրքերը զինված եկել, ստիպում էին հայերին ընդունել թուրքական կրոնը — նրանց սովորությունները։ Հայերը չէին ուզում — դիմադրել էլ չէին կարող, քանի որ մեր ուժերը թույլ էին. ստիպված գաղթի ճամփան բռնեցին։ Հիշում եմ մեր ընտանիքը. հայրս ինձ ու քրոջս, որը ինձնից երկու տարի մեծ էր, բարձրացրեց սայլի վրա, կապեցին մեզ, որ չընկնենք։ Թուրքերը ճանապարհին կրակում էին մեզ վրա։ Մենք ստիպված փախչում էինք։ Հիշում եմ, ճանապարհին հայրս սայլը կանգնեցրեց, ես ու քույրս սայլից վար իջանք։ Մեր գյուղի քարավանն էր այդ։ Մի տղա մոտեցավ ինձ, հորս հրացանն իմ ձեռքին էր, ուզեց, ես՝ չտվի, ընկա, թ—ս կոտրվեց։ Պապիս եղբայրը սնխչի էր, կապեց։ Ծպնիից ճանապարհը դեպի կենտրոն՝ այսինքն դեպի Կարս էր գնում։ Երբ մտանք Կարս, մայրս ասաց. - Էս Կարսն է։ Ես ու քույրս գլուխներս բարձրացրինք, տեսանք Կարսը՝ ափսեի նման, շրջապատված բարձունքներով, վեր—ում երկու բերդ կար։ Երբ Կարսի միջով անցանք, առաջին անգամ տեսա քաղաքը։ Տեսա մարդկանց, խանութներ։ Դա ավելի հարուստ էր, քան մեր Ծպնի գյուղը։ Մենք Կարսից էլ դուրս եկանք։ Գնացինք Ալագյազի ստանցիան։ Արազը անցնելիս՝ վարարման ժամանակն էր, մեր ժողովրդի կեսին ջուրը տարավ։ Ես սայլի վրա էի, ջրի միջից անցնելիս մեր սայլի կեսը ջրի մեջն էր խրված, քաշելով, քաշելով դուրս հանեցինք։ Մեր գերդաստանը քսաներեք հոգի էինք։ Արաքսը անցնելուց հետո շատ քիչ մնացինք։ Հայրս ուզում էր գնալ Եր—ան, բայց Մաստարայի — Թալինի հատման կետում թուրքերը կողոպտեցին — սպանեցին նրան։ Հորեղբայրս մեր անասունները տարել էր Մաստարայի տափարակը արածացնելու, թուրքերը հարձակվում են հորեղբորս վրա, անասունները խլում են, նրան — իր ընկերոջը սպանում, անասուններին քշում, տանում։ Մենք էդ օրվանից մնացինք առանց անասունի։ Մաստարայում նույնիսկ գետնին ընկած ցորենի հատիկը հավաքում էինք, քանի որ ծայր աստիճան աղքատացանք։ Հետո պապս վարակվեց խոլերայով — մահացավ։ Թուրքերը Մարալիկի մոտ պապիս եղբորը հետապնդում են, սպանում են —՛ նրան, —՛ նրա կնոջը, —՛ նրանց տղային՝ Վաչագանին։ Հետո, թե մենք ինչպես ենք վերադարձել մեր գյուղը՝ չեմ հիշում, բայց եկանք գյուղ։ Մեր գյուղն ամբողջովին ավերված էր։ Մեր տները քանդել էին — անգամ մեր հացատները պարպել էին։ Մենք սկսեցինք ապրել այնտեղ։ Գյուղում մենք ունեինք ցորեն պահելու գետնափոր հորեր։ Մայրս իմ ու քրոջս ձեռքը բռնելով՝ բարձրացավ դիմացի բլուրը, որտեղ մեր գոմերն էին։ Էնտեղ էին մեր ցորենի հորերը, գնում էինք մի քիչ ցորեն բերելու, որ ուտենք։ Տեսանք, որ թուրքերը ցորենի հորը գտել ու թալանել էին։ Ոչ մի հատիկ չէին թողել, գոմերն էլ այրել էին։ Այդ ժամանակ մայրս ցույց տվեց թուրքերի հողերը — ասաց. - Սպասի՛ր, մի քիչ բանջար հավաքեմ, գնանք։ Այդ ժամանակ թուրքերը սկսեցին մեր ետ—ից վազել, որ բռնեն։ Մենք շնչակտուր բլուրից ցած իջանք — փախանք։ Ռուսական կառավարությունը, տեսնելով այդ վիճակը, կազմակերպեց սովյալների համար օգնություն՝ սնունդ, հագուստ։ Գյուղում սովամահ եղողների թիվը շատ-շատ էր, քանի որ —՛ հիվանդ էին, —՛ սոված էին։ Մեզ գարի տվին, որ ցանենք։ Մենք — բոլոր գյուղացիները անասուն չունեինք, որ հողը վարեինք։ Քեռիս եկավ մեր գարու տեղը վարեց, ցանեց ու գնաց իրենց Զրչի գյուղը։ 1919 թ. երկրորդ գաղթի ժամանակ, երբ որ գարին ցանեցինք — դեռ ոչինչ չունեինք, դաշտից ավելուկ էինք քաղում։ Հատիկների սերմը աղում էինք, հաց էինք թխում — այդ կանաչիի հետ ուտում էինք։ Ես — քույրս, մեր ամբողջ ընտանիքը անհամբեր սպասում էինք, որ այդ գարին հասունանա, տանենք, աղանք, որ հաց թխենք, ուտենք։ Այդպիսի մեծ կարոտով սպասում էինք գարու հասնելուն։ Գարին հասունացավ, քաղեցինք, փայտերով ծեծեցինք, չորացնում էինք, որ տանենք աղաց՝ ալյուր դառնա, հայտնեցին, որ Ռուսաստանը Կարսը հանձնել է թուրքերին, — թուրքերը գալիս են։ Մեզ մնում էր միայն՝ փախչել։ Նորից մենք բռնեցինք գաղթի ճամփան, Մենք այն ժամանակ ո՛չ անասուն ունեինք, ո՛չ ապրելու հնարավորություն, դատարկ, կիսատկլոր, ոտաբոբիկ նորից գաղթեցինք։ Ընտանիքի մի մասն էլ փոքր երեխաներով ճանապարհին կոտորվեց։ Օրինակ, պապիս եղբոր կինը փախուստի ժամանակ իր կրծքի երեխային գցում է ճանապարհին, քարերի վրա, քանի որ չէր կարողանում տանել երեխային։ Պապս ճանապարհին նկատում է, որ երեխան իր եղբոր կնոջ ձեռքին չէ, հարցնում է. - Անու՜շ, որտե՞ղ է երեխան։ Անուշը պատասխանում է. - Ես ինքզինքս չեմ կարողանում տանել, ճամփին թողի քարերի վրա։ Պապս, որ մեծն էր, փոքր եղբորն ասում է. - Գնա՛, երեխային ետ բեր։ Փոքր եղբայրը գնում, ետ է բերում երեխային։ Եկանք հասանք Ալագյազի ստանցիան։ Մերոնցից շատերը կոտորվել էին։ Հասել էինք Մաստարա։ Փոքր երեխաները հիվանդացել էին, սոված, հիվանդ՝ մահացան։ Մեր ընտանիքը 23-ից մնացել էր 12 հոգի։ Ալագյազի ստանցիայում՝ Մաստարայում, երկու-երեք օր մնացինք։ Ասին. «Թուրքերը գալիս են Մաստարայի վրա»։ Մայրս իմ ու իմ քրոջ ձեռքը բռնած՝ փախավ Եր—ան։ Թուրքերը կրակում էին բարձունքից։ Մենք ոտաբոբիկ էինք։ Ճամփան քարոտ էր ու փշոտ։ Այդ ճանապարհով փախնելով՝ հասանք Էջմիածին։ Էնտեղ մայրս քրոջս հանձնեց ամերիկյան որբանոց։ Արդեն 1919 թվի աշունն էր, երբ հասանք Եր—ան։ Ցախի մեյդանում անասունի շուկա էր։ Մենք՝ գաղթականներս, սոված էինք։ Մեծ քանակությամբ գաղթականներ էինք. երեսուն–քառասուն ընտանիք տեղավորվանք մի խանի մեջ, որտեղ լույս չկար՝ մութը ընկնելուն պես պառկում էինք։ Եր—անում տարածված էին սուր վարակիչ հիվանդություններ՝ բծավոր տիֆ, խոլերա։ Մարդիկ մեռնում էին ամեն րոպե, նույնիսկ փողոցում քայլելու ժամանակ։ Եր—անի փողոցներում ամեն օր շրջագայում էին հատուկ սայլեր՝ մահացածների դիակները հավաքելու համար։ Այնպիսի աղքատության էին հասած մարդիկ, որ մահացած մարդկանց շորերը հանում էին, մերկ վիճակում գցում էին սայլի մեջ, որը տանում գցում էր փոսը։ 1920 թվին միայնակ — հուսահատ մնացած մայրս ամուսնացավ մեր գյուղացիներից մեկի հետ, որի անունը Կարո էր։ Կարոն մեզ տարավ Արամուս գյուղը։ Էնտեղ երկու ամիս մնացինք։ Խորթ հայրս մորս ասում էր. - Երեխեքիդ տար որբանոց, ես չեմ կարող պահել։ Մայրս էդ ժամանակ հղի էր, ոտքով Արամուսից, ոտաբոբիկ, բերեց Եր—ան ինձ, հանձնեց տատիկիս՝ հորս մորը։ Հորեղբորս կինը, որն ապրում էր տատիս հետ, ասաց. - Մենք մեր գլուխը չենք կարող պահել, տար որբանոց։ Մի օր Արարատ տրեստի՝ Շուստովի գործարանի բակում կատարում էին մանուկ, անտեր երեխաների հավաքագրում։ Այնտեղ հավաքված երեխաների թիվը հազարից ավելի էր։ Իմ հերթը դեռ չէր հասած, ինձնից առաջ երկու հարյուր հոգի կար, երբ սահմանափակեցին ցուցակագրումը։ Երբ բոլորը ցրվեցին, հորեղբորս կինը մոտեցավ Շուստովի գործարանի բակի փայտե դարպասին, նկատեց, որ ներք—ի մասում տեղ կա՝ երեխային կարող է անցկացնել, ինձ ասաց. - Հլա մի հատ գլուխդ մտցրու, տես, կարո՞ղ ես անցնել։ Ես գլուխս մտցրեցի, տեղավորվեց, ինքն էլ ետ—իցս հրեց, ես ընկա ներս, գնացի խառնվեցի բակում գտնված երեխաներին։ Երեկոյան ժամին մեզ նստեցրին սայլերը, տարան Էջմիածին։ Սայլի մեջ գտնվող երեխաները կիսամերկ էին, կեղտոտ, ոջլոտ, տառապում էին քոսով։ Մեզ տեղավորեցին Հռիփսիմեի տաճարի խուցերի մեջ։ Առավոտյան եկան հոգ—որականները, սկսեցին ստուգել, թե քանի երեխա են բերել։ Կարդացին ցուցակը։ Իմ անունը ցուցակում չկար։ Վարդապետներից մեկը կարգադրեց, որ ինձ ետ ուղարկեն Եր—ան, բայց մի բարձրահասակ հոգ—որական տեսավ, որ ես լաց եմ լինում, խղճաց, հրամայեց, որ ցուցակում ավելացնեն։ Բոլոր երեխաների 90 տոկոսը քոսով վարակված էր։ Ամեն առավոտ վառարանները վառում էին, որբերը կանգնում էին վառարանի կողքը, տաքանում էին — քյուքյուրդից պատրաստված մածուկը քսում էին մարմիններին, որ այն ժամանակ միակ քոսի բուժումն էր։ Այդպես երկու ամիս հետո հազիվ ոմանք բուժվեցին։ Իմ՝ Էջմիածնում գտնված ժամանակ քույրս եղել է Էջմիածնի աղջիկների որբանոցում, բայց ես նրան չէի ճանաչում։ Տատս գալիս է Եր—անից՝ քրոջս տեսնելու, տեսնում է, որ քույրս մերձիմահ է։ Պառավ կինը շալակով Եր—ան է բերում նրան, բայց քույրս մահանում է 1920 թ.։ Նա թաղված է Կոմիտասի այգում։ Մայրս 1920 թ. Արամուսում գտնված ժամանակ ծննդաբերում է։ Խնդրում է գյուղացիներից մեկին՝ հայտնեն տատիկիս, որ իր մի հատիկ տղա՝ Աղասուն բերեն իրեն մոտ, քանի որ ինքը զգում է, որ մահամերձ է։ Ինձ տատիկս բերեց Եր—ան, Եր—անից էլ Արամուս, բայց արդեն մայրս մեռած էր։ Նորից գնացի Էջմիածին, իմ որբանոցը, որը տեղափոխեցին Ստեփանավան։ Ստեփանավան գտնված ժամանակս ես տրախոմայով հիվանդացա։ Ամեն օր հիվանդ երեխաների հետ ինձ տանում էին բուժարան՝ կապույտ շիբ էին քսում աչքերիս։ Մի օր մեր շարքը կանգնեց Ամերիկյան որբանոցների պահեստների դիմաց, քանի որ մի երեխա իրեն վատ էր զգում։ Այդ ժամանակ ինձ մոտեցավ այդ պահեստի բանվորներից մեկը, որի անունը Անտիկ էր։ Հարցրեց. - Որտեղացի՞ ես։ - Ծպնեցի եմ, - ասացի ես։ Նա ինձ ասաց. - Բա ինձ չե՞ս ճանաչում, ես քու հորաքրոջ տեգրն եմ։ Այդ ժամանակ ես կորած էի ամբողջ գերդաստանիս համար։ Անտիկի միջոցով կարողացան իմանալ իմ տեղը, քանի որ հետո մեր մանկատունը տեղափոխեցին Ալեքսանդրապոլ, Պոլիգոն էր կոչվում։ Ինձ հետ Շիրազն էր, Ալազանը։ Այստեղ դրությունը շատ վատ էր։ Օրերն անց էինք կացնում կիսաքաղց վիճակում, քանի որ որբանոցի սննդի պահեստը այրվել էր, — մթերք չկար։ Տատիկս եկավ Ալեքսանդրապոլի որբանոցը՝ ինձ տեսնելու, — մինչ— 1927 թ. տատիկս այլ—ս ինձ տեսնելու կամ կանչելու հնար չունեցավ։ 1927 թվին, երբ ամերիկացիները, Սովետական Միության պահանջով, այն որբերին, որոնք բարեկամներ ունեին, ուղարկում էին նրանց մոտ, իսկ հարազատ չունեցողներին հանձնում էին սովետական մանկատուն, այդ ժամանակ հայտնեցին բոլոր երեխաների բարեկամներին, որ իրենց երեխաներին գան վերցնեն մանկատնից։ Ես չունեի ոչ մի հարազատ, որ ինձնով հետաքրքրվեր։ Թալինցի մի մարդ, որը չուներ երեխա, ցանկություն էր հայտնել որբանոցից մի հոգեզավակ վերցնել։ Թալինցի մի երեխա, որ ինձ հետ գտնվում էր որբանոցում, պատմել էր իմ մասին, որ ես չունեմ ոչ մի հարազատ — կարող է գալ ինձ վերցնել։ Այդ մարդը գրում է Լենինականի որբանոցին, որ, իբր թե, ես իր եղբոր տղան եմ — ցանկանում է ինձ վերցնել, բերել Թալին։ Նամակ է գրում որբանոց, որ Աղասի Արշակի Սահակյան անունով տղան իր եղբոր տղան է։ Բայց Լենինականի որբանոցում այդ անունով երեխա չեն գտնում։ Բոլոր Աղասիներին հավաքում են, հարց ու փորձ են անում, հետո կանգնեցին ինձ վրա։ 1927 թ. աշնանը ինձ, տասնհինգ երեխաների հետ, նստեցրին սայլի վրա, բերեցին Թալին։ Այնտեղ նկատեցին, որ մի մարդ մոտեցավ խմբի ղեկավարին — հարցրեց, թե ո՞րն է Աղասին։ Ես զգացի, որ դա մեր բարեկամը չէ։ Եվ շատ էի վախենում, նրանք երեխաներին տանում ոչնչացնում էին։ Ես չգնացի, ասի. - Դա իմ հորեղբայրը չի։ Ես Թալինում շատ մեծ աղմուկ բարձրացրեցի, այնտեղ կային շատ գյուղացիներ։ Խմբապետն էլ նկատեց, որ անհնար է իմ կամքը կոտրել, ստիպված ինձ ետ տարավ Լենինականի մանկատունը։ Չանցած տասնհինգ օր, այդ աղմուկի մասին իմանում է Փիրմալաքում ապրող պապիս եղբայրը — ասում է. - Դա իմ եղբոր թոռն է։ Գրելով մանրամասն տեղեկություններ իմ պատկանելիության մասին, մեկ ամսից հետո ինձ բերեցին Փիրմալաք։ Ես մանկատնից հետո եկա տատիս գտա։ Եկա՝ Փիրմալաք չմնացի։ Պապիս եղբայրը ինձ բերեց Ալագյազի ստանցիան, որտեղ անասնաբուծական ֆերմա կար։ Պապիս քրոջ մոտ հինգ օր մնացի, հետո ոչխարները բարձեցին, ինձ էլ գցեցին ոչխարների մեջ, վագոնի դուռը փակեցին։ Պարավոզը ամեն ստանցիան կանգնում էր՝ ջուր, փայտ վերցնում։ Երբ ես Եր—ան հասա, կեղտի մեջ կորած էի։ Եկել եմ Եր—ան, մոռացել եմ տատիս տունը որտեղ էր։ Եկա, կանգնեցի 26 կոմիսարների այգու մոտ։ Ինձ մոտեցավ մի համբալ՝ փալանը մեջքին, ասաց. - Ինչի՞ ես կանգնել։ - Որբանոցից եմ գալիս, տատիս տունը չգիտեմ ու՞ր է։ - Որտեղացի՞ ես, - հարցրեց նա։ - Ծպնեցի եմ։ - Ես ծպնեցի ճանաչում եմ, արի քեզ տանեմ, նա կասի քո հարազատների տեղը։ Բերեց ինձ Ղանթարը*։ Հարց ու փորձ արեց, ինձ տարավ պապուս եղբոր աղջկա ամուսնու՝ Արշալույսի խանութը։ Արշալույսն ասաց. - Նստի, խանութը որ փակեմ, քեզ ցույց կտամ տատուդ տունը։ Իրիկունը էդ մարդը ինձ տարավ ոչ թե տատուս, այլ՝ հորաքրոջս տունը։ Երբ հորաքույրս իմացավ՝ լաց եղավ։ Գնաց տատիկիս կանչեց։ Տատս իմ հորեղբոր աղջկա հետ միասին եկավ ինձ տեսնելու։ Երբ ես տեսա էդ աղջկան ասի. - Ես էս աղջկան տեսել եմ որբանոցում։ Դու մի ասա, դա իմ հալալ հորեղբոր աղջիկն էր՝ չեմ իմացել։ Տատս այն ժամանակ ապրում էր մի մասնավոր մարդու տան միջանցքում։ Երբ ինձ տեսան, որ տատիս հետ պիտի ապրեմ, տանտերը ասաց տատիս. - Էլ իմ տանը չես մնա։ Երկու ամիս ապրել ենք փողոցում։ Հետո քաղսովետը մեզ մի հատ մառան հատկացրեց, որը քանդված դուռ ուներ, բայց լուսամուտ չկար։ Իմ գոյությունը պահպանելու համար շուկայում ջուր եմ ծախել։ Իմ ընկերների օգնությամբ գնացել, ընդունվել եմ պիոներ կազմակերպության մեջ։ Ամեն կիրակի օր մենք պիոներական հավաք էինք անում, որտեղ անցնում էինք մարմնամարզություն — զեկուցումներ էինք լսում։ Մի անգամ Ժողկոմխորհի շենքի բակում ֆիզիկական կրթության ժամանակ ես հագել էի կարճ շորթիկ, մեջքս կապած էի շորի նեղ կտորով։ Մարմնամարզության ժամանակ կտորը պոկվեց, շորթիկս վրիցս ընկավ, երեխաներն սկսեցին ծիծաղել ինձ վրա։ Այդ ժամանակ Հայկ Ազատյանը կարգադրեց պիոներ ջոկատավարին, որ պարապմունքից հետո այդ երեխային տանեն իր մոտ։ Ինձ տարան։ Նա կանչեց կանանց բաժնի վարիչ Սիրուշ Մակինցին, որ ինձ հագցնեն։ Ֆինբաժնի վարիչը ինձ թոշակ նշանակեց 20 ռուբլի — տեղավորեց Կոնդի դպրոցի չորրորդ դասարանում՝ սովորելու, նա— կարգադրեց, որ քաղսովետը ինձ սենյակ հատկացնի։ Սովորեցի նա— Աբովյան դպրոցում։ Ավարտելով՝ սովորեցի շինարարական ուսումնարանում, Պետհամալսարանի տնտեսագիտական ֆակուլտետում։ Աշխատել սկսեցի։ Մասնակցեցի Հայրենական մեծ պատերազմին։ Այժմ թոշակառու եմ։ Ես ինձ գտել եմ, բայց արդեն շատ մեծ եմ։

72 (72). ԷՄՄԱ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆԻ ԱՍԱՏՐՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1914 Թ., ԿԱՐՍ) Ծնվել եմ 1914 թվին Կարսի գավառի Օրթա-Քադիկլար գյուղում, գյուղի հոգ—որական Տեր-Ստեփանի բազմանդամ՝ քսանութ հոգիանոց ընտանիքում։ Հայրս չորս եղբայր էին։ Առաքելական եկեղեցին, որ գտնվում էր գյուղի կենտրոնական մասում, սպասարկում էր երեք գյուղերի՝ Բաշ-Քադիկլարի, Օրթա-Քադիկլարի — Ներքին-Քադիկլարի բնակչությանը — բարձրադիր դիրք էր գրավում այդ տարածքում՝ գեղեցիկ տեսարաններով ու գետակներով շրջապատված։ Գյումրի քաղաքի ուն—որ ընտանիքների համար այդ վայրը համարվում էր հանգստի վայր։ Տատիկս՝ գեղեցկուհի Նանաջանը, որը Գյումրիի հայտնի աշուղ Շերամի ազգակցուհին էր, Տեր-Ստեփանի հետ կազմում է մի ամուր ընտանիք՝ ունենալով չորս արու զավակ — երկու աղջնակ։ Այս բոլորի մասին ինձ պատմել է մայրս։ Տղաներից ավագը՝ Տեր-Մարտիրոսը, զբաղվում էր անասնապահությամբ՝ մոտակա գյուղերի հետ կատարելով մթերքների փոխանակություն, հոգում իր բազմանդամ ընտանիքի պարենի ապահովությունը։ Մյուս տղային՝ Արիստակեսին, ուսման են ուղարկում Կարսի հոգ—որ դպրոցը, որպեսզի հետագայում փոխարինի պապիկիս։ Իմ հայրը՝ Հարությունը, ավարտելով Բաշ-Քադիկլար գյուղի միջնակարգ դպրոցը, շարունակում է բարձրագույն կրթությունը հեռավոր Ամերիկայի Նյու Յորք քաղաքում։ Նա նպատակ ուներ վերադառնալ — իրենց գյուղում դպրոց բացել։ Երբ լրանում է իմ ծննդյան չորս տարին, հայրս՝ Հարություն Տեր-Ստեփանյանը վերադարձավ ԱՄՆ-ից՝ կրթություն ստացած, բայց չկարողացավ իր երազանքը իրականացնել — դպրոց բացել գյուղում։ Հորս վերադառնալուց մեկ ամիս անց գյուղերը խառնվեցին իրար, քանի որ լուր ստացել էին, որ թուրքերը վերցրել են Կարսը։ Ռուսական գունդը՝ համալրված հայ զինվորներով, ամուր դիմադրություն է ցուցաբերել, սակայն թուրքական բազմահազար հրոսակները՝ թնդանոթներով լավ զինված, գրավում են Կարսի բերդը, լրիվ կոտորելով նրա պաշտպաններին՝ դիակները թափելով Կարսա գետը։ Այդ պաշտպանության ժամանակ զոհվեց նա— մեծ եղբայրս։ Փոքր եղբորս — հորեղբորս մորթեցին, իսկ պապիս՝ Տեր-Ստեփանին, գազանաբար սպանել են եկեղեցում ծիսակատարություն կատարելիս։ Մեծ հորեղբայրս՝ աղա Մարտիրոսն էր, թուրքերը բռնում են նրան, շորերը հանում, ուզում են գցել կրակի մեջ, այրել։ Երկու թուրք ճանաչում են, ասում. - Սա մեր անասունները պահող աղա Մարտիրոսն է, ձեռք չտանք։ Մեծ հորեղբայրս էդպես փրկվում է։ Փոքր հորեղբորս տարել էին բանակ, էնտեղ խոլերայից մահացել էր։ Սկսվեց գաղթը՝ քարավաններով։ Գաղթի ճամփան անտանելի էր, սոված, ծարավ քայլում էինք անընդհատ։ Ճանապարհին թուրքերը հարձակվում էին մեզ վրա։ Վերջապես մենք լցվեցինք Հոռոմի ձորը։ Էդ Անիի ավերակների մոտն էր։ Մենք թաքնվեցինք։ Հետո ռուսական զորքը եկավ, մեզ հասցրեց Գյումրի։ Մեր ընտանիքից մի քանիսին միայն հաջողվում է փախչել, հասնել Գյումրի։ Հիմա ես քսանութ հոգիանոց մեծ տերտերի ընտանիքի միակ կենդանի վկան եմ, ութսուներեք տարեկան եմ — լավ հիշում եմ, թե— այդ ողբերգական տարիներին եղել եմ հինգ-վեց տարեկան։ Այժմ էլ աչքիս առաջ են ջարդերի տպավորությունները՝ մեծ քույրիկիս՝ Արաքսյայի, ուսերին նստած փախչում էինք, անցնելով բազմաթիվ մորթոտված դիակների միջով։ Մի կերպ անցանք Արփաչայը — հայտնվեցինք Գյումրի քաղաքում։ Այնտեղ մեզ մի ընտանիք պատսպարեց։ Հետագայում ամուսնանալով Լենինականի դեպոյի մետաղագործ երիտասարդ Ցոլակ Ասատրյանի հետ, ունեցա երեք արու զավակ։ Հետո տեղափոխվել ենք Եր—ան։ Ակտիվ մասնակցել եմ մեր հանրապետության կառուցմանը — բարգավաճմանը։

73 (73). ՍՏԵՓԱՆ ՄԱՐՏԻՐՈՍԻ ՀՈՎԱԿԻՄՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1910 Թ., ԱՐԴՎԻՆ, ՏԱՆՁՈՏ Գ.) Մեր ընտանիքը ապրում էր Արդվինի Տանձոտ գյուղում։ Հայրս եղել է կաշեգործ։ Նա գեղեցիկ ու հաղթանդամ տղամարդ էր։ Պապս ուն—որ էր — իր գեղեցիկ աղջկան ամուսնացրել էր հորս հետ։ 1914 թ. դեպքերը ես չեմ տեսել։ Բայց պատմում են, որ թուրքերը եկել են Օլթի, կապկպել են հայ տղամարդկանց ու տարել են Տանձոտի մոտ վտակի ձորը՝ գնդակահարել։ Այդ ժամանակ եթե ռուսական զորքը չնահանջեր, մենք չէինք գաղթի։ Մեզ սայլակներով տարել են Արդահան։ Մենք առաջից, ռուսական զորքը՝ ետ—ից։ Ռուսական զորքը մեզ թողեց Արդահանում, ինքը գնաց։ Մեզ լցրին ռուսական զորանոցները։ 1918 թ. գիշերը Արդահանի կամրջով թուրքերը եկան՝ զինված կացիններով ու գերանդիներով։ Մենք թաքնված էինք այդ շինության մեջ։ Եկան, մտան, խուզարկեցին, իրար վրա դարսված անկողինների տակից երկու թաքնված տղամարդ դուրս քաշեցին, տեղնուտեղը նրանց սպանեցին։ Մեր հայ ֆեդայիներին կախաղան հանեցին — գիշերն էլ նրանց վրա նավթ լցրին, որ վառվեն ու մթության մեջ լուսավորեն շրջապատը։ Այդ ահավոր տեսարանը ես չեմ կարող մոռանալ։ Դա 1918 թ. էր, մենք մնացել էինք զորանոցի մեջ գերի, երբ թուրքերը եկան շրջապատեցին մեր շենքը — շուրջը նավթ թափեցին, որ վառվի շենքը — մենք մեջը ծխով մեռնենք։ Շենքի մեջ մնացել էինք մենք՝ երեխաներս ու կանայք։ Տասնչորս–տասնհինգ տարեկան աղջիկներին արդեն փախցրել տարել էին։ Այդ ժամանակ էլ Ախալքալաքում գերի էին վերցրել թուրք խաներին ու բեկերին՝ իրենց ընտանիքներով ու ասել էին թուրքերին. «Եթե զորանոցի միջի հայերին ձեռք տաք, մենք կսպանենք այս բարձրաստիճան թուրքերին՝ իրենց ընտանիքներով»։ Այսպիսով մեզ հրաշքով ազատ արձակեցին։ Ես, մայրս, տատս — փոքր եղբայրս ազատվեցինք։ Իսկ երկու եղբայրներս, հայրս, պապս, քեռիս — ուրիշ շատ-շատեր՝ մոտ երկու հարյուր հոգի մեր գյուղից սպանվեցին։ Թուրքերը մեզ քշեցին Ախալքալաք, ով ետ էր մնում՝ սպանում էին։ Մայրս իր հարսանական շորերը — ոսկիները թողել էր Օլթիում, իր հոր տանը, իբր ետ գալուց պիտի վերցներ։ Մայրս մի հատ մինդար էր շինել, մեջը իր հարսանեկան շորերն էին։ Էդ մինդարը տատիս ձեռքն էր։ Թուրքի զաբիթը եկավ, խշտիկով խփեց տատիս մեջքին։ Խշտիկը կպել էր մինդարին։ Թուրքերը տեսան էդ խաս շորերը, հափշտակեցին ու տարան։ Մենք մնացինք առանց մինդարի։ Ճամփին սկսվեց խոլերայի համաճարակը։ Տատս — եղբայրս մահացան ճամփին։ Ճամփին՝ սոված ենք, ծարավ, բայց ոչինչ չկա՝ ո՛չ ուտելու, ո՛չ խմելու։ Հիշում եմ արտի, մեջ մի հում կարտոշկա տեսա, վազեցի վերցրի, բերեցի — այդ մեկ կարտոշկան հում-հում կերանք՝ ես, մայրս, տատս — փոքր եղբայրս։ Թուրքերը մեզ բերեցին մինչ— Քուռ գետը։ Գետի վրայի կամուրջը ճոճվում էր։ Մենք հազարներ էինք, իսկ գերի թուրքերը քիչ էին։ Ուզեցին մեզ փոխանակել։ Բայց իրարանցում սկսվեց։ Փոխկրակոցների մեջ մենք փախանք, ազատվեցինք։ Եկանք Ախալքալաք՝ æավախք։ Էնտեղի հայերը իրենց տներում մեզ շատ լավ ընդունեցին։ Մեզ լողացրին, կերակրեցին, հագցրին, տուն-տեղ տվին։ Այս բոլոր դաժանությունները ես տեսել եմ իմ աչքերով։ Հետո ինձ բերեցին Սուրամի մանկատունը, որը դպրոց էր եղել առաջ ու դարձրել էին հայ մանուկների մանկատուն։ ՀՕԿ-ը կազմակերպել էր այդ մանկատան աշխատանքները, որը շատ մեծ փրկություն եղավ մեզ նման գաղթական մանուկների համար։ Թուրք ասելով մենք հասկանում ենք դահիճ, մարդասպան։ Նրանք մեզ կոտորեցին։ Նրանք նպատակ ունեին հայկական ցեղասպանություն կատարել, որ աշխարհում ոչ մի հայ չմնա։ Թուրքերն ու քրդերը կոտորեցին մեզ, մեր գերդաստանի անդամներին։ Հետո մայրս եկավ ինձ գտավ մանկատանը։ Ուզեցինք գնալ Բաթում, բայց Բաթումում հայ-վրացական ընդհարումներ էին եղել 1920 թվին։ Մենք եկանք Զանգիբասար*։ Էն ժամանակ Եր—անի մեծ մասը թուրք էր, իսկ Լենինականում հայերը շատ էին։ Եր—անում ես ամուսնացա։ Սկսեցի սովորել։ Երբ ես ավարտեցի Պոլիտեխնիկական ինստիտուտը, արդեն լեյտենանտ էի։ Երբ պատերազմը սկսվեց, ես Թիֆլիսում էի։ Եկա Եր—ան։ Մայրս ինձ դիմավորեց ժպիտը երեսին, բայց արցունքն աչքերին. «Աչքդ լույս, տղա ունես, բայց՝ պատերազմ պիտի գնաս»։ Գնացի մի ծաղկեփունջ ուղարկեցի կնոջս՝ ծննդատուն — բանակ գնացի։ Ես բանակում եղա կոմանդիր զվոդա։ Բանակում թուրքեր շատ կային, բայց մենք բարեկամական հարաբերությունների մեջ էինք նրանց հետ։ Կռվել եմ Կովկասում, Ղրիմում՝ հրաշքով փրկվել եմ Կերչից։ Բայց ֆաշիստները թուրքերի պես չէին, նրանք իրենց գրաված վայրերում բնակիչներին չէին ձեռք տալիս, կանանց, երեխաներին չէին անհանգստացնում։ Թուրքը ուրիշ էր։

• Այժմ՝ Մասիս:

74 (74). ՆԵԿՏԱՐ ՀՈՎՆԱՆԻ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1910 Թ., ԱՐԴՎԻՆ, ՏԱՆՁՈՏ Գ.) Արդվինի շրջանի Տանձոտ գյուղը՝ իմ ծննդավայրը, մի գեղեցիկ այգեստան էր։ Տանձոտ անունն է կրել, քանի որ այնտեղ տասներեք տեսակի տանձ է աճել։ Տանձոտը Ճորոխ գետով բաժանվում էր երկու մասի։ Մի կողմում ապրում էին հայերը, մյուս կողմում թուրքերը՝ իրենց բարձր մեչիտով։ Այս երկու կողմերը իրար միացած էին մի փոքրիկ կամուրջով։ Հայը — թուրքը ապրել են մշտապես իրար հետ շատ համերաշխ՝ մինչ— 1914 թիվը։ 1914-ին, երբ լսեցինք, որ թուրքերը պիտի հարձակվեն հայերի վրա, հայրս իր ընտանիքը վերցրեց ու մեզ տարավ Թիֆլիս, իր քրոջ մոտ։ Բայց ճանապարհին թուրքերը փակել էին ճամփան — մեզ չթողեցին առաջ գնալ։ Մենք ստիպված ետ վերադարձանք։ Հետո Տանձոտում թուրքերը եկան — հայերի մոտից հավաքեցին ամեն տեսակի զենքերը, նույնիսկ հացի դանակները։ Հետո հավաքեցին տղամարդկանց, տարան լցրին եկեղեցու մեջ — գիշերով գազանաբար սպանել են բոլորին։ Հայրս կարողացել է փախչել այդտեղից — հասնել մորաքրոջս տունը։ Մի բարի թրքուհի, որ տեսել էր հորս, հետո պատմել է մորաքրոջս. «Քո գեղեցիկ փեսան գիշերով եկավ, ձեր տան շուրջը պտտվեց, գնաց՝ անտառ մտավ»։ Հայրիկս այնտեղ պատահել է մի խումբ թուրքերի — մի հայ դավաճանի, որը թուրքերի հանձնարարությամբ սպանել է հայրիկիս։ Առավոտյան երբ իմացանք, որ բոլոր տղամարդկանց սպանել են, հուսահատությունը տիրեց ամբողջ Տանձոտի գյուղացիներին։ Մայրս, որ Տանձոտի հայտնի Գրիգոր աղայի — Շուշան խանումի աղջիկն էր, որոշեց —՛ իր կյանքին վերջ տալ, —՛ մեր կյանքին վերջ տալ։ Նա իր մոտ ուներ մկնդեղ, տվեց մեր թաղի մի քանի աղջիկներին, ինքը խմեց ու խմացրեց ինձ, որ չորս տարեկան էի, — իմ Անուշ քրոջը, բայց իր փոքրիկ տղային, որը տասը ամսական էր, չտվեց։ Մամայիս, քեռանցս հայրական տունը Ճորոխ գետի ափին էր։ Մենք բոլորս թույն խմած էինք։ Էնտեղ գետի ափին մի շարք կանայք սուգ ու շիվանի մեջ են, որ իրանց —ս պիտի սպանեն թուրքերը։ Մայրիկս հուսահատությունից, արդեն թույնն էլ խմել էր, իրեն գցեց Ճորոխ գետը։ Մարդիկ եկան մայրիկիս դիակը գետից հանեցին։ Անուշ մորաքույրս էլ թույնը խմել էր ու արդեն մահացավ։ Ես փոքր էի։ Ինձ թթվի ջուր խմացրին, ձեռքս էլ մի խնձոր տվին, որ ուտեմ։ Անուշ քույրս չի մահանում, բայց թույնի ազդեցության տակ ոտքերը սաստիկ ուռեցին։ Նրան էլ թթվի ջուր տվեցին, որ խմի։ Ես ու Անուշը, նա— տասն ամսական եղբայրս մնացինք որբ։ Այդ ժամանակ Վարդան Մազմանյանը, որ Տանձոտի դպրոցի տնօրենն էր — մամայիս քեռու տղան, թուրքերի ձեռքը չընկնելու համար թաքնված է լինում քեռուս տան նկուղում — լսել է, թե ինչպես թուրքերը գալիս են ու պատի տակ խոսում, որ առավոտյան իրենք կգան հարս ու աղջիկներին կփախցնեն, մնացածներին էլ կսպանեն։ Վարդանը թաքնված տեղից լսում է այդ բոլորը։ Նրանց գնալուց հետո Վարդանը գալիս է մերոնց՝ մորեղբորս տունը։ Մերոնք Վարդանին թաքցնում են գետնին պառկած իմ մեռած մոր ու մորաքրոջ մոտ՝ սավանի տակ, վրան ծածկում են — բաց են թողնում միայն երկու մեռած կանանց երեսները։ Այդ պահին թուրքերը գալիս են, տունը խուզարկում, Վարդանին են փնտրում։ Գետնին պառկած երկու մեռելներին են նայում, նրանց վրա զզվանքով թքում են ու հեռանում։ Վարդանենց հար—ան բարի թրքուհին իր շորերը բերում է ու ասում. «Հագցրեք Վարդանին, ես նրան որպես թրքուհի տանեմ մինչ— Ճորոխ գետը»։ Արդեն դեկտեմբեր ամիսն էր։ Տանձոտը անտառներով էր շրջապատված։ Քեռի Վարդանը թրքուհու շորերով, թրքուհին էլ կողքը, իբր երկու թրքուհի, գնում են դեպի Ճորոխ գետը։ Քեռի Վարդանը մեծ դժվարությամբ հասնում է Արդահան, որտեղ ռուսական զորքն էր կանգնած։ Ռուսների առաջ խաչ է հանում, ռուսերենով խոսում, աղերսում է, որ իրեն հավատան, որ ինքը թրքուհի չէ, այլ միայն թրքուհու շորերով փախած եկած է ռուսներին պատմելու, որ թուրքերը պատրաստված են հայերին կոտորել — անհրաժեշտ է շտապ օգնել Տանձոտի հայերին։ Ռուսները լսում են, համաձայնվում են օգնության գնալ։ Վարդանը ճանապարհը գիտեր, ընկնում է ռուսական զորքի առաջ ու գիշերով գալիս են Տանձոտ, քանի որ առավոտյան, ինչպես թուրքերն էին ծրագրավորել, պիտի սկսեին իրենց ս— գործը։ Վարդանը թուրքերից շուտ կարողանում է ռուսական զորքին բերել, հասցնել Տանձոտ։ Լսվեցին հրացանային կրակոցներ, որոնց ուղեկցում էին հայկական եկեղեցու զանգերի ուրախ ղողանջները։ Երբ քույրս՝ Անուշը, լսում է եկեղեցու զանգերը, ինձ չոքեցնում է, ասում է՝ խաչ հանիր։ Իմ տասն ամսական եղբորս բարուրի միջից թաթիկները դուրս է հանում ու խաչակնքում, որ Աստված օգնության հասավ Տանձոտի հայերին — ռուսական զորքի օգնությամբ պիտի ազատվեն։ Թուրքերը երբ տեսնում են ռուսական զորքի մուտքը Տանձոտ, գլխապատառ սկսում են փախչել։ Ռուսները գալիս են, սկսում են օգնել հայերին — ասում են. «24 ժամից մենք պիտի հեռանանք, ով որ պատրաստ լինի՝ մեզ կմիանա»։ Ինձ, քրոջս՝ Անուշին — փոքրիկ եղբորս ռուս զինվորները, իմանալով որ մենք որբ ենք, սահնակի վրա խոտ կար փռված, վրան իրենց շինելը փռեցին, վրան մեզ նստեցրին, մեզ վրա էլ մի ուրիշ շինել ծածկեցին, որ չմրսենք, իրենց պայոկից էլ մեզ բաժին հանեցին, կերակրեցին ու բերին հասցրին Ախալքալաքի զինվորների զորանոցը։ Ախալքալաքում եկավ տեղի ֆոտոգրաֆը՝ Յորտանյան Թաթոսը, որը շատ բարի մարդ էր, տեսնելով մեր՝ որբուկներիս անտեր վիճակը, ցանկություն հայտնեց մեր երեքին էլ որդեգրել։ Բայց տատիկս միայն մեր տասը ամսական եղբորը տվեց նրան, իսկ մեզ պահեց իր մոտ։ Ախալքալաքում մեկ տարի մնալուց հետո գարնանը, երբ ռուսները գրավել էին այդ տարածքները, մենք նորից եկանք Տանձոտ։ Թութը արդեն հասել էր։ Տանձոտը դրախտ էր դարձել։ Բոլորն ասում էին. «Էս ինչ լավ ապուր է, ուտես ուտես՝ չես կշտանա»։ Այնքան որ համեղ էր Տանձոտի թութը։ Արդեն 1917 թիվն էր։ Վարդանը տեղեկացել էր, որ թուրքերը նորից պիտի գան։ Նորից հավաքեց ժողովրդին ու ճամփա ընկանք։ Երբ Տանձոտից դուրս էինք գալիս, մենք անցանք այնպիսի հայկական գյուղերով, որոնք այրված, մոխիր էին դարձած։ Ծեր կանայք, երեխաներ գետնին ընկած, սպանված։ Այդ դիակների վրա շուն, կատու կապած։ Էդ սարսափելի տեսարանները ես իմ կյանքում երբեք չեմ կարող մոռանալ։ Այրված գյուղերի ու սպանված դիակների միջով, սոված ու ծարավ գնալով, վերջապես հասանք մի ասորու գյուղ, որի բնակիչները մեզ շատ լավ ընդունեցին։ Վերջապես հաջորդ օրը Վարդանը մեզ բոլորիս հասցրեց Արդահան, էնտեղից էլ՝ Ախալքալաք։ Իսկ Տանձոտի բնակիչների կեսը այս անգամ մնաց Տանձոտում — երբ թուրքերը գալիս են՝ գերի են ընկնում։ Այդ ժամանակ Ախալքալաքի թուրքերից շատերը գերի են ընկնում ռուսական զորքի ձեռքը։ Նրանք որոշում են գերիները փոխանակել։ Այնպես որ, եթե ազատվող եղավ՝ այդ ձ—ով ազատվեցին։ Այս երկրորդ գաղթի ժամանակ տատս, իմ բարի տատը չուզեց մեզ հետ գալ, նա արդեն շատ էր ծերացել — մնաց Տանձոտում։ Հետո իմացանք, որ թուրքերը եկել մեր տունը վառել են, խեղճ տատիկիս էլ ծառից կախել են։ Ես մի բանաստեղծություն եմ գրել այդ մասին. Աշխարհե աշխարհ ման եկա Տատիկիս հողաթումբը չգտա, Որտեղի՞ց ես գտնեի նրան, Երբ թուրքերը կախել էին ծառից։ Մայրիկիս հողաթումբը ես գտա, Աղի արցունք թափեցի վրան, Իմ արցունքներից մայրիկիս Հողաթումբը կանաչեց։ Հայրիկիս հողաթումբն էլ փնտրեցի, Բայց որտեղի՞ց ես գտնեի այն, Երբ նրան անխիղճ թուրքերը Կտոր-կտոր էին արել, հոշոտել ... Ախալքալաքի ճամփին Բակուրյան անտառներում շունչ առինք։ Բայց ուժասպառ էինք, բոլորս էլ սոված ու ծարավ։ Ու կատարվեց հրաշքը՝ Հայ բարեգործական միությունը եկավ հավաքեց մեզ նման անտեր որբերին ու տարավ Սուրամի եկեղեցին, որը մանկատուն էին դարձրել։ Այդ ժամանակ էլ խոլերայի համաճարակն էր սկսվել։ Հետո ամերիկացիները եկան, Մերձավոր Ար—ելքի նպաստամատույց ընկերությունը մեզ վերցրեց իր խնամքի տակ։ Հրաշալի մեզ պահեցին՝ —՛ սնունդով, —՛ հագնելիքով, —՛ ուսումով, մեզ մարդ դարձրեցին։ Բացի մեր դասերից՝ հայերեն, ռուսերեն — անգլերեն էինք սովորում, նա— ես սովորել եմ այնտեղ ջութակ, բալետ — գեղարվեստ, որը հետագայում ինձ գրեթե արվեստագետ դարձրեց։ Տեսեք այս ծառերի կոճղերը — արմատները։ Ես իմ ձեռքերով հավաքել եմ, մշակել — այսպիսի տեսքի եմ բերել։ Կարծեք ամեն մեկը մի քանդակ լինի, բնության կերտածը, բնության ստեղծագործությունը … Ութսուն տարուց ավելի է անցել, բայց ես մինչ— այսօր չեմ կարող մոռանալ իմ սիրելի վաղամեռիկ հայրիկին, մայրիկին, քեռուն, հար—աններին, տատիկին, մեր բոլոր ազգականներին, որոնք գազանաբար սպանվեցին — մեզի թողին անտեր ու անօգնական։ Իմ ամբողջ կյանքում ես միշտ հիշում եմ այդ սարսափելի տեսարանները, որոնք տեսել եմ իմ աչքերով, — ես երբեք հանգիստ չունեմ։ Այնքա՜ն եմ արցունք թափել… Ես իմ բնավորությամբ բարի եմ եղել դեռ փոքրուց։ Օտարները չուզեցին մեզ օգնել, ռուսները մեզ օգնեցին։ Պիտի ասեմ նա—, որ թուրքերը հո բոլորը վատ չեն. նրանց մեջ էլ լավերը կան։ Այդ երիտթուրքերի կազմակերպածն էր, թե չէ՝ ժողովուրդը լավն էր, — մենք թուրքերի հետ լավ հարաբերությունների մեջ էինք մշտական։ Նրանց մեջ էլ լավ մարդիկ կան, դա էլ փաստ է։

75 (75). ԱՐՇԱԼՈՒՅՍ ԿՅՈՒՐԵՂԻ ՏԵՐ-ՆԱԶԱՐԵԹՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1905 Թ., ԲԱԲԵՐԴԻ ԼՈՒՍՈՆՔ Գ.) Իմ գլխից գիտե՞ս ինչե՜ր են անցել։ Ես եմ իմ գլուխը ազատել էդ շներից։ Ես ծնվել եմ 1905 թ. Բաբուրդի (Բաբերդ) Լուսոնք գյուղում։ Մեծ հայրս՝ Տեր-Նազարեթը, եղել է շատ հարուստ։ Ես ծնվել եմ արտերի մեջ։ Մայրս՝ Աղավնին, հայրս՝ Կյուրեղը, եղբայրներս՝ Միսաքը — Հակոբը, քույրերս՝ Վարդուհին, Թուրվանդան — ես։ Մեր նման հարուստ կալվածատեր չկար։ Իմ պապը տերտեր էր։ Թուրքերը գալիս, հարցնում էին. - Տեր-Նազարեթի տունը որտե՞ղ է, - գալիս էին, նստում էին ամիսներով, ուտում-խմում, զխկտվում էին։ Կարասների մեջ մեղր ունեինք, զեյթուն, պանիր ունեինք։ Ամեն ինչը հեչ եղավ։ Մեր ամբարները տնքում էին ուտելիքներից։ Տեր-Նազարեթը շատ բարեգործ էր, թուրքերի հետ էլ լավ ընկերություն կէներ։ Մինչ— անգամ թուրքի արտ էր տվել, որ ցանի։ Մի օր էդ թուրքը գաղտնի էկավ մեր տունը, լուր տվեց, որ սուլթանը հրաման է տվել իրենց, ասել է. «Գնացե՛ք, թալնե՛ք, բերե՛ք էդ գյավուրների հարստությունը»։ Գիշերը մեր տղերքը՝ իմ հորեղբայրները, զենքերը առան, դուրս եկան տնից։ Մերս նրանց հետ պաշար դրեց։ Մենք հարյուր ձի ունեինք։ Ախոռից քաշին, տարան։ Մեր տղերքը էլան գնացին Անդրանիկի խմբին միացան մեր սարերում։ Մենք հանգստացանք, որ գյուղի երիտասարդները հեռացան գյուղից։ 1915 թ. մի առավոտ թուրքի զինվորը լցվավ մեր գյուղը, մեր տունը։ Իրիցկինը՝ տատիկս, նստած էր թոնրի գլխին, հաց էր թխում։ Թուրքերը տեսան, որ մենք շատ հավեր ունենք, հրամայեցին՝ հավերին մորթել ու խորովել։ Իրիցկին տատիկիս թ—երն էլ հավերը խորովելու տաք-տաք շամփուրներով դաղեցին, տատիկս մեռավ։ Թուրքերը պապիկիս ըսին. - Դու տերտեր ես, շատ ոսկի ունես, հանի՛ր, տու՛ր։ Պապիկիս էլ բռնին, մորուքը վառեցին։ Պապիկս հուսահատված ըսավ. - Նալլա՜թ ըլլի, առե՜ք, տարե՜ք, ժամի խորանը մի սուրբ է թաղված, գնացե՜ք, էն քարի տակն են ոսկիները։ Թուրքերը գնացին, հանեցին, երկու խուրջին լեցրին ոսկիով, բերանները կարեցին մախաթով, եկան պապիկիս գլխին էլ տվին. էնտեղ սպանեցին։ Հետո էլ անցան հարսներին, Հորեղբորս կինը՝ Իսկուհին ասաց. - Շնե՜ր, առա՛ք ոսկիները, հիմա ի՞նչ կուզեք, - առավ իր երեխեքին ջուրը գցեց, ինքն էլ իրան գցեց ջուրը խեղդվավ։ Զաթի կնիկներին տանում էին մոտիկ գետը տկլորացնում, հագուստները առնում, իրանց էլ քամակներին քացով խփում, գետն էին գցում։ Էնքան որ ջանդակները գետի մեջ լցվել էին։ Իմ պապային տարել գցել էին մի գյուղ՝ մութ տեղ, սոված-ծարավ պահել, ծեծել, բանտարկել են փակ տեղում։ Պապաս էլ շինարար էր։ Նա մութ տեղում հողի միջից մի երկաթ էր գտել, սկսել է պատը քանդել. փախել է։ Մի թուրք տեսել է նրա փախնելը, պապաս իր ձեռքի երկաթով խփել է նրա գլխին, նա սատկել է։ Պապաս նրա հագուստները հանել է, ինքն է հագել, նրա պասպորտն առել է, գնացել Ստավրոպոլ։ Մեզ էլ գյուղից քշեցին, բոլոր ընտանիքով ոտքով քայլելով գնացինք։ Քառասուն օր մեզի ոտքով քշեցին, վերջապես հասանք Երզնկա քաղաք։ Ժողովրդին հավաքեցին, որ լցնեն գետը։ Էկան բոլոր թուրքերը կայնան։ Աղջիկ-կնիկ, բոլորին գցին գետը, ալիքը տարավ։ Մենք փախանք։ Հասանք մի գյուղ։ Տեսանք հայերին կոտորել են։ Գյուղը դատարկ էր։ Մտանք մի կիսավեր տուն։ Իմ ախպերներ, մենք բոլորս սոված էինք։ Տատիկս ասաց. - Հակո՜բ ջան, չարուխի տկից երկու ոսկի հանի, մածուն առնենք։ Հազիվ նստած մածուն էինք ուտում, տեսանք, որ երկու թուրք եկան մտան, ախպերներիս՝ Հակոբին ու Միսաքին բռնին տարան մորթելու։ Մնացինք իմ քույրերով, մայրս ու ես։ Մեկ էլ տեսանք մի թուրք մեր դեմը պպզել է, մեզ է նայում։ Եկավ հորեղբորս կնիկին ասաց. - Էդ աղջկան տուր տանեմ, լավ կպահեմ։ Մեկ է, ձեզի ջուրը պիտի գցեն, բալի էդի սաղ մնա։ Ինձի տվին դրա ձեռքը։ Էդ էլ ինձի բերեց իր տունը։ Դու մի ասա՝ էդրա հարսը մեռեր է, երեխան մնացեր է անտեր, ես պիտի պահեմ։ Ես հարուստի աղջիկ, ես կարա՞մ էդ երեխուն պահեմ։ Երեք օր մնացի, տեսա չեմ կարողանա, էլա դռները բաց թողի փախա, մտածում եմ՝ էթամ ինձի ջուրը գցեմ՝ պրծնեմ։ Մեկ ա, մեր գերդաստանից մենակ ես եմ մնացել, բոլորին գցել են ջուրը։ Ճանապարհին լսեցի թուրքերը խոսում էին. «Էրմէնի մէզէրինդա հէչ էրմէնի քալմադը, հէփիսիդէ սույա աթդըմ» (հայկական գերեզմանատանը ոչ մի հայ չմնաց, բոլորին ջուրը գցեցի)։ Ես էդ խոսքերը լսեցի՝ ուրեմն բոլորին ջուրն են գցել։ Նստա լաց եմ լինում։ Մեկ էլ երկու թուրք կնիկ եկան հարցրին ինձ. «Կգա՞ս մեր տունը»։ Դրանք էլ մեծ զինվորականի կնիկներ էին։ Էլա դրանց հետ գնացի։ Իմ ձեռքեն բռնեցին, ինձ տարան երկու փողոց էն կողմը։ Ինձ լողացրին, շորեր հագցրին, երեք տարի պահեցին։ Անունս Գյուլի էին դրած։ Մի օր ինձ հարսանիք տարան։ Տեսա՝ մեր հայկական եկեղեցու հոգ—որականի շուրջառով, վեղարով ու գավազանով մեկը մեջտեղ ելավ, սկսեց տնազ անել։ Ես ջղայնացա։ Ինձ ղրկում էին իրենց ախպոր տունը մի բան բերել-տանելու։ Մի օր էլ սուբերեյի թխեցին, ձեռքս տվին, որ տանեմ իրենց ախպոր տունը։ Ճամփին էդ հին թուրքը ինձ հանդիպեց, ճանաչեց, սկսեց վազել իմ ետ—ից։ Հենց մոտեցավ՝ սուբերեյին տվի դրա գլխին ու ես փախա։ Իրիկունը որ մեր տղամարդիկ տուն եկան, էդ թուրքին գնացին ծեծեցին։ Երեք տարի հետո, որ ռուսը եկավ, ինձ թաքցրել էին պադվալը, որ չգտնեն։ Քանի որ որբ հայերին հավաքում էին, տանում էին հայկական որբանոց։ Ռուսներն ասում էին. «Հայերին ով վնաս տա՝ կպատժենք»։ Դրանց պադվալի լուսամուտին սետկա էր քաշած։ Դուռը փակ էր։ Մի հատ քալփաթին գտա, քաշեցի, քաշեցի, ընկա թիկունքիս վրա, բայց դուռը բացվավ։ Էլա ոտքի. փիլաքանը դրի, էլա կտուրը, տեսա մի հատ ռուս, մի հատ հայ զինվոր, ըսի. - Բէն էրմէնի իմ (ես հայ եմ)։ Դրանք լսեցին, ըսին. - Դու հա՞յ ես, թռի՝ բռնենք։ Ես ըսի. - Ես չեմ կարող թռնել։ Երեկոյան ժամը հինգին եկեք ինձ ուզեք։ Դու մի ասա, հար—անը լսել է, եկել է, խաբար տվել։ Էս երկու քույրերը եկան, լաց լինելով ինձ խնդրում են՝ որ գան, ասա՝ «Ես մուսուլման եմ»։ Ասի՝ «Հա՛, կասեմ», - բայց ես գիտեմ ինչ պիտի ասեմ։ Երեկոյան էդ ռուս — հայ զինվորները եկան, հետները մի հայ կնիկ՝ անունը Զարուհի։ Եկան ինձ հարցրեցին. - Դու հա՞յ ես։ Ես ասի. - Հա՛, հայ եմ։ Ինձ առին, տարին։ Տիկին Զարուհին ինձ վերցրեց իր ծնկին ասաց. - Քու հորեղբայրները Բայբուրդ խանութ են բացել։ Ռուսը մտել է, ազատել է Բայբուրդը։ Մեկ էլ հերս էկավ ինձ գտավ։ Հերս գնացել էր Ստավրոպոլ, ինձ վերցրեց թրոյկայով, ես ու հերս եկանք Բայբուրդ։ Տեսանք՝ ամեն տեղ ավեր։ Մեր տունը դատարկ։ Մեջը բան չկա։ Միայն մի հատ խնոցի էր մնացել։ Էդ լավ թուրքը, որ ջարդը սկսելուց առաջ եկել էր մեզ ասել էր. «Ես ձեր հացը շատ եմ կերել, վեր կացեք առավոտը փախեք Բայբուրդից»։ Էդ թուրքը եկավ, էդ բարի մարդ էր, տեսավ մեր վիճակը, բերեց մեր կոտոշը կոտրած կովը, որ ինքը տարել պահել էր, բերեց, որ մենք դրանով ապրենք։ Մեր քոչից մեկ էլ ազատվել է իմ հորեղբոր աղջիկը՝ Եղիսաբեթը։ Մի թուրք փախցրել է Եղիսաբեթին, տարել է գոմում պահել։ Երբ 1918-ին ռուսները գալիս են հայերին ազատելու, էս թուրք հերը տղին կասի. «Հորից ջուրը քաշելուց հորը գցի»։ Էս Եղիսաբեթը գոմում քնած է լինում, լսում է էդ խոսքերը։ Երբ տղան Եղիսաբեթին տանում է հորի մոտ, ասում է. «æուրը քաշի վեր»։ Եղիսաբեթը ասում է. «Ես չգիտեմ, առաջ դու քաշի, ես տեսնեմ»։ Տղան փորձում է։ Եղիսաբեթը տղային բռնում գցում է հորի մեջ, ինքը թողնում փախչում է։ Մթանը բարձրանում է ծառի վրա։ Լուսադեմին մի քանի զինվոր են գալիս։ Եղիսաբեթը տեսնում է հայերեն են խոսում ասում է. - Վա՜յ, էս իմ Անդրանիկ քեռին է։ Էն մի ընկերն ասում է. - Էս անտառում սատանա կա։ Եղիսաբեթը ծառի վրից ասում է. - Չէ՛, ես եմ, Եղիսաբեթը, - էդենց ազատվում է։ Երեք տարի հետո գացինք Թիֆլիս։ Թիֆլիսում մասնակցել եմ թատերական խմբին։ Լավ արտասանում էի — երգում։ 1938 թվին էլ եկանք Եր—ան։

76 (76). ՄԱՍԻՍ ՆԻԿՈՂՈՍԻ ԿՈæՈՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1910 Թ., ԲԱԲԵՐԴ) Իմ հիշողությունների մի մասը վերապրողներից լսած հուշեր են։ Մեր գերդաստանը նախքան Բայբուրդը (Բաբերդ) ապրել է Կյումիշխանայում։ Այդտեղ եղել են արծաթի հանքեր, իմ նախնիները՝ հատկապես պապս, զբաղվել է, մշակել է։ Մեծ մարդ է եղել։ Դրա համար էլ «Կոջո» են ասել, մեր ազգանունը դարձել է Կոջոյան։ Հետո նրանք փոխադրվել են Բայբուրդ։ Մի եղբայրը՝ Կարապետը եկել է Կովկաս՝ Ախլցիխա, որից ծնվել են չորս տղաներ, որոնցից մեկը՝ Հակոբ Կոջոյանն էր, հայտնի նկարիչը։ Պապս՝ Մարտիրոսը Բայբուրդում զբաղվել է կտորի վաճառականությամբ։ Ունեցել է երեք տղա՝ Մանուկ, Մկրտիչ — Նիկողոս։ Ես Նիկողոսի տղան եմ։ Հայրս ծնվել է 1865 թվին։ Սովորել է Էրզրումի Սանասարյան վարժարանում։ Նա իրենց ընտանիքում եղել է միակ կարդացածը։ 1895 թ. կոտորածի ժամանակ պապս եղել է կազինոյում։ Նրա մատը գազանաբար կտրել են, տոհմական շքեղ մատանին հանել են իր մատից։ Այն ժամանակ սուլթան Համիդի ժամանակն էր։ Թուրքերը լրիվ թալանել են մեր ունեցածը։ Մեր գերդաստանի հետ կապ են ունեցել Վենետիկի, Ճենովայի — Կ. Պոլսի վաճառականները, որոնք էլ մեզ օգնել են, որ մենք մեր նախկին ուն—որ դիրքը գրավենք, — մենք վերականգնվել ենք։ Բայց սուլթան Համիդը բոլոր հանցագործ ավազակներին արձակել էր բանտերից — կոչ էր արել՝ գնալ կողոպտել, թալանել, սպանել գյավուրներին։ Այդ ժամանակ հորեղբորս — պապիս սպանել են։ Երկու օր հետո տուն չկար, որ սպանված չունենար։ Բոլորը մասսայաբար սուգի մեջ էին։ Սպանվածներն այնքան շատ էին, որ իրենց մեռելները առանց դագաղի տանում թաղում էին։ Պապիս — հորեղբորս համար եկեղեցին դագաղ տվեց, քանի որ նրանք եր—ելի մարդիկ էին, — եկեղեցու բակում թաղեցին նրանց։ 1895 թվի կոտորածից հետո մեր տունը լցվեց որբերով ու անտեր այրիներով։ Հայրս բոլորին վերցրեց իր խնամքի տակ։ Հայրս, մայրս ու մերոնք բոլորը թաքնվել էին ամբարում՝ մյուս բոլոր որբերի ու այրիների հետ։ Մեր բակի մոտով հոսում էր Ճորոխ գետը։ Չորս կողմը կաղամախիների ծառեր էին։ Մեր ընտանիքում հինգ երեխա էինք։ Մինչ— 1915 թ. կոտորածի սկիզբը, երբ 1914 թ. սկսվեց պատերազմը, հայերին թույլատրում էին հիսուն ոսկի տվողին ազատել բանակից։ Հայրս վճարեց հիսուն ոսկի — մեծ եղբայրս չմասնակցեց ռուս-թուրքական պատերազմին։ 1915 թ. ապրիլ ամսին, Զատիկից մեկ շաբաթ առաջ բոլոր հայտնի տղամարդկանց բանտարկեցին, այդ թվում նա— հորս։ Երկրորդ օրը մայրս ուտելիք վերցրեց, գնացինք բանտ։ Էնտեղ հայրս գունատ էր — անորոշ հայացքով մեզ դիմավորեց։ Մեզ դրսում զննեցին, նոր ներս մտցրին։ Հետո հրահանգ եղավ, թե Բայբուրդից դեպի Միջագետքի Բեռլին-Բաղդադ երկաթգծի վրա աշխատելու համար քսանչորս ընտանիք պիտի տեղափոխեն։ Դաշնակների դրդմամբ, բոլոր ընտանիքները զենք ունեին։ Մայրս էդ զենքը վերցրեց, գիշերով տարավ Ճորոխ գետը գցեց։ Եղբայրս մեր խանութի կտորեղենները էժան գներով ծախեց թուրքերին — գնեց մի ձի, որ մենք սայլով ճամփա ընկնենք։ Հաջորդ օրը ամենաանհրաժեշտ իրերը էդ ձիու վրա բարձած՝ ճամփա ելանք։ Այդ քսանչորս ընտանիքից բացի մյուսներին էլ աքսոր հանեցին՝ մաս-մաս։ Տատս, որ յոթանասուն տարեկան էր ճանապարհին իրեն գետը գցեց, ժանդարմը կրակեց, սպանեց նրան։ Երկու օր հետո, երբ բլուրներով շրջապատված հարթ տեղ կար, մեզ վրա հարձակվեցին թուրքերը՝ կացիններով, խանչալներով ու զենքերով զինված, ու սկսեցին կոտորել, թալանել, առ—անգել։ Ժողովրդի կեսը սպանվեց։ Մեզ ուղեկցող ժանդարմները այդ ժամանակ անհետացան։ Չորս-հինգ ժամ հետո սկսեցին կանանց փախցնել։ Քրոջս տարան։ Եղբայրս ուզեց դիմադրել։ Նրա գլխին տվին սպանեցին։ Մնաց մայրս, մյուս քույրս, մեծ եղբայրս, մեկ էլ հորեղբորս կինը։ Մեր սայլը — ձին գողացել տարել էին։ Ոչինչ չէր մնացել։ Մնացել էինք մերկ ու տկլոր։ Այդպես ոտքով Բայբուրդից դեպի Երզնկա ենք գնում՝ սոված, ծարավ, արյունների մեջ, վիրավոր։ Մի բլուրից երբ իջանք Երզնկայի մոտ՝ տեսա հազարավոր մեռելներ՝ տկլոր, այլանդակված, մեր աչքերի առաջ փռված։ Մենք բոլորս ուժասպառ էինք արդեն։ Երկու եղբայր տասնյոթ-տասնութ տարեկան, որոնք այլ—ս չէին կարող քայլել խմբի հետ, խնդրեցին ժանդարմին, ասին, որ իրենց սպանի։ Ժանդարմը առանց մտածելու երկուքին իրար մեջքի կանգնեցրեց — մեկ փամփուշտով սպանեց՝ ուրախանալով, որ մեկ փամփուշտ խնայեց։ Երբ մենք Երզնկա մտանք, էնտեղ ապրում էր մի հույն բժիշկ։ Նա տեսավ մեր թշվառ վիճակը, լաց եղավ, տասներեք տարեկան քրոջս վերցրեց, ժանդարմին փող տվեց ու քրոջս ազատեց, տարավ։ Մենք շարունակեցինք մեր ճանապարհը։ Եկանք հասանք Մուրադ (Եփրատ) գետը։ Այնտեղ շատ կիներ ու աղջիկներ, որպեսզի թուրքերը իրենց չտանեն, իրենց գցեցին գետը։ Ես տեսա՝ Մուրադ գետը լիքն էր դիակներով։ Այնտեղ հորեղբորս աղջիկը իրեն ջուրը գցեց՝ իր ծծկեր երեխայի հետ։ Գերմանացիները ափին կանգնած ծիծաղում էին ու նկարահանում, իսկ Եփրատը տարավ իմ հորեղբոր աղջկա դիակը՝ իր մանկան հետ։ Մի թուրք մոտեցավ, որ ինձ տանի։ Մայրս դիմադրեց։ Նա մորս գլխին խանչալով խփեց, մի ուրիշ թուրք ինձ գրկեց ու տարավ, իսկ մի ուրիշ թուրք իմ եղբորը տարավ։ Ինձ բերին մի թուրքի գյուղ։ Այդ թուրքը ուներ երկու աղջիկ։ Ինչ-որ մոլլայի ընտանիք էր։ Ինձ սովորեցրին աղոթել։ Ես սովորեցի արաբերեն աղոթել։ Մի օր ես գոմի մի անկյունում աղոթում էի, դու մի ասա՝ հակառակ կողմ եմ շուռ եկած, նրանք տեսան ինձ, սկսան ծեծել։ Ես գաղափար անգամ չունեի, թե ինչու են ինձ ծեծում։ Բայց այդ իրենց կրոնի նկատմամբ արհամարհանք էին նկատած։ Ես նրանց կովերն ու ոչխարներն էի արածացնում։ Հաճախ իմ հոտը տանում էի հայ աքսորվածների լքված այգիները ու այնտեղ արածացնում։ 1916 թ. գարնանը ռուսական զորքը մոտենում էր։ Հրահանգ եկավ, որ թուրքերը էվակուացվեն։ Երբ հրահանգը ստացան, նրանք ժողով արեցին, որոշելու համար, թե ինչ պիտի անեն ինձ հետ։ Մի աղջիկ ասաց՝ հորը գցեք, մյուս աղջիկն ասաց՝ մեղք է, մեզ հետ տանենք։ Այդպես էլ եղավ։ Ես իրենց հետ ճամփա ընկա դեպի Սեբաստիա։ Մեկ օր հետո նրանց մեծ աղջիկը մեռավ։ Ես նրանց ճամփին կորցրի, բայց մյուս թուրք գաղթողների հետ ճանապարհը շարունակեցի։ Հորթերի հետ սկսեցի քայլել, ծծել կովի կաթը, — կովը ինձ թողնում էր ավելի, քան իր հորթին։ Հասանք Ենիխան, որը Սեբաստիայի մոտ է։ Իմ անունը Միթարիս օղլի էին դրել, այսինքն՝ վարժապետի տղա, Սապիթ էր անունս։ Իբր ես թուրքի տղա եմ։ Ենիխանում մի թուրք ինձ տարավ աուլները, ուր առանձին տներ էին։ Էդ մարդը հետո իմացա, որ ավազակապետ էր։ Այնտեղ —ս ես արածացնում էի գառներ — հորթեր։ Էդ մարդը ամիսներով բացակայում էր։ Մի օր բերեց մի հրացանով զինվորականի։ Հետո իմացա, որ կովկասյան բանակից փախած մի հրամանատար էր։ Մի օր գիշերը դուռը ծեծեցին, տասնհինգ դեզերտիր հույներ եկան՝ հաց ուզելու։ Էս մարդը էդ կովկասյան ֆրոնտից փախած հույներին մի լավ թալանեց։ Ինձ էլ մի շալվար հասավ, ու ես հագա։ 1917 թ. մի օր հորթերը արածացնելու ժամանակ քունս տարել էր։ Մեկ էլ զարթնեցի, տեսա գիշեր է, աստղերը փայլում էին, հորթերը՝ չկային։ Ես այլ—ս չէի կարող իմ տիրոջ մոտ գնալ։ Գիշերով սկսեցի քայլել ու փախա, կարճ ճանապարհով գնացի Ենիխան։ Մի խանութպանի մոտեցա, ասի՝ հաց տուր ինձ։ Էդ խանութպանը ինձ որպես թուրքի տղայի տարավ Սեբաստիայի մի ուրիշ գյուղ։ Դրանք շատ աղքատ էին։ Ես գնում էի ցորեն էի կալսում։ Արդեն յոթ-ութ տարեկան էի դարձել։ Ամառը էնտեղ մնալուց հետո աշնանը սրանք ինձ ասին. «Մենք քեզ չենք կարող պահել»։ Տանտերը ցորենի հետ ինձ տարավ Սվազ։ Մի մարդ ինձ առավ պահեց, ասաց. «Ձմեռը կպահեմ, գարունը՝ կտամ որբանոց»։ Այդպես էլ եղավ։ Ինձ տարան թրքական որբանոց։ Սեբաստիայի թրքական որբանոցում ես մեկ տարի եմ մնացել։ Էնտեղ բոլորը տիֆ ընկան։ Առողջներին տեղափոխեցին, ինձ էլ նրանց հետ։ Ես ցուցակում գրվում էի որպես թուրքի տղա։ Սեբաստիայում ամերիկացիները եկան, հայերին տարան իրենց որբանոցը, բայց ես իբր թուրք եմ, ինձ չտարան։ Ինձ հագցրին մի մեծ զինվորի շոր, որի գրպանում գտա ասեղ ու թել։ Ես էդ ասեղ թելը որբերին տալիս էի վարձով, դիմացը՝ ինձ տալիս էին մի կտոր հաց։ Մի օր էդ որբանոցի մեջ ձիու չմարսված ցորենները հավաքում էի, որ ուտեմ, որբանոցի շրջակայքում մի տղա ինձ տեսավ, պոռաց՝ «Մասիս»։ Ես վախից փախա։ Սա գնում է քրոջս ասում է, որը մի թուրքի տանը դաստիարակչուհի էր։ Քույրս գալիս է, փնտրում, բայց ասում են՝ էստեղ հայ չկա։ 1919-ին մի իրիկուն բոլոր որբերը հավաքված էին՝ հաց տանելու, քույրս ինձ տեսավ, ճանաչեց, լաց եղավ։ Ես չճանաչեցի։ Բորոտ եմ, վերքոտ։ Որբանոցի վարչությունում հարցուփորձ արեցին, ես ասեցի հայ եմ, սա էլ իմ եղբորս կինն է։ Քույրս ինձ վերցրեց, բերեց էդ թուրքի տունը, ուր ինքն էր։ Իսկ մայրս մինչ— Խարբերդ ոտքով գնում է այդ քսանչորս ընտանիքների հետ։ Էնտեղ գտնում է փոքր քրոջս — իր գոյությունը պահպանում է կար անելով։ Քույրս հայտնում է մորս, որ գտել է ինձ — իր մոտն եմ։ Մայրս կազմակերպում է մեր փախուստը։ Ես ու քույրս գնացինք Խարբերդ։ Գտանք մորս ու փոքր քրոջս։ Ես ճանաչեցի մորս։ Մայրս ունեցել է մի մորաքույր, որը գտնվում էր Ամերիկայում։ Մայրս նամակագրություն է ունեցել նրա հետ, — նրանք առաջարկել են մորս՝ իր երեխաներով գնալ Ամերիկա։ Մայրս, քույրս, ես (փոքր քույրս Խարբերդում մահացել էր արդեն) ամերիկյան մեքենաներով պիտի գնայինք Պոլիս, որ գնանք Ամերիկա։ Սեբաստիան մի քաղաք էր, որտեղ կար ամերիկյան դպրոց։ Այնտեղ մայրս հանդիպում է իր ընկերուհուն, որը համոզում է մորս, որ Ամերիկա չգնա։ Մայրս ընդունվում է կարի արհեստանոց։ Քույրս ամուսնանում է այնտեղ աքսորված խնուսցի մի երիտասարդի հետ։ Ես ընդունվում եմ դպրոց, սկսում եմ հայերեն սովորել։ Մեր քսաներեք հոգուց բաղկացած գերդաստանը, որ միասին սեղան էինք նստում, մնացել էին երեք հոգի։ Աթաթյուրքը երբ իշխանության գլուխ անցավ, եկավ գավառները պտտվեց։ Ամբողջ ժողովուրդը գնաց նրան տեսնելու։ Մենք էլ գնացինք։ Ես տեսա Աթաթյուրքին։ 1925 թվին Արամ Արամյանի մայրը, որը իմ քույրն է, գտնում է իր տղին։ Մենք Տրապիզոնից Թիֆլիս եկանք։ Մեկ ամիս հետո եկանք Եր—ան։ Ես դպրոց ընդունվեցի, հետո՝ շինարարական տեխնիկումում սովորեցի։ Աշխատեցի շինարարություններում։ Զանգեզուրի երկրաշարժի ժամանակ, որպես շինարար գնացել, վերականգնել եմ։ 1934 թվին ընդունվել եմ Մոսկվայի շինարարական ինստիտուտը։ Ավարտել եմ։ Նշանակվել եմ, որ գնամ Էստոնիա՝ Բալթիկ ծովի ամրացման աշխատանքներին մասնակցեմ, բայց մորիցս նամակ ստացա, եկա Հայաստան, որտեղից ինձ ուղարկեցին Փոթի՝ ռազմական օբյեկտներ կառուցելու։ Վերադարձա Եր—ան։ Կառուցել եմ թիվ 447 գործարանը։ Պատերազմը երբ սկսվեց, ինձ ուղարկեցին ճակատ։ Վերադարձա, կենտկոմում գունավոր մետալուրգիայի բաժնի վարիչ նշանակվեցի։ Հետո քաղսովետի բնակարանային բաժնի պետն էի։ Շատ բարձր պաշտոններ եմ վարել։ Ագարակի, Քաջարանի, Ալավերդու գործարաններում մեծ աշխատանքներ եմ կատարել։ Կապ եմ ունեցել Մոսկվայի գունավոր մետալուրգիայի մինիստրության հետ։ Խնամի եմ դարձել Հայաստանի Կենտկոմի քարտուղար Զարուբյանի հետ։ Հիմա թոշակառու եմ։

77 (77). ՄԿՐՏԻՉ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1907 Թ., ՇԱՊԻՆ–ԳԱՐԱՀԻՍԱՐ) Մեր Շապին–Գարահիսարի Քեչեյուդ գյուղում մարդիկ դազգահի վրա թաղիք էին գործում։ Օր մը էկան բոլոր աշխատող հայ տղամարդկանց ջոկեցին, տարին՝ ջամիներ սարքելու։ Հետո ալ եկան մեր մայրերին ու քույրերին տարին Զարայի Ղավախլու գյուղը։ Ժանդարմները մտրակներով անասունների պես քշում էին բոլորին։ Ծերերին, ովքեր չէին կարողանում քայլել, գլուխները մտցնում էին ոտքերի արանքը, կապում էին ու գլորում Զարայի ձորը… Պապիկիս կացնով սպանեցին։ Անտեղեն մեզ տարին Կայաբաշ ըսված բաց տեղը՝ մեծ քարի դոշին… Հյուսեին անունով թուրք ժանդարմա մը կար, հետը ուրիշներ ալ կային, սկսան ունեցած–չունեցածնիս մեր վրայեն թալանել, աղջիկներուն մեր աչքի առաջ բռնաբարել, հղի կիներուն փորերը ճղել, չծնված մանուկները հանել իրար նետել։ Մեկը մի աղջիկ տարավ, մյուսը մի տղա տարավ. ի՜նչ գտան՝ տարան։ Ինձի տանող թուրքը ինձ քնացրեց իր խանութին մեջը։ Հարցուցի. – Ու՞ր են իմ մայրն ու հայրը։ Ձեռքով ցույց տվեց վիզը, թե՝ մորթել են։ Էդ մարդու տանը տեսա մեր վերմակը, ուրեմն մեր տունը թալանողը էդ մարդն էր։ Մտածեցի փախնել։ Գիշերը փախա։ Գնացի հրապարակը, ուր շատ հայեր կային հավաքված, ըսի. – Ինձի ալ հետերնիդ տարեք աքսոր։ Միտքս հորս–մորս գտնելն էր։ Մարդիկ ինձ պահեցին արաբայի մը մեջ, վրաս ղազան դրին, որ շունչ կարենամ առնել։ Անցանք Դալղոս (Տավրոս) գետը։ Դիվրիկ հասանք, շա՜տ հեռու՝ Վանի մոտ, ուր Եփրատն ու Տիգրիսը իրար էին միանում։ Հոն հայ աղջիկները պար բռնելու պես իրար ձեռք բռնեցին, Դիվրիկի ձորով Եփրատ գետը նետվեցին, որ իրենց չբռնաբարեն։ Էստեղ ոնց եղավ մի թուրք ինձ առավ, էշու վրա նստեցուց, աչքերս կապեց, հոն յոթ ջաղացք կար, էնտեղից տարավ։ Տարավ, աչքերս բացեց։ Տարավ իր գյուղը, իր տունը։ Անոնց ծառան դարձա։ Հոն հանդիպեցի մեր գյուղի Սիրարփիին, ըսի. – Ես քեզի կփախցնեմ։ Մենք մահից չէինք վախենում, մենք թու՛րքից էինք վախենում։ Երեք օր ու գիշեր սալոմների մեջ մնացինք, դաշտերում իրար արցունքներ լիզելով, հատիկներ ուտելով, ապրեցանք։ æուր չիկար, դիմացանք։ Մեզ եկան բռնեցին, տարին մեր աղաների տունը։ Այծերը կարածացնեի։ Օր մը այծերը ցորենը կերել էին, աղաս գլուխս ծնկների արանքը խոթեց, սկսեց ծեծել, ես ակռաներով իրեն կծեցի, ինքնապաշտպանությունը լա՜վ բան է։ 1919 թ. մի մարդ եկավ իր եղբորը փնտրելու, ինձի տեսավ, ըսավ. – Դուն կերթա՞ս Սեբաստիա։ – Այո՛, կուզեմ երթալ։ Աղայիս խնդրեցի. – Ես չորս տարի աշխատել եմ, աղա՛, ինձի ազատիր։ Աղաս ըսավ. – Կազատեմ. հագուստներդ պիտի հոս թողնես։ Գնացի Սիրարփիին ալ ուզեցի ինձի հետ տանել, չեկավ։ Մարդը ինձի տարավ հայկական որբանոց մտցուց, միսս, այսինքն՝ օրիորդ Կուշմենի մոտը։ Հոնտեղ ինձ լողացրին, հագցրին, ոտքիս մատը ծուռ էր, ոտքիս կոշիկ չէր մտնում, ոտքս բուժեցին։ Հետո նոր միայն 1922 թ. հայերեն այբբենգիմը սորվեցա։ Ամուսնացա։ Ընտանիքի տեր դարձա։ Հայաստան եկանք։

78 (78). ՀԱԿՈԲ ԹԵՐԶՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1910 Թ., ՇԱՊԻՆ–ԳԱՐԱՀԻՍԱՐ) Ես արդեն յոթանասունինը տարեկան եմ։ Շապին–Գարահիսարեն եմ ես։ Երբ կդիմադրեին թուրքերուն, ոմանց ջարդեցին, իսկ մեզ նման երեխաներիս տարին թուրքին որբանոցը։ Մեզ մերկացրին, սուրը դրեցին վիզներուս։ Զաբիթը սուրը քաշում է, մոլլան՝ ասում. «Քրիստոնյայի հավատքը թողնում եմ, մահմեդականություն եմ վերցնում»։ Մեզ կրկնել կուտային ադ խոսքերը։ Բայց թուրքական որբանոցի հայ տղաները բոլորն ալ հայերեն գիտեին։ Մեր դասատուն քսան–քսաներկու տարեկան մի սիրուն հայ աղջիկ էր։ Ադ աղջկա հետ մի թուրք հրամանատար է ուզեցել ամուսնանալ, բայց ան երեք անգամ մերժել էր ու ըսել. «Բոք օլուր ըմ, թյուրք՝ օլմա՛մ». այսինքն՝ կեղտ լինեմ, թուրք՝ չե՛մ լինի։ Հրամանատարը այդ որ լսել է, հանել է սուրը, մորթել է ադ մեր սիրուն դասատուին ու հրաման տվել. – Քանի որ բոք էր ուզում դառնալ, տարե՛ք, որբանոցի պետքարանը լցրեք անոր մարմնի կտորները։ Այդ որբանոցում մեզ դաս էին տալիս զինվորության, ասկյար ըլլալու մասին, իրենց կրոնի մասին։ Երեք տարի մնացինք թուրքի որբանոցում։ Հետո ամերիկացին էկավ, որբանոցներուն տեր դարձավ։ Մեզ ալ բերեց Ամերիկա, լավ պահեց, մարդ դարձրեց…

79 (79). ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄ ԿԱՐԱՊԵՏԻ ՍԱՀԱԿՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1898 Թ., ՍԵԲԱՍՏԻԱ) Ես ծնվել եմ Սեբաստիայում, Զատիկեն քառասուն օր ետքը՝ Համբարձումի տոնի օրը։ Տեր հայրը ինձ կնքելու ժամանակ հարցրել է իմ ծնված օրը — երբ իմացել է, որ Համբարձման տոնին օրն եմ ծնվել, ասել է. «Անունը իր հետ է բերեր» — անունս Համբարձում են դրել։ Հայրս՝ Կարապետը, թիթեղագործ էր, մայրս՝ Ոսկին, տնային տնտեսուհի էր, մեծ եղբորս անունը Հայկազ էր, փոքրը՝ Սուրեն, իսկ քույրս՝ Վարդանուշ։ Ապրում էինք չափավոր կյանքով։ Մեր Սեբաստիայում յոթ–ութ տարեկանեն դպրոց կերթայինք։ Ես հազիվ այբուբենը սորված եմ։ Մայրս, որը շատ բարի — ազնիվ կին էր, շուտ մահացավ։ Կհիշեմ ինձի չամիչով հաց տվին, որ ուտեմ։ Ես ուրախացա, կերա, բայց էլ ուրիշ բան չեմ հիշում նրա հուղարկավորությունից։ Հայրս երկրորդ անգամ ամուսնացավ։ Մեծ եղբայրս՝ Հայկազը, ինժեներ էր ավարտել, ճանապարհաշինարար էր։ Թուրքական կառավարությունը նրան որպես մասնագետի տարավ Բեռլին–Բաղդադ երկաթգծի ճանապարհը շինելու, բայց նա այլ—ս ետ չեկավ, լսեցինք, որ սպանել էին։ Երբ մունետիկը ձայն տվեց, որ հայերը թող պատրաստվեն տեղափոխվելու համար, թուրք ոստիկանները սկսան հրամայել. «Էրքէկլէր՝ բիր եանա, ավրադլար բիր եանա», այսինքն՝ տղամարդիկ մի կողմ, կիները՝ մի կողմ։ Առույգ տղամարդկանց ուղարկում էին ռուս–թուրքական ճակատ՝ կռվելու։ Մեզ քշեցին ոչխարների պես, հանեցին մեր հարազատ տներեն, այգիներեն։ Ընկանք ամայի անապատներ։ Հարյուր տասը օր բաց երկնքի տակ քայլում էինք՝ գրեթե առանց հանգստանալու։ Բաց երկնքի տակ էլ քնում էինք։ Ծերերը — հիվանդները չէին կարող քայլել՝ կամ ճամփին էին մնում, կամ՝ ոստիկանը խփում էր ու սպանում։ Մեզ անոթի քայլացնում էին, ջուր անգամ խմել չէին թողնում։ Քրդերն ու չեչենները հարձակվում էին մեզ վրա, թալանում էին մեր ունեցածը, աղջիկներին ու հարսներին փախցնում էին։ Շատ աղջիկներ ու կիներ իրենք իրենց ջուրն էին նետում։ Տիգրիս ու Եփրատ գետերը լցված էին դիակներով։ Կհիշեմ, երկրորդ մայրս հղի էր, նրան սպանեցին, սուրը կոխին փորին մեջը, պզտիկը դուրս հանեցին, սկսան խնդալ, որ տղա է, ու շպրտեցին գետնին։ Ես այդ տեսարանը երբեք չեմ կրնար մոռնալ։ Մենք իրար կորցրեցինք։ Ես մինակ մնացի։ Օր մը ավազի վրա պառկած էի՝ անոթի ու տկլոր, մի արաբ մարդ եկավ, մոտեցավ ոստիկանին, փող տվեց, ասաց. «Ես սրան տանեմ, ինձ մոտ թող աշխատի»։ Առավ տարավ ինձ իր մոտ, որպես ծառա։ Ես էդ մարդու մոտ չոբանություն էի անում։ Էդ արաբը իմ կյանքը փրկեց։ Ես միշտ օրհնում եմ նրան։ Ճիշտ է, գոմում էի ապրում, անասունների հետ էի քնում, բայց կյանքս փրկված էր։ Արաբը ուներ երկու տղա, մեկ աղջիկ։ Տղաները տնտեսությանը պիտանի չէին։ Արաբը տեսնում էր, որ ես աշխատասեր եմ ու նվիրված եմ իրեն, ան ինձ որդեգրեց, ձախ ձեռքիս վրա կապույտ թանաքով դաջեց, իմ անունը Շյուքրի դրեց։ Նա ինձ ասում էր. «Իմ տղաներից ես չեմ խերվել, քեզ պիտի կտակեմ իմ ունեցվածքը, դուն գյուղի տերը պիտի ըլլաս, եթե իմ մինուճար աղջիկին հետ ամուսնանաս»։ Ինձ տարավ Հալեպ, հագուստներ գնեց՝ հագցրեց, կոշիկներ գնեց՝ հագցրեց։ Կոշկակարը սեբաստացի հայ մըն էր, ան ինձ օգնեց, ինձ հարցրեց. – Սէն քի՞մ սըն (Դու ո՞վ ես)։ – Բէն էրմէնի իմ (Ես հայ եմ)։ Ադ հայ կոշկակարը կազմակերպեց, որ ես փախչեմ արաբի քովեն — չամուսնանամ անոր աղջիկին հետ։ 1928 թ. ադ հայ կոշկակարին հետ ես փախա Ֆրանսա։ Հոն հողագործ աշխատեցա։ Մի օր պատահական մի մարդ հանդիպեցի, որը ինձ հարցրեց. – Դուն Համբարձումը չե՞ս, Սուրենին եղբայրը չե՞ս մը։ – Այո՛, – ասեցի։ – Գիտե՞ս, Սուրենը ողջ է։ – Խե՞նթ ես, ի՞նչ ես, աշխարհի վրա հայ մնացա՞ծ է, բոլորին ջարդեցին։ – Ի՞նչ կըսես, դեռ հայեր մնացած են, եղբայրդ՝ Սուրենը, Լիոն կբնակի։ Ադ մարդը, որի անունը Սարգիս էր, ինձի տարավ Լիոն, եղբորս մոտ։ Տեսա՝ եղբայրս թիթեղագործ է, հորս պես, ես ալ հողագործ դարձա։ Լիոնի մեջ բավական հայություն կար, կհավաքվեինք, ժողովներ կընեինք։ Ես ՀՕԿ–ի մասնաճյուղի անդամ, հետո՝ փոխնախագահ, վերջն ալ՝ նախագահ դարձա։ Հայրենասիրությունը մեջս ինձի կայրեր — ինձի խորթ կուգար օտար աշխարհը։ Ես միշտ կըսեի. «Լավ է ապրիլ խավարին մեջ, քան թե լուսավոր մթության մեջ»։ Օր մըն ալ ներգաղթի լուրը հասավ Լիոն։ Ալ ուրախություննիս չափ չուներ։ Հայաստանը մեզի կկանչեր։ 1947 թվին եկանք Հայաստան։ Ամուսնացա բեյլանցի Թագուհիին հետ, ընտանիք կազմեցի։ Ունեցանք մի տղա՝ Մկրտիչը — մի աղջիկ՝ Վարդանուշ անունով։ Վարդանուշին անունը դրել եմ իմ վշտից։ Քանի որ մի օր, երբ արաբների մոտ չոբան էի աշխատում, տեսա արաբները մի աղջկա էին մազերից քաշելով–քաշքրտելով տանում։ Մոտեցա հարցրի՝ ինչի՞ց է մահացել։ Ասեցին՝ սոված էր, գտանք, մեղքցանք՝ հաց տվինք, կերավ, ստամոքսը պայթեց «միդէ փաթլադը» (ստամոքսը պայթեց) ու մեռավ։ Ես մոտեցա, որ դեմքը տեսնեմ, տեսա իմ Վարդանուշ քույրս էր։ Չոքեցի վրան, ասի. – Բու բէնիմ բաջը՜մ դըր (Սա իմ քու՜յրն է)։ Արաբ տերս պատվավոր թաղում արեց։ Անոր համար ալ իմ աղջկան անունը Վարդանուշ դրի, բայց երբ անոր անունը տան՝ իմ խեղճ քրոջը կհիշեմ։ Եր—անի մեջ շինարար եղա։ Կոնյակի գործարանը, գինու գործարանը, Սունդուկյանի թատրոնը իմ տաշած քարերով են շինված, նա— Դվին հյուրանոցը։ Բայց Դվին հյուրանոցի շինարարության ժամանակ ընկա, — ձեռքս կոտրվեց, այլ—ս չկարողացա քարտաշ աշխատիլ։ Այնինչ, ես լավ, վարպետ քարտաշ էի — հպարտ կզգամ ինձ, որ հայրենիքիս վերակառուցմանը ես ալ իմ բաժինը դրած եմ, «քար» մըն ալ ես եմ դրած։ Հիմա արդեն միայն գիշերները պահակություն կընեմ հուշանվերներուն ֆաբրիկայում։

80 (80). ՍՈՒՐԵՆ ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1902 Թ., ՍԵԲԱՍՏԻԱ) Մեր Խոչհիսար գյուղը գտնվում էր Սեբաստիա (Սվազ) քաղաքից քսանհինգ կիլոմետր դեպի ար—ելք։ Գյուղի միջով անցնում էր Սեբաստիա–Էրզրում (Կարին) գնացող ճանապարհը։ Հաճախ հյուրեր էին լինում մեր տանը՝ պապիս մոտ։ Ինչքան ես հիշում եմ, իմ պապերը բավական ազդեցիկ մարդիկ էին։ Ունեինք երկհարկանի մեծ տներ, ունեինք նա— ամառանոց, անասնապահական յայլաներ՝ Սախար կոչված լեռան հովիտներում, մեր գյուղից մոտ տասնհինգ–քսան կիլոմետր վեր—։ Երբ 1914 թվի օգոստոսի 1-ին սկսվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը, մեր գյուղի ժողովուրդը զբաղված էր բերքահավաքով, բայց մինչ այդ գյուղ հասնող հայերեն թերթերը վատ լուրեր էին հաղորդում։ Օգոստոսի 2-ին մունետիկները եկան մեր գյուղը, — մեր գյուղի գզիրը կտուրների վրայից սկսեց գոռալ. «Էհէ՜յ, սեֆերբերլիք է (զորահավաք). տասնութ տարեկանից մինչ— քառասունհինգ–հիսուն տարեկան տղամարդիկ պետք է ներկայանան Խոչհիսար՝ արձանագրվելու»։ Ես լավ հիշում եմ՝ ժողովուրդը խառնվեց. լաց, աղաղակներ ամեն կողմ։ Նույն օրը ար—ը ուժեղ խավարեց՝ մոտ կես ժամ մթագնեց երկինքը։ Սա ավելի սարսափեցրեց գյուղի ժողովրդին… Հոռետեսության զգացմունքը պաշարեց բոլորին։ Մեր գյուղի ճանապարհը դարձավ ավելի մարդաշատ՝ երկու կողմից էլ։ Մեկ–մեկ թուրք ոստիկաններն սկսեցին կամայականություններ անել, անցնող զինվորներն ուտելիք էին պահանջում կամ օրը ցերեկով մտնում էին գյուղ, չէին գնում գիշերելու կենտրոն, այլ մեր տների վրա էին բաժանվում։ Մեր գյուղացիները դիմեցին առաջնորդարան, չորս ոստիկան նշանակեցին մեր գյուղին պահակ։ Երկու ամսվա վարժությունից հետո թուրքական բանակները մեր գյուղի առաջով անցնում էին կանոնավոր, նվագախմբով։ Թուրք հյուրերը գովեստով էին խոսում հայ զինվորների մասին, որ նրանք մարզանքը շուտ էին սովորում, զենքի տեխնիկային լավ էին տիրապետում — գովասանքի էին արժանանում հրամանատարության կողմից։ Անցան օրեր, նոյեմբեր–դեկտեմբերի ցրտերը — անձր—ները զինվորների մեջ առաջացրել էին անկազմակերպվածություն, շատերը սկսել էին բանակից փախչել, դասալքվել։ Մեր գյուղից բանակ գնացողների համարյա հիսուն տոկոսը փախել — եկել էր գյուղ, թաքնվել էր գոմերում կամ գյուղի մոտակա քարայրներում. ո՛չ հարցնող կար, ո՛չ էլ փնտրող։ Այսպես անցավ երեք–չորս ամիս։ 1914 թվի դեկտեմբերին հանկարծ գյուղում լուրեր տարածվեցին, որ Էնվեր* փաշան գալու է, — մեր գյուղացիները պետք է պատրաստեին ճանապարհը՝ մեր գյուղի հողի սահմաններում, մոտ չորս կիլոմետր երկարությամբ։ Մի քանի օր հետո Էնվերի շքախումբը եկավ — կանգնեց մեր գյուղի ար—մտյան ծայրին. երեք կառքեր՝ լծված չորսական ձիերով, երկու կողմերին՝ հետ—ից — առաջից, վեցական ձիավորներով շրջապատված, առաջից գալիս էր Սեբաստացի Մուրադի** տասներկու հոգուց կազմված ձիու խումբը։ Գյուղացիները շրջապատեցին շքախումբը։ Ես էլ գնացի՝ հատուկ Էնվեր փաշային տեսնելու։ Գյուղացիները աղ ու հաց բերին՝ Մուրադի ցուցմունքի վրա։ Էնվեր փաշան կանգնեց կառքի վրա, ընդունեց թեփսիով աղ ու հացը, գլխով շնորհակալություն հայտնեց ժողովրդին, որ շրջապատել էր իր շքախմբին։ Ես տեսա, թե ինչպես Էնվեր փաշան ափսեն վերցրեց — հյուրասիրեց իր շքախմբի անդամներին, բոլորին։ Էնվերի պատվին ձիարշավ կազմակերպվեց մեր հանդամիջյան ճանապարհով։ Ես տեսնում էի, թե ինչպես գնում էին ձիավորները դեպի Ալիս գետը։ Հանկարծ ժողովուրդը պոռթկաց. «Մուրա՜դը, Մուրադի՜ Պեգաս ձին շահեց մրցումը»։ Մրցող ձիավորները վերադարձան։ Մուրադը մոտեցավ Էնվերին, նա կանգնեց կառքի վրա, ժպտաց, բեղերը շտկեց, Մուրադի ձեռքը սեղմեց ու կռնակը շոյեց։ Ես կանգնել էի մի բարձր հողաթմբի, տասը քայլ հեռավորության վրա — նայվածքս հառել էի Էնվեր փաշային, ուշադիր նայում էի՝ հետաքրքրությունից մղված։ Ամեն ինչ լավ եմ հիշում, հիմիկվա նման։ Եղանակը լավ էր։ Էնվեր փաշան հագել էր կիսազինվորական հագուստ, գլխին դրել էր ֆես, ոտքերին ուներ երկարաճիտ փայլուն սաբոկներ, դեմքը կլոր էր, լայն, գեղեցիկ, համաչափ, միջակից բարձր հասակով, մի քիչ երկարած բեղերով, թավ հոնքերով — ս— աչքերով։ Առաջին կառքի մեջ նստած էր Վեհիբ փաշան***՝ իր օգնականներով։ Ձիամրցումից հետո Էնվեր փաշան կառքի վրա կանգնեց — տասը րոպե խոսեց հավաքված ժողովրդին։ Հիմիկվա նման հիշում եմ նրա խոսքերը. «Հայ զինվորները լավ կռվում են իրենց օսմանյան հայրենիքի համար՝ վաթանին համար։ Բոլոր ճակատներում, ամեն տեղ հայ բժիշկները — բուժքույրերը բուժում են մեր վիրավորներին։ Հայ զինվորներից շատերը լավ են տիրապետում ռազմական տեխնիկային, դրա համար շա՜տ շնորհակալ եմ ձեզանից։ Դուք էլ թիկունքում լավ աշխատեք, մեր բանակի սնունդը ապահովելու համար»։ Երբ նա իր խոսքը վերջացրեց, Մուրադը ձիու վրա մոտեցավ նրան — սեղմեց նրա ձեռքը։ Էնվեր փաշան Մուրադի կռնակը շոյեց — ցածր ձայնով մի բան ասաց նրան։ Սուլիչը փչեց, կառքերը շարժվեցին։ Էնվեր փաշան կառքի վրայից ձեռքը թափահարելով՝ անհետացավ։ Այսպես անցան օրեր, ամիսներ, — գյուղում բացառիկ ոչ մի բան չէր պատահել, միայն մեր գյուղացիները ոգ—որվել էին, որ ռուսի զորքը շուտով կգա — կմտնի Սեբաստիա (Սվազ), բայց՝ իզու՜ր. ռուսի զորքը չեկավ։ Միայն գերիներ եկան։ Մեր գյուղացիները հիասթափվեցին իրենց սին, անիմաստ հույսերից — հույզերից։ Մի օր երեխաներով գյուղամիջում խաղում էինք, հանկարծ, այս անգամ ար—ելյան կողմից՝ Կապանից, չորս կառքեր սրարշավ եկան — կանգնեցին գյուղամիջում՝ ճանապարհի վրա։ Ժողովուրդը վրա թափվեց իմանալու, թե՝ ի՞նչ է։ Ես էլ վազեցի։ Այս անգամ նույնպես չորս կառքեր՝ չորսական ձիեր լծված էին։ Մուրադի խումբը կանգնել էր կառքերից հեռու՝ լուռ, տխուր։ Կառապանները ձիերի սարքերն էին կանոնավորում, ձիերին էին կերակրում։ Էնվեր փաշան էր վերադառնում Էրզրումից։ Նա շատ զայրացած տեսք ուներ. կատաղությամբ նայում էր ժողովրդի կողմը, ոչ էլ խոսում էր իր կողքինների հետ։ Ես անցա կառքերի ձախ կողմը ու մի հողաթմբի վրայից անվերջ նայում էի Էնվեր փաշային։ Նա ջղային շարժումներ էր կատարում նստած տեղը։ Աչքերը չռեց — նայեց ինձ ատելությամբ։ Ես սոսկացի նրա ս— աչքերից։ Նա յափնջու մեջ փաթաթվեց, մի գազանային–սարսափելի նայվածք գցեց կանգնած ժողովրդի վրա։ Էնվեր փաշան առաջվա նման ո՛չ ողջունեց, ո՛չ մնաս բարով ասաց ու գնաց…։ Սեյֆեի խանում կանգնում են հանգստանալու։ Նա կանչում է Մուրադին — ասում՝ վերին աստիճանի զայրացած ու կատաղած. «Ձերոնք ա՛յ ինչեր են անում Կովկասում՝ ռուսի կողմը։ Մենք ի՞նչ ենք ստորագրել ձեզ հետ 1908 թվին — 1914 թվին՝ Էրզրումում։ Այդ բանը ձեր վրա թա՜նկ կնստի»։ Մուրադը բաժանվում է խմբից վիրավորված — շատ տխուր։ Նա ասում է, որ Էնվերը ինչ–որ կամավորների մասին էր բողոքել։ Քանի որ մեր գյուղը գտնվում էր Սեբաստիայից (Սվազ) դեպի Էրզրում գնացող ճանապարհի վրա, ինչ–որ կատարվում էր երկրում, իմացվում էր շատ շուտով։ Պոլիս գնալիս Էնվեր փաշան Սեբաստիա է հրավիրում վեց նահանգապետներին — հրահանգներ է տալիս նրանց. հայերին ինչպես կոտորել, ոչնչացնել՝ տղամարդկանց տեղում կոտորել, իսկ կանանց — երեխաներին՝ քշել դեպի Տավրոսյան լեռները, որից հետո՝ Արաբիայի անապատները, նրանց սովից, ծարավից, հոգնածությունից՝ բնաջնջել։ 1915 թվի մարտի վերջերին սեբաստացի նահանգապետը (վալին) իր մոտ է կանչում Մուրադին։ Մուրադը չի գնում, փախչում է լեռները. իմանում է նրա միտքը։ Մի առավոտ արթնացա, տեսա Մուրադը, տասներկու ընկերներով, մեր ամառային օդայում նստած ճաշում է. մայրս ճաշ էր հյուրասիրում նրանց։ Նրանք տասը–տասներկու օր մնացին մեր տանը — հետո գնացին Խորոխոն գյուղի կողմը։ Ապրիլի 11–ին (24-ին) մայրս իմ առաջը խառնեց մի քանի հորթ — երկու էշի քուռակ, ես տարա գյուղից վեր—՝ նախրին խառնելու։ Հանկարծ մի ժանդարմա՝ քսան–քսանմեկ տարեկան թուրք տղա, իրանից մեծ մի հրացան ձեռքին, դեպի ինձ եկավ — հրացանը փորիս դեմ արավ։ Ես վախից շշմեցի ու լաց եղա։ Վերադարձա տուն, մորս պատմեցի եղածը։ Չգիտեմ նու՞յն օրը, թե՞ մյուս օրը, գյուղի մեջ գտնվող տասը–տասներկու ժանդարմներ, մեր գյուղի տերտերին (Տեր Յուստոս կրոնական անունով)՝ Սարգիս Մազմանյանին, էշին հակառակ նստեցրած բերին մեր տունը։ Տնեցիներին կոպիտ դուրս վռնդեցին, բայց ես դուրս չգնացի, բանի տեղ չդրեցին ինձ։ Ես տեսա, թե ինչպես նալել էին տերտերի ոտքերը, գլխին տաքացրած երկաթե սաջ էին դրել, որը գլխի մազերը — մաշկը վառել էր, մորուքը փետրտված էր — ատամները քաշված էին։ Ոստիկանները գազանաբար խփում էին տերտերին։ Ծեծելով, բերին մորս, սյուների տակ փայտեր կիտեցին. – Այս տունը վառելու՜ ենք, – գոչում էին, – այս տան մեջ Մուրադի՜ն ես կերակրել, դու օրերո՜վ պահել ես նրա խմբին։ Այս տան տեր Արամ Սարգսյանն իր ընկերների հետ մաուզերներով սա՜ր են բարձրացել։ Գնացե՛ք, բերե՛ք մաուզերները — նրանց տեղը հայտնե՛ք մեզ։ Մայրս երդում–պատառ էր տալիս, որ ո՛չ մաուզերի մասին բան գիտի — ո՛չ էլ Մուրադի մասին։ Ժանդարմներն անվերջ խփում էին մորս։ Մայրս լաց էր լինում ու նրանց ասում. – Արամ Սարգսյանը քառասունչորս ոսկի բեդել է տվել, գնացել է սարը՝ մեր տավարը, ոչխարը պահելու։ Աբիգ Սարգսյան հորեղբայրս, որը գյուղի ռեսն էր, վազում էր այս ու այն կողմ, չէր թողնում որ ոստիկանները լուցկին վառեն — մեր տունը կրակի տան, չէր թողնում, որ մորս խփեն։ Վերջապես փողի դիմաց մեր տունը չվառեցին, բայց խեղճ մորս տարան իրենց հետ։ Խեղճ մորս բռնաբարել էին ամբողջ գիշերը — մյուս օրը նրան մահամերձ բերին տուն։ Մենք երեխաներով լաց էինք լինում մորս շուրջը…։ Մյուս օրը Քնարիկ քրոջս տարել էին, նա շատ գեղեցիկ էր — նոր ամուսնացած, նրան էլ մորս օրն էին հասցրել… Գյուղում ժանդարմները տասը–տասներկու եր—ելի մարդկանց հավաքել էին մի տեղ։ Տասը օր ծեծում, տաք երկաթներով վառում էին նրանց մարմնի մասերը, եղունգները քաշում էին, տաք ձվեր էին դնում նրանց թ—երի տակ, ի՜նչ սարսափելի բաներ ասես չէին անում այդ սրիկաները։ Վերջապես նրանք այդ մարդկանց տարան իրենց հավաքած տասնյակ զենքերի հետ, ամիսներով չարչարեցին նրանց բանտում, հետո բերին մեր գյուղի առաջ գնդակահարեցին, երբ նրանք մահամերձ էին արդեն՝ ծեծից ու խոշտանգումից։ Մայիսի վերջերին ճանապարհները լրիվ փակվեցին, ինչքան անասուն կար՝ կնքեցին, տաք երկաթներով համարակալեցին, որպեսզի ճանաչվեին, որ հայերի ապրանք են։ Խիստ հրաման եղավ հայերի գույքին, ապրանքին ձեռք չտալ, միայն — միայն սպանել հայ տղամարդկանց՝ տեղնուտեղը սպանել առանց խնայելու։ Կամաց–կամաց փոխեցին տեղական ժանդարմներին, նրանց տեղը Ալբանիայի կողմից գազանային կերպարանքով ժանդարմներ բերին։ Լուրեր տարածվեցին, որ արդեն Պոլսից լիազորված հատուկ մարդ է եկել՝ Սըտկը բեյը, որը միայն — միայն հայերին կոտորելու համար է եկել։ Մի օր ժանդարմները, Առնավուտ Հասան անունով ժանդարմի ղեկավարությամբ, հավաքեցին գյուղի հիսուն–վաթսուն տղամարդկանց, նրանց թ—երը կապեցին ու երեկոյան դեմ տարան գազանաբար սպանեցին։ Մյուս առավոտ գյուղ եկան, կերան, խմեցին ու գնացին՝ նրանց հագուստները ձիերի վրա բարձած…։ Մյուս օրը գյուղացիները գնացին, գտան նրանց դիակները՝ հոշոտված, այլանդակված, անճանաչելի դարձած։ Ոչ ոք իր մարդուն չի՛ գտնում, չի՛ ճանաչում։ Երկրորդ անգամ եկան, արդեն շատ քաղաքավարի, ըստ ցուցակի կանչում էին աչքի ընկնող մարդկանց. «Եկե՜ք, գնում ենք կամուրջներ, ճանապարհներ սարքելու, բա՜ն չիկա»։ Երեկոյան տարան. նրանց բոլորին սպանել էին Պուռնազի ձորում — դիակները ժայռից գցել էին ջուրը։ Մեր գյուղի տղամարդիկ վերջացան։ Այս անգամ սկսեցին բերել կենտրոնի բանտի կալանավորներին։ Ոչ մեկի վրա կարգին դեմք չկար, որի՝ քիթը ջարդված էր, որի՝ աչքը հանված, ատամները թափված, ոտքը ջարդված, գլուխները ուռած, այլակերպ դարձած մարդիկ, որոնց օրերով, ամիսներով ծեծել, նալել, մսերը տաք երկաթով այրել էին, եղունգներն ու ատամները աքցանով քաշել։ Այդ կիսամեռ ուրվականներին բերին մեր գյուղի առաջով անցկացրին։ Վերջալույսի մոտ, նրանց կես ժամով նստեցրին մեր գյուղի առաջ՝ հուսալով, որ փող կշահեն…։ Մեր գյուղի ժողովուրդը վրա թափվեց. ամեն ոք իր մարդն էր փնտրում։ Ով գտնում էր՝ փաթաթվում էր իր հարազատներին, մի չտեսնվա՜ծ վայնասուն–ողբ էր բարձրանում։ Լալիս էին կալանավորները, որոնց վրա ուժ չկար, հարազատները արցունքներն էին սրբում։ Ես նայում էի նրանց, չէի իմանում՝ նրանք մեռած էին, թե՝ ողջ։ Նրանք գնացին հեծկլտացող կանանց ձայների — ոստիկանների հարայհրոցի, հայհոյանքների, մտրակների շաչյունների, հարվածների տակ։ Գնացին՝ մութ ձորում, խարույկների լույսերի տակ որպես անասուններ մորթվելու։ Գնում էին բոլորը՝ լուռ ու գլխահակ։ Գյուղը կարծես մթության մեջ ընդունեց մեռելային–գերեզմանային տեսք։ Լալիս ու հեկեկում էին մարդիկ, կանայք, երեխաներ։ Առավոտյան ժանդարմները եկան գյուղ՝ հավ, ոչխար մորթել տվին. մի լավ կերան, կշտացան, սպանված մարդկանց նոր, լավ հագուստները ձիերի վրա բարձած՝ գնացին։ Գյուղում հատ ու կենտ ծերեր մնացին միայն — տասնվեցից ցածր երեխաներ։ Հինգ–տասը օր հետո եկան, մեկական սայլ ամեն մի դռան առաջ կանգնեցրին — հրամայեցին գյուղացի կանանց. «Ով ինչ ուզում է թող բարձի. գնում ենք Արաբիա՝ այնտեղ ապրելու»։ Ամեն ինչ երեսի վրա ձգած՝ տուն, տեղ, անասուն, գույք, ճամփա ընկանք։ Չտեսնվա՜ծ ողբերգություն. Դանթեի դժոխքը իջել էր գյուղի վրա։ Երբ հասանք քաղաքի գլխավոր ճանապարհին, ծայր առավ քաղաքից եկող կառքերի, սայլերի — ձիերի քարավանը. ծայրը մեզ էր հասել, մյուս ծայրը քաղաքից դուրս էր գալիս։ Բարձրից եր—ում էր քաղաքը, Ալիս գետի վրայի Սենեքերիմ թագավորի կառուցած ամրակուռ կամուրջը։ Մարդկանց, սայլերի, կառքերի խառնաշփոթ մի հեղեղ պատեց ամբողջ սարալանջը։ Մարդիկ չէին իմանում, թե ինչու՞ է այս զուլումը, ու՞ր էին գնում — ինչու՞… Կանանց, երեխաների լացը, ողբը խառնվել էր ոստիկանների, զինվորների գոռգոռոցներին — լպիրշ հայհոյանքներին։ Նրանք խփում էին կանանց, երեխեքին՝ աջ ու ձախ։ Հանկարծ եկան տասնհինգ–քսան ձիավորներ, հրամայեցին՝ տարբեր կողմերից եկող բոլոր քարավաններին հավաքվել Ղարդաշլար սարի գագաթին՝ մի սարահարթի վրա։ Նախ՝ գորգերը փռել տվին — սկսեցին փող հավաքել ժողովրդից. «Է՜ հեյ, – գոռաց մի մարդ ձիու վրայից, – ո՞վ կալանավոր ունի քաղաքում բանտարկված, թող մեկ–երկու ոսկի բերի մարդագլուխ, վաղը —եթ ձեր մարդիկ այստեղ կլինեն՝ ձեզ մոտ»։ Կանայք սկսեցին փողեր բերել՝ տալով իրենց ամուսինների անունները։ Մի ժանդարմ հսկա մի տետր ձեռքին, իբր թե գրում էր կալանավորի անունը, թաղը, տարիքը — այլն։ Մի քանի ժամում խուրջինը համարյա թե լեցվեց փողերով։ Երեկոյան նրանք խուրջինը բարձեցին ձիու վրա ու գնացին։ Մյուս օրը, տասը ժանդարմներով շրջապատված, բերին մի խումբ մարդկանց՝ մոտ քսան–երեսուն հոգու։ Բերին նա— նահանգում ճանաչված մեծահարուստ Խլխլիկին։ Նա շատ գեր էր, նրան նստեցրել էին մի խոշոր սպիտակ իշու վրա։ Ժողովուրդը վրա վազեց իրենց մարդկանց գտնելու հույսով։ Ոստիկանները հետ քշեցին նրանց — մի շրջան կազմել տվեցին։ Շրջանի մեջ ոստիկանապետը առաջինը կրակեց Խլխլիկի ականջի ետ—ին։ Խլխլիկը փռվեց գետնին, արյան մեջ խռխռում էր — ցնցվում։ Ոստիկանները քա՜հ–քա՜հ ծիծաղում էին, ժողովուրդը սարսափահար շշմել էր ու լռել։ Հետո առաջ բերին մյուսներին, ամեն հինգ–վեց հոգուն իրար մեջք գրկել տվին — կրակեցին, հետո փայտերով նրանց գլխներին խփեցին՝ մինչ— որ նրանք անշնչացած պառկեցին, նրանց բոլորին շպրտեցին հեղեղատի մեջ, մի քիչ հող տվին վրաները ու գնացին։ Մյուս առավոտ, ար—ածագից առաջ, մեզ քշեցին դեպի հարավ, անցանք սարը։ Մնա՜ս բարով հայրենիք՝ գնում ենք դեպի չարչարա՜նք, դեպի տառապա՜նք — մա՜հ՝ հետագայում ավելի հրեշային, ավելի անմարդկային դեպքեր դիմագրավելու։ Մեր մահվանից առաջ գնում ենք դեպի մա՜հ, դեպի խաչելությու՜ն։ Մնա՜ս բարով իմ հայրենի գյուղ։ Իմ մանկական աչքերը տեսան քո սարերը հեռվից, տեսա բարձր Սախառ լեռը, որի հովիտներում ես անցկացրել եմ իմ քաղցրիկ մանկական օրերը։ Էլ չե՜մ տեսնելու չքնաղ, զուլալ, երկնագույն–կապտավուն գետակները, սվսվացող մշտական կանաչ կաղնու անտառները, էլ չե՜մ լսելու մայրական սրբազան կանչը, էլ չե՜մ լսելու ինձ հասակակից ընկեր տղաների ուրախ ճիչերն ու աղաղակները։ Մնա՜ք բարով, դուք, անթաղ, հոշոտված, կտոր–կտոր եղած մարդկային դիակներ. անթաղ մնացել եք բաց երկնքի տակ, գազանները ուտում են ձեր դիակները։ Եկեղեցիների քաղցրահնչուն զանգերը չեն ղողանջելու այլ—ս։ Դպրոցների դռները չեն բացվելու, հարսանիքներ, քեֆեր չեն լինելու։ Մա՜հ, մա՜հ է սպասում բոլորիս՝ ծերին, մանուկին, նորահարսին, նորածին երեխային՝ խանձարուրի մեջ փաթաթված։ Ի՞նչ է մեր բոլորի մեղքը, ու՞մ ի՞նչ էինք արել…։ Անիծյա՜լ մանկություն, անիծյա՜լ աշխարհ, կործանվե՛ս դուն, փու՛լ գաս։ Ի՞նչ է կատարվում մեզ հետ։ Նորածիններին հենց առաջին օրերին շպրտեցին գետին՝ մայրերին սրտամորմոք լացացնելով։ Նորածինը ի՞նչ մեղք ուներ, երբ նա դեռ չէր գիտակցում ո՛չ մարգարեի, ո՛չ Հիսուսի, ո՛չ Աստծո գոյությունը։ Ի՞նչն էր նրանց մեղքը՝ չհասկացա։ Երկ ու օր մեզ պահեցին Ղարդաշլար սարի գագաթին, բավականին փող հավաքեցին ժողովրդից։ Առավոտյան շուտ, ար—ածագից առաջ մեր սայլերը, կառքերը սկսեցին շարժվել հերթով դեպի հարավ՝ սարն ի վար։ Սայլերը, կառքերը հեղեղի նման իջնում էին ցած, նրանց ձայները խառնվում էին մարդկանց լացի, կոծի ու հեկեկոցների ձայներին։ Կանայք, ծերեր, երեխաներ՝ մանկահասակ — ծծկերներ մորերնուն գիրկը՝ սայլերի, կառքերի երկու կողմերին քայլում էին՝ հետիոտն, գլուխները կախ, անձայն։ Ոստիկանները գազազած ոչ ոքի չէին թողնում նստել կառքերին, սայլերին։ Նրանք մի բերան գոռում էին. «Սա պետական ապրանք է, իսկ դուք ոչ–ցանկալի՜ ժողովուրդ, մարդի՜կ, գնում եք մեռնելու՜, անհետանալու՜»։ Որոշ տարածություն գնալուց հետո ջահել աղջիկներ — երեխաներ սկսեցին լաց լինել, տրտնջալ։ Ամառային հուլիսյան ար—ը անգթորեն վառում էր զենիթից։ Խմելու ջուր էին ուզում, հաց էին ուզում, տանջվում էին հոգնածությունից։ Գնում էր ժողովուրդը՝ գլխահակ, տխուր։ Չէր իմանում՝ ինչու՞ է գնում, ու՞ր է գնում, ի՞նչ էր իր մեղքը, ու՞մ ի՞նչ էր արել։ Երկար գնալուց հետո երեկոյան դեմ վերջապես իջ—անեցինք մի աննշան, ամայի խանի առաջ, որը կոչվում էր Թեճիրի խան։ Մոտիկ ձորի մեջ ջուր կար։ Կանայք սկսեցին ճաշ եփել իրենց մոտ մնացած մթերքից։ Այդ օրը արտակարգ ոչինչ չպատահեց քարավանի հետ։ Եզները, ձիերը մի կերպ արածեցին, կշտացան։ Այդտեղից ճանապարհվեցինք։ Ար—ամուտից առաջ, երեկոյան հասանք Ղանդալ շրջկենտրոնը, որտեղի հայերը դեռ չէին աքսորվել, — նրանք մեզ հաց, ուտելիք բերին։ Նրանք լացով ու կոծով դիմավորեցին մեր քարավանը՝ սպասելով իրենց չար բախտին։ Մեր հաջորդ՝ երրորդ կանգառը եղավ Խըրխի խանը, մի գետի վրա, որի ձախ կողմում մի թուրքական գյուղ էր, իսկ աջ կողմում՝ բերքառատ, իր ցորենով հայտնի հայկական Ուլաշ գյուղը։ Այստեղ լավ հանգստացավ ժողովուրդը, եզները լավ արածեցին, վրաները ուժ եկավ։ Չորրորդ օրը հասանք Մանջըլըկ հայկական գյուղը. գյուղը անմարդաբնակ էր։ Լքված տների պատուհանները մեզ նայում էին դժոխքի սատանաների նման։ Մյուս օրը անցանք Քյոթու խանի առաջով — հինգերորդ օրը հասանք մարդկային սպանդանոց՝ Հասան Չելեպի կոչվող գյուղաքաղաքը։ Սա մի վայր էր, ուր ոճրագործությունն իր գագաթնակետին էր հասել։ Սեբաստիայի սահմանն անցել էինք. գտնվում էինք Խարբերդի նահանգի — քրդական սահմանում։ Խիստ հրաման կար՝ ոչ մի արու մարդ չպետք է ողջ անցներ այդտեղից։ Բոլորին հավաքել — սպանել էին անխտիր։ Դրա համար էլ այդտեղի ձորերը լիքն էին դիակներով։ Մեր սայլերը խառնիխուռն կանգնեցին գյուղի առաջ։ Չորս կողմն անտառ էր, մեջտեղով հոսում էր մի գետակ, օդը շատ զով էր — հաճելի։ Հանկարծ գետի մյուս ափին նկատեցինք դիակներ, որոնք ցաք ու ցրիվ պառկել, թե փռվել էին. երիտասարդներ, ծերեր, մանուկներ, կանայք։ Հորեղբորս կինը ուզեց գնալ, տեսնել, երկու զաբիթներ չթողեցին — սկսեցին գոռալ. «Հե՜յ, քավթառ գյավու՜ր, ի՞նչ ես նայում. շուտով դուք էլ կհասնեք այդ մարդկանց օրին»։ Երեկոյան եկան մի քանի ոստիկաններ՝ քրդերի հետ, հավաքեցին մեր քարավանի միջի տղամարդկանց, տղաներին — ծերերին, տարան լցրին հարյուր–երկու հարյուր հոգուն մի նեղ, խարխուլ շենքի մեջ. ո՛չ նստելու, ո՛չ էլ կանգնելու տեղ կար։ Կեսգիշերին նրանց շարան–շարան տարան դեպի լեռների կողմը։ Մյուս առավոտ հանկարծ մի երիտասարդ տղա, գլուխը վեր պահած, կիսամերկ, արյունլվա նստեց իր ծանոթների մոտ։ Ես մոտ գնացի, նայում էի նրան ու հիշում մեր գյուղի մարդկանց։ Գիշերը խմբով նրանց տարել էին մի սարի գագաթը, բոլորի գլուխները կացնով կտրել ու շպրտել ձորը։ Իր վիզը կացինը խորը չէր կտրել, — ինքը դիակների մեջ մնացել էր մինչ— առավոտ։ Հետագայում ես չիմացա, թե ի՞նչ եղավ այդ երիտասարդը։ Հասան Չելեպիից դուրս եկանք։ Սկսեցին արդեն տղամարդկանց, կանանց, երեխաների դիակներ եր—ալ, մանավանդ՝ կանանց, որոնք մերկ, ուռած վիճակում էին։ Հեռվում մի կամուրջ եր—աց, հանկարծ շշուկներ տարածվեցին, թե անխնա մեզ բոլորիս կոտորելու են այդ կամուրջի վրա։ Սկսեցին ի հայտ գալ քրդեր՝ ձեռքներին կացիններ, դանակներ — զենքեր։ Հորեղբորս կինը հ—իհ— վազեց մի ժանդարմի մոտ, երկու ոսկի դրեց նրա ձեռքը — ասաց, որ մենք թուրքանալ ենք ուզում, մեզ տանի այդ գյուղը։ Ժանդարմը հանգիստ մեզ ասաց. «Մի՛ վախեցեք, դուք պետք է թուրքացած լինեիք վեց ամիս առաջ, բայց մի՛ վախեցեք, ես ձեր քարավանը ազատ կերպով կանցկացնեմ այդ կամուրջով»։ Հասանք կամուրջին, ցածում իրար վրա կիտված դիակնե՜ր, դիակնե՜ր, կանայք՝ մերկ, տկլոր՝ փռված գետի ջրի մեջ։ Քրդերը հարձակվում էին գաղտնի մեզ վրա, սպառնում էին դանակներով — մեր վրայի հագուստը հանում ու փախչում։ Մեզ ընկերացող ժանդարմները մե՛րթ առաջ էին գնում, մե՛րթ հետ էին գալիս, կրակում էին՝ յա բախտի։ Երեկոյան հասանք Հեքիմ խան։ Դա մի չտեսնված գեղեցիկ հովիտ էր՝ կանաչների մեջ կորած։ Հանկարծ գետի մյուս ափին նկատվեց մի կնոջ արտակարգ ուռած դիակ, մեր տեղից պարզ եր—ում էր նրա ամոթը՝ մազոտ ճեղքվածքի նման։ Կանայք լացակումած անիծում էին պատճառ հանդիսացողներին — նրանց, ովքեր այդ կնոջն ու նրա նմաններին այդ օրին էին հասցրել։ Առավոտյան Հեքիմ խանից դուրս եկանք — շարունակեցինք ճանապարհը, նույն ճակատագրով, ինչպես նախորդ օրերը։ Քրդե՜ր, քրդե՜ր ամեն կողմ, փորձում էին կողոպտել, թալանել, սպանել ժողովրդին։ Ժանդարմները կրակում էին, կանայք օգնություն էին կանչում, սայլերը գնում էին, մե՛րթ իջնում, մե՛րթ բարձրանում։ Ահա մի պառավ կին ընկավ սայլից, վերջից եկող սայլերը տակով տվին նրան, նրա աղջիկը լալիս, գոռում էր. «Վա՜յ, մայրիկ ջան, այսպե՞ս պիտի լիներ քո մահը», համբուրում էր հոգեվարքի մեջ գտնվող մոր երեսները ու ճանկռում էր իրեն։ Սարերը, անտառները մեր ետ—ում մնացին։ Երեկոյան աջ թեքվեց մեր քարավանը՝ երկու գետերի խառնված վայրում։ Խմելու մաքուր ջուր չկար, գետակները լիքն էին հոտած, լխկած դիակներով։ Մութը վրա հասավ, քնեցինք ծարավ՝ ջրի կարոտով։ Հանկարծ ժանդարմներ եկան, հավաքեցին հատուկենտ մարդկանց ու տարան, առավոտյան բերին — մեր աչքի առաջ գնդակահարեցին նրանց։ Այդ օրը ժամանեցինք Մալաթիայի անջրդի Սուսուզ օվայ լերկ, բուսականությունից զուրկ մի դաշտ։ Մյուս առավոտ ժանդարմները ավելացան, սայլերը խառնիխուռն քշել տվեցին, իրենք էլ երկու կողմից պաշտպանում էին մեզ վխտացող քրդերից։ Անտանելի շոգ էր։ Ժողովուրդը պապակվում էր ծարավից։ Ճանապարհի երկու կողմերին, առուների, անձր—աջրերից գոյացած լճակների մեջ հոտած, լխկած դիակներ էին իրար վրա կիտված։ Վերջապես քարավանը հասավ Խըրխ գյոզ գետի կամուրջի մոտ, ուր խմբված էին թուրքերը։ Դրանցից մեկը բարձրացավ առաջին սայլին — գոռաց. «Էհե՜յ, գյավուրնե՜ր, ով փող չի բերի՝ ամեն սայլի համար մի ոսկի, նրա սայլը գցելու ենք ջուրը»։ Աղմու՜կ, աղաղա՜կ ամեն կողմ։ Վերջապես քարավանը անցավ — կանգնեց մի խանի առաջ, ուր իջ—անել էին մեզանից առաջվա քարավանները։ Այստեղ մեզնից առաջ Էրզրումի խոտըրջրեցիներին ջարդել էին։ Մեզ նեղություն չի տվեցին։ Երկու օր հետո հասանք Ֆըռնջըլար գյուղը, որը մի փոքրիկ, աննշան գյուղ էր, բայց հայ ժողովրդի պատմության մեջ դարձավ նշանավոր։ Այստեղ մեր սայլերը, կառքերը վերցրին։ Ըստ պետական ծրագրի, ժողովուրդը ոտքով պիտի բարձրանար երեք հազար ինը հարյուր մետր բարձրությամբ Տավրոսյան սարերը։ Հարյուր հազարավոր քարավաններ գալիս էին այստեղ — գտնում էին իրենց խաչելությունը, գնում դեպի մահ։ Կանայք, մանուկներ, նորածին ծծկեր երեխաներ լքվում էին՝ անտեր–անտիրական։ Այստեղ մնաց Քնարիկ քույրս՝ իր ծծկեր երեխայի հետ. հիվանդ էր, չէր կարողանում քայլել։ Ֆըռնջըլա՜ր, Ֆըռնջըլա՜ր. լքված երեխաներ, ծեր–անտեր կանայք, հիվանդներ՝ այս ու այն կողմ պառկած, հոգեվարքի մեջ, լխկած դիակներ՝ փալասների տակ կամ առուների մեջ։ Մի առավոտ ժանդարմները քյուրդ ամբոխի հետ եկան մեր քարավանը գաղթեցնելու։ Ժողովուրդը դժկամում էր. չէին ուզում գաղթել։ Ծեծ, հայհոյանքներ, լաց, աղաղակ, երեխաների ճիչեր։ Կանայք շալակել էին իրենց երեխաներին։ Հասանք լեռան ստորոտը, շոգ ար—ը վառում էր։ æուր չկար, ժողովուրդը հոգնել էր։ Մեզ մոտիկ մի կին իր փոքրիկ երեխային շպրտեց գետնին ու գնաց. երեխան օրորվում, լաց էր լինում։ Ես նայեցի նրան մի քանի րոպե ու գնացի։ Որոշ տեղ բարձրանալուց հետո, մի ձորակի մեջ հայտնվեցին երեխաների — ծեր կանանց մարմիններ՝ բոլորովին մերկ՝ ողջ — մեռած։ Ողջերը մեզ էին նայում հոգեվարքի մեջ, նվաղկոտ աչքերով. նրանց լրիվ մերկացրել էին, նրանց մարմինների բոլոր անդամները եր—ում էին ար—ի ճառագայթների տակ։ Բավական բարձրացանք։ Մի հսկա ժայռի տակ սառնորակ աղբյուր կար, ժողովուրդը խմեց ագահորեն այդ աղբրի ջրից, կազդուրվեց կարծես թե։ Մայրս չդիմացավ. ուժասպառ ինկավ, մեռավ։ Կնանիք վրա թափվեցին, նրա վրայի ոսկիները վերցրին ու հեռացան։ Մենք լալիս ու լալիս էինք անվերջ։ Երբ հասանք լեռան գագաթը, կանանց մեջ փսփսուքներ տարածվեցին՝ տղաներին հավաքում, սպանում են։ Մեր մոտից մի տասնվեց տարեկան տղա փախավ, քույրը վազեց, թե՝ եղբայր, մեզ փող տուր։ Տղան տվեց փողը ու գնաց։ Քույրը լաց լինելով գոռում էր. «Հո՜րս, մո՜րս մորթեցին մեր գյուղում, միակ եղբայրս էլ գնաց, անիծվե՛ս, աշխա՜րհ, անիծվե՛ք, մարդի՜կ, բոլո՜րդ»։ Մի գետի մոտ նորից քարավանը կանգ առավ՝ հոգնած, բեզարած։ Այդ երեկո ոչ մի բան չպատահեց մեզ։ Նրանք, որոնք հարազատներին թողել էին ճանապարհին, լաց էին լինում աղիողորմ ճիչերով, հեծկլտոցներով… Գիշերը քնեցինք։ Հաջորդ օրը եկան քրդերը, հետները հայտնի Զեյնալ բեկն ու եղբայրները՝ սրիկա դահիճները…։ Նրանք քարավանի միջից ինչքան փոքրիկ տղա գտան, հավաքեցին, թ—երը կապեցին ու տարան հեռու սարի գագաթը, ուր վառվում էին թեժ խարույկները։ Այնտեղ նրանց գլուխները կացիններով կտրեցին ու շպրտեցին ձորը. այդպես էին արել նախորդ քարավանների երեխաներին։ Դրա համար էլ այդ ձորը կոչվեց Արյան ձոր՝ Քանլը դերե։ Մերոնք ինձ փալասների տակ պահել, վրաս նստել էին. շունչս կտրվում էր, ուժասպառ էի լինում, մի կերպ դուրս պրծա, ինձ չգտան։ Լեռնային մի չտեսնված զովաշունչ գիշեր էր։ Լուսինը պարզ ար—ի նման փայլում էր երկնքում, աստղերը պսպղում էին պայծառ լույսով։ Այս տեսարանի հետ իմ շուրջը սկսվեց մի սարսափելի ողբերգական տեսարան։ Կանայք իրենց զավակների հետ—ից լաց էին լինում, լացակումած աղաղակներով անիծում էին իրենց բախտը. աղմու՜կ, աղաղա՜կ, ճիչեր, լացի ձայներ, գոռոցներ՝ խռպոտ ձայներով. «Հե՜յ, աչքներդ քոռանա՛, ու՞ր եք կորել, ինչու՞ չեք գալիս մեզ օգնության։ Աստվա՜ծ, լուսի՜ն, աստղե՜ր, չե՞ք տեսնում կատարվածը, ու՞ր մնաց մեր պաշտած Աստվածը, Հիսուսը։ Ու՞ր մնացին մեր պոռոտախոս, գարշելի մարդիկ, ու՞ր մնացին անիմաստ մեր ֆեդայիները։ Փու՜լ գաս, աշխա՜րհ…»։ Ես չէի կարողանում քնել այս աղմուկի տակ. միտք էի անում ինձ ու ինձ — հիշում էի ամեն ինչ…։ Այդտեղից գնացինք, Զեյնալ բեկի ապարանքի մոտ, մի կանաչավուն գետնի վրա իջ—անեցինք։ Քրդերն այլ—ս նեղություն չէին տալիս մեզ։ Մյուս առավոտ, երբ ճանապարհվում էինք, ես նկատեցի, որ կանայք իրենց փոքրիկ երեխաների ձեռքերից բռնած քաշեքաշ տանում էին պարսպապատ շենքի կողմը, երեխաները ետ էին ընկնում, չէին ուզում գնալ, մայրերը դառնագին լաց էին լինում. երեխան լեղապատառ ճիչով գետին էր տապալվում, մայրը գրկում, վերցնում ու տանում էր, երեխան գոռում էր. – Չե՛մ գնա։ Մայրը թե. – Ի՞նչ անեմ, յավրու՜ս, փարա չունիմ, հալ չունիմ քեզ գրկելու, շալակելու։ Ամեն ինչ կորա՜վ, փու՛լ գաս, աշխա՜րհ, – գրկեց երեխայի մեջքից, տարավ շպրտեց պարիսպից այն կողմ՝ այգին։ Պարիսպը դրսի կողմից ցածր էր, իսկ ներսի կողմից բավականին բարձր։ Ես վազեցի, այդ պարսպից ցած նայեցի. կանաչ խոտերի վրա պառկել էին հարյուր – երկու հարյուր երեխաներ՝ մեռած, կիսամեռ, ողջեր. կային կանայք իրենց երեխաների հետ, ոմանք՝ մեռած, ոմանք՝ դեռ ողջ, հոգեվարքի մեջ տառապում էին։ Նրանք իրենց ծծկեր երեխաները գրկներին ուժասպառ, գունատ սպասում էին իրենց մահվան։ Մի երեխա իր մեռած մոր ստինքն էր ծծում, դարձավ՝ ինձ նայեց, վա՜յ այդ նայվածքը։ Նոր նետված երեխաներից մի քանիսը երբ ինձ տեսան, վազեցին դեպի պատը, եր—ի ազատվելու հույսով…։ Ես կիսախելագարված ցած իջա պատից ու վազեցի քարավանի ետ—ից։ Հիշում եմ այդ սրտաճմլիկ տեսարանը մինչ— այսօր։ Ա՜յ տխմար ազգային գործիչներ, ձեր ի՞նչ գործն էր Հայկական հա՜րցը, ազատագրական շարժում կոչեցյա՜լը, Եվրոպայից հույս ակնկալե՜լը, Ռուսաստանից եկած ստահակներին հավատ ընծայե՜լը, ձեր ի՞նչ գործն էր Ռուսաստանի կողմից կամավորներով կռվե՜լը։ Ի՞նչ արիք. վեց հարյուր տարի ապրող ժողովրդին բնաջնջել տվիք ձեր ապիկար գործունեությամբ, այժմ հայի հետքն անգամ չմնաց Թուրքիայում։ Կորանք իսպառ։ Հաջորդ օրն անցանք ապառաժոտ նեղ արահետներով, որտեղից անցնելը շատ դժվար էր։ Շատերը ցած գլորվեցին, մանավանդ հասակավոր կանայք, որոնք ուժ չունեին քայլելու։ Իջանք ձորը. մի չտեսնված արագահոս գետ էր, անցնել հնարավոր չէր։ Ժանդարմները մեզ հրամայեցին՝ անցնե՛լ գետը։ Ահավոր հոգնած, ուժասպառ էինք եղել բոլորս։ Մի քանիսը փորձեցին մտնել ջուրը. նրանք ճչալով քշվեցին հոսանքն ի վար։ Ոմանք ձի վարձեցին, ոմանց էլ քրդերն էին անցկացնում փողով։ Գետի մյուս ափին իջ—անեցինք ավազոտ սարի տակին։ Մյուս օրը նորից ճանապարհ ընկանք, ժողովուրդը չէր կարողանում բարձրանալ ավազոտ սարը։ Բարձրանալիս սահում, ընկնում էինք, հետ իջնում։ Քյուրդ կանայք մեզ անտառի միջով մի ճանապարհ ցույց տվին, որով գնացինք առանց վախի։ Անտառում մի քյուրդ մարդ հորեղբորս տղայի մեջքի գոտին ուզում էր խլել, սուրը քաշեց նրա վրա, հորեղբորս տղան՝ Ժիրայրը, մի ցավագին ճիչ արձակեց, գոտին տվեց քրդին։ Բայց ինքը վախից մահացավ մեկ օր հետո։ Վերջապես հասանք Ադիյամանի բերդը։ Մի աղբրի մոտ ուզում էի ջուր խմել, մի քյուրդ մարդ մոտեցավ, փայտի մի ուժեղ հարված հասցրեց գլխիս, շալակիս շորերը առավ ու գնաց։ Վերջապես գաղթականները տեղեր գրավեցին այս խոշոր բերդի մեջը, որը տեղ–տեղ երկրաշարժը ավերել էր։ Մեզ բերդը լցրին ու դռանը պահակներ դրին։ Հանկարծ կանայք նկատեցին բերդի աջ կողմում դիզված դիակները։ Դիակները լեցված էին ձորում, գետակի ափին։ Երկու օր հետո մեզ բաց թողին բերդից. քրդերը բերքահավաքի էին, չէին եկել մեզ ջարդելու։ Այսպիսով ազատվեցինք ջարդից. յա բախտի։ Փայտի հարվածից բերդում աչքերս սկսեցին ցավել։ Ամբողջ գիշեր չկարողացա քնել. մի կոշտ բան խփում էր միշտ աչքիս, աչքս չէի կարողանում փակել։ Էշի կաթ կաթեցրին — ծեծած չամիչ կապեցին, լավացավ կարծես թե, բայց լավ չէի տեսնում։ Բերդից հետո անցանք մի հին կամուրջ — սկսեցինք բարձրանալ մի թեք լեռ։ Շատերը ճանապարհին մնացին, չէին կարողանում բարձրանալ թեք սարի լանջը։ Վերջապես հասանք սարի գագաթը։ Մի սիզապատ բարձունքի վրա, սեզերի վրա փափուկ քնեցինք այդ օրը։ Երեկոյան սկսեցին գոռալ. «Քաղաքացինե՜րը բաժանվե՜ն գյուղացիների՜ց»։ Քաղաքացիները իջան ցած։ Երեկոյան նրանց վրաները ստուգեցին. փող էին ման գալիս։ Հետո ինչքան հարս, աղջիկ կար՝ տարան հեռու մի շենքի կողմը։ Քարավանի մեջ սկսվեց լացուկոծը. նրանց տարել — բռնաբարել էին մինչ— լույս։ Մյուս օրը բերին նրանց, հանձնեցին մայրերին։ Սա մեր վերջին սարն էր. այս բարձունքից եր—ում էր հեռու՜–հեռու անապատը, ցածում՝ օվկիանոսի ջրերի նման կարծես թե ալեկոծվում էր։ Եր—ում էին քաղաքներ — հեռավոր գյուղեր, եր—ում էր Ադիյամանը։ Այստեղից մի օր գնալուց հետո եր—աց այգիների մեջ կորած Ադիյամանը՝ Միսաք Մանուշյանի* ծծնդավայրը։ Ադիյամանի կանաչ այգիների մեջ մի քիչ կարծես հանգստացանք։ Տեղի հայերը հաց բերին, մեզ բաժանեցին։ Երկու օր մնալուց հետո մեզ նորից քշեցին, մեզ հետ՝ Ադիյամանի ողջ հայությանը։ Վերջացան Տավրոսյան գեղեցիկ ու դաժան լեռները։ Ահա զովաշունչ լեռներից իջնում ենք ցած, շոգը խեղդում է մեզ։ Մեր ետ—ում մնացին քսան–երեսուն տանջալի, տառապալի, մահագույժ օրերը։ Մեր քարավանը, որը կեսից էլ պակաս էր մնացել, իջ—անեց Սամոսատից հարավ՝ Եփրատ գետի ափին։ Ամեն կողմ դիակնե՜ր, դիակնե՜ր, մեռած կանայք, երեխաներ ամեն կողմ պառկած ցաք ու ցրիվ, արտերի մեջ, ավազների վրա, ամեն կողմ կիսամեռ հիվանդների տնքոցներ, աղերսագին օգնություն խնդրող նայվածքներ, նրանց կողքին՝ հոտած, փտած, ուռած, լխկած գարշահոտ դիակներ, մեծ մասամբ կանանց. Դանթեի Դժոխքը Եփրատի ափին էր։ Ժողովուրդը Եփրատ գետի ջրով լվացվեց։ Ինչ որ ճարել էին՝ կերան, փափուկ ավազի վրա քնեցին՝ լուռ, հանգիստ։ Վշտի խուլ հեկեկոցները կամաց–կամաց մարեցին, ամեն ինչ խաղաղվեց կարծես, լուսինը չքացավ երկնքից լեռների ետ—։ Ժողովուրդը հոգնած, ուժասպառ եղած էր։ Հանկարծ մթության մեջ թուրք ժանդարմներ, բռնի բերված քրդերի հետ, վայրագորեն մտան գաղթականների շարքերը, տրորելով քնած մարդկանց, մեռածներին, հիվանդներին, աջ ու ձախ սկսեցին խուզարկել բրտորեն. հավաքում էին փոքր երեխաներին։ Ժողովուրդը սարսափահար քնից արթնացավ։ Ահաբեկված, սկսեցին իրար խառնվել, աղմուկից մենք էլ արթնացանք ու սկսեցինք աջ ու ձախ նայել ապշահար՝ թե ի՞նչ էր կատարվում մեր շուրջը։ Հանկարծ մի հսկա քյուրդ աժդահա ինձ նկատեց փալասի տակ, եկավ դեպի ինձ, քաշքշեց, աջ թ—ը գցեց մեջքիս, վերցրեց ինձ ու տանում էր։ Մերոնք սարսափահար սկսեցին ճչալ, լաց լինել, հորեղբորս աղջիկը փորձեց մի կերպ ինձ ազատել քրդի ճանկերից, բայց իզուր. քյուրդը ինձ թողեց ու նրան հրեց, գցեց գետին, նորից ինձ վերցրեց ու տանում էր։ Տանելու ժամանակ մեջքս այնքան ուժեղ էր սեղմում, համարյա կողերիս ոսկորները ջարդվելու էին, շունչս կտրվում էր։ Մի քիչ տանելուց հետո նա հոգնեց, ինձ վայրենաբար շպրտեց գետին — հրամայեց քայլել իր առաջից։ Ճանապարհին ուրիշ քրդեր նույնպես բերում էին երեխաներ։ Մեզ տարին վառվող խարույկների շուրջը, ուր արդեն հավաքել էին հարյուր հիսուն–երկու հարյուր երեխաներ — չորս ծերունիների։ Ես չհասկացա, թե ինչպես այս ծերերը հասել էին այստեղ. հրա՜շք էր, իրոք որ։ Ժանդարմները՝ ութ–տասը հոգի, սվինավոր հրացաններով եկան, հետները տասնհինգ–քսան քրդեր, մեզ շրջապատեցին, նստեցրին մի ավազոտ թմբի վրա՝ շարք–շարք, ըստ տարիքի, հասակի։ Մի կին եկել էր փոքրիկ տղուն ազատելու։ Ժանդարմներից մեկը, կոպիտ հայհոյելով նրան, հրեց — գցեց փոսը։ Նա վեր կացավ աղիողորմ ճչալով «Հասե՛ք, երեխաներին մորթու՜մ են»։ Հանկարծ, մթության մեջ, հազարավոր կանանց խուլ ձայնը բարձրացավ դեպի երկինք։ Ժանդարմների պետը հրամայեց կրակել դեպի ժողովուրդը։ Նրանք վերցրին հրացանները — կրակեցին դեպի ժողովուրդը. այլ—ս կանանց ձայներ չլսվեցին, միայն խփվող կանայք լաց էին լինում։ Խարույկների կրակները թեժացրին, կանգնեցրին չորս ծերուկներին։ Ժանդարմը հրամայեց ծերուկներին. – Թիկն տվեք, թիկն, – նրանք չորսը թիկն տվին, կանգնեցին՝ մեկ մեկու մեջքը գրկած։ Մի ժանդարմ վերցրեց հրացանը, ուզում էր կրակել, վերջի ծերուկը հրացանը մի կողմ հրեց — սկսեց աղաչել. – Մենք ծե՜ր ենք, մենք ոչի՜նչ չենք արել, ի սե՜ր Աստծո, մեզ մի՛ սպանեք։ Ժանդարմը գոռաց. – Դուք ծեր եք, ոչինչ չեք արել, բայց դուք էլ եկեղեցիներում աղոթել եք ձեր Աստծուն, որ ռուսը գա, Թուրքիան խորտակվի, Անդրանիկի սուրը կտրուկ լինի՝ թուրքերին լավ ջարդելու համար, – ժանդարմը կրակեց, չորս ծերերը միասին տապալվեցին գետնին։ Կանգնած քրդերը փայտերով սկսեցին խփել նրանց քթին, բերնին, գլխներին, մինչ— որ նրանք անշնչացան։ Թոկը գցեցին վզները, քրդերը քաշ տվին դեպի մոտակա Եփրատ գետը։ Հերթը հասավ երեխաներին։ Առաջին շարքից բերում, կանգնեցնում էին երեխային, քրդերը դանակներով խփում էին նրա կռնակին, փորին, մինչ— որ պառկած երեխան անշնչանում էր, նրան թոկով քաշում, տանում էին Եփրատ գետը։ Այսպես երկու–երեք, թե չորս ժամ։ Հերթը հասավ մեր շարքին։ Քրդերը մեր վեր—ը կանգնած հսկում էին։ Արդեն սպանել էին մոտ երկու հարյուր երեխա։ Մի ժանդարմ դանդաղ եկավ մեր կողմը — գոռաց. – Ռա՜դ եղե՛ք, գնացե՛ք։ Մենք խմբով վազեցինք, խառնվեցինք ժողովրդին։ Հարսիկս արթնացավ, ինձ պառկեցրեց։ Կեսգիշերին մի տղա, հանկարծ, թաց շորերով եկավ կանգնեց յուրայինների վեր— անվերջ կրկնելով՝ Փա՜ռք քեզ, Աստված, փա՜ռք քեզ, Աստված, չմեռա։ Առավոտյան ես տեսա, որ նրա մարմինը ամբողջովին ծակոտված էր, շոգին որդնոտեց — տառապելով մեռավ։ Քունս չտարած մեկ էլ լսեցի տարօրինակ մի ձայն՝ մի կին լաց էր լինում մեր գլխավեր—ում։ Բարձր մի տեղ, երկու կանայք իրար փաթաթված, դողահար, սարսափի մեջ կծկված նստել լաց էին լինում։ Հազիվհազ նկատեցի՝ մի աժդահա քյուրդ, խոշոր դանակը ձեռքին, հսկում էր նրանց։ Հետո իմացա, որ նրանք մայր ու աղջիկ են։ Կինը մղկտում էր, անեծքներ էր թափում պատճառ եղողների գլխին։ Անեծքնե՜ր, անվերջ անեծքնե՜ր թուրքերի գլխին. վերջում իմացա, որ թուրք ոստիկանապետը առավոտյան եկել, տարել է այդ մայր ու աղջկան։ Եփրատ գետի ափին մահացան հորեղբորս զույգ ծոռները — հորեղբորս հինգ տարեկան Սմբատ տղան, որին ես շատ էի սիրում։ Հրաման եղավ շարժվել։ Գնացինք Եփրատի ափը։ Փալասներով ծածկված մի ինչ–որ նավակ կար, դժվարությամբ ժողովուրդը նավ նստեց. անունն էր նավ։ Քրդերը ոտից գլուխ ստուգում էին կանանց. փող էին փնտրում։ Նավակը գնում էր հոսանքն ի վար։ Ժամեր տ—եց մինչ— անցանք մյուս ափը։ Քրդերը տախտակները շուռ էին տալիս, կանայք, երեխաներ ընկնում էին ջուրը։ Մի դեպք, որ ես չեմ մոռանա մինչ— իմ մահը. երկու աժդահա քրդեր հարձակվել էին մի հոլանի, գեղեցիկ, հասակավոր կնոջ վրա, ուզում էին նրա փողի քսակը վերցնել։ Կինը դիմադրում էր ամբողջ ուժով, նրանց գետին էր գցում, նրանք ելնում, նորից էին հարձակվում նրա վրա։ Այսպես չգիտեմ ինչքան տ—եց։ Կնոջը ամբողջովին մերկացրին, հագուստները պատառոտեցին, քսակը վերցրին ու նրան թողեցին անդամամերկ։ Հանկարծ կողքին նկատեցի մի յոթ–ութ տարեկան փոքրիկ աղջնակ, որը հետ—ում էր մոր պայքարին՝ աչքերը լայնացրած, դողալով, լալով, ճչալով։ Ես այդ աղջկա աչքերի նման աչքեր չեմ տեսել ո՛չ նկարիչների մոտ, ո՛չ էլ՝ կյանքում։ Կինը պառկած տեղից վեր կացավ, աղջկան գրկեց ու դողդոջուն ձայնով ասաց. – Մեռա՜նք, աղջիկս, ո՛չ փարա ունենք, ո՛չ հագուստ, – — մի ոստյունով աղջկա հետ նետվեց գետը։ Մի ամբողջ օր նորից ճանապարհ էինք ընկել, ար—ը վառում էր, ջուր չկար, հորեղբորս աղջկան՝ Հայկանուշին թողինք ճանապարհին մի ծառի տակ. նա ողջ էր, մեր հետ—ից նայում էր։ Հեռվից՝ ցածում ջուր նկատվեց։ Մարդիկ ամաններն առած վազեցին։ Մի ժանդարմ ասաց. – Չի՛ կարելի, ջուրը լի՜քն է դիակներով։ – Երկու–երեք օր գնալուց հետո, նորից երեխաներին հավաքեցին, մի երկու–երեք մեծահասակների խփեցին, փող պահանջեցին, հետո մեզ բաց թողին։ Վերջապես երկար, տանջալի ճանապարհ անցնելուց հետո հասանք Սուրուճ անապատը։ Սա իսկական սպանդանոց էր. օրական հարյուրներ մահանում էին։ Մեր գյուղացիների համարյա յոթանասուն տոկոսը մահացավ այստեղ։ Ամենածանր — ահավոր վիշտը ինձ համար այն էր, որ իմ չորս–հինգ տարեկան Երամ անունով եղբորս թողեցինք ծառի տակ, նա մեր ետ—ից լաց էր լինում։ Վա՜յ, այն օրը մինչ— հիմա չե՜մ մոռանում։ Տասնհինգ օր տառապելուց հետո նա լալով մահացել է, ըստ վերջին եկողների՝ սովից, ծարավից, գիշերային ցրտից։ Շարժվեցինք դեպի Սուրուճի երկաթուղային կայարանը։ Ճանապարհին մի քյուրդ կին Էլմոն քրոջս ձեռքից բռնեց ու տարավ (վեց–յոթ տարեկան էր)։ Իջ—անեցինք երկաթուղային կայարանի մոտ, մի խանում, հետո դուրս արին, քշեցին դեպի Հալեպի կողմը, ապա բաժանեցին՝ ողջ մնացածների կեսը գնաց Դեր էլ Զոր, կեսը՝ ետ եկավ նորից Սուրուճ։ Մեզ լավաշ հաց բաժանեցին — հրամայեցին գոռալ. – Կեցցե՜ թագավորը (կոմեդիա էր)։ Ժողովրդի մեջ լուրեր տարածվեցին, թե իբր Էնվեր փաշան եկել, անցել — գնացել է, իր կնոջ հետ, դեպի Տիգրանակերտ (Դիարբեքիր)։ Այդտեղից մեզ քշեցին երկաթգծով դեպի կայարանի կողմը՝ Ռաս–էլ–Այն, դեպի ար—ելք։ Հասանք Ռաս–էլ–Այնի կայարանը։ Մեզ տարին, երկու–երեք կիլոմետր սալահատակված ճանապարհի երկու կողմի վրա շարեցին։ Սկսեցին բեմահարթակներ սարքել, իրարից որոշ հեռավորության վրա, որոնց վրա նա—՝ ցցեր։ Կեսգիշերին բերին, մարդկանց շարեցին ցցերի տակ, ճամփի մեկ ծայրից մյուսը՝ ութական հոգի։ Շատերի գլուխները կտրել էին — քառակուսի կույտեր էին կազմել։ Ար—ելքից մեզ նման գաղթականներ բերեցին, շարեցին ճանապարհի մյուս կողմը։ Վեր—ից ար—ն էր վառում, ներք—ից՝ տաք քարերը։ Համարյա թե մեռնում էինք, լացի ձայները՝ ջուր էին աղերսում, բերող չկար, ջուր չկար։ Զինվորներ, ժանդարմներ, քրդեր գնում–գալիս էին, ինչ–որ մի բանի էին պատրաստվում։ Հանկարծ, որտեղից որտեղ երկար գնացքը եկավ — կանգնեց մեր դիմաց։ Ժողովրդին թափեցին ցած, վագոնները իրենց եկած ճանապարհով ետ գնացին. դրանք թեքեդաղցի՝ ռոդոսթոցիներ էին, ադրիանապոլսեցի (Էդիրնե), մալկարացիներ էին՝ Թրակիայի ժողովուրդը։ Ժողովուրդը՝ կանայք, երեխաներ, ծերեր, աղջիկներ, զարմացած, շվարած կանգնել էին։ Նրանց խաբել — բերել էին, իբր՝ գնալու եք բնակության նոր վայրեր։ Նրանք մեզ նկատեցին հեռվից — սկսեցին աջ ու ձախ շարժվել, ճչալ, լաց լինել իրենց ապրանքների համար։ Ոստիկանները վրա պրծան, նրանց հանգստացրին — բռնի նստեցրին երկաթգծի երկայնքով։ Նրանք եր—ում էին մեր տեղից՝ կիրակնօրյա շորեր հագած, աղջիկները սպիտակ շորերով — այլն։ Երեկոյան մարդկանց մորթեցին, դիակները շարեցին բեմահարթակների առաջ, հետո բերին սպիտակ շորերով աղջիկներին. գիշերային խավարի մեջ նրանց բոլորին ցցերի վրա նստեցրին։ Մեր ականջները խլանում էին նրանց մայրերի, հարազատների ճիչերից, լացերից — գոռում–գոչումներից։ Իմացա, որ այդ մարդիկ Անդրանիկ փաշային ուսերի վրա են տարել, իսկ աղջիկները, «Իբր— արծիվ» երգելով, Անդրանիկին ծաղկեփնջեր են մատուցել փողոցներում՝ թուրքերի ներկայությամբ։ Ահա վրեժ էին լուծում նրանցից։ Առավոտյան կարմրավուն, վառ ար—ը ոսկի էր մաղում չորս դին կապուտակ երկնքից, իր ոսկեգույն ճառագայթները փռել էր ամեն կողմ։ Դա անապատի ար—ն էր, որ միակ վկան էր մեր այս անողոք տառապանքի։ Վերջապես թրակիացիներին քշեցին, բերին — շարեցին ցցերի առաջ. մեզանից ցածում նրանք շուռ էին գալիս, մեկը իր մարդուն էր փնտրում, մյուսը՝ ցցերի վրայի իր աղջկանը։ Ցցերի վրա բարձրացած սպիտակ շորերով աղջիկները արդեն մահացել էին, գլուխները կախ ընկած էին մի կողմի վրա… Իրարանցում, ողբալի ձայներ, աղմուկ, հարայհրոց գաղթականների մեջ՝ ծայրից ծայր։ Հանկարծ աղմուկ–աղաղակ, ծափահարություններ. եկան մարդկանցով լիքը չորս կառք ու կանգնեցին ճանապարհի ծայրին՝ մեզանից քսան քայլի վրա։ Երկու կառք բարձրացան — կանգնեցին բարձրում, մյուս երկուսը՝ ճանապարհի ծայրին։ Լսեցինք, որ դրանք մեր մտավորականներն էին, ամեն կառքի մեջ չորս հոգի, որոնց բերել են Հալեպից։ Հրամանի վրա երկու կառքերը շարժվեցին ճանապարհով, նախ՝ կամաց, հետո՝ արագ։ Կառքի վրայի ոստիկանները մտրակներով սկսեցին խփել մեր մտավորականներին։ Խփում էին նրանց գլխներին, մարմիններին, երեսներին, որտեղին պատահեր։ Կառքերը երկրորդ անգամ եկան, ոստիկանները մտրակների հարվածների տակ գոռում էին. «Հե՜յ, գյավուրնե՜ր, աջ նայե՛ք (մեզ, ցցերի վրայի աղջիկներին — մորթված մարդկանց էին ակնարկում), տեսե՛ք անգլիական ռազմանավերը Ստամբուլ են մտնում»։ Գնում էին կառքերը, նորից էին գալիս, լսում էինք. «Գյավուրնե՜ր, ձախ նայե՛ք, քոռ Մոսկովի՝ ռուսի զորքը Սվազ է մտնում, Թուրքիան ոչնչանու՜մ է»։ Այսպես անվերջ, տասից ավելի անգամ տանել–բերելուց հետո կառքերը գնացին դեպի Ուրֆայի կողմը։ Մյուս օրը մեզ քշեցին նրանց ետ—ից, դեպի Տիգրանակերտի գլխավոր ճանապարհը, թրակիացի ժողովրդին մեր ետ—ից բերին։ Մեզ շրջանաձ— նստեցրին քարքարոտ, առանց մի բուսականության չոր ու ցամաք մի տեղ։ Մեզանից մի քիչ հեռու՝ կանաչ այգու մեջ, կամուրջի մոտ կար մի մեծ շենք՝ քարվանսարայի պես բան։ Այնտեղ մարդիկ մտնում–ելնում էին։ Հանկարծ մարդիկ եկան, տախտակներ, ցցեր շալակած. շրջանի մեջտեղում խփեցին ցցերը — տախտակները ու գնացին։ Կես ժամ հետո, ծեծելով, հարայհրոցով բերին մեր ութ մտավորականներին՝ Զոհրապի գլխավորությամբ։ Նրանց նստեցրին, եկան ճառեր ասացին, մեր մտավորականների վրա թքեցին ու գնացին։ Հետո եկան ութ ոստիկանները՝ սվիններով, հետները մի աժդահա մարդ՝ կիսազինվորական հագուստով։ Կիսավայրենու տեսք ուներ։ Հրամայեց մեր մտավորականներին մերկացնել, հետո նրանց փորի վրա պառկեցնել տվեց տախտակների վրա, գլուխները առաջ գցած, հետույքները բարձրացած։ Հրաման եղավ՝ Սյունգյու դա՜խ (սվինները խրել)։ Ոստիկանները բոլորը սվինները խրեցին մեր մտավորականների հետույքները. նրանք մահացան, արդեն ծեծի տակ կիսամահ էին եղել։ Նրանց դիակները մինչ— մեջքը հողի մեջ թաղեցին՝ գլուխները դուրս։ Մեզ ասում էին. «Նայե՛ք նրանց, նրանք ձե՜ր մասին են մտածում, դուք էլ աղոթեցեք նրա՜նց հոգու համար, որ ձեզ այս օրին հասցրին»։ Ժողովուրդը լալիս էր, ժողովուրդը տառապում էր, տանջվում էր, ժողովուրդը սովից, ծարավից մեռնում էր։ Ո՞վ էր մտածողը, փրկողը։ Չգիտեմ։ Ասում էին, որ Էնվեր փաշան եկել էր Պոլսից հատուկ հայ մտավորականների սպանությանը ներկա լինելու համար, ասում էին, որ Էնվեր փաշան անձամբ ինքն է կազմակերպել այս գործը։ Ես տեսա՝ մի խումբ մարդիկ նստել էին պատշգամբում, այգու մեջ։ æարդը վերջանալուց հետո նրանք իջան, կառքեր նստեցին ու գնացին դեպի Տիգրանակերտի կողմը։ Մի օր հետո ժանդարմները մեզ քշեցին որտեղից որ եկել էինք, իսկ թրակիացիներին՝ դեպի հարավ, մորթված մարդկանց — ցցերի վրա գտնվող աղջկերանց կողմը։ Մալկարացի Գրիգոր Իշկալյան անունով մի մարդ ինձ պատմել է Թրակիայի դեպքերի մասին — ինքն էլ ականատես է եղել իմ նկարագրած դեպքերին՝ ինը–տասը տարեկան հասակում։ Այսպես, թրակիացիներին ասում են. «Ձեր գույքով ունեցվածքով գնալու եք Ճեզայիր, պատերազմից հետո կգաք ետ»։ Բերին մեզ, այդ օրը գցեցին։ Ցցերի վրայի աղջիկները ռոդոսթոցի էին՝ Անդրանիկին ծաղկեփունջ մատուցողները, իսկ երիտասարդները՝ Անդրանիկին ուսերի վրա են տարել, սպանվածների մի մասն էլ օսմանիե թունելի վրա աշխատող բանվորներն էին։ Մեզ բերին Ուրֆա, այնտեղից քշեցին դեպի անապատը՝ մի անմարդաբնակ տեղ, ուր միայն մի քանի ծառեր կային։ Այդ օրը գիշերը անձր— եկավ — ցուրտ քամի։ Գիշերը հարյուրավոր մարդիկ մահացել էին։ Քրդերին բերին, մի ընդհանուր խոշոր փոս փորել տվին։ Քրդերը թոկերով ընկան ժողովրդի մեջ՝ տրորելով հիվանդներին. մեռած–ողջ՝ ով պառկած էր, վիզը թոկ էին գցում, քաշեքաշ տանում փոսն էին ածում ու վերադառնում։ Նույնիսկ ողջերի վիզը թոկ էին գցում, տանում նետում էին փոսը. հարազատների ճիչերը, աղաղակները չէին լսում։ Այդտեղից մեզ նորից քշեցին դեպի հարավ՝ մի այլ անմարդաբնակ տեղ։ Կանայք՝ տիֆով հիվանդ, ջուր էին աղերսում։ Ես մի կեղտոտ ամանով ջուր էի բերում նրանց համար, անձր—ից գոյացած կեղտոտ ջրերից։ Նրանք ջուրը խմում էին ագահաբար ու մահանում էին անմիջապես։ Մի օր էլ ջրի էի գնացել, ճանապարհով անցնող երկու ծեր մարդիկ, էշերն առաջները խառնած, գնում էին։ Ինձ տեսան, ծերի մեկը ետ ընկավ, ինձ նայեց, ես վախեցա, սարսափով նայում էի նրան։ Նա ասաց. – Մի՛ վախիր, տղա՜ս, արի՛ քեզ տանեմ մեր գյուղը։ Մյուս ծերը եկավ, մեկ–մեկու հետ խոսեցին։ Այս ծերուկը նրան ասաց. – Լսի՛ր, իմ ու քո տղաները Բաղդադի ճակատում կռվում են, ես այս հայ տղային կտանեմ կազատեմ մահից, Ալլահն ալ կպահի իմ զավակներին թշնամու գնդակից, – ինձ դրին էշի վրա։ Երկու օր գնալուց հետո հասանք Այնթապի մոտ մի գյուղ Հյուլումեն անունով։ Գյուղ չհասած գյուղացիները — ծերուկի հարազատները խմբով վազեցին։ Նրանք երբ ինձ էշի վրա տեսան, զարմացած, սարսափահար փախան ամեն մեկը մի կողմի վրա։ Գյուղացիները բաժանվեցին երկու մասի. մի մասն ասում էր՝ այս գյավուրին նետի՛ր փոսը, գյուղը կվարակի, մյուս մասն ասում էր՝ Բեսսեն ինչ ուզում է, թող այն լինի, ձեր ի՞նչ գործն է։ Աղմուկի ժամանակ մորուքով մի պատկառելի մարդ եկավ, նայեց ինձ, նայեց խուժանին, ծերուկի ձեռքից փայտը վերցրեց, տվեց ում որ պատահեց, ամեն մեկը մի կողմի վրա փախան։ Հասանք ծերուկի տունը. հարսը, թոռները փախան տնից։ Այս ծերուկի կինը առաջ եկավ, թ—իցս բռնեց ու ինձ տարավ մարագը, դարմանի վրա պառկեցրեց — ասաց. – Դուրս չգա՛ս, այստեղ պառկի՛ր։ Փափուկ դարմանի վրա պառկեցի, ազատ շունչ քաշեցի։ Որոշ ժամանակ անց տանտիկինը բերեց մի քիչ ոսպով ապուր. անմիջապես խմեցի — ամեն օր այսպես։ Որոշ ժամանակ անց՝ կինը ապուրը շատացրեց, հետը փիլավ բերեց, որոշ ժամանակ անց՝ հաց, — ես մի քիչ կազդուրվեցի, սկսեցի ման գալ կամաց–կամաց գոմի մեջ։ Արյունս սկսեց շարժվել, վրաս ուժ եկավ, դեմքս կլորացավ։Այս կինը աղջկա հետ ինձ լողացրեց — նոր հագուստներ հագցրեց։ Հարսը, լսելով, որ մի նոր հայ տղա է եր—ացել իրենց տանը, հ—իհ—, կատաղած եկավ խոհանոց, ուր ես ճաշում էի, գլխիս վեր— կանգնեց — գոռաց. – Ա՛յ անա, հերի՛ք չէր մի հոտած գյավուրի տղա պահում ես, հիմա էլ սրա՞ն եք բերել, հա՞։ Ես դառել էի կլոր դեմքով, շեկ, գանգուր մազերով, կապույտ աչքերով տղա, այլ—ս այն հոտած, նիհար, փորս ուռած կաշի–ոսկոր, զզվելի տղան չէի։ Հարսը նայեց ինձ ու գոռաց ուրախության ճիչով — վազեց գոմը, որ գտնի հին, հոտած, նեխած տղուն։ Ունայն հետ եկավ — սկսեց. – Ա՛յ անա, ա՛յ այս տղան լավն է, ինչքա՜ն սիրուն է, պահե՛նք։ Ծեր կինը ասաց. – Գնա՛, ոռոսբի՜, իմ տղուն ուզում էիր վռնդել, սպանել հա՞, տունը թողիր, փախար նրա պատճառով, հիմա տեր ես կանգնում իմ տղուն։ Հարսը վազեց բերեց իր երեխաներին տուն, նրանք ինձ ընտելացան — ինձ շատ էին սիրում, նույնը՝ մայրերնին։ Գարուն էր արդեն, ես սկսեցի տնային մանր–մունր գործեր կատարել, սկսեցի գառները արածացնել։ Ապրում էի որպես տան զավակ։ Նրանք գյուղի մարդկանց պատվիրել էին, որ ոչ ոք ձեռք չտա ինձ։ Մեկ–երկու տարի հետո, մի օր հանկարծ գյուղի մեջ հավար ինկավ, մարդիկ կանչում, վազում էին դեպի քաղաքի ճանապարհի կողմը, գոռալով. – Բեսսեի տղաները գալիս են, երկու եղբայրները՝ Սայաթը — Հուսեյնը։ – Տնեցիները խելակորույս վազեցին, հարայ–հրոցով բերին երկու եղբայրներին տուն։ Նրանք նստեցին ճաշ կերան, հանկարծ ինձ նկատեցին։ Երեկոյան, երբ ես անցուդարձ էի անում տան մեջ, մեծ տղան՝ Սայաթը դառավ մորը. – Այս տղան ո՞վ է։ Մայրն ասաց. – Սա էլ մեր տղան է, հայրդ գտել է նրան գաղթականների միջից, ձեր մոտից վերադառնալիս — նպատակ է դրել՝ եթե ես այս տղային տանեմ պահեմ, մահից ազատեմ, Ալլահն էլ իմ տղաներին կպահի թշնամու գնդակից. ահա — իրականացավ հորդ երազը։ Տղաները ուրախացան — պատմեցին իրենցը. – Մենք Բաղդադի ճակատում կռվում էինք արդեն երկու ամսից ավելի. մեր հրամանատարը մեզ երկուսիս ուղարկեց, որպես լավ, պարտաճանաչ զինվորների, Օսմանիե հիվանդանոցը՝ կազդուրվելու համար։ Այնտեղ մնացինք մի ամիս։ Հանկարծ մի օր մի հայ բժիշկ եկավ — մեզ ասաց. «Ձեզ ուղարկում են Բաղդադ, նորից ճակատ. եկեք դուք ձեր զինվորական հագուստները թողեք այստեղ, քաղաքացիական շորեր հագեք, ես ձեզ կտամ մի տարվա հանգստանալու թուղթ»։ Մենք համաձայնվեցինք, թուղթը առինք ու եկանք, հայ բժշկին շնորհակալություն հայտնեցինք։ Հետո իմացանք, որ Օսմանիեի երկաթուղային թունելում աշխատող հայ բանվորներին աշխատանքը վերջացնելուց հետո սպանելու են։ Այս բժիշկը մեր զինվորական շորերը հագցրել է հայերին — ուղարկել է նրանց Բաղդադ, ուր հայերին չէին ջարդում։ Այսպես շատերին է արել։ Դրանից հետո տնեցիների ուշքը գնում էր, ինձ շատ էին սիրում, դրանից հետո գյուղացիները ինձ վրա նայում էին իբր հրաշք անձնավորություն։ Ինձ բերող Բեսսեն՝ հայրերնին, իր տղաներին ասում էր. – Ես ջահելացել եմ, ինչ լավ արի այս հայ տղուն բերի — երջանկացա։ Դրանից հետո ինձ գործ անել չէին թողնում՝ կեր, խմիր, ման արի, ասում էին։ Դու մեր հարազատ տղան ես այլ—ս։ Հուլումեն գյուղում մնացի մինչ— 1919 թիվը. պատերազմը վերջացել էր։ Եկա Այնթապ քաղաքը։ Ամիսներ սոված, տկլոր ման եկա։ Գաղթականություն՝ լիքը. ո՛չ աշխատանք կար, ո՛չ փող։ Չորս–հինգ ամիս հետո ամերիկացիները եկան որբանոց բացին՝ «Հալաճյան որբանոց»։ Դիմեցի՝ ինձ ընդունեցին։ Այնտեղ մի տարի մնալուց հետո անգլիացիները գնացին, նրանց տեղը եկան ֆրանսիացիները, որից հետո սկսվեց քեմալական շարժումը։ Կյանքը դառավ անտանելի։ Ամերիկացիները որբանոցը տեղափոխեցին Բեյրութ։ Մեր որբանոցը գնաց Ճիբեյլ, որտեղ մնացի մինչ— 1924 թիվը։ Ամերիկայից հրավերի թուղթ ստացա — գնացի Ամերիկա։ Նավը հանդիպեց Հունաստան, Իտալիա — Ֆրանսիա՝ Մարսեյլ, այնտեղից՝ Փարիզ։ Գնացի Փարիզում մեզ ընկերակցող Ստեփան Դարդունու մոտ, որն ինձ դասատու էր եղել որբանոցում։ Փարիզում ինձ տարավ այն սրճարանը, ուր հաճախում էին դաշնակցականները, ինքը մոլի դաշնակցական էր։ Ես սրճարանում տեսա Արմեն Գարոյին (Գարեգին Բաստրմաճյանին). նա մասնակցել էր Բանկ Օթոմանի գրավմանը 1896 թվին։ 1914 թվին, Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, ինքը երեք հազար կամավորներով կռվել է Սարիղամիշի ճակատում՝ Էնվեր փաշայի դեմ, նրա զորքերի օպերացիաների ժամանակ, նույնիսկ կրակել է Էնվերի վրա։ Հակառակ նրան, որ ինքը եղել է թուրքական մեջլիսի անդամ, Էնվեր փաշան թույլատրել է նրան գնալ Կովկաս՝ իր գործարանների, տների հաշիվները մաքրել — գալ ետ՝ Պոլիս։ Նավ նստեցինք, գնացինք, հասանք Ազորյան կղզիների մոտով Նյու Յորք։ Ամերիկայում ապրում էի Բոստոնի մոտ Ուոթըրթաունում. մի փոքրիկ քաղաք էր։ Ես տեսա Համաստեղին, Սողոմոն Թեհլիրյանին, Ռուբեն Դարբինյանին, ռամկավար Ա. Նազարին՝ «Պայքար» թերթի խմբագրին, Արսեն Միքայելյանին՝ բանաստեղծ էր — մոլի կոմունիստ, Սնար Սնարյանին՝ «Բանվոր» թերթի խմբագրին։ Աշխատեցի Hood Rubber գործարանում, հետո՝ Crawford վառարանի գործարանում։ Այստեղից գնացի Դետրոյտ։ Երեք–չորս տարի աշխատեցի Ֆորդի ավտոգործարանում։ Այստեղ հանդիպեցի հնչակյան կուսակցության հիմնադիր Նազարբեկին։ Ծանոթացա Զորավար Սեպուհի հետ։ Ապա անցա Չիկագո, ուր աշխատանքի անցա Գաբիկյան Կարապետ անունով սեբաստացու գորգի խանութում։ Մի տարի հետո գնացի Մինիապոլիս — Սենտ փոլ (այս երկու քաղաքները մի կամուրջով էին բաժանվում իրարից), որտեղ շատ հայեր կային, ունեին սրճարաններ։ Այս նահանգը Ամերիկայի ցորենի շտեմարանն էր՝ բերքի տեսակետից։ Քաղաքը շատ գեղեցիկ էր — մարդիկ բարի էին։ Մի քանի ամիս մնացի մի սեբաստացի գորգավաճառի մոտ, որի անունը չեմ հիշում։ Այս խեղճ մարդը թոքախտով տառապում էր, Դենվեր Կոլորադոյի սանատորիաներից մեկում ուղեգիր ուներ — հավատում էր, որ կբուժվի այնտեղ։ Երկու ամիս հետո լուր ստացվեց, որ նա մահացել է։ Խանութը մնաց մի ուրիշի։ Մի ժամանակ էլ պաղպաղակ էի բաժանում խանութներին։ Այստեղից գնացի Մոնթանա Ուայթֆիշ կոչվող փոքրիկ քաղաքը, ուզեցի երկաթգծի վրա աշխատել՝ չհաջողվեց։ Այնտեղից գնացի Սպոքեն. Ուաշինկտոնի նահանգում մի փոքրիկ քաղաք էր։ Մի ջահել տղա՝ մեր սեբաստացի, գորգի խանութ ուներ։ Այստեղ էլ կային մեծ թվով հայեր, այսքան հեռու տեղ։ Հետո գնացի Փորթլենտ Օրեգոնի քաղաքը։ Այս քաղաքը նույնը՝ շատ մաքուր, կոկիկ քաղաք էր, ես շատ սիրեցի այն։ Այստեղ կենտրոնական փողոցի վրա մեծ գորգի նորոգման, լվացման փոքրիկ գործարան կար, իսկ գլխավոր փողոցի վրա նոր գորգերի՝ «Արամ, Թադ—ոս — Տիգրան եղբայրներ» վերտառությամբ։ Քաղաքի — նահանգի մեջ բավականին մեծ անուն ունեին նա— Գարթոզյան եղբայրները։ Նրանք շատ հոգատար վերաբերվեցին ինձ որպես հայրենակցի — որպես շատ տառապած, անտեր մարդու, խոստացան գործ տալ՝ իբր— մատակարարող. ես չհամաձայնեցի, չեմ հասկանում՝ ինչու՞։ Այստեղ հանդիպեցի էվերեկցի մի բժշկի, որը ամուսնացած էր գերմանուհու հետ՝ շատ հայտնի բժիշկ էր քաղաքում։ Հյուրանոցում հանդիպեցի Մայքլ Արլենի հետ։ Ես այստեղ պատահաբար գտա մեր գյուղացի մի ընտանիք, ինձ հեռավոր ազգական Ստեփան Փափազյանին, որը ուներ երկու աղջիկ — երկու տղա։ Ինքը աշխատում էր Գարթոզյանների արհեստանոցում՝ նա քենակալ էր Թադ—ոս Գարթոզյանի հետ, դրա համար էլ հասել էր այս հեռու քաղաքը։ Նրա տանը մնացի երկու ամիս։ Ինձ շատ էր սիրում, ծնողի չափ, փող չէր վերցնում իմ կերածի դիմաց, կինը նույնպես շատ համեստ, հասկացող կին էր — շատ սիրալիր էր իմ հանդեպ։ Նրանք մտադիր էին իրենց աղջկան ամուսնացնել ինձ հետ, բայց ես չընդառաջեցի նրա սիրուն, ես շատ սառը մնացի։ Այնտեղից եկա Սան–Ֆրանցիսկո՝ գեղեցիկ այգիների քաղաքը։ Որոշ ժամանակ մի վանեցու ճաշարանում աշխատեցի, բայց չգիտեմ ինչու՞ Ֆրեզնոն ինձ ձգում էր։ Գնացի Ֆրեզնո, առաջին անգամ ծանոթացա «Նոր օր» թերթի խմբագրի հետ, հետագայում՝ գրող Անդրանիկ Անդրեասյանի հետ, որը քեռու փոխարեն խմբագրում էր թերթը։ Քեռին՝ Արմենակ Ամիրխանյանը, հիվանդ էր։ Մի օր խմբագրատանը ծանոթացա նկարիչ Փանոս Թերլեմեզյանի հետ։ Ֆրեզնոյում էր ապրում Անդրանիկ փաշան. վերջին օրերն էին։ Ես տեսա նրան հյուծված — հուսահատ վիճակում, փայտի օգնությամբ գալիս էր կենտրոնական այգին։ Հետո նա մահացավ։ Ինձ ծանոթացրին Վահե Հայկի հետ, նա չամիչի հարուստ վաճառական Գրիգոր Առաքելյանի փեսան էր, հաճախ գնում էր հայդուկ Սմբատի սրճարանը։ Այնտեղ էին լինում Հրաչ Երվանդը՝ ռամկավար, — Արսեն Միքայելյանը՝ դաշնակցական։ Հրատարակվում էր երեք թերթ՝ «Նոր օր», «Մշակ», «Ասպարեզ»։ «Մշակը» խմբագրում էր Լ—ոն Լյուլեջյանը։ Ֆրեզնոն իր առաջվա փառքը կորցրել էր՝ ամերիկյան «չոր օրենքի» հետ—անքով։ Խաղողի — չամիչի գները խիստ անկում էին ապրում։ Հայերը իրենց այգիները թողել, գնացել էին Սան Ֆրանցիսկո, Լոս Անջելես — այլն։ Այստեղ դեղատուն ուներ Հայկ Բոնափարթյանը, որը չի կարողացավ պահել, սնանկացավ։ Հայերն ունեին երկու եկեղեցի՝ Լուսավորչական–Առաքելական — Բողոքականաց ժողովարանը։ Վիլյամ Սարոյանը միջնակարգ դպրոցը նոր էր ավարտել, իր սովորած դպրոցում ֆիզկուլտուրայի դասատու էր նշանակվել։ Ես աշխատանք գտա։ Աշխատում էի բարձր սարերում՝ երկաթգծի շինարարության վրա։ Հայ տղաներով աշխատանքի խումբ էինք կազմել։ Սարերում ես տեսա æեկ Լոնդոնի «Կանաչ հովիտը» գրքի մեջ նկարագրված վայրերը։ Երեք տարի աշխատելուց հետո գնացի Լոս Անջելես։ Այն ժամանակ քաղաքի բնակչությունը դեռ մի միլիոնի չէր հասել։ Լոս Անջելեսում ես աշխատանքի անցա որպես կինոնկարահանման ժամանակ դերասաններին ընկերակցող. օրական ստանում էի հինգ դոլար։ Մի քանի ամիս ես աշխատեցի դերասաններ Ֆէրբենդ Դուկլաս — Մարի Փիկֆորտ ամուսինների մոտ, մասնակցեցի նրանց նկարահանած «Բաղդադի գողերը» ֆիլմի աշխատանքներին։ Հետո գնացի æեքի Քուգայի մոտ։ Սա տասներկու տարեկան դերասան էր, խաղում էր որբերի դերեր, հայերին շատ էր սիրում։ Նույնիսկ մի անգամ մի նավ ուտելիք տարավ Հունաստան՝ հայ որբերին։ Լոս Անջելես էին հավաքվել հայ մտավորականները։ Ես տեսա Արմենակ Շահմուրադյանին, Ալեքսանդր Մելիքին, դերասան Հարութին, ռեժիսոր Ռուբեն Մամուլյանին, մի օպերայի երգչի, որ մեծ անուն էր հանել, բայց անունը չեմ հիշում։ Դեռ հայ հարուստներ չկային, միայն մի հայ մարդ ուներ երկաթի գործարան։ Մի դերասանի ընտանիք կար. նրանք խմբով նկարահանվել էին «Պարսկական լուսինը» կինոնկարում։ Հայերը մեծ մասամբ քաղաքը մաքրող բանվորներ էին, հիմնականում լենինականցիներ — մշեցիներ, որոնք իրենց վարքով չէին փայլում։ Մի օր սրճարաններից մեկում ծանոթացա այնթապցի մի հայ երիտասարդի հետ. նա ինձ տարավ մի տուրիստական ընկերության գրասենյակ — ինձ համար աշխատանք ապահովեց տուրիստական մի նավի վրա։ Ես ուրախացա անչափ, որովհետ— սիրում էի թափառական կյանքը։ Վերջապես ճոխ տուրիստական նավով ճամփա ելանք՝ Հարավային Ամերիկայի շուրջը պտտվելու։ Գնացինք Չիլի, Մագելանի նեղուցով անցանք, եղանք Բուենոս Այրեսում, Ռիո դե Ժանեյրոյում, Բրազիլիայում, Մոնտեվիդեոյում։ Այստեղ ես գտա որբանոցի իմ երկու հայրենակիցներին՝ Սուրեն Բոյաջյանին — Սարգիս Ալթունյանին, որոնք կոշկակարի խանութ ունեին հենց քաղաքի կենտրոնում։ Բուենոս Այրեսում տեսա մեր գյուղացի Տերտերյան Տոնիկին՝ վարսավիր էր աշխատում։ Սան Դիեգոյում (Չիլի) տեսա պոլսեցի մի ծերուկի, որը շատ հետաքրքիր բաներ պատմեց իր կյանքից, հայ հեղափոխական կուսակցությունների զավեշտական գործունեությունից — այլն, — այլն։ Նավը բարձրացավ Ամազոն գետով։ Նավն ամբողջովին ապակեպատված էր՝ թունավոր մրջյուններից, միջատներից, նույնիսկ գազաններից պաշտպանվելու համար։ Ազատ դիտարաններ կային՝ Ամազոնի երկու կողմերը դիտելու համար։ Ես էլ հաճախ դիտում էի խոշոր հեռադիտակով։ Վերջապես հասանք Վենեսուելայի մայրաքաղաքը՝ Կարակաս, — Պանամայի նեղուցով ետ՝ Լոս Անջելես։ Երկու ամսից ավելի տ—եց իմ ճանապարհորդությունը։ Լոս Անջելեսում հանդիպեցի Հայաստանից եկած պատգամավորների, որոնք Անդրանիկի սուրը բերին Հայաստան։ Ես անընդհատ մտածում էի գալ Հայաստան, սովորել համալսարանում, ամուսնանալ հայաստանցի աղջկա հետ։ Հետո նորեն ճամփորդեցի։ Նյու Յորքում եղա շատ վայրեր։ Ապրում էի հորեղբորս տանը, այցելեցի Բոստոն՝ Ուոթըրթաուն, քրոջս մոտ, որտեղից որ սկսել էի իմ թափառական կյանքը։ Նյու Յորքում մի հայ բժիշկ ինձ տվեց Հայաստանի Հանրապետության անձնագիր, որով եկա Ֆրանսիա, դիմեցի սովետական դեսպան Լունաչարսկուն՝ Խորհրդային Հայաստան գալու համար։ Այնտեղ հանդիպեցի Պողոս Մակինցյանին, Դրաստամատ Տեր–Սիմոնյանին, Եղիա Չուբարին, որոնք ինձ հայտնեցին, որ Կիրովի սպանության պատճառով որոշ ժամանակ չի թույլատրվում օտարներին մտնել Սովետական Միություն։ Ինձ ասացին, որ սպասեմ որոշ ժամանակ։ Մնացի Ֆրանսիայում՝ Մարսել քաղաքում, մեր գյուղացիների մոտ։ Մարսելում, որպես օտարական, ինքնաթուղթ չունեի, հետ—աբար ոչ մի տեղ աշխատելու իրավունք չունեի։ Առաջնակարգ հյուրանոցներից մեկում ազատ թարգմանիչ էի աշխատում՝ անգլերենի, թուրքերենի — արաբերենի։ Ամեն օր գնում էի նավահանգիստ, ճամփորդներին բերում էի հյուրանոց. ինձ լավ էին վարձատրում անգլերենի համար։ Ազատ ամիսներին գնում էի Փարիզ։ Սրճարաններում հանդիպում էի հայ մտավորականներին, նրանց հետ վիճում էի քաղաքական հարցերի շուրջ. ռամկավարների սրճարանները առանձին էին, դաշնակցականներինը՝ առանձին։ Ես այնտեղ հանդիպեցի հայտնի մարդկանց՝ Ավետիս Ահարոնյանին, Միքայել Վարանդյանին, Սիմոն Վրացյանին, Արշակ æամալյանին, Շավարշ Միսաքյանին՝ իր խուլի ականջակալներով։ Ռամկավարների սրճարանում՝ Լ—ոն Բաշալյանին, Ռուբեն Որբերյանին, Աղաթոն Բեյլին, Արշակ Չոպանյանին, բարեգործականի քարտուղար՝ Վահան Մալեզյանին, մեծահարուստ մարդկանց, ոսկերչական — մուշտակի խանութների տերերի — այլն, — այլն։ ՀՕԿ–ի սրճարանում ես հաճախ հանդիպում էի Գուրգեն Թահմազյանին, դոկ. Մինասյանին, ՀՕԿ–ի նախագահ Գալճյանին, ՀՕԿ–ի քարտուղար Ա. Իսահակյանին, Զապել Եսայանին, Տիգրան Զավենին, Զարեհ Որբունուն — շատերին։ Միսաք Մանուշյանի հետ շատ մտերիմ էի։ Եղեռնի ժամանակ միասին ենք եղել թուրքական գյուղում, հետո շատ որբանոցներում։ Զարեհ Որբունուն, Վազգեն Շուշանյանին, Շահան Շահնուրին հաճախ տեսնում էի դրսում։ Արմեն Գարոն — Ալեքսանդր Խատիսյանը միշտ առանձին էին նստում սրճարանում, մյուսներին չէին խառնվում։ Հաճախ տեսնում էի Շահխաթունին, իր հոմանուհու հետ ման էր գալիս, ասում էին՝ դերասանություն է անում։ Մի անգամ տեսել եմ Մինաս Չերազին — Պողոս Նուբար փաշային, որոնք խոր ծերության մեջ էին։ Հայաստանի Հանրապետության տարեդարձին Փարիզ էին եկել Դրոն՝ Ռումինիայից, Բուխարեստից, Նժդեհը՝ Բուլղարիայից, Լ—ոն Շանթը՝ Բեյրութից։ Այսպես ես տեսա նրանց տոնակատարության ժամանակ, բեմի վրա՝ պատվավոր նախագահության մեջ, սեղանի շուրջը բազմած։ Ռամկավարներն ունեին իրենց առանձին դեսպանական գրասենյակը՝ Զատիկ Խանզադյանի գլխավորությամբ, իրենց դրոշը՝ կախված, դաշնակցականներն իրենցը՝ Ավետիս Ահարոնյանի գլխավորությամբ, իրենց եռագույն դրոշով։ Ամեն մեկը իրենց համար գոյություն չունեցող հանրապետություն էր ներկայացնում կարծես։ Այս երեք կուսակցության անդամները մեկը մյուսի երեսը տեսնել չէին ուզում, թշնամաբար էին վերաբերում մեկը մյուսին։ Ես զարմանում էի հայերի այս ընթացքից, որ գոյություն ուներ թե՛ Ամերիկայում, թե՛ Լիբանանում, թե՛ Ֆրանսիայում. ամեն տեղ, ուր հայեր կային։ Փարիզում դաշնակները, Շավարշ Միսաքյանի խմբագրությամբ, հրատարակում էին «Յառաջ» թերթը, ռամկավարները՝ Թերզիբաշյանի խմբագրությամբ՝ «Ապագա» թերթը, հնչակյանները հրատարակում էին «Նոր երկիր» թերթը, ՀՕԿ–յանները հրատարակում էին «Եր—ան», «Մեր ուղին»։ Հետո Միսաք Մանուշյանը սկսեց հրատարակել «Զանգու» թերթը։ Ես հաճախ բարձրանում էի Էյֆելյան աշտարակի գագաթը — ժամերով դիտում էի Փարիզի կենդանապատկերը։ Գեղեցիկ էին նրա հրապարակները, փողոցները, մարդիկ տաքարյուն — աշխույժ էին։ Միտք էի անում Ֆրանսիայի անցյալի մասին, մանավանդ, մեծ ռ—ոլյուցիայի մասին։ Տնտեսական ուժեղ ճգնաժամ սկսվեց Ֆրանսիայում — ընդհանրապես ամբողջ Եվրոպայում։ Անգործության առաջին զոհը դարձան հազարավոր հայ բանվորներ։ Հայ բանվորներին զրկեցին նույնիսկ նպաստ ստանալու իրավունքից։ Առաջ եկավ փոխադարձ վճարման սկզբունքը։ Հայերին ասին. «Դուք հայրենիք չունեք. Ֆրանսիայի հետ չեք կապված առ—տրով»։ Մարսելում դրությունն ավելի վատ էր, քան մյուս քաղաքներում։ Կոմկուսի ցուցումով կազմվեց անգործների միության կոմիտե՝ հայերի համար, ինձ ընտրեցին նախագահ։ Միսաք Մանուշյանի հետ մի հեռագիր ուղարկեցինք Խորհրդային Հայաստանի ժողկոմխորհ՝ Սահակ Տեր–Գաբրիելյանին, մեկն էլ՝ Աղասի Խանջյանին — խնդրեցինք ներգաղթ կազմակերպել։ ՀՕԿ–ի քարտուղար դոկտ. Գալճյանը հեռագրեց Սովետական Միության արտաքին գործերի նախարարին — սովետական դեսպան Լունաչարսկուն։ Որոշ ժամանակ անց ընդառաջեցին մեր հեռագրերին, — Հայաստանից եկավ Շահվերդյանը։ Հայ բարեգործական միությունը, Մալեմեզյանի գլխավորությամբ, հանձն առավ ներգաղթող ընտանիքների ծախսը իր վրա վերցնել մինչ— Բաթում։ Այսպես 1936 թվի մայիսի 22–ին մոտավորապես հինգ–վեց հազար հոգի ներգաղթեցինք Ֆրանսիայից։ Վերջապես իմ նպատակին հասա, Հայաստան գալ ցանկանում էի։ Մեզ հետ բերինք Կոմիտասի — Մինաս Չերազի աճյունները։ Մեզ հետ էին Ավետիք Իսահակյանը՝ ընտանիքով, Արման Կոթիկյանը, դիրիժոր Գ—որգ Յաղուբյանը — շատեր։ Այս ներգաղթով մեծ զարկ ստացան Խարբերդ, Սեբաստիա, Մալաթիա, Արաբկիր — Նոր Գեղի (Քղի) եր—անամերձ ավանները։ Հայաստան գալուց հետո ես գնացի Մոսկվա։ Երկու տարի մնացի Մոսկվայում, զինվորական հետախուզական կենտրոնում, որից հետո եկա Եր—ան — սկսեցի զբաղվել ուսուցչությամբ։ 1941 թվին զորակոչվեցի Կարմիր բանակ, տարիուկես ծառայեցի, ապա ինձ բանակից ազատեցին որպես արտասահմանից եկածի։ Վերադարձա — սկսեցի սովորել օտար լեզուների ինստիտուտում, անգլերեն — ֆրանսերեն բաժիններում՝ աշխատանքի հետ զուգընթաց։ Աշխատել եմ Ստեփանավանում, Մարալիկում (Անիի շրջան) — Եր—անի մի շարք դպրոցներում։ 1948–ից մինչ— 1955 թիվը եղել եմ լուսավորության նախարարության դպրոցական բաժնի տեսուչ՝ անգլերեն — ֆրանսերեն լեզուների գծով։ Բազմաթիվ թղթակցություններ եմ գրել արտասահմանյան թերթերին։

• Էնվեր փաշա (1881-1922) - թուրք պետական — ռազմական գործիչ, Հայոց ցեղասպանության գլխավոր հանցագործներից:
  • Սեբաստացի Մուրադ (Խրիմյան) (1874, Սեբաստիա - 1918, Բաքու) - ազգային ազատագրական շարժման գործիչ, ֆիդայի:
    • Թուրք զինվորական գործիչ, գեներալ:
• Միսաք Մանուշյան (1906, Ադիաման - 1944, Փարիզ) - հայ բանաստեղծ, ֆրանսիական Դիմադրության շարժման գործիչ:

81 (81). ՍԱԹԵՆԻԿ ՆՇԱՆԻ ԴՈՂՐԱՄԱæՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1903 Թ., ՍԵԲԱՍՏԻԱ) Ս"բաստիա մ"նք աղվոր "ր"ք հարկանի տուն մը ուն"ինք, հայրս ամ"ն ինչ մ"ջը լցր"լ էր։ Մ"նք շատ "րջանիկ էինք։ Հորս անունը Նշան էր, մորս՝ Ն"կտարին", "ղբայրն"րս՝ Համազասպ — Ղ—ոնդ։ Մ"նք դպրոց կ"րթայինք։ Եղբայրս Արամյան վարժարան կ"րթար — Դանի"լ Վարուժանի աշակ"րտը "ղած էր։ Ան շատ հաճախ մ"զի ճաշի կուգար։ Հ"տո "ս ալ սկսա հաճախ"լ Արամյան բարձրագույն վարժարանը։ Մ"նք ամ"ն տարի օդափոխության կ"րթայինք ջ"րմուկն"րը, վանք"րը։ Բայց այն տարին, "րբ մայրս պատրաստվ"ցավ, հունիսին հայրս "կավ, ըսավ. «Էնվ"ր փաշայ"ն գաղտնի նամակ է "կ"լ։ Պ"տությունը գաղտնի մտք"ր ունի։ Հ"՛չ լավ չէ կյանքը»։ Օր մը հանկարծ "րկու ոստիկանն"ր "կան մ"ր տունը, ամ"ն ինչ"րնիս՝ գույք"րնիս, գորգ"րնիս, ուն"ցվածքն"րս առին տարին, դուռը գոց"ցին, մ"ր վրայի հագուստն"րով մ"զի դուրս հան"ցին։ Անկից առաջ "ղբայրս դպրոցին մ"ջ փաշային գով"ստն"ր էր գրած — ան խոստացած էր, որ ան բանակ չ"րթար, բայց ան ալ գնաց։ Հայրիկս վախցավ, որ անոր ճակատ կղրկ"ն, ատաղձագործ"ն թուղթ մը առավ, որ ան արհ"ստավոր է, բայց օգուտ չուն"ցավ։ Եղբայրս զինվոր գնաց։ Վ"րջը "կան մ"զի աքսոր քշ"ցին, հայրս մ"զի հ"տ էր։ Մինչ— Մալաթիա չհասած, Քանլը դ"ր"՝ Արյունոտ ձոր, կըս"ն, տ"ղ մը, դաշտ մը կա, էնտ"ղով անցանք, բաց դաշտ էր, մ"կ էլ "ր"ք-չորս հոգի հորս առին տարին։ Այդ օրը "րբ"ք չ"մ մոռնար։ Աստված ու՞ր էր, ինչու՞ չլս"ց։ Հարյուրավոր մարդկանց հավաք"ցին տարին։ Ի՜նչ աղմուկ, ի՜նչ աղաղակ։ Որը՝ հայրի՜կս կըս", որը՝ "ղբա՜յրս կըս"։ Ալ տղամարդ չմնաց։ Մ"զի Մալաթիա տարին։ Ալ հայրիկս չկար։ Մ"ր ուն"ցած անկողինն"րն ալ առին, ոչ ալ էշ կար, քանի որ հայրս չկար, որ վարձ"ր։ Ոտքով մինչ— Ուրֆային առջ—"ն ալ անցանք։ Հ"տո ուրիշ տ"ղ"ր" ալ անցանք, անունն"րը հիմա չ"մ հիշ"ր։ Դաշտ մը լ"ցուցին մ"զի, որքան աղջիկ կա, պիտի տանին։ Մայրս հին բան մը մնաց"ր էր վ"րմակի պ"ս, վրաս գց"ց, նստավ վրաս։ Ես կպոռամ. - Մ"ռնու՜մ "մ, մայրիկ։ - Մ"ռնիս ն", հո՛ս պիտի մ"ռնիս, - ըսավ ու վրաս նստավ։ Վ"րջապ"ս անոնք գացին։ Դաշտ մը "կանք, թիթ"ղն"րով քարյուղ"րը առին, որքան որ պզտիկ տղա կար՝ իմ "ղբոր չափ, որը տասը տար"կան էր՝ պիտի այր"ն։ Մայրս բավական կարմիր ոսկի ուն"ր — հարսնության զարդ"րը հ"տը առած էր։ Այդ ատ"նը ըսին. «Ով ինչ դրամ ունի կուտա՝ կազատ"նք»։ Քով"րնիս ալ գյուղացի կին մը կար, տղա մը ուն"ր, կուլա. «Իմ տղուն պիտի վառ"ն»։ Մայրս տվավ իր կ"սը, անոր տղային ալ ազատ"ց։ Մայրս շա՜տ բար"սիրտ էր։ Մուրադ գ"տին մոտը, անապատին մ"ջն "նք, աղջիկն"րուն, որ պիտի տան"ին, մայրս իմ մազ"րը քոք"ն կտր"ց։ Ամ"ն օր փուշ"րուն մ"ջ"ն քայլում էինք, ոտք"րս ի՜նչ արյունն"ր տ"սան։ Մայրս ինձի մթ"լով բան մը կարած, հագցուցած էր։ "տը պիտի անցն"ինք, "րկու հոգի "կան, մորս ուս"րուն չոք"ցին, մ"ջքի գոտին քակ"ցին, մ"ջը լիքը կարմիր ոսկի կար, առին։ Աղ"կ որ մորս գ"տը չն"տ"ցին։ Դ"ռ Մուրադ գ"տը չհասած, մորաքույր մը ուն"ի՝ Շամիրամ անունով, ի՜նչ գ"ղ"ցիկ էր, վ"ց զավակ ուն"ր, ճամփան ոստիկանն"րը ուզ"ցին տանիլ. ան չհանձնվ"ցավ դ"ի, գլուխը կտր"ցին, գլուխը մ"կ կողմ գնաց, մարմինը՝ մ"կ կողմ։ Եր"խան"րը "կան, մորս վիզը փաթթվ"ցան, մայրս ալ վիրավոր էր։ Անտ"ղ"ն ալ անցանք։ Հ"տո նոր"ն դաշտի պ"ս տ"ղ մըն էր, ամ"ն մարդ ծարավ"ն կմ"ռնի կոր. մայրս չդիմացավ, ինկավ։ Հ"ռու"ն լիճի պ"ս ջուր մը կ"ր—ար, "ղբայրս գնաց. խմ"ր է, հոն ալ պառկ"ր է։ Ես ալ վազ"ցի, ջուր պիտի բ"ր"մ մորս համար, բայց կուժ մը չուն"ինք, մի գյուղացի կին տ"սա, խնդր"ցի իր կուժը. - Մայրի՜կ, տուր, մայրս կմ"ռնի կոր, - ըսի։ - Չ"՛մ տար, - ըսավ։ Ուրիշ կին մը դդումը փոր"ր, ջուրի աման ըր"ր է, ան տվավ, բայց ըսավ՝ "թ" չբ"ր"ս, ք"զ կսատկ"ցն"մ։ Հիմա կվազ"մ կոր բավական հ"ռու է, տաք է. մայրս պիտի մ"ռնի։ Վ"րջապ"ս հասա, խմ"ց, մայրս ինձի օրհն"ց, բայց. - Ո՞ւր է տղաս, - կըս" կոր։ - Չ"մ գիտ"ր, - ըսի։ Երկու-"ր"ք հոգի մորս վ"րցրին հազիվ անոր սկսան քալ"ցն"լ։ Եղբայրս մնացած, դիակն"րը մ"ջը ն"խված ջուրը խմ"ր, պառկ"ր էր։ Ուրիշ տղա մը կարծ"ցի՝ ան է, հոտոտացի, տ"սա ան չէ։ Վ"րջը գտա "ղբորս։ «Մայրս ու՞ր է», - ըսավ, սկսավ լալ։ Եղբայրս քովս է, "րկու-"ր"ք քյուրդ "կան, մ"կը ինձի բռն"ց, մյուսը՝ "ղբորս բռն"ց։ Կքաշ"։ Մայրս ձ"ռք"ս կքաշ"ն։ Ասանկ դանակի պ"ս բան մը հան"ցին, մորս կուշտին խփ"ցին, արյունը սկսավ գ"տինը վազ"լ, առին տարին ինձի։ Ճամփան կ"րթանք կոր, ժամը իննի ատ"նն է։ Հայրիկս ինձի սորվ"ցուցած էր՝ «Հավատո խոստովանիմը» սկսա ըս"լ։ Մ"կ ալ թուրք մը "կավ, ըսավ. «Աս պզտիկ աղջիկը ու՞ր կտանիք, - ինձի ըսավ՝ - էսպ"ս կ"րթաս»։ Իմ ոտքը բոբիկ է, կվազ"մ, կկարծ"մ կոր, որ "տ—ն"ս կուգան կոր։ Եղբայրս, գիտ"՞ս ինչ ըր"ր է. ըս"ր է՝ ինձի զոռով մի՛ տանիք, "ս ձ"ր "տ—"ն կուգամ ձ"զ հ"տ։ Ես հիմա անոթի "մ. հաց մը կկ"րցն"ք։ Անոնք վստահ"լ "ն, ինքը ճամփան միտքը պահ"լ է, փախ"լ, "կ"լ է, մորս գտ"լ։ Կ"րթամ՝ «Տ"՜ր Աստված» կըս"մ։ Ադ ճամփան չէ՞, որ ինձի փախցուցին, վախ"ն լ"զուս բռնվ"ր է։ Հիմա մայրս հարցումն"ր կըն", "ս չ"մ կրնար կոր պատասխան"լ։ Մայրս կըս". «Ամա՜ն, ամա՜ն, աղջիկիս լ"զուն բռնվ"ց»։ Գյուղացի մարդ մը կար, ինձի "րկու գավաթ թ"յ տվավ, դարմանի վրա պառկ"ցուց։ Մայրս մ"կ կողմ"ն վ"րքին կնայի, մյուս կողմ"ն՝ ինձի։ Երրորդ գիշ"րը իմ լ"զուն բացվ"ց. - Մայրի՜կ, կտանին կոր, - պոռացի։ Մայրս ուրախացավ, ըսավ. - Փա՜ռք ք"զ, Աստված, լ"զուն բացվ"ցավ։ Մ"զի բ"րին Սուրուճ, Հալ"պի մոտ։ Հոդ ղայմաղամ մը, քովն ալ՝ հայ տղա մը կար։ Ան կըս". «Մայրիկն"՜ր, քույրիկն"՜ր, ով որ գորգ գործ"լ գիտ"՝ Դ"ր Զոր չպիտի ղրկ"նք, Հալ"պ պիտի ղրկ"նք»։ Ես ալ գրվ"ցա, հորաքույրս սորվ"ցուցած էր քիչ մը։ Մ"զի բռն"ցին, Հալ"պ պիտի բ"ր"ն, Բաբ գյուղ կըս"ն կոր։ յուղ մըն է։ Հոն չգացած, ի՜նչ տ"սանք, հայ մարտիկն"րուն փոս"ր փոր"լ կուտան կոր, վ"րջն ալ ադ փոս"րուն մ"ջը իր"նց կն"տ"ն կոր։ Լալով այնտ"ղ"ն ալ անցանք։ Երիտասարդ մը "կավ։ Դ"ռ հորքուրս չէր մ"ռած։ Եկավ, կ"ցավ հորքուրիս առջ—ը, ըսավ. - Ձ"զի Դ"ր Զոր պիտի տանին, "կուր ինձի տուր աս աղջիկը։ Հորքուրս ըսավ. - Կ"րթա՞ս, Սաթ"նիկ։ - Չէ՛, չ"՛մ "րթար, - ըսի, սկսա լալ։ Տղան խաղող — լավաշ բ"ր"ր էր սնդուկով, անոնք ձգ"ց, ըսավ. - Չէ՛, չէ՛, չէ՛, լալով պիտի գա ն"՝ չ"մ ուզ"ր։ Եկանք Հոմս։ Ադ տ"սարանը տ"սն"ս ն", կհավատա՞ս, որ ողջ մնաց"լ "նք։ իշ"րը խանի մը մ"ջ մ"զի լ"ցուցին, քա՜ր, զիբի՜լ։ իշ"րը քանի հոգի անոթի կմ"ռնին, փոր"րնին կքշ", կմ"ռնին, իմ ոտքս ու ձ"ռքս կծկվ"լ "ն։ Կին մը "կավ, նայ"ցավ չորս կողմը, մամայիս առաջ "կավ, կայն"ցավ. - Քույրի՜կ, - ըսավ, - ք"զի Դ"ր Զոր պիտի տանին, մորթ"՜ն պիտի։ Ես հազարապ"տի կնիկ "մ, աղջիկ ուն"մ, բայց գիտ"ս "ս ով "մ, - կուրծքը բացավ, խաչը վիզ"ն կախված էր, - "ս հույն "մ, ինձի իմ ամուսինը փախցր"լ է։ Ես քրիստոնյան"րու տանջանքը որ կտ"սնամ, գիշ"րն"րը չ"մ կրնար քնանալ։ Քու աղջիկդ շատ սիր"ցի, քու աղջիկդ տուր ինձի հոգ"զավակ։ Մայրս ըսավ. - Կ"րթա՞ս, աղջիկ։ Չէ՞ որ ճամփին քյուրդ"րը ինձի կուզ"ին փախցն"լ, ըսի. - Կ"րթա՛մ, մայրի՜կ, գոն" ասի շնորհքով կին է։ Ինչ-որ է, կինը մամայիս քիչ մը դրամ տվավ, ինձի իր տունը տարավ։ Ժամ մը չտ—"ց սպասավորը "կավ, ինձի քնքուշ մը լոգցուց, "ր"սն"րս համբուր"ց, հագցուց։ Ամուսինը՝ Բինբաշին "կավ, տ"սն"ս՝ կվախնաս։ Ըսավ. - Բ"րի՞ր, շուտ մը բժիշկի տանինք։ Ինձի տարին բժիշկ Արմ"նակին քովը։ Ինձի ոտք"ս մինչ— գլուխիս մազ"րը քնն"ց, այնքան նիհարած էի, որ կկարծ"ին, թ" հիվանդ "մ։ Ոտք"րուս տակ"րը փուշ"րուն վրա կոխ"լով թարախոտ վ"րք"ր "ղած էին։ - Աս աղջիկը շատ առողջ է, - ըսավ բժիշկը, - կուտ"ցն"ք, միսը — գինին պակաս չ"ք ըն"ր, - ըսավ, - որ—է հիվանդություն չունի։ - Ասիկա կու՞յս աղջիկ է, կրնա ըլլալ վաղը թուրքի մը հ"տ ամուսնացն"մ, գոն" ճակատս բաց ըլլա։ Անտ"ղ հորս խոսք"րը հիշ"ցի, որոնք "ղբորս ըսավ. «Մ"ռն"լը ավ"լի լավ է, քան թ" տաճիկ ըլլալը»։ Առին, իր"նց տունը տարին։ ացինք։ Ալ ի՜նչ արծաթ" ամանն"րով, օրը հինգ անգամ ուտ"լիք կբ"ր"ին. գինի կխմցն"ին, բայց ամ"ն գիշ"ր "րազիս մ"ջ հայրիկս կուգար, կըս"ր. «Աղջի՜կս, "ս ք"զի հո՞ս պիտի տ"սնայի» կըս"ր, "ս ալ կուլայի։ Հասան անունով ն"ֆ"ր մը ունին "ղ"ր՝ քսան-քսան"րկու տար"կան։ Դու մի ըս"ր, ան ինձի ծախ"ր է քառասուն մ"ջիտի։ Քսանը՝ առ"ր է, քսանն ալ աղջիկը կբ"ր"մ՝ կուտաք, ըս"ր է, խաբ"լով։ աց"ր է մորս ըս"ր է. - Աղջիկդ ամ"ն օր կուլա կոր, կուզ"՞ս "տ բ"ր"մ։ - Բ"՛ր, ինչ պիտի ըն"մ։ Մ"նք ի՞նչ ըլլանք, ա՛ն ալ թող ըլլա։ - Ես կուգամ, աղջիկս կառն"մ։ Մայրս "կավ։ Ես այնպ"ս վախցած "մ "ր"ք շաբթվա մ"ջ։ Հույն մայրս կըս". «Աս իմ աղջիկն է արդ"ն»։ Մայրս "կավ, ըսավ. - Կուլա կոր "ղ"ր։ - Եթ" ինձի ան"ծք պիտի տաս, միսը "ղունգ"ն չի բաժնվիր։ Ես ալ կ"րթամ ուրիշ մայր չուն"ցող աղջիկ մը կբ"ր"մ։ Միտքս դրած "մ քրիստոնյա աղջիկ մը առն"մ, - ան մորս կ"րցուց, խմցուց, - ա՜խ, - ըսավ, - պիտի Դ"ր Զոր "րթաք, պիտի մ"ռնիք։ Երանի Սաթ"նիկին տ"սած չըլլայի, "ս անոր շա՜տ սիր"ցի։ - Այսպ"ս լալով բաժնվ"ցանք։ Դուռն"ն դուրս պիտի "լլանք, Հասանը դ"մ"րնիս "լավ. - Ո՞ւր կտանիս, աս աղջիկը "ս ծախած էի, "ս դրամին կ"սը առած "մ։ - Վա՜յ, դուն իմ աղջիկս ծախ"ր "ս, դուն ուր"մն սուտ խոս"ցար, որ կուլա կոր ըսիր։ Մամաս ձ"ռքս կքաշ" կոր։ Մ"յ մըն ալ բինբաշին "կավ, ձիու վրա նստած. - Ի՞նչ է լինում, - հարցուց։ - Քո պ"ս էֆ"նդիին տունը չձգ"ցի, ասո՞ր պիտի տամ աղջիկս, - ըսավ մայրս։ Բինբաշին "րկու ապտակ տվավ Հասանի "ր"սին, ըսավ. - Դուն ի՞նչ իրավունքով կծախ"ս աս աղջիկը։ Դուն բանտ պիտի մտնաս, - բինբաշին մինչ— խան բ"րավ մ"զի։ Վ"րջը մ"զի Հալ"պ բ"րին։ Հոն Արմ"նակ անունով մարդ մը կար, դպրոցի տնօր"ն էր "ղ"լ, ըսավ. - Հո՛ս նայ"ց"ք, հիմա ձ"զի Դ"ր Զոր պիտի տանին, գոն" աս չոջուխն"րը ազատ"նք, հոս Բար"գործականը որբանոց բացած է, նորն ալ պիտի շինվի։ Եկ"ք, զավակնիդ ձգ"ց"ք հոս, դուք գաց"ք։ Անոնք, որ իր"նց զավակը պիտի ձգ"ն, պ"տք է արձանագրվին։ Մայրս ինձ ու "ղբորս տարավ արձանագր"ց։ Ադ գիշ"րը հոն մնացինք։ Բոլորիս փորը կքշ" կոր. հիվանդ "նք, մ"զի բրինձով լափա կուտան՝ վրան սումախով։ "տինը մինդ"ր մը գցած "ն. վրան կպառկինք։ լուխնիս վրան դր"ր "նք։ Ես ու "ղբայրս մինչ— լույս կուլանք։ Հալ"պ լուր հասավ, որ ալ գ"րմանացին"րը չ"ն ուզ"ր, որ մնացած հայ"րուն աքսոր"ն. Դ"ր Զոր տանիլը վ"րցուցին մ"ր բախտ"ն։ Մայր"րը "կան ըսին. «Մ"նք մ"ր զավակն"րը կուզ"նք»։ Լուր "կ"ր է, որ տասն"րկու տար"կան"ն վ"ր "ղող աղջիկն"րը պիտի սպասուհի տանին՝ ջրհոր"ն ջուր պիտի քաշ"ն։ Ան ատ"նը ջուր չկար Հալ"պը։ Մայրս ալ "կավ մ"զի "տ տան"լու, ըսին. «Դուն գիտ"ս՝ կուզ"ս "տ տար զավակն"րդ»։ Մ"նք "լանք մայր"րնուս հ"տ "տ "կանք։ Բայց Հալ"պին մ"ջ բոլորս մ"րկ "նք, ոտք"րնիս բոբիկ, խանի մը մ"ջ գլուխնիս ուղտի պ"ս դր"ր "նք իրար վրա։ Բար"գործականի հարուստ հալ"պցի կին"րը չորս-հինգ հարյուր մ"ծ, պզտիկ ս"բաստացին"րուն հագուստ կար"ր "ն։ իշ"րը մ"ր քնած ատ"նը բ"րին վրանիս ձգ"ցին, աչք"րնիս բացինք, որ հագն"լիք, մ"կ-մ"կ կապ"լիք ունինք։ Ինչպ"՜ս ուրախացանք, բայց ինչպ"՜ս ծարավ "նք։ Հալ"պի տղան"րը մաքուր ջուր"րը լ"ցուցած բ"րին, մ"զ ասում "ն. «Մայրիկն"՜ր, քույրիկն"՜ր, մի՛ խմ"ք ադ կ"ղտոտ ջուր"րը»։ Հայ"րուն սիրտը ինչպ"՜ս կցավի կոր։ Ադ պզտիկ տղաքը սաթըլն"րով ջուր բ"րին, խմ"ցինք։ իշ"րն ալ վրանիս բ"րին ծածկ"ցին, քնացանք։ Երկրորդ օրը արաբ բար"սիրտ շ"յխ"րը "կան, մ"կը տոպրակ մը դրամ բ"ր"ր էր, որ բաժանի հայ"րուն։ Ով որ աչքը բաց էր՝ խլ"ց։ Շ"յխը տոպրակը ն"տ"ց գ"տինը՝ գնաց։ Ամ"ն օր ի՜նչ ճաշ"ր կուգար. ալ լահմաճուն... Ամ"ն օր ճաշ կբ"ր"ին շ"յխ"րը։ Անոնք Աստուծմ" վախցող մարդիկն"ր էին։ Հալ"պ հր"այի մը քով սպասուհի մտա։ Վ"րջը լուր "կավ, որ Դամասկոս պիտի "րթանք։ Ամբողջ ճամփան կառք"րով մ"զ տարին։ Դամասկոսի մ"ջ անգլիացին"րը մ"զի ճաշ կուտան կոր — ամ"ն մ"կին վրա ս—ամորթ մը պահակ դրած "ն, "ր"սնին ծ"ծված, դուռն"րնուս առջ—ը կավլ"ն կոր։ Անտ"ղը հայության վիճակը ի՜նչ էր. կին"րը աղբանոցն"րը կ"րթային, պզտիկ-պզտիկ կտորն"րը կհավաք"ին, վ"րմակի "ր"ս կկար"ին։ Դամասկոսի մ"ջ բոլորս ալ ույուզ՝ բոր, "ղանք։ Դոկտոր Ալթունյանը "կավ, ամ"նքիս ալ դ"ղ տվավ։ Միայն "ս բոր չ"ղա։ Բաղնիք կտան"ին։ Տ"սակ մը օճառ տված էր դոկտոր Ալթունյանը, ադի քս"լով աղ"կցան։ Դամասկոս"ն մ"զի Ն"բիկ գյուղը ղրկ"ցին, անտ"ղի քրիստոնյան"րը այնքան կծծի էին, որ չ"մ կրնար ըս"լ։ Դ"ռ անոթի "նք. ամ"ն մարդ կմուրա կոր, "ղբայրս ամչնալ"ն մուրալու չ"րթար կոր։ Օր մը "կ"ղ"ցին "լ"ր "նք, ճամփան ոսպով փիլավի անուշ հոտ մը առինք։ Եղբայրս ըսավ. - Ա՜խ, ի՜նչ անուշ կհոտի կոր։ Ես գացի, ըսի. - Եղբայրս անոթի է, քիչ մը կուտա՞ք։ Կինը տաք-տաք բ"րավ, ձ"ռքիս մ"ջը լ"ցուց։ Ես փչ"լով հ"մ"ն "ղբորս բ"րանը դրի, "ս ալ՝ հոտովը կշտացա։ Ղայմաղամ մը ըս"ր է հայ աղջիկի մը. - Ինձի կառն"՞ս։ Աղջիկը ըս"ր է. - Կառն"մ՝ ամմա "րդում ըր", որ հայ"րուն օգն"մ ն", չ"ս խոս"լու։ Աղջիկը ամուսնաց"ր է, քովն ալ շատ հայ աշխատավոր կին"ր է առ"ր, որ իր քովը հաց ուտ"ն։ Օր մը "ղբայրս պառկ"ր է, փորին քար մը դր"ր է, դու մի ըս"ր, խ"ղճ տղան անոթի է, փորի աղիքն"րը կգալարվին, ինքը կամչնա մուրալ։ Աս հայ աղջիկը տ"ս"ր է, կին"ր"ն մ"կուն ղրկ"ր է, ըս"ր է. - նա՛, տ"ս, ադ տղան ինչու՞ է փորին վրա քարը դր"ր։ Ադ կուգա, կհարցն". - Ամմա՜ն, յավրի՜կս, ինչու՞ քարը փորիդ դր"ր "ս։ Եղբայրս ըս"ր է. - Անոթի՜ "մ, ի՞նչ ըն"մ, բոլորը մուրալու գացին, "ս չ"՛մ կրնար մուրալ՝ թող մ"ռնիմ։ Կինը "կ"ր, պատմ"ր է։ Ադ հայ աղջիկը ըս"ր է. - Եկու՛ր, տղա՜ս, ամ"ն օր կուգաս մ"ր գառնուկն"րը կպտտցն"ս, "ս ք"զի օրական "րկու-"ր"ք սոմի կուտամ՝ կուտ"ս, մամայիդ, քույրիկիդ ալ կտանիս։ Այդպիսով "ղբայրս ամիսուկ"ս գառնուկն"րը պահ"ց, ինքզինքնիս պահ"ցինք։ Հ"տո մ"զի տարին Հայբի ըսված տ"ղը, բ"դվինն"րուն գյուղն էր։ ացինք։ Ադ տ"ղ լուր էր "կ"ր, թ"՝ որքան հայ գա գյուղը, պիտի մուսուլման ըն"ք, "թ" չէ՝ կրակը պիտի դն"ք, պիտի վառ"ք։ Հոդ ալ Դամասկոս"ն "կած պաշտոնյա մը կա "ղ"ր Մուհամ"դ անունով, որին կուզ"ն գործ"ն հան"լ, "թ" հայ"րին հավատափոխ չանի։ Հոն ամ"նը բ"դվին էին։ Անոնք հարցում ըրին մ"զի։ Հսկա տ"ղ մը տվին, մ"նք "ր"սուն հոգի էինք, հ"չ էրիկ մարդ չկար, "ր"ք տղա կար, մ"կը տասն"րկու տար"կան "ղբայրս, մ"կն ալ՝ ամասիացի, մյուսը՝ գյուրինցի տղան"ր էին։ Անոնք չէին մուրար՝ կաշխատ"ին։ Շ"յխ"րը ըս"ր "ն. «Տասը-տասը հոգի կառն"նք, կպահ"նք, "թ" իրարմ" կբաժնվիք»։ Ամիս մը անոնք մ"զի պահ"ցին։ Ինչպ"՜ս կկ"րցն"ին մ"զի, ի՜նչ միս"ր, ի՜նչ փիլավն"ր, ի՜նչ լավաշն"ր։ Օր մը մուխթարին աղջիկը "կավ, գունավոր բուրդ բ"րավ, մամայիս տվավ։ Մամաս շուտ-շուտ բողազով գուլպան"ր գործ"ց, վրան ծաղիկն"ր, թռչունն"ր դրավ։ Ալ ամբողջ գյուղը "կավ մորս մոտը, որ հյուս"լ սորվին։ Հոն շաբաթը մ"կ անգամ ուղտ կմորթ"ին, մ"զի ալ բաժին կհան"ին։ Մ"նք շ"յխ"րուն տունը չգացինք, մնացինք իրարու հ"տ։ Օր մը Մուհամ"դ էֆ"նդին "կավ, ըսավ. - Ասոնց ամ"ն"ն մ"ծ խզմ"թջին ո՞վ է, թող գա իմ մոտս, ըս"լիք ունիմ։ Մամաս քառասունի մոտ էր, գնաց, քանի որ լավ թուրք"ր"ն գիտ"ր։ Վալին ըս"ր է. - Ինձի հրաման "կած է, որ բոլորդ մուսուլման ըլլաք, թ" չէ՝ ձ"զի պիտի սպան"նք, պիտի այր"նք։ Դա փաշայի հրամանն է, ի՞նչ կըս"ք։ Մայրս ըս"ր է. - Արդ"ն հորս գլուխը կտր"ցին, ամուսինս մ"ռավ։ Ես առանձին չ"մ ըլլար, էրթամ իմինն"րուս հարցն"մ։ Մամաս "կավ, ըսավ, բոլորը մ"կ ձայնի ըսին. - Մ"նք մուսուլման չ"՛նք ըլլար, թող գան մ"զի մ"ռցն"ն։ Ադ Մուհամ"դ էֆ"նդին քսան տար"կան մի տղա կուն"նա՝ թոքախտի բռնված, կինը կըս" ամուսնուն. - Ամա՛ն, մա՜րդ, ինչ կըլլա, մի՛ ըն"ր, ան"ծք կառն"նք։ - Ի՞նչ ըն"մ, - կըս" մարդը։ - Կ"րթաս անոնց մ"կ-մ"կ թուրք"րու անուն կդն"ս, անոնց աղոթքը կառն"ս։ Մարդը "կավ բոլորիս անուն դր"ց։ Եղբորս ալ անուն դրին։ Ադոր մամաս ալ աղոթք մը ըրավ, տղան աղ"կցավ։ Կինը ըս"ր է. - Տ"սա՞ր, մա՜րդ, անոնց խնայ"ցիր, անոնց աղոթքովը մ"ր տղան աղ"կցավ։ Հ"տո Եփրուտ գյուղը տարին։ Մաքուր գյուղ էր։ Անտ"ղը մ"կուն ախոռը կավլ"ի, մ"յ մըն ալ զգացի, որ աչքս չի տ"սն"ր կոր։ Աչքիս առջ—ը փ"րդ" քաշվ"ր է։ Մայրս ինձի բժշկի տարավ։ Հայ բժիշկ մըն էր, մորս ըսավ. - Աս աղջիկը սնունդ չի առ"ր, տկարաց"ր է։ Հոն, Եփրուտ գյուղին մ"ջը շատ տանջվ"ցանք։ Մ"զի ըսին. - Ցոր"ն կրնա՞ք քաղ"լ։ Մ"զի տարին քրդի գյուղ մը։ ացինք "ս ու "ղբայրս սկսանք ձ"ռքով աշխատիլ, ցոր"ն հավաք"լ։ Մ"նք խանչալով չ"նք կրնար։ Նայ"ցանք, որ տակը ցոր"ն կմնա կոր, ըսին. «Ադ ալ ձ"զի»։ Արաբ Մուհամ"դ էֆ"նդին ուղտի վրա կդն"ր, կբ"ր"ր մ"ր տունին առջ—ը։ Ալ բավական ցոր"ն հավաք"ցինք, Մուհամ"դ էֆ"նդին ըսավ. «Ձ"ր ցոր"նը տար"ք շուկա, ծախ"ց"ք»։ Շատ"րուն գուլպա կգործ"ինք՝ դրամ, ցոր"ն, ուտ"լիք, պտուղ կուտային փոխար"նը։ Անկ" վ"րջը Ադանա բ"րին։ Այնքան տաք էր հոն, որ մարդ չկրնար ապրիլ։ Մ"զի դրին վրանն"րուն տակը, բայց հ"տո մ"զի այրիանոց տարին։ Ան ատ"ն Ֆրանսիայի հրամանին տակն էր Ադանան։ Ֆրանսիացին"րը բուրդի գործ էին սկսած, այրի հայ կին"րուն տարին աշխատ"լու։ Ամ"ն տ"սակ գույնի բուրդ"ր լցված էին, մ"նք պիտի զատ"նք։ Օր մըն ալ մ"կ հատ ս"բաստացի Տիգրան մը "կավ՝ գորգի գծագրություն կըն"ր, ըսավ. - Ով գորգի գծագրություն կըն", թող գա քովս։ Ես ու "րկու աղջիկ էինք, օրինակը կդն"ինք առջ—նիս, կգործ"ինք։ ույն"րը մ"նք կդն"ինք։ Մ"նք կաշխատ"ինք։ Եր"ք-չորս կին վրանն"րուն տակն էինք։ Ով հաշիվ գիտ"ր՝ տարին, ինձ ալ տարին։ Մամաս ճաշը պիտի բաժան"ր։ Ինձի խմբապ"տ ըրած էին։ Օր մը պր. Տիգրանը, որը այրիանոցին մ"ծն էր, "կավ. ան աղջիկն"րուն, որ թուրք"րը փախցր"լ էին — "տ էին բ"ր"լ, անոնց լավ կնայ"ին։ ացի, ըսի. - Մ"զի ալ լավ նայ"ք։ - Ամա՜ն, աղջի՜կս, համբ"ր"՛, - ըսավ։ Ֆրանսիացին"րը գացին։ Մ"նք այրիանոցն "նք։ Ան ատ"նը պզտիկ "ղբայրս տասնհինգ տար"կան էր, գնաց կռվ"լու՝ վր"ժ լուծ"լու։ Վ"րջը վրանին մ"ջը նստած ատ"նն"րուս հորքուրիս աղջիկը մ"ծ մարդու մը հ"տ ամուսնացավ։ Բայց մայրս չգնաց հարսանիքին։ Ան "կավ մորս հ"տ հաշտվ"լու, ըսավ. - Ամա՜ն, ք"ռակի՛ն, անանկ աղվոր տղա մը կա քու աղջիկիդ համար, պիտի գան ուզ"ն Սաթ"նիկին, - ինձի իր"նց տունը տարավ, որ ցույց տա տղայի կողմին։ Տղան աղվոր կ"րգ"ր։ Վ"րջապ"ս վրանն"րուն մ"ջ ամուսնացանք շապինգարահիսարցի Արմ"նակ Տ"րտ"րյանին հ"տ։ Հ"տո "կանք նավով Բ"յրութ, մինչ— Տրիպոլի, հ"տո՝ Բ"յրութ։ Մ"զի քարանթինա դրին։ Վ"րջն ալ Հայաստան "կանք։

82 (82). ԱՆԴՐԱՆԻԿ ՄԻՆԱՍԻ ԱՎՈՒՔæՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ* (ԾՆՎ. 1905 Թ., ՍԵԲԱՍՏԻԱ) 1915 թվի հունիսի 21ին մ"նք՝ "ր"սունվ"ց հազար ս"բաստացի հայ"րս հարկադրաբար լք"ցինք մ"ր "րկիրը, — սիրիական անապատն"րում նրանց մ"ծամասնությունը նահատակվ"ց։ Արդ"ն 1915 թ. ապրիլի 29ին Ս"բաստիայի անվանի մարդկանց՝ այդ թվում նա— Դանի"լ Վարուժանին**, աքսոր"լ էին։ Ստացվ"լ էր հրաման, որ "ր"ք օրվա ընթացքում պատրաստ լին"նք դ"պի հարավ մ"կն"լու։ Քանի որ մ"նք պատ"րազմական գոտում էինք գտնվում, — մ"ր անվտանգությունը պ"տք էր ապահով"լ։ Իսկ պատ"րազմի ավարտից հ"տո մ"նք նորից մ"ր տն"րը պիտի վ"րադառնայինք։ Ոչ մի լավ բան չէինք սպասում, քանի որ Կոստանդնուպոլսում —ս բոլոր առաջատար հայ"րին գիշ"րով ձ"րբակալ"լ էին — աքսոր"լ։ Արդ"ն հայ տղամարդկանց թուրքական բանակ էին զորակոչում։ Հայ տղամարդիկ, որոնք զինվորական ծառայության մ"ջ չէին — պատ"րազմին չէին մասնակցում, յուրաքանչյուր անձ հիսուն ոսկի (հազար գ"րմանական մարկ) պիտի վճար"ր՝ աշխատանքային ջոկատն"րի կազմում ճանապարհն"ր — կամուրջն"ր շին"լու — կամ Բ"ռլին-Բաղդադ "րկաթուղու շինարարության վրա աշխատ"լու համար։ Ինչ վ"րաբ"րում է հազար մարկին, ապա այն ժամանակ դա վիթխարի գումար էր, շատ հայ"ր պիտի պարտք վ"րցն"ին — իր"նց ամբողջ կյանքի ընթացքում վճար"ին։ Արդ"ն վրա էր հաս"լ ժամանակը՝ հրամայված մ"ծ ուղ—որությանը նախապատրաստվ"լու։ Անկողինն"րը, հագուստն"րը — սննդամիջոցն"րը բ"ռնվ"ցին ձիասայլ"րի վրա։ Հայրս — "ր"ք հոր"ղբայրն"րս տարված էին թուրքական բանակ, բացակայում էին։ Տատս վշտից մահացավ։ րպանս լիքը ոսկ"դրամ, "ս իշին հ"ծած, մյուսն"րը սայլ"րի վրա նստած, ժանդարմն"րի ուղ"կցությամբ շարժվ"ցինք քաղաքից դուրս։ Մալաթիայից մինչ— Եփրատ գ"տը ընկած հատվածը անցանք մի կ"րպ, մ"ծ դժվարությունն"րով։ Հասն"լով Եփրատ գ"տին՝ հրամայ"ցին, որ նավակն"րով գ"տն անցն"նք, ընդ որում, մարդկանց տ"ղավորում էին առանձին նավակն"րում, անասունն"րին — սայլ"րը՝ այլ նավակն"րում. մ"զ բ"ր"ցին գ"տի մյուս ափը, սակայն անասունն"րը — սայլ"րը չբ"րվ"ցին։ Այսպ"ս սկսվ"ց թշվառությունը։ Ժանդարմն"րը մ"զ քշում էին մտրակն"րով, քանի որ մ"նք պ"տք է որոշակի տարածություն անցն"ինք։ Ով այլ—ս չէր կարողանում քայլ"լ, մնում էր ճանապարհի "զրին ընկած։ Երբ արդ"ն մտրակը չէր օգնում, մարդկանց գնդակահարում էին կամ սվինահար անում, որ նրանք հ"տ չփախչ"ն։ Երբ անցնում էինք մի գյուղի մոտով, փորձ"ցինք, ինչ մոտն"րս ուն"ինք, լինի դա դրամ, զարդ կամ հագուստ"ղ"ն՝ փոխանակ"լ սննդամթ"րքի հ"տ։ Քարավանն"րը, որոնք սկզբում շատ մ"ծ էին, սկս"ցին գնալով նվազ"լ. մասամբ մահանում էին, մասամբ՝ դաժանոր"ն սպանվում էին, որը չ"մ կարող այստ"ղ վ"րստին նկարագր"լ։ Մինչ— չորս տար"կան "ր"խան"րին մ"ծ մասամբ առ—անգ"ցին, որ նրանց որպ"ս թուրք իր"նց համար մ"ծացն"ն, այնպ"ս, ինչպ"ս սուլթանն"րն էին անում։ Երիտասարդ աղջիկն"րին նույնպ"ս իր"նց հարազատն"րից զատ"ցին, — նրանց ճակատագիրը է՛լ ավ"լի դաժան "ղավ։ Շատ"րը փորձ"ցին իր"նց Եփրատը ն"տ"լ, խ"ղդվ"լ, անարգանքից ձ"րբազատվ"լ։ Մ"նք "ր"ք անգամ կտր"ցինք անցանք Եփրատը, որը շատ"րի գ"ր"զմանն էր դարձ"լ։ Մ"ր ընտանիքը —ս մ"ծապ"ս նվազ"ց։ Թ" ինչպ"ս ոմանք մահացան, թող ինձ ն"րվի, որ լռում "մ։ Մ"նք հաս"լ էինք Սուրուճ։ Մ"նք դ"գ"ր"լ էինք սիրիական ամբողջ անապատով, հավանաբար "րկու հազար կիլոմ"տր կտր"լ անց"լ էինք։ Երբ հասանք ջրի մոտ, մի մարդ "կավ, բռն"ց մազ"րիցս — տարավ։ Ինձ բ"ր"ց մի տուն, ուր ուտ"լու — խմ"լու բան տվ"ցին։ Այդ մարդը հարցր"ց ինձ. «Դու թուրք"ր"ն խոս"լ — կարդալ կարո՞ղ "ս»։ Երբ "ս դրական պատասխան տվ"ցի, նա ասաց, որ ինքը քաղաքապ"տն է, — "ս պիտի իր մոտ մնամ։ Ես խնդր"ցի նրան՝ արդյոք չ"՞մ կարող իմ կրտս"ր քրոջը նույնպ"ս ինձ հ"տ վ"րցն"լ։ Նա համաձայնվ"ց — թույլ տվ"ց մի ժանդարմի ուղ"կցությամբ գնալ քրոջս բ"ր"լու։ Քարավանը չկար, բայց քույրս՝ Վ"րժինը, որը մնաց"լ էր մ"ր ընտանիքից, տ"ղում էր։ Հավանաբար ինչոր մ"կի կողմից "տ էր պահվ"լ։ Այդ ընթացքում գյուղում հայտնի դարձավ, որ քաղաքապ"տը մի հայ է պահ"լ, որը գր"լ ու կարդալ գիտի — կարող է իշխանությունն"րի հ"տ նամակագրություն վար"լ։ Այդ պարագան կարող էր վատ հ"տ—անքն"ր ուն"նալ։ Ուստի քաղաքապ"տը ուղարկ"ց ինձ Հալ"պ։ Մի արկղի մ"ջ թաքցր"ցին ինձ — ուղտի վրա բ"ռն"ցին։ Մի օր քարավանապ"տը ասաց, որ ինքն ինձ իր հ"տ չի կարող քաղաք տան"լ, դա նրա համար շատ վտանգավոր է, "թ" իմանան, որ ինքը որ—է հայի է քաղաք բ"ր"լ։ Ես մ"րկ, ոտաբոբիկ հասա Հալ"պ, գնացի հայկական "կ"ղ"ցի։ Բազմությունը սկս"ց հ"տաքրքրվ"լ, թ" ով "մ — որտ"ղից "մ գալիս։ Այստ"ղ գտան իմ Բ"նիամին ք"ռուս, որն ինձ տարավ իր տուն, կ"րակր"ց, քնացր"ց։ Նա ինձ տ"ղավոր"ց հիվանդանոցում, որպ"սզի ոտք"րիս միջից մանր քար"րը — փշ"րը հ"ռացն"ն ու ինձ բուժ"ն, քանի որ "ս շատ ծանր վիճակում էի։ Եր"ք լրիվ օր գիտակցությունս կորցր"լ էի։ Այդպ"ս մոտ մ"կուկ"ս միլիոն հայ"ր սպանվ"ցին։ Միայն պատ"րազմից հ"տո շատ քչ"րին՝ ողջ մնաացծն"րին, սիրիական անապատն"րից հավաք"ցին։ Այնուհ"տ— դպրոցն ավարտ"լուց հ"տո գ"րմանական հյուպատոսն ինձ ծառայության վ"րցր"ց։ Հ"տո Հալ"պի հայ համայնքն ինձ որպ"ս վարիչ — ուսուցիչ հրավիր"ց հայկական որբանոց։ Հ"շտ չէր որբ"րին քաղաքակիրթ կյանքի վ"րադարձն"լու գործը։ Հ"տագայում հայ որբ"րին Հայաստան ուղարկ"ցինք։ Ես հասկացա, որ "րմանիան մ"ղսակից էր այս բոլոր ողբ"րգական իրադարձությունն"րին։

• Վերապրողն իր հուշը գրի է առել գերմաներեն, որը հատվածաբար թարգմանել է պատմական գիտությունների թեկնածու Վահրամ Մարտիրոսյանը։
  • Դանիել Վարուժան (Չպուգքյարյան) (1884, Սեբաստիա - 1915, Մեծ եղեռնի նահատակ) - բանաստեղծ, գրական, հասարակական գործիչ:

83 (83). ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԱՐԱՄԻ ՉԱԴՐæՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1908 Թ., ՍԵԲԱՍՏԻԱ, ԽՈՉՀԻՍԱՐ .) Մ"ր գ"րդաստանի նախնին"րը Վանից "ն գաղթ"լ, "կ"լ, հաստատվ"լ "ն Ար—մտյան Հայաստանի Քյաղքյիկ գյուղում։ Եկ"լ "ն, վրան "ն զարկ"լ Ս"բաստիայի մոտ — դրանից հ"տո անունն"րը մնաց"լ է Չադրջյան։ 1913 թվին հոր"ղբայրս ապրում էր Ս"բաստիայի Խոչհիսար գյուղում, որը նշանակում է մ"ծ սար։ Հոր"ղբայրս կանչում է հորս՝ իր ընտանիքով, որ աշխատի այնտ"ղ։ Հայրս այդ գյուղում փայտամշակման արհ"ստանոց է բացում։ Թուրք մ"ծավորն"րը հորս հ"տ շատ մտ"րմանում "ն։ Թուրք մ"ծավորն"րից մ"կը խնդրում է հորս, որ արտը քաղ"լու մի մ"ք"նա սարքի։ Հայրս շինում է։ Այնպ"ս որ, "րբ տ"ղահանության հրաման էր "կած, հորս պահում "ն աս"լով. «Սրա նման արհ"ստավոր մ"նք չուն"նք»։ Այդ նույն թուրք մ"ծավորը հորս խորհուրդ կուտա. «նաց"՛ք ջամի մտ"ք, դուք ձ"ր աղոթքը ըր"՛ք, դուրս "կ"՛ք, անուննիդ փոխ"ց"՛ք, գլուխնիդ պահ"ց"՛ք»։ Մայրս չի ուզում։ Այդ թուրք մ"ծավորը ասում է. «Ա՜յ քույրս, սա էլ մի քամի է՝ կանցնի։ Համբ"ր"լ է պ"տք»։ Ք"ռիս Ս"բաստացի Մուրադի սանիկն էր, դրա համար նրան տարան տաք սաջի վրա նստ"ցրին, աս"ղն"րով մարմինը ծակ"ցին, քանի մը օր "տքն ալ ձիու վրա ընկած բ"րին տուն, որ զ"նքին տ"ղը ըսէ։ Ան ալ չըսավ, մ"ր աչքին առջ— մորթ"ցին ք"ռուս՝ իր "ր"ք "ր"խան"րուն հ"տ։ Փոքր ք"ռիս աքսորի ճամփան"րից փախչում է, միանում է մի ուրիշ խմբի։ Իմ մյուս հարազատ տղամարդկանց տարան աշխատանքային գումարտակ, քանի որ նրանք արհ"ստավոր էին, իսկ նրանց ընտանիքն"րին ոչնչացրին։ Փոքր հոր"ղբորս — պապիս տանում գնդակահարում "ն։ Լավ է, որ մ"նք Խոչհիսար գյուղում էինք, թ" չէ մ"զ էլ կտան"ին, կսպան"ին։ Տատիկիս կռնակին "ռացրած ջուր "ն լցր"լ, նրան էլ էդպ"ս "ն սպան"լ։ Հորս, որպ"ս շինարարի, պահ"լ էին գյուղում. "րբ հայ"րին հավաքած տանում էին սպան"լու, թուրք մ"ծավորը, որը հորս հարգում էր, կըս" հորս. «Հիսուն հոգու հավաք", որ աշխատ"ն»։ Հայրս տ"սնում է թ—"րը կապկպված հայ"րին, որոնց տանում էին մորթ"լու, նրանց միջից վաթսուն հոգու կընտրէ, նրանց կյանքը կը փրկ", կտանի իր մոտ, միասին կսկսին շ"նք"ր կառուց"լ։ Տարին"ր հ"տո, իմ հարազատ տղան, "րբ գնաց"լ էր Բուլղարիա, ծանոթաց"լ էր մի ծ"ր մարդու հ"տ, նա աս"լ է. «Քո պապը իմ — ուրիշ վաթսուն հոգու կյանքը ազատած է»։ 1918 թ. մ"ծ հոր"ղբայրս "կավ մ"զ տարավ Ս"բաստիա։ Արդ"ն զինադադար էր։ Մ"ր գ"րդաստանից տասնհինգ հոգի կոտորվ"լ "ն։ Շատ հայ աղջիկն"ր թուրք"րի մոտից "տ բ"ր"ցին, հայ տղան"րը նրանց հ"տ ամուսնացան։ Հայկական "կ"ղ"ցին, դպրոցը վ"րաբացված էին, մտանք սովորանք։ Բոլոր հայ"րը լցված էին Ս"բաստիա։ Հրաման "կավ՝ բոլոր հայ"րին փոխադր"լ Հունաստան՝ Սիրա կղզին։ Էնտ"ղ "ս ու քույրս ամ"րիկյան որբանոց մտանք։ Ես արհ"ստ ալ սովոր"ցի։ Երբ 1922 թ. Ք"մալ Աթաթյուրքը* նստավ կառավարության գլուխ, ան պատժ"ց բոլոր մ"ղավորն"րին, Ս"բաստիայի անխիղճ ղ"կավարն"րին կախ"ց — ասաց. «Էդ ինչ գազան կուսակցություն է Իթթիհատը, ան հայ"րին թշնամի էր»։ Աթաթյուրքը վ"րին աստիճանի կիրթ մարդ էր։ Հինգ տարի որբանոցը մնացինք։ Հ"տո հայրս նամակ գր"ց, թ" մ"նք գնում "նք Հայաստան, դուք էլ "կ"ք։ նացի որբանոցի տնօր"նին ըսի։ Ան ըսավ. - Հայաստանը հ"տամնաց "րկիր է, արի՛, ձ"զ ղրկ"մ Ամ"րիկա։ - Չէ՛, - ըսի, - պիտի "րթանք միանանք մ"ր ծնողքին, մ"ր հայր"նիքը պիտի "րթանք։ Էկանք Հայաստան։ 1941 թ. պատ"րազմին մասնակց"ցա։ Շատ կամուրջն"ր շին"ցի։ Երկու անգամ վիրավորվ"ցի։ Արձակուրդ տվին։ Եկա տուն, նորից գնացի կռիվ։ Հասա մինչ— Ս—աստոպոլ, Չ"խոսլովակիա, հաղթական վ"րադարձա։ Աշխատ"ցի։ Հիմա թոշակառու "մ։

• Մուստաֆա Քեմալ Աթաթյուրք (1881-1938) - Թուրքիայի պետական, քաղաքական — ռազմական ղեկավար: Թուրքական Հարապետության հիմնադիր — առաջին Նախագահ (1923-1938):

84 (84). ՄԵԼԻՆԵ ԽԱՆԶԱԴՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1908 Թ., ՍԵԲԱՍՏԻԱ) Հայտնի աշխարհագրագ"տ Զատիկ Խանզադյանը մ"ր գ"րդաստան"ն է։ Ես որբ "մ մ"ծաց"լ։ Ն"ն"ս է ինձ խնամ"լ։ Մ"զ աքսոր"լ "ն Աֆիոնարահիսար։ Ն"ն"ս կռնակը առած ինձ փախցուց"լ, հաս"լ է Կոնիա։ Առավոտ կանուխ ն"ն"ս կ"լլա, հսկողության տակ կըլլա, կըս" ժանդարմին. Ինձ ձգ"ց"ք "կ"ղ"ցի մը էրթամ, մոմ մը վառ"մ. չ"՜մ փախի։ Կձգ" ժանդարմը։ Ն"ն"ս կ"րթա վալիի մոտ, կըս". Մ"նք չ"նք ուզ"ր Դ"ր Զոր էրթալ, կուզ"նք հոս՝ Կոնիա մնալ, որովհ"տ— Կոնիայ"ն անդին Դ"ր Զորի ճամփան պիտի բռն"ս։ Վալին թույլ տվ"ց, "ր"ք տարի հոն մնացինք։ Մ"ծ մայրիկս ամ"րիկյան կոլ"ջին մ"ջը չորս հարյուր հայ որբ"րուն ճաշ կ"փ"ր։ Ութը հայ հարուստն"ր հոգաբարձություն կըն"ին անոնց։ Ն"ն"ս ադ կոլ"ջին մ"ջը արդուկ կըն"ր, քոլա կըն"ր։ Հ"տո ն"ն"ս տուն բռն"ց, մի որբ տղա մը առավ պահ"ց, որը հիմակ իմ ամուսինս՝ Աղասին դարձավ։ Ս"լանիկ (Սալոնիկ) ալ ն"ն"ս որբանոցին մ"ջ խոհարար էր։ Հոն ալ անոր «Մայրի՜կ» կըս"ին։ Վ"րջը Հունաստան"ն Հայաստան "կանք։

85 (85). ՀԱՅԿՈՒՇ ՄԻՐԻæԱՆԻ ՕՀԱՆՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1908 Թ., ՍԵԲԱՍՏԻԱ) 1915 թ. ամ"նից առաջ տղամարդկանց հավաք"ցին, ձ"ռք"րնին կապ"ցին ու տարին։ Մնացին կնիկմարդիկ — "ր"խան"րը։ Անոնց ալ սար, անապատ քշ"ցին։ Մ"զ հ"տ ինչ որ ուն"ինք՝ թալան"ցին։ Ոչ մի բան մ"զի չթող"ցին։ Մ"զի Դ"ր Զոր տարան, Սուրուճ տարան։ Մամայիս ոտք"րը շատ քալ"լ"ն ուռան, կամուրջին տակը նստավ, ալ չկրցավ քալ"լ։ Մ"զի հալածողն"րը ձի"րու վրա "կան մ"զ վրա, հազիվ փախանք։ Ինձի ուզ"ցին փախցն"լ, մամաս մազ"րս կտր"ց, ք"չ"լ դարձր"ց։ Քույր ու "ղբայր, հարս ու աղջիկ ձ"ռք ձ"ռքի Եփրատն էին ն"տվում, ղամիշն"րի մ"ջը խըշ-խըշ փախնում էին, որ թուրք"րուն ձ"ռքը չընկն"ն։ Մ"նք ալ փախանք՝ քույր - "ղբայր ձ"ռք ձ"ռքի բռնած։ Հոն մի հատ ղըշլա կար։ Հոն հայ զինվորն"ր կային։ Հոն մ"զի ցոր"ն — "րկանք բ"րին, ըսին. «Քուր-ախպ"ր աղաց"՛ք»։ Ուզ"ցին մ"զի թուղթ հան"լ, որ տանին որբանոց։ Հոնտ"ղի արաբ գյուղացի մը "րկու աղջիկն"րը մ"զի առին, պահ"ցին, ըսին. «Էս գառնուկն"րը տար"ք արած"ք»։ Մ"նք տարանք։ Ամայի է։ Մարդ-մարդազանք չկա։ Մութը ընկավ։ Ճամփա չգիտ"նք։ Չախմախը վառում "մ, որ գայլ"րը չգան։ Ոտք"րս ցավում "ն հոգնությունից, հազիվ գտանք արաբին չադըրը։ Արաբ կինը ըսավ. «նա՛, չոբանին հ"տը կաթը կրակի վրա դիր»։ Ես ըս"ս ն"՝ հոգնած "մ. ար—ը խփ"լ է գլխիս։ լուխս ցավում է։ Մ"կ էլ արաբ կինը դ"փիկով խփ"ց, գլուխս կպավ "րկաթյա խուփին, գլուխս ծակվ"ց։ Արյունը սկսավ չռալ։ Էդ արաբն"րի չադըրն"րի կ"սը տղամարդոցն էր, կ"սը՝ կնիկմարդոց։ Ախպ"րս իմ ձ"ռքից բռն"ց, տարավ իրանց մ"ծին քովը։ Ան իր կնիկին խփ"ց, ըսավ. «Ես էս ս"ֆիլն"րուն "ր"ս"ն հարստացա, ինչու՞ խփ"ցիր»։ Արաբն"րը ինձ բռն"ցին, պառկացրին, էրկանքի քարը դոշիս դրին։ Ես ոտք"րս խփում "մ, որ չ"մ ուզում, իրանք էլ ուզում "ն իմ "ր"սը դաճ"լ թանաքով, որ "կողը կարծի թ" "ս արաբ "մ։ Ախպ"րս ինձնից չորս տարի մ"ծ էր, միասին փախանք։ ացի՜նք, գացի՜նք։ Մ"կ էլ հայ զինվորն"ր տ"սանք։ Ասոնք մ"զի տարին Դ"ր Զորի ղ"կավար րիգոր էֆ"նդիին քովը, որը կազմակ"րպում էր հայ որբ"րը հավաք"լու գործը։ Անոնք մ"զի տարին միսս Եփփ" մայրիկին որբանոցը։ Որբանոցին մ"ջ Ուրֆայի գործ կձ"ռագործ"ի, կտան"ին Ամ"րիկա կծախ"ին։ Ես հոն շատ մնացի, իսկ ախպ"րս՝ վ"ց ամիս։ Վ"րջը տ"սա, որ ախպ"րս մ"նակը չի կարողանում դասավոր"լ։ Ես ալ որբանոց"ն "լա։ Սուրիայում ամուսնացա, "րկու տղա ուն"ցա։ 1946-ին "կանք Հայաստա ն։

86 (86). ԱՐԱՔՍԻ ՕՆԲԱՇՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1909 Թ., ՍԵԲԱՍՏԻԱ)

Ես ծնվել եմ Սեբաստիայում։ 1915 թվի տեղահանության ժամանակ վեց տարեկան էի։ Մեզի աքսոր հանեցին դեպի Սուրուճ անապատին կողմը։ Ինդոր էղավ չեմ հիշեր՝ ես կորսնվեցա։ Չորս կողմս նայեցի՝ ամայի, մարդ–մարդազանք չիկար։ Ես սկսա լալ…։ Մեյ մըն ալ տեսա հեռուեն ուղտին վրա նստած մարդ մը մոտեցավ ինձի։ Եր—ի գիտցավ իմ կորսված ըլլալս, ինձի առավ, տարավ իր չադըրը։ Ան ինձի հաց տվավ՝ կերա, կաթ տվավ՝ խմեցի, անկյուն մըն ալ ցուցուց՝ հոն քնացա։ Այդտեղ ալ մնացի։ Օրվան մեջ չադըրը կավլեի, կմաքրեի, ջրհորեն ջուր կբերեի։ Իմ տերը արաբ բեդվին էր։ Ան ինձի շատ կսիրեր, միշտ կըսեր. «Յա՛, բէնթա՜, էնթա հէլուա՜ աուիյ» (Աղջի՜կ, դուն շա՜տ գեղեցիկ ես)։ Եվ կսպասեր, որ քիչ մը մեծնամ, որ իր տղային հետ ինձի ամուսնացներ, քանի որ ճերմակամորթ էի, եր—ի կուզեր իրենց սերունդը ճերմկցնել… Օրին մեկը ոտքերս՝ բոբիկ, վրաս–գլուխս՝ պատըռ–պատըռ, նորեն գացեր էի ջրհորը։ æուրով լեցուն խովան վեր քաշելու ժամանակս, մեյ մըն ալ չիմացա՝ ինդոր, մեկը մեջքիս գոտիի պես բան մը զարկավ, ինձի քաշեց իր ձիուն վրա, խամշին զարկավ ձիուն, ձին վազել սկսավ։ Ու՞ր կէրթանք՝ չեմ գիտեր… Բեդվին տերս անապատին բացության մեջը կեր—ի տեսավ, որ ձիավոր մը ինձի փախցուց, ուրիշ քանի մը արաբներուն հետ, ուղտերուն վրա նստած սկսան մեզի հետապնդել։ Բայց մենք արդեն հեռացեր էինք… Նայեցա, ինձի փախցնողը եվրոպացի շատ շնորհքով զինվորական մըն էր։ Ան ինձի հարազատ զավակին պես գրկած, ձիուն վրա հասցուց գյուղի պես տեղ մը։ Հոն բարի քյուրդ կնիկի մը դրամ տվավ, ան մեզի ներս առավ՝ պահեց։ Ադ քյուրդ կինը կկարծեր, որ եվրոպացի զինվորականը իմ հայրս է. «Փափա՞, փափա՞» կհարցներ, հա՞յրդ է, բայց ես ձայն չէի հաներ, քանի որ չգիտեի ի՞նչ ըսելս… Քանի մը օր հոն մնացինք գաղտնի։ Օրին մեկն ալ տեսնամ աս քյուրդ կինը գետինը չոքեց, արդեն գետինն ալ հող էր, տեսնամ ականջը մոտեցուց գետնին, երբ համոզվեցավ, որ դուրսը ոչ ոք չկա, մեզի կամացուկ մը դուրս հանեց, ճամփու դրեց… Եվրոպացի զինվորականին ձին մութին մեջը կէրթար. մեյ մըն ալ գայլերու ոռնոց լսեցինք։ Տեսանք արդեն անոնք շրջապատել են մեզի։ Մութին մեջը ամեն մեկ գայլին աչքերը զույգ մը ճրագին պես կփայլեին։ Ես վախես փաթթվեր էի զինվորականին։ Անի ալ կեր—ի փորձառու էր, հեմեն ֆենեռը հանեց՝ վառեց։ Գայլերը լույսը տեսնալուն պես փախան։ Մենք շունչ քաշեցինք, մեր ճամփան շարունակեցինք։ Արդեն լուսացեր էր, երբ հասանք Պոլիս։ Աղվոր տունի մը մոտեցանք, ու մեր ձին կանգ առավ։ Երբ տունեն ներս մտանք, իրարանցում մը կար։ Դու մի ըսեր՝ ադ տունին տերը հույն բժիշկ մըն է։ Անոր յոթ–ութ տարեկան աղջիկին թուրքերը փախցուցած կըլլան։ Հույն բժիշկը աս զինվորականին կուտա իր կորսնված աղջիկին պատկերը — կխնդրե անոր, քանի որ ան որպես եվրոպացի սպա իրավունք ուներ Թուրքիո նահանգներուն մեջ ազատ պտտելու, եթե իր աղջիկին գտնա, առնե բերե — իրեն բախշիշը առնե։ Աս սպան կփնտրե հույն բժիշկին աղջիկը, բայց չի գտնար։ Երբ ինձի կտեսնա ջրհորին գլուխը՝ ոտքերս բոբիկ–մոբիկ, կմտածե՝ գոնե աս պզտիկ աղջիկը տանիմ հույն բժիշկին՝ իր աղջիկին փոխարեն… Ադ ձ—ի տակ ինձի կառնե, կբերե Պոլիս։ Երբ մենք տունին կմոտենանք, հույն բժիշկին կինը ձիու սմբակներուն ձայնը լսելուն պես, կնետվի պատուհանը, կտեսնա սպան աղջկան ձիեն վար կառնե, կկարծե, որ իր հարազատ աղջիկն է գտնված, ուրախութենեն սիրտը կպայթի, տեղնուտեղը կմնա։ Անոր համար ալ, երբ այդ տունեն ներս մտանք, իրարանցում մը կար…։ Բայց հույն բժիշկը նաժիշտներուն ըսավ, որ ինձ տանին լոգցնելու, քանի որ արաբներուն քովը լվացվիլ–մվացվիլ չիկար. կարագը, յուղը կքսվեին, ար—ին կնստեին, մաշկը կծծեր յուղը, վերջն ալ գետը կմտնային, կլողնային, իբր թե մաքրված կըլլային։ Անոր համար ալ ես շատ աղտոտ վիճակ մը ունեի։ Ինձի բաղնիք մտցուցին, աղվոր մը լոգցուցին։ Վերջն ալ նոր հագուստներ բերին։ Հագցնելու ժամանակ նաժիշտներեն մեկը թ—իս վրա տեսավ «Ա–Օ» հայերեն գիրերը. ադ մայրիկս ծեծած էր, որ եթե կորսվիմ՝ գտնան։ Անոնք կանչեցին հույն բժիշկին, ցույց տվին թ—իս վրայի գիրերը։ Ան շատ բարի մարդ մըն էր, ակնոցներուն մեջեն նայեցավ՝ արմենիքոս, այսինքն՝ հայ է, ըսավ։ Եվ իր վիշտին մեջ ինձի տարավ հանձնեց հայկական որբանոց։ Քանի մը ժամանակ մնացի որբանոցը։ Օրին մեկը մարդ մը էկավ։ Ան կփնտրեր աղջիկ մը, որուն թ—ին վրա «Ա–Օ» գիրերը ծեծված ըլլան։ Հայ որբուհիները սկսան իրար հարցնել. – Արդյոք սա որու՞ն բախտն է բացված։ Դուն մի ըսեր, ադ իմին մորեղբայրս է։ Թ—իս վրայի գիրերը տեսավ, ուրախութենեն սկսավ ինձի համբուրել։ Ինձի առավ, որբանոցեն դուրս հանեց, տարավ տուն մը։ Դուռը բացավ ճերմակ մազերով կին մը։ Ան ինձին տեսնալուն պես. – Իմի՜նս է, – ըսավ, հուզմունքեն ակռաները բերանին մեջ թափվեցան… v Խեղճ մայրս ինձի կորսնցնելեն վերջը այնքա՜ն լացեր է, որ մազերը ճերմկցեր էին։ Արդեն ինքն ալ բավական տանջվեր էր։ Արաբ փաշայի մը քովը ծառայություն էր ըրեր։ Արաբ փաշան կուզե էղեր իր կույր տղային հետ ամուսնացնել, հարսանիքին օրը մայրս կփախի ադ տունեն։ Ոտքով քալելով–քալելով կուգա, կհասնի Պոլիս։ Հոն կգտնա իր եղբորը։ Ան ալ որբանոցեն ինձի կգտնա, կտանի իր քրոջը՝ Փուփուլին… Վերջը մամաս ամուսնացավ հայ բարի մարդու մը հետ։ Մենք գնացինք Ռումինիա ապրելու։ Հիտլերին պատերազմին ժամանակ խեղճ մարդը բոմբերուն տակը մնաց՝ մեռավ։ Ես արդեն ամուսնացած էի հայ երիտասարդի մը հետ։ Ան ալ շատ կուզեր Ամերիկա հաստատվիլ։ Վերջապես օրին մեկը էկանք Նյու Յորք։ Հիմա ամուսինս կաշխատի օթոներուն գերեզմանոցը, հոն յըղնված հին օթոներուն, բասերուն մասերը կհանե, կտանե, կհանձնե, որ նոր օթո շինեն… Իշտե՛, կյա՜նք մըն է, կապրինք։ Է՜, ձա՜գս, մարդ իր տունեն ոտքը դուրս դնե նե, հազար ու մեկ փորձանքի կուգա։ Ի՜նչ ըսեմ անոնց, որ մեր գլխուն աս զուլումը բերին։ Ղուրբեթ իջադ էդեն գյորմեսին ջեննեթ (Պանդխտություն հնարողը թող չտեսնի դրախտ)։

87 (87). ԽՈՐԵՆ ԳԱՍՊԱՐԻ ԳՅՈՒԼԲԵՆԿՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1900 Թ., ՍԵԲԱՍՏԻԱ, ԴԵՎՐԻԿ) Դ—րիկ գավառը Սեբաստիայի վիլայեթի մեջ է մտնում։ Քաղաքի ձախ կողմից հոսում է Հալիս գետը։ Դ—րիկը շրջապատված էր ընդարձակ պտղատու այգիներով — պարտեզներով։ Քաղաք մտնելիս գրեթե շենքեր չէին եր—ում, քանի որ նրանք ամբողջությամբ շրջապատված էին կանաչով։ Քաղաքն ուներ երեք եկեղեցի — երկու վարժարան։ Ազգային կամ Ներսեսյան վարժարան, որն ուներ մոտ հինգ հարյուր աշակերտ — տասնչորս ուսուցիչ։ Այդ ժամանակ Թուրքիայի գավառական քաղաքները, առավել —ս՝ գյուղական վայրերը, շատ հետամնաց էին։ Մեր քաղաքում շատ գործարաններ չկային, — շատերը գնում էին պանդխտության։ Իմ հայրը նույնպես 1902 թ. աշխատանք է գտնում Սամսուն քաղաքում։ Աշխատում է պղնձագործական արհեստանոցում, որպես վարձու բանվոր։ Սամսունը գտնվում էր Ս— ծովի ծոցերից մեկի ափին, բայց նավամատույցը հարմար չէր, որ նավերը մոտենան ափին։ Այդ իսկ պատճառով նավերը խարիսխ էին գցում բաց ծովում, ափից բավական հեռու։ Բեռները տեղափոխում էին շատ մեծ նավակներով։ Քաղաքի ար—մտյան կողմում գտնվում էր Բաֆրան, իսկ ար—ելյան կողմում՝ Չարշամբա փոքր քաղաքները։ Սամսունում բնակվում էին թուրքեր, հայեր, հույներ։ Սամսունը հայտնի էր բարձր որակի անուշահոտ ծխախոտով, ձկան պահածոների, զովացուցիչ ջրերի, հրուշակեղենի ֆաբրիկաներով։ Ուներ նա— լավ զարգացած առ—տուր։ Սամսունում հայրս տուն վարձեց, — մենք ընտանիքով փոխադրվեցինք այդտեղ։ Մեր ընտանիքը շատ համեստ էր ապրում։ 1907 թ. ընդունվեցի Սամսունի Ներսիսյան միջնակարգ դպրոցը։ Դպրոցում բացի հայերենից պարտադիր էին նա— թուրքերենն ու ֆրանսերենը։ Դեռ փոքր տարիքում ես շատ էի սիրում նկարել, իսկ դպրոցում է՛լ ավելի տարվեցի նկարչությամբ։ Դպրոցում հաճախ էին կազմակերպվում ցուցահանդեսներ, որտեղ ցուցադրվում էին նա— իմ նկարները։ Ցուցահանդեսներից մեկի բացմանը եկավ նա— Սամսունի մութասարիֆը։ Նա հավանեց — գնեց իմ նկարներից երկուսը։ Այս դեպքը հետագայում որոշ դեր խաղաց իմ կյանքում։ 1915 թվականի գարնանը, երբ առավոտյան դուրս եկա դպրոց գնալու, տեսա, որ փողոցում ձիավոր ոստիկաններ էին ման գալիս — թույլ չէին տալիս տներից դուրս գալ։ Մեր տան դռանը, նա— ուրիշ տեղերում փակցված էին քաղաքագլխի կողմից ստորագրված թերթիկներ, որոնք հայտարարում էին. «Քաղաքի բոլոր հայերը անխտիր մի շաբաթվա ընթացքում պետք է տեղահանվեն — ուղարկվեն երկրի խորքը»։ Այնտեղ նշված էր նա—, որ այդ միջոցառումը պետք է գործի մինչ— պատերազմի ավարտը։ Այդ հայտարարությունը տակնուվրա արեց ամեն ինչ։ Հայերը պետք է թողնեին ամեն ինչ — հեռանային։ Սկսվեց ար—մտահայերի հերթական — ամենաահավոր գենոցիդը։ Հարուստ հայերն իրենց դրամը պահում էին բանկերում։ Բայց տնից դուրս գալն արգիլված էր, հետ—աբար նրանք մնացին միայն իրանց մոտը եղած դրամով։ Երեք օր անց մի առավոտ կառավարության երկու պաշտոնյաներ եկան մեր տունը։ Նրանք իրենց հետ բերել էին նա— սայլ — ստիպեցին մեզ հավաքվել ու մեկնել քաղաքից։ Մեզ հրամայեցին վերցնել անհրաժեշտ իրեր, բարձել սայլերին — հեռանալ տնից։ Մեր քարավանը բաղկացած էր հարյուր ընտանիքից։ Մենք ուղղվում էինք դեպի հարավ, Անատոլիայի խորքերը։ Ամբողջ օրը ճանապարհ գնալուց հետո գիշերեցինք մի փոքր անտառի եզրին։ Բոլորը հոգնած էին, տխուր ու տրտում։ Առավոտյան արթնացանք, շարունակեցինք մեր տանջալի ճանապարհը։ Մեր ընտանիքը բաղկացած էր հինգ հոգուց՝ հայրս, մայրս, երկու քույրերս — ես։ Կառավարությունը թուրքերին լարել էր հայերի դեմ՝ ասելով, որ հայերը իբր— անհավատներ են, նրանք աչք ունեն մեր հողերին, բազմաթիվ անգամ ապստամբել են մեր պետության դեմ, հետ—աբար նրանց հոշոտելը — սպանելը մեղք չէ։ Իմ հորեղբայրը՝ Գ—որգ Գյուլբենկյանը, 1914 թ. գերազանց դիպլոմով ավարտել էր Պոլսո բժշկական համալսարանը։ Նրան կանչել էին զինվորական ծառայության — ուղարկել Տրապիզոն՝ գնդապետի կոչումով։ Ծառայության ժամանակ մի թուրք խնդրել էր նրան տալ իրեն կեղծ տեղեկանք, որով ազատվեր զինվորական ծառայությունից։ Հորեղբայրս մերժել էր։ Հաջորդ օրը այդ թուրք բարբարոսը դաշույնով սպանել էր հորեղբորս։ Նրա միակ մեղքը հայ լինելն էր։ Տասնհինգ օր ճանապարհ գնալուց հետո ամենուրեք հանդիպում էինք նոր սպանված հայերի դիակների։ Մեր կրած զրկանքներն ու տառապանքները հնարավոր չէ նկարագրել։ Այդ տեսարանները տեսնելուց հետո քարավանի մարդկանց տրամադրությունը շատ վատ էր, հոգեպես ընկճված, ֆիզիկապես հյուծված ու հուսահատված սպասում էին իրենց վախճանին։ Ահավոր շոգը, սովը, ծարավն ու հիվանդությունները հալ ու մաշ էին արել բոլորին։ Կանայք լաց էին լինում իրենց կորցրած զավակների ու հարազատների համար։ Դժվար է նկարագրել այդ բոլորը։ Սարսափելի էր երեխաների վիճակը, մեկը՝ ծարավ էր, ջուր էր ուզում, մյուսը՝ սոված էր, հաց էր ուզում, մեկը ուժասպառ էր՝ չէր կարող քայլել — այլն։ Շրջակա գյուղերի թուրքերը նույնիսկ ջրամաններն էին կոտրում, որ մենք չկարողանանք ջուր խմել։ Գյուղերում չէին թողնում, որ աղբյուրներից ջուր խմենք։ Պետք է հասնեինք առուների կամ գետերի, որպեսզի դրանց պղտոր ջրերով մեր ծարավը հագեցնեինք։ Սարսափելի անելանելի վիճակ էր դեռ—ս կենդանի մնացածների համար, որոնք սպասում էին մահվան, որը միակ փրկությունն էր նրանց համար։ Ճանապարհին շրջապատի թուրքերը, չերքեզները, չեչենները — քրդերը անընդհատ հարձակումներ էին գործում մեր քարավանի վրա, կողոպտում էին — սպանում։ Դրանք սովորական եր—ույթներ էին դարձել մեզ համար։ Մեզ ուղեկցող ոստիկանը անզոր էր որ—է օգնություն ցույց տալու, չնայած նա նույնիսկ փորձ էլ չէր անում։ Ճանապարհի տասնիններորդ օրը փոքր քույրս չդիմացավ — մահացավ։ Նրա մահը մեծ վիշտ պատճառեց մեր ընտանիքին։ Երբ մեր քարավանը հասավ Ամասիա, որը գտնվում էր Եշիլ ըրմաղ (կանաչ գետ) գետի ափին, տեղի պաշտոնյաները մեզ հայտնեցին, որ քաղաքի միջով անցնելիս ոչ ոքի թույլ չի տրվելու շարքերից հեռանալ — գնումներ կատարել։ Նրանք առաջարկեցին քարավանի տղամարդկանց նախօրոք գնալ քաղաք — պետք եղածը գնել։ Տղամարդիկ այդպես էլ արեցին, բայց երբ մենք մտանք Ամասիա, ոչ մի տղամարդ չկար, բոլորին սպանել — դիակները գցել էին փոսերը։ Այդ մասին մենք իմացանք մեր սայլապանից, որին հայտնել էին տեղացի թուրքերը, որոնք ականատես էին եղել այդ ամենին։ Քարավանում բոլորը սկսեցին ողբալ իրենց հարազատների կորուստը։ Մնացին ծերունիներ, կիներ — պատանիներ, որոնց թվում նա— ես։ Մի քանի օր ճանապարհ գնալուց հետո մենք հանդիպեցինք գողերից, ավազակներից — մարդասպաններից կազմված մի ջոկատի։ Ռուսական բանակը հարձակվում էր, — թուրքերը ստիպված, որպես հրանոթի միս, օգտագործում էին նա— բանտարկյալներին։ Այդ ջոկատը մեր մոտով անցնելիս, հրամանատարը ինձ հարցրեց, թե՝ ինչու՞ են կանայք — երեխաները լաց լինում։ Ես պատասխանեցի, որ՝ շա՜տ են հոգնել, իսկ սայլապանը չի կանգնեցնում , որ հանգստանանք։ Հրամանատարը հրամայեց սայլապանին՝ կանչել ոստիկանին իր մոտ։ Մինչ ոստիկանի գալը, նա հարցրեց, թե՝ ուր են մեր քարավանի տղամարդիկ։ Ես պատմեցի այն ամենը, ինչ կատարվել էր մեզ հետ։ Երբ ոստիկանը եկավ, նա հարցրեց, թե ինչու չի կանգնեցնում քարավանը գիշերելու։ Ոստիկանը պատասխանեց, որ շուտով հասնելու ենք Քյոռօղլու ձորը, որտեղ — գիշերելու ենք։ Իսկ երկրորդ հարցին, թե՝ ու՞ր են տանում մեզ, ոստիկանը հայտնեց, որ հրամայված է մինչ— Շեհիր ղշլա, մեզ պիտի հասցնի — ետ պիտի վերադառնա։ Հասանք Քյոռօղլու ձորը։ Գիշերվա կեսին մեր քարավանը մտան չորս սպա, որոնք զենքի սպառնալիքով մեզնից հափշտակեցին այն ամենը, ինչ որ մնացել էր մեզ մոտ, իսկ մի քանի ծերունիների — պատանիների, որոնց թվում — ինձ, տարան իրենց հետ։ Բավական ճանապարհ գնալուց հետո հանկարծ լսվեց ձիերի դոփյուն։ Սպաներն անմիջապես ձիերից վար իջան — դիրք գրավեցին։ Մեզ հարցրեցին. «Մուրադ փաշայի այսինքն՝ կովտնցի հերոս Մուրադի զինված խումբը այս կողմերում չի՞ եր—ացել»։ Մենք պատասխանեցինք, որ այդ մասին մենք գաղափար չունենք։ Մեզ թույլ տվեցին, որ գնանք մեր հարազատների մոտ։ Վերջապես հասանք Շեհիր ղշլա, որը մեր վերջին հանգրվանն էր լինելու։ Այստեղ կար մի ընդարձակ տարածություն, որտեղ հանգրվանել էին տարբեր վայրերից եկած հազարավոր հայեր։ Նրանց մեծ մասը կանայք — երեխաներ էին։ Այդ դժբախտ մարդիկ անոթի, ծարավ, հիվանդ ու տանջված սպասում էին իրենց վախճանին։ Ճամբարում տարածվել էր խոլերան։ Մեր հասնելուց մի որոշ ժամանակ անց, եկան մի քանի պաշտոնյաներ։ Նրանք հավաքեցին բոլոր պատանիներին — աղջիկներին։ Թուրքերը մոտենում էին նրանց — որպես ապրանք ընտրում ու տանում էին տղաներին՝ բատրակության, բանվորության, իսկ աղջիկներին՝ իրենց ընտանիքներում ծառայության։ Աղջիկներից ամենագեղեցիկներին տանում էին իրենց հարեմները։ Ինձ վերցրեց Շեհիր ղշլայի մի նպարավաճառ՝ իր խանութում աշխատելու։ Այդպես իմ կյանքը փրկվեց, բայց ինչ եղավ իմ քրոջ հետ, ես չիմացա — այլ—ս չտեսա նրան երբեք։ Ինձ տրվելիք ուտելիքի մի մասը խնայում էի — տանում մորս, որը շատ ողբալի վիճակում էր մնացել, մեն-մենակ։ Նա խնդրում էր, որ իր մոտ չգնամ — վտանգի չենթարկեմ իմ կյանքը. «Տղա՜ս, իմ մասին մի՛ մտածիր, - ասում էր նա, - իմ ժամերն արդեն հաշվված են։ Մեր գերդաստանից միայն դու ես մնացել, աշխատիր, որ գոնե դու փրկվես — չթողնես, որ մեր օջախը մարի»։ Երբ մի քանի օր հետո նորից գնացի մորս մոտ, նա արդեն մահացել էր։ Մոտ տասնհինգ օր նպարավաճառի մոտ աշխատելուց հետո նա մի օր ինձ հայտնեց, որ իր մոտ մնալը վտանգավոր է իմ կյանքի համար։ Եվ առաջարկեց, որ իր ծանոթ մի գյուղացու հետ գնամ նրանց գյուղը։ Այդ գյուղացու հետ մենք եկանք Բոզշուտ գյուղը։ Այդ գյուղի գյուղացիները ժամանակին գաղթել էին Կարսից — բնակություն էին հաստատել այդ գյուղում։ Ինձ բերող գյուղացին գյուղի գյուղապետն էր։ Նա ինձ բերել էր, որ ես աշխատեմ իր եղբոր համար։ Նրա եղբայրը ծեր էր — կույր։ Բացի ինձանից, ունեին մեկ ուրիշ բատրակ։ Նրա տնտեսությունը բավական մեծ էր, ուներ հինգ հարյուր գլուխ ոչխար, կով, ձի — ընդարձակ հողատարածություններ։ Աշխատանքը գյուղում շատ ծանր էր։ Քանի որ ես ծնվել — մեծացել էի լինելով քաղաքում, բոլորովին սովոր չէի գյուղական աշխատանքներին։ Ամենափոքր սխալի համար իմ տերը դաժանորեն ծեծում էր։ Մի օր ոչխարը արածացնելու ժամանակ երկու ոչխար կորել էր, քիչ մնաց ինձ սպանեին, եթե մի հովիվ չասեր, որ այդ երկու ոչխարները եկել — խառնվել են իր հոտին։ Մոտ չորս տարի աշխատեցի այդ գյուղում։ Ոչխար արածացնելու ժամանակ հաճախ հանդիպում էի հայերի դիակների, դրանք մեր շրջապատի թուրքերի կողմից սպանված հայերի դիակներ էին։ Ես գիշերը քնում էի գոմում, անասունների հետ։ Ճիշտ է, գոմում տաք էր, բայց օդը շատ ծանր էր։ Սակայն պետք է դիմանայի, ուրիշ ելք չունեի։ Իմ միակ մխիթարանքն այն էր, որ անոթի չէի։ Սակայն շատ դժվար էր մուսուլմանների ռամազա կոչվող կրոնական տոնին, որը տ—ում էր մեկ ամիս։ Այդ մեկ ամսվա ընթացքում առավոտյան ժամը վեցից մինչ— երեկոյան ժամը վեցը ո՛չ կարելի էր ուտել, ո՛չ խմել։ Չուտելուց այնքան չէի նեղվում, բայց ջուր չխմելը շատ դժվար էր։ Գյուղի գյուղացիներն անգրագետ էին, դրա համար բոլոր գրագրությունները ես էի անում։ Իմ նկատմամբ լավ էին վերաբերվում։ Ամեն տարի որպես հարկ, գյուղից հացահատիկ էին տանում Սեբաստիա։ Մի անգամ Սեբաստիայից վերադառնալիս հանդիպեցի իմ ամենալավ ընկերոջը՝ Բարսեղին։ Նա —ս ինձ նման բատրակություն անելով ողջ էր մնացել։ Մենք գրկախառնվեցինք — սկսեցինք ուրախությունից լաց լինել։ Նա ինձ նման մեկ այլ գյուղի գյուղապետի մոտ էր աշխատում, որը մեր գյուղից մոտ վեց ժամվա ոտքի ճանապարհ էր։ Այդ ժամանակ մենք երկուսով որոշեցինք փախչել — գնալ Պոլիս։ Ինձ համար հարմար առիթ ստեղծվեց, երբ գյուղի տղամարդիկ սայլերով գնացել էին աղ բերելու։ Տարին մեկ անգամ գնում էին աղի հանքից աղ բերելու։ Այդ օրը տան կանանց հետ ես գնացել էի դաշտ աշխատելու։ Կեսօրվա շոգին ճանճերը հանգիստ չէին տալիս մեր ձիուն։ Ես խնդրեցի թույլատրել տուն տանել ձիուն — վերադառնալ։ Տանը մի քանի լավաշ հաց վերցրեցի, ձին թամբեցի — քշեցի դեպի Սեբաստիա։ Սակայն շատ շուտով ինձ հասան աղ բերելուց վերադարձած տղամարդիկ, ինձ բռնեցին, կապեցին, երբ դեպի գյուղի ճամփան ընկանք, իմ ետ—ից եկողներից երկուսը ուզեցին ինձ սպանել։ Սակայն երրորդը, որը գյուղապետի տղան էր, թույլ չտվեց։ Նրանք համաձայնության եկան ինձ ետ տանել գյուղ, պահել խիստ հսկողության տակ — փոքր կասկածի դեպքում՝ սպանել։ Այս դեպքից երկու շաբաթ անց ես ավելի լավ սկսեցի աշխատել, բայց այս անգամ որոշեցի փախչել սարերով։ Սեբաստիա գնալու համար պետք է անցնեի Ղըզըլ ըրմաղ գետի վրայի կամուրջով։ Կամուրջի վրա գիշեր-ցերեկ հերթապահ զինվորներ կային, որովհետ— այդ ժամանակ բանակից փախչողներ շատ էին լինում։ Ինձ համար վտանգավոր էր կամուրջի վրայով անցնելը։ Որոշեցի լողալ։ Շորերս հանեցի, կապեցի մեջքիս — լողալով անցա գետը։ Գետի մյուս ափը շորերս հագա, շարունակեցի ճամփաս։ Մութը դեռ չէր ընկել, հասա Սեբաստիա։ Տեսա հայկական թաղամասի խանութները ավերված են։ Չգիտեի՝ ու՞ր գնալ, ու՞մ դիմել։ Գրպանումս փող չկար։ Երկու օր սոված մնացի, գիշերեցի մի խարխուլ տան մեջ։ Առավոտյան արթնացա երկու աչքերս ուռել էին ու փակվել։ Կրակի պես վառվում էի։ Հազիվ դուրս եկա փողոց։ Մի թուրք մոտեցավ ինձ, մեղքացավ, տարավ հիվանդանոց։ Էնտեղ չորս օր պահեցին, դուրս գրեցին։ Քաղաքում երկար թափառելուց հետո աշխատանք գտա մի փոքրիկ սրճարանում, որպես մատուցող։ Ինձ չէին վճարում, միայն կերակրում էին, երբեմն էլ հաճախորդները բախշիշ էին տալիս։ Այդ օրերին ես իմացա, որ ռուսական բանակը Էրզրումից հաղթելով մոտենում է Երզնկային։ Ես որոշեցի գնալ Երզնկա, հասնել մինչ— ռուսական բանակը — խնդրել, որ ինձ իրենց հետ տանեն կա՛մ Ար—ելյան Հայաստան, կա՛մ՝ Ռուսաստան։ Սակայն բանակը հրաման էր ստացել նահանջել, — ես նորից ճարահատ վերադարձա Սեբաստիա։ Իմացա, որ այստեղ գտնվող մի վանք կա, որը դարձրել են պետական գիշերօթիկ դպրոց։ Բայց այդ դպրոցը ընդունվելու համար պետք էր Սեբաստիո վալիի թույլտվությունը։ Դիմում գրեցի, գնացի վալիին։ Քարտուղարը դիմումս տարավ վալիի մոտ։ Վալին ասել է՝ թող վաղը գա։ Հաջորդ օրը, ժամը տասնմեկին գնացի։ Վալին սիրով ընդունեց ինձ, հարցրեց ազգանունս, ասաց. -Նկարչություն անու՞մ ես։ - Այո՛, նույնիսկ մութասերիֆը գնել է իմ նկարները, - ասացի ես։ Վալին հանեց իր դարակից իմ նկարները, որոնք շատ տարիներ առաջ գնել էր ցուցահանդեսից, ասաց. - Տարեք սրան, թող սովորի։ Գնացի սովորելու։ Էնտեղ մի ուրիշ հայ տղա էլ կար, որի հետ նույն սենյակում էինք քնում։ Մի գիշեր իմ պատը թխկթխկացնում էին։ Կողքիս պառկող ընկերը դուրս եկավ, պարզվեց, որ եկողը Մուրադն է։ Եկել էր իր ձիով, ճամփին հեռագրական թելերը կտրել էր։ Այդ հայ տղան կովտնցի Մուրադի ծննդավայրից էր։ Հետո ես իմացա, որ այդ տղան Մուրադին ճանաչում էր — նույնիսկ մի քանի անգամ գիշերը գաղտնի հանդիպել են դպրոցում։ Նա նույնիսկ գիտեր Մուրադի պատմածից, որ տեղի հայերը նախքան տեղահանվելը մոտ երեք հարյուր հատ զենք իրենց փամփուշտներով թաղել էին վանքի բակում, որտեղ որ գտնվում էր մեր դպրոցը։ Մուրադը խնդրեց մեզ, որ մենք ամեն կերպ գտնենք այդ հրացանների թաղված տեղը։ Մենք անշուշտ չէինք կարող բացահայտ փորփրել շրջապատը։ Մենք փնտրեցինք, բայց՝ ապարդյուն։ Մի քանի օր հետո Մուրադը իր թիկնապահ Եղոյի հետ հասնում է Սամսուն։ Ծովեզերքին գտնվող նավակի տիրոջը զենքի ուժով ստիպում են իրենց տանել ծովի խորքը, մինչ— որ հանդիպի ռուսական որ—է նավի։ Հանդիպում է մարտանավի — ռուսների օգնությամբ հասնում է Անդրկովկաս։ Ամառային արձակուրդների ժամանակ մենք պարտավոր էինք գնալ մոտակա գյուղերը — օգնել գյուղացիներին՝ հնձող մեքենաներով բերքը հավաքելու։ Ես լինելով Դ—րիկից, խնդրեցի ինձ ուղարկել իմ ծննդավայրը՝ Դ—րիկ։ Հասնելով Դ—րիկ, ես մեր գյուղի թուրքերին հարց ու փորձ անելով իմացա, թե որտեղ է եղել մեր տունը։ Գնացի, գտա։ Այդ տանը ապրում էր մի թուրք ընտանիք։ Երբ վերադարձա, այլ—ս չուզեցի գնալ դպրոց։ Գործ գտա մի մեծ սրճարանում։ Այնտեղ կար երկու սենյակ՝ ճամփորդների համար։ Իմ պարտականությունն էր մաքրել նա— այդ սենյակները, ինչպես նա— չորս ձիու խնամքը։ Ճամփորդները երբեմն դրամ էին տալիս ինձ։ Նրանց տված դրամը ես հավաքում էի, քանի որ մտադրություն ունեի գնալ Պոլիս։ Պոլիսի ճանապարհին Սամսունի հյուրանոցում ծանոթացա մարզվանցի մի շատ հարուստ մարդու հետ։ Նա երբ իմացավ, որ ես հասկանում եմ գյուղատնտեսությունից, ինձ խնդրեց, որպեսզի ես վարեմ իր մեծ տնտեսությունը, — ես համաձայնվեցի։ Հասնելով Մարզվան, ես սկսեցի աշխատել գյուղական տնտեսությունում։ Ձեռք բերեցի հայտնի Դիարբեքիրի ձմերուկի սերմ, ցանեցի, լավ խնամեցի, հետո չտեսնված բարձր բերք ստացա։ Ես որոշեցի՝ ինչ գնով լինի հասնել Պոլիս։ Երբ իմ տիրոջ կառքով մեկնեցի Սամսուն, այնտեղ մինչ— նավի գալը մի էժանանոց տոմս գնեցի։ Քանի որ իմ տոմսը էժան էր, նավի մեջ քնում էի բաց երկնքի տակ, իսկ եղանակը արդեն ցուրտ էր։ Վերջապես կատարվեց իմ երազանքը, — ես հասա Պոլիս։ Գրպանումս ոչ մի կոպեկ չէր մնացել։ Սրան-նրան հարցնելով՝ իմացա, թե որ թաղամասում ավելի շատ հայ կա։ Այդ թաղամասը Ղալաթիան էր։ Ես գնացի այնտեղ։ Մի խանութի մոտով անցնելիս, լսեցի հայերեն խոսակցություն։ Մտա այդ խանութը։ Խանութպանը հայերեն հարցրեց. «Հա՞յ ես»։ Ես թուրքերեն պատասխանեցի, քանի որ հայերենը համարյա մոռացել էի։ Ես նրան ասացի՝ գալիս եմ Սամսունից, իսկ ինքս ծնվել եմ Դ—րիկում — նոր եմ վերադարձել աքսորից։ Խանութպանը ինձ տարավ այնտեղ բնակվող դիվրիգցիների մոտ։ Պարզվեց, որ նրանցից մեկը իմ պապիկիս եղբոր տղան է։ Նրանց մոտ ապրեցի մոտ տասը օր։ Նրանք կարում էին թուրքական ֆեսեր։ Մի օր էլ նրանց մոտ եկավ մի կին, ինձ տեսնելով փաթաթվեց — համբուրեց ասելով, որ ինքը մայրիկիս հորեղբոր աղջիկն է։ Նա ինձ տարավ իրենց տունը։ Այդ կնոջ ամուսինը ժամանակին եղել է սուլթան Համիդի խոհարարը։ Շատ լավ խոհարար էր — ուներ մի փոքրիկ ճաշարան։ Շատերն էին ցանկանում նրա պատրաստած ճաշերը համտեսել, բայց քանի որ ճաշարանը փոքր էր, այդ իսկ պատճառով բոլոր ցանկացողները չէին կարող սպասարկվել։ Հետ—աբար, հաճախորդների մի մասը ցանկացավ, որ ճաշը մատուցեն իրենց գործատեղերում։ Այդ գործը ես էի կատարում։ Մոտ երեք-չորս ամիս աշխատեցի։ Այդ ընթացքում ես էլ սովորեցի համեղ ճաշեր պատրաստել։ Ես եղել եմ եվրոպական — ամերիկյան շատ քաղաքներում — գտնում եմ, որ թուրքական խոհանոցը շատ ավելի բազմատեսակ է — համեղ։ Այս ժամանակամիջոցում հնարավորություն ունեցա ծանոթանալ Պոլսո տեսարժան վայրերին։ Պոլիսը իմ կարծիքով աշխարհի ամենագեղեցիկ քաղաքներից մեկն է։ Նա կառուցված է յոթ բլուրների վրա, իսկ Բոսֆորի գեղեցկությունը աննկարագրելի է։ Ես ծանոթացա Այա Սոֆիային, փոքր — մեծ կղզիներին, ուր Պոլսո հարուստ բնակիչները ամռանը հանգստանում էին։ Իմ սպասարկած հաճախորդներից ես մտերմացա Սեպուհ Ստեփանյանի հետ, որը գյուղատնտեսների միության նախագահն էր։ Նրանից իմացա, որ Ադաբազար քաղաքի մոտերքում գտնվող Արմաշի վանքի* կալվածքներում կազմակերպվում է գյուղատնտեսական դպրոց։ Նրա օգնությամբ ես ընդունվեցի այդ դպրոցը։ Դպրոցը գիշերօթիկ էր — գտնվում էր Հայ Բարեգործական միության իրավասության տակ ու ֆինանսավորվում էր նրա կողմից։ Այդ դպրոցը ընդունվեցին մոտ երկու հարյուր հայ որբեր։ Մեր ուսուցիչները բավական լավ էին պատրաստված, — մենք շատ բան սովորեցինք։ Օրվա կեսը տեսական պարապմունքներ էինք անում, իսկ մյուս կեսը՝ գործնական։ Դպրոցում ապրելու պայմաններն այնքան էլ լավ չէին։ Գրեթե անոթի էինք մնում։ Հետո մեր դպրոցը տեղափոխեցին Պոլիս, որտեղ — մենք շարունակեցինք մեր ուսումը։ Այդ ընթացքում Պոլիս ժամանեց Հայաստանի դաշնակցական կառավարության վարչապետ պարոն Խատիսյանը։ Նա ուզում էր ստեղծել հիսուն հազարանոց հայկական բանակ։ Առիթից օգտվելով, մեր դպրոցի ղեկավարները խնդրեցին նրան դպրոցը փոխադրել Հայաստան։ Չորս աշակերտ, որոնց թվում նա— ես, հրաժարվեցինք, իսկ մնացած աշակերտությանը տեղափոխեցին Հայաստան։ Մենք շուտով ապաստան գտանք Շիշլիի թաղամասի հայկական որբանոցում։ Մի օր Շիշլիի որբանոցից դեպի Բերայի թաղամաս գնացող տրամվայը նստեցի։ Երբ ուզում էի տոմս գնել, տեսա, որ տոմսավաճառն իմ ընկեր Բարսեղն է։ Մեր երկուսի ուրախությանը չափ չկար։ Անհնար էր հավատալ, որ կոտորածի վախը այլ—ս չկար։ Ես Բարսեղի պատմածից իմացա, որ նա եղբոր հետ մեծ դժվարությամբ հասել է Պոլիս։ Աշխատել է հացի փռում, որպես բանվոր։ Եղբայրը մեկնել է Բուլղարիա։ Ես այլ—ս Բարսեղից չբաժանվեցի։ Այդ ժամանակ գյուղատնտեսական դպրոցում չորս որբ ուսանողներ էինք սովորում։ Մենք դիմեցինք Բարեգործական միությանը, որ մեզ ուղարկի ԱՄՆ՝ մեր ուսումը շարունակելու։ Բարսեղը —ս միացավ մեզ։ Բայց Ամերիկա գնալիս ես աչքի տրախոմա ունեի, որը չէին ընդունում, — ես բուժվեցի։ Վերջապես 1921 թ. հունիսին մեզ հաջողվեց մեկնել ԱՄՆ։ Մենք այնտեղ գնացինք Բարեգործական միություն, ներկայացրինք Պոլսից բերված մեր հանձնարարականները, — մեզ ընդունեցին գյուղատնտեսական գիշերօթիկ դպրոց, որտեղ երեք տարի պիտի սովորեինք, բայց նախ լեզու սովորեցինք, հետո՝ անցանք ուսումնառության։ Հետո մեր ուսումը շարունակեցինք Նյու-Յորքի նահանգի Կորնելի համալսարանում։ Բարեգործական միությունը մեր հինգ հոգուն տարեկան ամեն մեկին վճարում էր հինգ հարյուր դոլար, որը կազմում էր մեր ծախսերի հիսուն տոկոսը։ Մնացածը մենք հայթայթում էինք աշխատելով։ Համալսարանի ճաշարանում Բարսեղի հետ ամաններ էինք լվանում — ձրի ճաշ էինք ուտում։ Ամառը գնում էինք ֆերմաները արտադրական պրակտիկայի, մեզ վճարում էին։ 1926 թ. մենք վեց ընկերներով, երբ ավարտեցինք ուսումը, որոշեցինք գալ հայրենիք — օգտակար լինել։ Եր—անում Նոր Սեբաստիա — Նոր Մալաթիա հիմնելու աշխատանքին մասնակցեցի։ Աշխատեցի Ստեփանավանում։ Ամուսնացա Պապոյան Աստղիկի հետ։ 1928 թ. փոխադրվեցինք Եր—ան։ Աշխատանքի անցա։ Հետո Մոսկվայի Տիմիրյազ—ի անվան բիոլոգիական ինստիտուտում աշխատեցի։ Գենետիկան հերքող գիտական հոդվածներ լույս ընծայեցի, որոնք — պատճառ դարձան, որ ես Մոսկվայում չկարողանամ դիսերտացիա պաշտպանել, քանի որ հակառակ էին իմ տեսակետները ընդունված կարծիքին։ Վեց տարի Մոսկվայում մնալուց հետո ընտանիքով հաստատվեցինք Եր—անում։

• Արմաշի դպրեվանք - հոգ—որ բարձրագույն ուսումնական հաստատություն: Հիմնվել է 1889 թ. Արմաշ գյուղի Չարխափան Ս. Աստվածածին վանքում, Կ. Պոլսի պատրիարք Խորեն Աշըքյանի հովանավորությամբ — Մաղաքիա արք. Օրմանյանի վերատեսչությամբ՝ իբր— Կ. Պոլսի պատրիարքարանի դպրեվանք:

88 (88). ՄԱՆՎԵԼ ՍԱՀԱԿՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1901 Թ., ՍԵԲԱՍՏԻԱ, ԳՅՈՒՐԻՆ) Իմ բոլոր հարազատները զոհվել են Մեծ եղեռնի տարիներին։ Այդ ժամանակ հայրս քառասուներկու տարեկան էր, մայրս՝ երեսունչորս, մեծ քույրս՝ տասնհինգ, եղբայրս՝ տասներկու, փոքր քույրս՝ տասը։ Մեր մեծ գերդաստանից ողջ մնացի միայն ես։ Մեծ հայրս՝ Մանուկ Փանյանը, քարտաշ-որմնադիր էր, կառուցում էր եկեղեցիներ, տներ։ Նա բարձրահասակ թիկնեղ մարդ էր։ Մեր տունը գտնվում էր քաղաքի կենտրոնում։ Մեծ հայրս երկու եղբայր ուներ՝ Հակոբ — Հովհաննես։ Հակոբը Ամերիկա էր գնացել, իսկ Հովհաննեսը ուներ երեք տղա՝ Խաչիկը, Սեդրակը — Հակոբը։ Նրանք Բալկանյան պատերազմ մեկնեցին որպես շարքային զինվորներ։ Մայրս — տատս մշակում էին մեր տնամերձ հողամասը։ Ունեինք թթենի, տանձենի, ընկուզենի — այլ ծառեր։ Հայրս ուսումնասիրել էր աստվածաբանություն։ Հետո Սեբաստիայի Առաջնորդի կողմից ձեռնադրվել էր քահանա՝ Տեր-Իգնատիոս անվանակոչումով։ Նա լավ ձայն ուներ — ղեկավարում էր եկեղեցու երգչախումբը։ Հայրիկս պատմում էր, որ 1895-96 թվերի ջարդի ժամանակ նա եղել է քսաներկու տարեկան։ Նա իր ընկերների հետ թաքնվել է քարայրում։ Հաջորդ օրը քարայրի մոտով անցնում է մի քրդուհի — տեսնում է նրանց, անմիջապես լուր է հասցնում թուրքերին։ Քիչ հետո թուրքերը գալիս են, գնդակահարում են բոլորին։ Հայրս խորամանկում է, կրակոցի հետ մեկտեղ ընկնում է գետնին։ Այդպես մնում է դիակների մեջ մինչ— երեկո, հետո դուրս է գալիս — հասնում է տուն։ Այս դեպքից մեկ տարի անց հայրս ամուսնանում է Գոհարի հետ, ծնվում ենք մենք։ Մենք տղաներով գնում էինք դպրոց։ Մեր հասակակից թուրք տղաները նույնպես խմբով էին գնում դպրոց։ Շատ հաճախ նրանք մեզ սպասում էին Թոխմա գետի փայտյա կամրջի վրա, որպեսզի մեզ ծեծեն։ Այդ օրը քեռուս տղա Թորոսը մեզ հետ էր, տեսավ, որ թուրքերը սկսեցին մեզ ծեծել, նա հարձակվեց — գետնին տապալեց բոլորին։ Գյուրուն քաղաքում ընդունված սովորություն էր՝ ամեն կիրակի հնդկահավի մսով հարիսա էինք պատրաստում։ Երբեք հարիսան տնեցիներով չէին ուտում, անպայման պետք է հրավիրեին իրենց հարազատ մարդկանց։ Սեղանի գլխին անպայման պետք է նստեր հայրս։ Նա օրհնում էր սեղանը, բարձրացնում էր օղու բաժակը — խմում, որից հետո սկսում էին ուտել։ Ես շատ էի սիրում իմ մորը։ Նա միջակ կառուցվածքով համեստ, խելացի կին էր։ Գրաճանաչ էր։ Դպրոց էր գնացել, բայց կիսատ էր թողել։ Ամեն կիրակի հավաքում էր մեր հար—ան կանանց, նստում էր այգում, ծառի տակ — Աստվածաշունչ էր կարդում։ Ընթերցանությունից հետո ծածկում էր Ավետարանը, փաթաթում էր կտորի մեջ — դնում գրապահարանը։ Բացի կրոնական գրքերից, մենք ունեինք նա— շատ գեղարվեստական գրքեր, որոնք հայրս ստանում էր Պոլիսից։ Ահա այսպիսի մտավորական, բարեպաշտ ընտանիքի բոլոր անդամները նահատակվեցին թուրքերու կողմեն։

89 (89). ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ԹՈՐՈՍԻ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1898 Թ., ԷՐԶՐՈՒՄ, ԱՎԸՐԴՆԻԿ Գ.) Երբ ես ծնվել եմ, մայրս մահացել է։ Հայրս ինձ ու յոթ տարեկան քրոջս հանձնել է գերմանական որբանոց՝ Մարգարիտ մայրիկի խնամքին։ Ես մըստըր Փալենտինադի որբանոցն էի, քույրս՝ Թանթե Կատարինեի որբանոցը։ Մեր որբանոցում հարյուր հիսուն որբ կար։ Մի անգամ մեծ տղաները թութի ծառի ճյուղը կոտրել էին՝ իմ վրա թողեցին։ Տնօրենը կանչեց, ասեց. – Դու՞ ես կոտրել։ Ես ալ ըսի. – Ինձի նայե, ադ ճյուղին նայե. ես պզտիկ, ի՞նչպես կրնամ այդ ճյուղը կոտրել, բայց եթե նրանք կուզեն, որ ես կոտրած ըլլամ, ես ալ ադպես կըսեմ։ Ան ինձի մեկ հաց տվավ։ Տղաքը կարծեցին, որ ծառը կոտրելու համար ինձ հաց տվավ, եկան շուրջս, ուզեցին ձեռքիս հացը՝ ըսելով. – Մենք ծառը կոտրենք, դու՞ հացը ուտես։ Տնօրենը նորեն կանչեց բոլորիս։ Նորեն հարցուց։ Տղաքը կարծեցին, որ հաց պիտի ստանան, իրենք ըսին. – Մենք ենք կոտրել ծառը։ Տնօրենը անոնց գավազանով վեցական հարված տվավ։ Հետո ինձ փոխադրեցին Փերիի որբանոցը։ Հոն իննսուն հոգի էինք. աղջիկ–տղա՝ խառը, բայց ննջարանները առանձին էին։ Հացը, ջուրը քիչ էին տալիս։ Մեզ արհեստներ էին սովորեցնում, բուրդ էին մանել տալիս, թել էինք ստանում։ Աղջիկները բրդից գուլպա էին հյուսում։ Մեր դպրոցը մեծ սրահ մըն էր, մեջը վեց հարյուր հոգի կառներ։ Կիրակի օրը բողոքականներուն ժողովարանը կերթայինք։ Պատվելիին ընտանիքը ինձի շատ կսիրեր։ Երկու տարի մնացի հոն։ Հետո ինձ փոխադրեցին Խարբերդի որբանոցը։ Հոն ալ երկու տարի մնացի։ Ամառը ամառանոց կտանեին։ Կաղանդին տոնածառ կսարքեին, կերգեինք, վերջն ալ թաշկինակներու մեջ չոր պտուղներ՝ խնձոր, նարինջ կբաժանեին՝ Հիսուսի նկարով։ Հետո արհեստանոց բացվեցավ. դարբնություն, ատաղձագործություն կսորվեցնեին՝ առանց վարձքի։ Մի օր փախա ընկերոջս հետ։ Նա ազգականներ ուներ, իրեն ներս առին, ինձ՝ ոչ։ Ուզեցի ետ դառնալ դեպի որբանոց, ճանապարհին հայերը ըսին. – Թուրքերը գիշերով քեզ կսպանեն։ Դատեմում æըգըլյան ընտանիքը ինձ որդեգրեց։ Դատեմը ուներ երեք հարյուր հիսուն տուն հայ — քսան տուն թուրք։ Գյուղում զբաղվում էին հողագործությամբ։ Ցանում էին ցորեն, գարի, ոսպ, չեմեն, բամբակ, շուշմա–կտավատ։ Արհեստավոր քիչ կար. հինգ հյուսն, ութ պատշար, վեց կոշկակար, չորս նպարավաճառ։ Թուրքերը ոչխար կպահեին։ Գյուղեն դուրս, տասնհինգ րոպե հեռու հին եկեղեցիի մը ավերակը կար, քովեն աղբյուր մը կբխեր, որը չորս ջրաղաց կդարձներ — գյուղացիներուն ալյուրը կաղային, արտերը կջրեին։ Բարձր ապառաժներուն մեջը վայրի կենդանիներ, վայրի աղավնիներ — մեղուներ բույն շինած էին։ Մենք լողալու համար կգնայինք Ս. Հովհաննեսի Մեծ ջուրը։ Դատեմի չորս կողմը թուրքի — քյուրդի գյուղեր էին, բայց ես իմ հովանավորների մոտից էլ դուրս եկա՝ զզված։ Հետո Ուլոհոջյան ընտանիքը ինձ ընդունեց։ Մեծ տղային անունը Հովհաննես էր, մյուսը՝ Հովսեփ, փոքրը՝ Լ—ոն։ Բոլոր տղաները գնացին սովորելու։ Մնացին աղջիկները՝ Կառա, Բրաբիոն — Քութինա։ Ես այդ տանը ապրեցա չորս տարի։ Ինձ ուզեցին իրենց աղջկա հետ ամուսնացնել, բայց ես մտածում էի, որ մի օր իմ երեսովս կտան իմ որբությունը։ Մի օր քաղաք էի գնացել, ճամփին հանդիպեցի իմ հորեղբոր աղջկան։ Նա ինձ տարավ իր տունը։ Տվավ ինձ դարբինի մոտ, որ արհեստ սորվիմ։ Այդ ժամանակ վարպետներեն շատերը ապառիկ կաշխատեին, այսինքն՝ կալերու ժամանակ կերթային իրենց կատարած աշխատանքներուն դիմաց ապառիկ վարձերը հավաքելու։ Այդպես ալ իմ վարպետը կաշխատեր, բայց կարդալ չիմանալուն, իր հաշիվները ես կգրեի։ Դրա համար կալերի ժամանակ ինձ իր հետ կտաներ։ Գնացինք ապառիկները հավաքելու։ Մեկ ամիս Խարբերդի քյուրդի ու թուրքի գյուղերը գնացինք, ապառիկները հավաքեցինք, վերադարձանք տուն։ Ձմեռը վրա հասավ։ Գարունը եկավ։ Մեկ օր տեսանք ար—ը խավարեց, շատերը ըսին. «Վատ նշան է, տեսնենք ի՞նչ պիտի ըլլա»։ 1914 թ. էր, մի օր տեսանք, որ թաղերուն մեջ դավուլ–զուռնայով ման են գալիս, առաջեն մեկ մունետիկ կանչում է. «Սեֆերբերլիկ եղավ, ամեն մարդ պետք է, որ զինվոր ըլլա, որ հայրենիքը պետք է պաշտպանեն, ամեն մարդ պետք է կամավոր զինվոր արձանագրվի»։ Թե՛ թուրքերեն — թե քանի մը հայեր կամավոր գրվեցան։ Մեկը կար, որ ակնցի էր, անունը՝ Գրիգոր։ Ան մինչ— Ճապաղջուր չհասած՝ կփախի Խարբերդ։ Կբռնեն, նորեն կղրկեն բանակ, նորեն կփախի։ Աս անգամ՝ ոտքը շղթայով կբանտարկեն զորանոցին մեջ։ Արդեն ինքը դարբին էր, ոտքի շղթան քարով կկոտրե, կփախի։ Եկավ վարպետիս խանութը, հաց ուզեց։ Բայց անոր բռնել, նորեն բանտարկել էին։ Խարբերդը ամեն տեսակ բարիքով լի երկիր է. հողի բերքը առատ, պտուղները լի, անուշահամ ջրերով, խոտերով, ծաղիկներով առատ երկիր, արծաթի, պղնձի, քարածխի, աղի հանքերով հարուստ է, նա—՝ հանքաջրերով։ Խարբերդում հնություններ կան, Զեվայի մոտ հայկական արձանագրություններով բերդ կա, լաբիրինթոսի քարայրներով։ Հեթանոսական մի տաճարի զոհասեղանն էր մնացել։ Դեռ կանգուն էին Խուլավանքը, Դատեմի վանքը, Ս. Աստվածամայր եկեղեցին։ Խարբերդի գյուղերը շատ էին։ Կային գյուղեր, որ միայն հայկական էին, նա— կային, որ խառն էին՝ հայ — թուրք միասին։ Խարբերդում հինգ եղբայրներ կային, որ մետաքսի ֆաբրիկա ունեին, հազար հինգ հարյուր բանվորներ կաշխատցնեին, բայց աքսորեցին — իրենց ֆաբրիկան թուրքերը չկարողացան աշխատցնել, գործիքները գողացան, ավերակի վերածվեց, իսկ նրանց տները թուրք պաշտոնյաներ նստեցին։ Խարբերդի տեղահանության ժամանակ ես տասնյոթ տարեկան էի։ Լավ հիշողությանս մեջ է։ Թմբուկ զարկին — քաղաքին մեջ կպտտվեր մունետիկը ու կըսեր. «Սեֆերբերլիկ է, պատերազմ պիտի ըլլա…»։ Հետո ըսին, թե՝ հայերին պիտի աքսորեն։ Քաղաքի մեջ սկսվեցին խուզարկություններ, որպես թե զենք են փնտրում, բայց լրիվ կողոպտում էին, դրամ գտնելիս՝ իրենցն էր, մինչ— իսկ սոխ մաքրելու դանակը հավաքեցին։ Ով զենք չէր տալիս, եղունգներն էին քաշում, ծեծում էին կամ փող էին ուզում, որ զենք առնեն։ Մի անգամ կլոր ծակով երկաթներ կային, որ մեջը փայտ էին հագցնում, հավանգի տեղ էին օգտագործում, դրանք էլ հավաքեցին։ Քաղաքի — գյուղերու մեջ հայ հարուստներուն բանտերը լեցուցին, ժողովուրդը մնաց անհովիվ ոչխարի պես։ Քանի մը մեծերու ոտքերը պայտեցին, մի քանիսին ատամները քաշեցին, բանտերու մեջ եղողները տանջանքներին չդիմանալով, ինքզինքնին վառեցին։ 1915 թ. ապրիլ–մայիս ամիսներին թուրք կառավարությունը կձերբակալե հայ հայտնի մտավորականներին, հարուստներին, կղերականներին, պրոֆեսորներին, ուսուցիչներին. Խարբերդի Տեր–Խորենյան Առաջնորդին, Երվանդ Սրմաքեշխանլյանին (Երուխան), Մեզիրեի Ազգային կեդրոնական վարժարանի տեսուչ — հայտնի գրագետ Հակոբ Ճանիկյանին, դոկտոր Միքայել Հակոբյանին, Եփրատ կոլեջի պրոֆեսորներեն՝ պրոֆ. Տոնապետ Լուլեճյանին, պրոֆ. Նիկողոս Թենեքեճյանին (Խարբերդի հայ բողոքականների ազգապետ), պրոֆ. Կարապետ Սողիկյանին, պրոֆ. Մկրտիչ Որբերյանին, պրոֆ. Հովհաննես Պուճագանյանին, ուսուցիչներ՝ Հովհաննես Տինկըլյանին, Հովհ. Հարությունյանին (Թլկատինցի), Տեր–Վարդան քահանա Արսլանյանին, մտավորականներ՝ հաջի Հակոբ Ֆերմանյանին, Կարապետ Էքմեքճյանին, Կարապետ Հովսեփյանին, Արմենակ Թերզյանին, Արթին բեյ Հելվաճյանին, Արզուման Արզումանյանին, Մարտիրոս Մուրադյանին, փաստաբան Ալեքսան Նալբանդյանին, Հովհաննես Խարբությանին, Սերոբ Վարդապետյանին, Հ.Յ.Դ. ընկերներեն՝ Կարապետ Տեմիրճյանին (հյուսենիկցի), Տիգրան Աստիկյանին, դոկտոր Նշան Նահիկյանին, Արամ Արաբյանին, արաբկիրցի Կարապետ Կոկյուշյանին, սոցիալիստ–դեմոկրատ հնչակներեն՝ Հարություն Սեմերճյանին, Կարապետ Թաշճյանին, ռամկավար կուսակցութենեն՝ Խոսրով Թեպեքիճյանին, Սմբատ Արսլանյանին, Հովհ. Դանիելյանին։ Շատ մը ուրիշ հայտնի անձնավորություններ պաշտոնանկ կըլլան։ Ասոնք շուկաներու — փողոցներու մեջ շղթայակապ, ծեծերու տակ, քարերու գանակոծումներու ենթարկվելով, հետո կնետվեին Մեզիրեի բանտ — կմատնվեին մահացու տանջանքներու։ Կեսգիշերին ոստիկանները կշրջապատեն բանտը։ Բանտապահ Հասան էֆենդիի հետ արաբկիրցի Ալի օնբաշի անունով ոստիկան մը, բանտի դուռը բանալով՝ ներս կմտնա — կերթա դոկտ. Նշան Նահիկյանի կեցած հարկաբաժինը, կհրամայե բանտարկյալներուն մեկ առ մեկ դուրս գալ — պատրաստ ըլլալ Եդեսիա երթալու, բայց Ֆերիդ բեյի հրամանով՝ սրախողխող կըլլան։ Հայ բանտարկյալները կորոշեն բանտը հրկիզել, որ ազատվեն, բայց կրակների մեջ կնահատակվին երեսունյոթ հոգի։ Նա— թուրքական բանակի հայ զինվորները զինաթափ եղած ու սպանված են։ Նախ՝ որպես ճակատ ղրկելու նպատակով կհավաքեն, փոխանակ ճակատ ղրկելու գործավորական բանակներ կկազմեն (ամելե թաբուր), ուր հայ զինվորները թիապարտի կյանքի կմատնվին։ Անգութ հրամանատարները կաշխատցնեն հայերը ճամփա շինելու, առանց խտրության՝ բեդել վճարողներուն — չվճարողներուն։ Անոնց՝ շրջապատված հեծյալ ոստիկաններով, անոթի, ծարավ, ժամերով կքայլեցնեն։ Զինվորները կսկսին նախատել — վիրավորել, որը հետո վերածվում է հարվածների։ Փարչանեի — Քեսիրիկի ճամփու վրա, երբ աղբյուրի մը կմոտենան, երկու հազար հոգու չեն թողուր, որ ջուր խմեն, ով կհանդգներ՝ անոր գլխուն կիջնար հրացանի կոթի հարվածը։ Գրեթե բոլորը բնաջինջ եղան, — զոհերու մարմինները նետվեցան հասարակաց փոսի մը մեջ։ Նույն կերպ կվարվեին Դիարբեքիր ղրկված երկու հազար աշխատավորներու հետ։ Կարմիր խոնաղ (Կարմիր շենք) հավաքել էին տանջելու Խարբերդի երիտասարդ դպրոցականներին — զինաթափ եղած զինվորներին, որոնք խոշտանգված, ու դիակները իրար վրա թափված, նեխված էին։ Ամեն անկյուն՝ արյուն, փսխունք, կղկղանք։ Գետնի վրա պառկողները պատերազմի դաշտին վրա փռված դիակներու կնմանեին։ Այսպես, իրարու ետ—ե մեկ կողմե գյուղերեն — ավաններեն բերված չափահաս կամ տարիքոտ անձինք Կարմիր խոնաղ կնետեն, մյուս կողմե՝ ձերբակալվածները կղրկեն Եդեսիա՝ իբր երկաթուղային գիծերու վրա աշխատելու։ 1915 թ. հուլիսի 14–են հետո, երբ բոլոր երիտասարդները ղրկված էին սպանդանոց, թուրք կառավարությունը անոնց տեղը կլեցնե տարագրեալ ծնողազուրկ որբեր, կիներ ու աղջիկներ։ Հայ աղջիկներ աճուրդով կվաճառվեին թուրքերուն։ Բարեմիտ թուրքեր գաղտնի կերպով կհաղորդեն բռնագաղթի լուրը իրենց հայ բարեկամներուն։ 1915 թ. հունիսի 25–ի առավոտ մունետիկը Մեզիրեի — քաղաքի բոլոր թաղերը մեկիկ–մեկիկ շրջելով՝ հայտարարեց կառավարության պաշտոնական հրովարտակը հետ—յալ իմաստով. «Հայե՜ր, լսեցե՛ք. խոսքս գյավուրներուն է։ Մեր պանծալի պետության — թագավորած թագավորին հրամանով որոշված է Խարբերդի բոլոր գյավուրներուն Ուրֆա ղրկել։ Օրորանի մանուկեն սկսյալ մինչ— ամենավերջին ծերը՝ ճամփորդ պիտի ըլլա։ Հրամանը շատ խիստ է, թե՛ լսողաց — թե՛ չլսողաց համար օրենքն անփոփոխ է»։ Խուճապը սկսվում է հայերի մեջ։ Ամեն տուն իրարանցումով կգնե իր փոխադրության համար կենդանիներ, կառքեր, սայլեր։ Կսկսին վաճառել տներ, իրենց ունեցած պաշարը, շատ ցածր գներով։ Ոստիկաններն ասում էին. «Ինկիլ դերե (մղկտալու ձոր) պիտի երթաք»։ Հայերը կարծում էին «ինկլիթեր» (Անգլիա) պիտի տանին, հոն խանութ պիտի բանան։ Բայց ոստիկաններն ասում էին «բալըք եմէյի պիտի ըլլաք», այսինքն՝ «ձուկի կեր պիտի ըլլաք», սակայն գաղթականները չէին հասկանում։ 1915 թ. հուլիսի 1–ին Մեզիրեի տեղահանության առաջին քարավանը դուրս եկավ հարյուրապետ Ադամ փաշա անունով դաժան պետի մը սվինավոր զինվորներով — հեծյալ ոստիկաններով շրջապատված։ Քարավանի ետ—են երկու բարձած սայլեր, մեկը՝ ս— սոմին — մյուսը՝ պարաններով բարձված էին։ Ճամփին տղամարդկանց առանձնացրին։ Ադամ փաշան կիներից հավաքեց նրանց ունեցած դրամն ու զարդերը՝ իբր ապահովության համար — ըսավ. – Տիգրանակերտ հասնելու ըլլաք նե, բոլորն ալ ձեզի կվերադարձնեմ, – հետո զորանոցի մոտ ըսավ, – լա՜վ իմացեք, դուք միլլեթ խայինի եք (ժողովրդի դավաճան եք), մենք ձեզ կաքսորենք, որ մենք ապահով ըլլանք։ Մի թուրք տղա հայ տղայի մը դանակով հարվածեց, ըսին. – Ի՞նչ կընես։ Տղան ըսավ. – Դանակս կփորձեմ։ Երբ հայերը բողոքեցին, հարյուրապետը ըսավ. – Տղային բռնեցինք, կդատեն, դուք ձեր ճամփան շարունակեցեք։ Բարձրացանք Դեվե բոյնին (ուղտի վիզ) լեռը։ Քիթերնիս հոտ կառներ. տեսանք՝ ամեն կողմ նեխված դիակներ են, ադոնց հոտն էր։ Քալեցինք, հասանք Ֆըռնուզ խան։ Տիգրիսի ծայրը ծառերու տակ մեզ իջեցուցին։ Ամբողջ կիներն ու աղջիկները կուլան, զինվորները՝ կծիծաղին ու կըսեն. «Երգեցեք, պարեցեք, ի՞նչ կա լալու, ձեր տղամարդիկ Խարբերդ մնացին»։ Փոքր հանգիստեն վերջ մենք ճամփան շարունակեցինք։ Ճանապարհի երկայնքով, ձորերու մեջ, ամբողջ մարդու դիակներ էին, որպես թե թաղած են, բայց շատ տեղ ոտք ու ձեռք հողեն դուրս մնացած էր — շատ կհոտեր։ Հասանք Տիգրանակերտի մոտ Խալխանա, ուր գերմանացիները պղինձ կհալեցնեն — ուղտերով Գերմանիա կղրկեն։ Հոն քանի մը թուրք տղաներ եկան աղջիկ փախցնելու։ Մեկին վիրավորեցին, ընկավ, հայ կիները ճչացին, զինվորները եկան, ըսին. – Ինչու՞ սպանեցիք։ Տղաները ըսին. – Մեկ է, բոլորին ալ պիտի սպանեն։ Ոստիկանը պատասխանեց. – Այո՛, պիտի սպանեն, բայց քաղաքեն դուրս։ Ճամփին լիքը դիակներ էին։ Հասանք Տիգրանակերտ։ Մեզ նստեցուցին պարիսպեն դուրսը՝ զորանոցին մոտը, հանգստանալու։ Տիգրանակերտը չորս դուռ ուներ՝ Դաղ քափուսի, Մարտին քափուսի, Ուրֆա քափուսի, Ուռում քափուսի։ Քաղաքի ամեն կողմը պարիսպ էր։ Մեզ Տիգրիս գետի քովեն մինչ— կամուրջը քալելով տարին, ալյուրի ֆաբրիկայեն անցանք, կես ժամ հանգիստ տվին, նստեցինք։ Կես ժամ ետքը Տիգրանակերտեն մի քարավան բերին, մեջը ամբողջ կիներ էին։ Անոնք սպիտակ չարշաֆներով էին։ Մեկ ժամ ետքը երկրորդ քարավանը եկավ։ Ադոնց ալ առանց դադարի հեռացրին մեզմե։ Նույն ճամփով մեզ ալ հանեցին դեպի Մերդին, մինչ— կեսօր քալեցինք, կամուրջի մը տակ նստեցրին մեզի։ Ծառ չկար, կամուրջի շուքին տակը նստանք։ Այնտեղ մի կին երկունքի ցավը բռնեց, երկու տղա ունեցավ, բայց ոստիկանները մեզ ճամփա հանեցին՝ նրան ու նորածիններուն թողնելով մենակ։ Ինչքան խնդրեցինք՝ իզուր. մեզ սկսեցին մահակներով ծեծել — քայլեցնել։ Հասանք Խանիկ ըսված գյուղը։ Գիշերը հազարավոր քյուրդեր՝ հին չախմախլու զենքերով, ծուռ սուրերով, փայտեր առած հարձակվեցին մեզ վրա, սկսեցին մեզ թալանել, սպանվածների վրայից հագուստները հանել։ Կիները սպանված, ճամփաների եզերքները ինկած էին։ Երեք քարավան Տիգրանակերտից նորից բերեցին, բոլորը կիներ էին՝ սպիտակ չարշաֆների մեջ փաթաթված, իրար «Մարիամ խանըմ, Մարիկա խանըմ» կըսեին։ Երեխաներին սկսեցին փախցնել։ Մի կին սկսեց լալ, թե՝ երեխայիս մեջքը կապած էի իմ ունեցած ոսկեղենը, երեխայիս տարան — ունեցածս։ Մեր ոստիկանները Տիգրանակերտեն փոխվեցան։ Մերդինի պարտեզները վերջանալեն ետք անապատ ինկանք։ Մի պառավ կին ետ մնաց՝ ոտքին նոր գուլպաներ ուներ։ Ժանդարմը կուզե գուլպաները, կինը կըսե. – Ոտքիս կոշիկ չունիմ, գոնե գուլպան հագած եմ, որ ոտքս տաք ավազը չվառե։ Ժանդարմը հրացանի կոթով խփեց կնոջ գլխին — ոտքից հանեց նրա գուլպաները։ Կինը սկսավ լալ. – Ղուրբա՜ն ըլլամ, դրամներս մեջն են, գուլպաս մի՛ հաներ ոտքես։ Ժանդարմը ըսավ. – Ավելի՜ լավ, – ու խեղճ կինը ալ չկրցավ քալել, մնաց ճամփին։ Մենք շարունակեցինք։ Ժանդարմները ջուր չէին թողնում խմել, ասում էին. «Կամ՝ մեկ ոսկի տվեք, կամ՝ մի կույս աղջիկ»։ Կիները ստիպված ջրի ամանի մեջ միզում էին ու խմում։ Գնացինք Վերան շեհիր։ Տեսանք սպանվածներ։ Կիները ըսին. – Դուք մեզի սպանելու՞ բերիք։ Ժանդարմը ըսավ. – Եթե ուզենք, ձեզի բացօթյա կրնանք սպանել, բայց սպանելու հրաման չկա, ձեզ համրանքով չեն տվել, որ համրանքով պահանջեն։ Ով ճամփին մեռավ՝ մեռավ։ Հասանք անապատի մեջ գյուղ մը։ æուր չկար, միայն մի հոր կար։ Ես իջա մեջը, որ բոլորին դույլերով ջուր քաշեմ։ Դույլով ջուրը գլխիս ընկավ, ես ցավից դուրս եկա։ Արաբները ուզեցին ինձ որպես աշխատող ձեռք պահել իրենց մոտ։ Ես ըսի. – Չէ՛, ես իմ ժողովրդի հետ պիտի լինեմ։ Արաբներն ըսին. – Վաղը ձեզ պիտի կոտորեն, ինչպես որ նրանց արեցին։ Եվ իսկապես, հաջորդ օրը տասնութ զինվոր մեզ վրա հարձակվեցին, գետինը մի կարպետ բացին, վրան ամենքից դրամ, ոսկեղեն, մատանի, ապարանջան, ժամացույց սկսան հավաքել։ Ամենեն մեծ կողոպուտը այնտեղ եղավ։ Գնացինք, գնացինք։ Ժանդարմները ասին. «Ե՛տ դարձեք, սխալ ճամփա է»։ Բայց մենք բավականաչափ առաջացած էինք — տեսանք, թե ինչպես կոտորել էին բոլորին՝ տկլոր, արյուններուն մեջը։ Մոտեցանք մի հորի, տեսանք մեջը լիքը դիակներ, գլուխներ ու ոտքեր։ Մենք շարունակում էինք քայլել՝ ծերերին — հիվանդներին ճամփին թողնելով։ Հասանք Ռաս էլ Այն։ Երկաթգիծը մինչ— էնտեղ էր գալիս։ Հոն երկու ջուր իրար կխառնվեին — ըսին՝ ադ Խաբուր գետն է։ Գետին երկու կողմը արաբի գյուղեր էին։ Ճանապարհին քարավանի առաջեն գացողներու վրա կհարձակեին, կկողոպտեին, ետ—ը մնացողներուն վրա ալ կհարձակվեին։ Այնպես որ, երկու կողմեն հարձակում կար։ Մենք չէինք կարող մեզ պաշտպանել, ստիպված խմբով կքալեինք։ Ոտքերնիս կոշիկ չէր մնացել։ Ավազը կվառեր ոտքերնիս։ Վրանիս շոր ալ չէր մնացել, եղածն ալ փոխանակել էինք հացի հետ։ Ճամփին խոտերուն վրա կկոխեինք, որ ավազը չվառե։ Գիշերը հոն մնացինք։ Առավոտը նորեն շարունակեցինք մեր ճամփան, տեսանք, որ ջուրին հակառակ կողմեն շեյխ մը եկավ, մեզի առաջարկեց. – Այսօր դուք իմ հյուրն եք։ Քանի մը արաբներ մեծ ղազանով կերակուրը բերին։ Ամեն մարդ իր ամանը առավ, գնաց իր բաժինը ստանալու։ Երբ կերակուրնիս կերանք — շնորհակալություն հայտնեցինք, շեյխը ըսավ. – Ես ալ շնորհակալ եմ ձեզմե, որ զիս հարգեցիք — մեր կերակուրը կերաք։ Բայց ես մի խնդրանք ունիմ, եթե կարելի է՝ ընդունեցեք։ Ես ունիմ քսանհինգ կին — մեկ հայ կին առած եմ։ Ես հայ կնոջմեն շատ շնորհակալ եմ, բայց ես կուզեմ մեկ հայ կին մը, որ իմ հայ կինս մենակ չմնա։ Ադ հայ կինը մի տղա ունի, որի անունը Ահմեդ եմ դրել։ Տղային կանչեց։ Տղան եկավ, մեզ հետ սկսեց հայերեն խոսել, ըսավ. – Շեյխը շա՜տ բարի մարդ է, ինձի — մայրիկիս շա՜տ լավ կնայի։ Ես տասնչորս տարեկան եմ, իմ անունս Օհաննես է։ Շեյխը ըսավ. – Ես կարող եմ ձեզմե մի կին բռնի տանել, բայց բռնությունը լավ բան չէ, թող կամքովը գա՝ ով կուզե։ Բռնի սեր չըլլար, – բայց մեզմե ոչ ոք չուզեց մնալ։ Ադ գիշեր մի երեխա մեռավ։ Մայրը կուլար ու կըսեր. «Ասչափ տեղ շալակովս բերի ու հիմա պիտի թաղեմ»։ Հողը փայտով փորեցինք, թաղեցինք։ Առավոտյան Սուվար հասանք։ Դա բավական մեծ գյուղ մըն էր։ Գետին վրա պզտիկ նավ մը կար, որ երկու կողմը մարդ մը կփոխադրեր։ Գիշերը հոն մնացինք, քիչ մը հանգստացանք, բայց առտու չեղած՝ ճամփանիս շարունակեցինք։ Ճամփան շա՜տ երկար տ—եց։ Այդ տեղով Խաբուր — Եփրատ գետերը իրար կմիանան։ æուրերնիս վերջացավ, բոլորս ծարավ ենք, սիրտերնիս կմարի։ Մողեսներ հանդիպեցանք՝ մինչ— մեկուկես մետր երկարությամբ։ Կեսօրին հասանք Եփրատի քովը մեկ գյուղ մը։ Հանգստացանք։ Արաբները բերին հաց ծախեցին շորով, դրամով։ Կերանք, բավական կազդուրվեցանք — ճամփանիս շարունակեցինք դեպի Դեր Զոր։ Երկրորդ օրը հասանք Դեր Զորի կամուրջը։ Կամուրջը շատ երկար էր։ Նավերը իրարմե չորս մետր հեռու կանգնեցուցած էին, հինգ շարք շղթայով կապված էին, վրան կամուրջ շինած էին, որ եղած էր՝ շարժական։ Երբ ջուրը բարձրանում էր, կամուրջն ալ բարձրանում էր, երբ ամառը ջուրը ցածրանում էր, կամուրջն ալ ցածրանում էր։ Այդ իրիկուն կամուրջի մոտ պառկեցանք — երրորդ օրը մեզ տարին Դեր Զոր քաղաքին մեջեն անցուցին։ Մի քիչ ալ քալեցինք, տեսանք նոր շենքեր են կառուցում, ըսին. «Ով որ աշխատիլ կուզե, թող օրական երկու ղուրուշով աշխատի»։ Ես սկսեցի աշխատիլ։ Մենք ադ տեղի կլիմային սովոր չէինք, օդը շա՜տ տաք էր, բայց ապրել էր պետք։ Քանի մը օր աշխատեցա, լեզու՝ չգիտեմ։ Մի արաբ մարդ, որ թուրքի զինվոր էր եղել, վարձեցինք, որ մեզի արաբերեն սորվեցնե։ Գացինք քաղաք, թուղթ մատիտ գնեցինք, բայց ճանապարհին չեչեններու տուներ կային, տղաքը մեզի քար կնետեին։ Մինչ— քաղաք ետ—նես կիյնային։ Գալով գաղթականությանը՝ կշատնար։ Անոթությու՜ն, թշվառությու՜ն, ամեն պատի տակ հիվանդ ու մեռել։ Կառավարությունը սկսավ ողջ մնացածներուն ամիսը երեսուն ղուրուշ տալ։ Բայց ան ալ երկու ամիս տվեցին, կտրեցին։ Հիվանդները հավաքեցին, կամուրջին այն կողմը տարին, ամեն մարդ կարպետե վրան մը շինեց, որ ար—են պատսպարվի։ Արդեն անապատի արաբները իրենց հասակով շապիկ կհագնեին։ Վազելու ժամանակ առջ—են փեշը վեր կքաշեին, որ ոտքերնուն չփաթթվի։ Իսկ եթե մահ ունենային, եթե ամուսնացած տղամարդ էր, իր կինը ամուսինի արծաթե շղթայով ժամացույցը վրան կկապեր, եթե ամուսինը զենք ունի՝ վրան կկախեր, եթե սուր ուներ՝ ան ալ պատյանեն կհաներ՝ մեկ ձեռքը սուր, մեկ ձեռքը վեր կառներ, կսկսեր պարել։ Քանի մը կիներ դրացիներու, բարեկամներու տուները կերթային լուր տալու, որ հավաքվեցեք այսինչ մարդը մեռեր է։ Տղամարդիկ կուգային գետինը կնստեին կամ՝ սիգարեթ, կամ՝ նարգիլե կծխեն, իսկ կիները՝ եկողը կշարվի երկու կողմի վրա, կսկսին ողբալ։ Դեմ–դիմաց կանանց խմբերը ձեռքերը երեսներուն կզարնեն ու գլուխներուն մազերը կփետտեն, երեսները կճանկեն։ Մենք խանի մը մեջ գիշերեցինք։ Անոթություն, հիվանդություն, թշվառություն, ոջիլները խաղողի ողկույզի պես իրարու վրա շարված էին։ Մեզ կողոպտել էին մինչ— վերջին վարտիքը — ոչ մի հին շոր չէին ձգած։ Հասանք Դեր Զոր։ Ուտելիք չկա։ Մեր որբանոցի տղաքը սկսան նարինջի — ձմերուկի կեղ—ները ուտել։ Դեր Զորի մութասարիֆը՝ քաղաքապետը, փոխվավ — հայատյաց դահիճը մը եկավ, սկսավ հայերու կոտորածը։ Հազարավոր հայեր Դեր Զորեն դուրս կհանեին, դեպի Շետտետինե, Սուվար, Մարաթ կղրկեին՝ կոտորելու։ Թշվառություն, անոթություն, ոջիլ, տիֆ՝ չափեն ավելի էր։ Այնպես որ, միայն դուրսի կամուրջին քովը օրական հարյուր հիսուն–երկու հարյուր մարդ կմեռներ։ Թաղելու ժամանակ չկար։ Ամեն օր մեկ փոս կփորեին, դիակները մեջը կլեցնեին։ Հաջորդ օրը նորեն նոր փոս կփորեին։ Մենք կտեսնայինք՝ շատերը առանց հագուստի, մերկ, միայն մորթը ոսկորին փակած, կմախք մը կքալե։ Առտու մը գացինք, տեսանք մեկ պզտիկ վրանի մը տակ հինգ հոգի պառկած են հին շորերու մեջ, ամենն ալ մեկ անգամեն մեռեր էին, եր—ի թունավորվել էին։ Քանի մը կին շուն մը մորթեր էին՝ արյունի ու մսի համար։ Ուրիշ կին մը բաժին ուզած էր, չէին տված։ Այդ կինը գացեր, մատներ էր, թե աս կիները շուն են մորթել։ Ժանդարմը եկավ, լավ մը ծեծեց ադ կիները, ըսելով. – Ինչու՞ համար մորթեցիք այդ շունը։ Դուք շուն մը կարժե՞ք։ Շունը ձեզմե շա՜տ աղեկ է — ձեզմե շա՜տ հարգի։ Կիները լալով պատասխանեցին. – Շատ սոված էինք, ուտելու բան չունեինք, ստիպված եղանք մորթելու։ Դուք ինչու՞ ոչխարը կմորթեք, ոչխարը մեղք չէ՞։ – Ոչխարը մորթելու համար է ստեղծված, շունը՝ ոչ, – ըսավ ժանդարմը։ Կիները պատասխանեցին. – Մարդն ալ ապրելու համար ստեղծված է, բայց դուք թե՛ կմորթեք, թե՛ գնդակով կսպանեք, թե՛ սուրով կսպանեք։ Մենք ալ ձեզի պես մարդ ենք, ինչու՞ այս բաները կընեք։ Ժանդարմը ըսավ. – Դուք գյավուր եք։ Կիները ըսին. – Մարդը՝ մարդ է, Աստուծո քով գյավուրը — մուսուլմանը չկա։ Ժանդարմը ըսավ. – Շունը գյավուրեն լավ է, անգամ մըն ալ այդպիսի գործ չընեք, եթե երկրորդ անգամ պատահի՝ կգնդակահարեմ ձեզի։ Կիները ըսին. – Մահը ավելի լավ է, քան՝ անոթի մնալը, գնդակը մեկ անգամեն կմեռցնե, բայց անոթությունը ամե՛ն օր, ամե՛ն ժամ կհալե ու կմաշե մեզ։ Մենք կնախընտրենք գնդակով մահը, որքան՝ շուտ, այնքան՝ լավ։ Արդեն ամեն օր երկու հարյուր մարդ կմեռնի հիվանդությունեն, անոթությունեն։ Ժանդարմը ալ չլսեց, հեռացավ։ Մենք ալ հեռացանք։ Նոր եկած մութասարիֆի հրամանով սկսան ամեն օր հայերը քաղաքին մեջեն հավաքել ու ղրկել մեծ կամուրջին հակառակ կողմը, անկից ալ Շետտետինե ու Սուվար ըսված տեղերը։ Հարյուրներով, հազարներով ամեն օր, որպես հիվանդ, կամուրջի կողմը կղրկեին, առողջն ալ հետը։ Մեկ օր մը քառասուն կառք երեխաներ հավաքեցին, — Իսմայիլ Հաքքը անունով մարդը տարավ, հրկիզեց այդ անմեղ մանուկները։ Շատ ցավալի օրեր անցուցինք։ Մեր որբանոցին մեջ եղած մեծ որբերուն դուրս հանեցին։ Ես ալ անոնց հետ ստիպված դուրս եկա։ Հալածանքը սկսավ մեզի դեմ։ Ինձ բռնեցին, կամուրջի այն կողմը տարին։ Տասնհինգերորդ անգամ նորեն բռնեցին։ Այդ ջարդարարը զիս ճանչցավ, ըսավ. – Այս գյավուրը տասնհինգերորդ անգամ է, որ կբռնենք ու կփախի, այս անգամ ձեռքերը կապեցե՛ք։ Ես ժանդարմին ըսի. – Տեսա՝ ամեն օր մեռելները կտանին, ան ալ ոչ թե չորս մարդով, այլ՝ մեկ մարդ կապ մը կձգե մեռելին ոտքը, քաշելեն կտանի փոսին քովը, կապը ոտքեն կքանդե ու կձգե փոսին մեջը։ Մինչ— իրիկուն ադ մարդուն գործը այդ էր։ Մեր քարավանը ճամփա հանեցին դեպի Սուվար։ Ճամփին ժանդարմը կնայի, որ իմ ձեռքերը չքանդեն։ Ես խնդրեցի ինձ հետ գացող հայերուն, որ ձեռքիս կապերը քանդեն, բայց անոնք վախցան՝ չքանդեցին։ Վերջը տեսա, որ մի արաբ է քայլում քովես, ըսի. «Ի սեր Մուհամեդի, քանդե՛ աս ձեռքիս կապը»։ Արաբը մեջքեն սուրը հանեց, կտրեց կապը, ազատեց ինձ։ Մեկ ժամի չափ քայլեցինք, վերջապես հասանք կոտորածի տեղը. լա՜ց, ո՜ղբ, Աստուծմե ողորմությու՜ն, օգնությու՜ն կանչող՝ կանչողի, բայց օգու՜տ չկա։ Գնդակով սպանել չկա։ Գնդակը ափսոս է։ Ժանդարմները կըսեին. «Մեկ գնդակը մեկ ղուրուշ է, դուք մեկ ղուրուշ չեք արժեր, ինչու՞ ծախս ընենք»։ Մեզ կսպանեին սուրով, նաչաղով, կացինով, փայտով, երկաթի կտորով։ Երկաթգծի պտուտակը քանդեր էին, պտուտակի ծակ տեղը փայտ էին անցուցած, կզարնեին, կսպանեին։ Ես շվարած, կայնած էի, երբ թուրքը եկավ քովս — այդ փայտին ծայրը անցուցած պտուտակով գլուխիս զարկավ։ Ես ինքզինքս կորցուցի, ինկա գետին, մարեր եմ։ Որչափ պառկեր եմ՝ չեմ գիտեր, երբ աչքս բացի, տեսա, որ ամբողջ հայերը պառկած են, քանի մը հատ փախող կա, ջարդարարները ետ—նին ինկած էին։ Ես քաշվեցա դեպի ձորը, իջա ձորին մեջ, բայց ուժ չունեի ոտքի կանգնելու։ Ինքզինքս հավաքեցի ու տեղես շարժվեցա, ոտքի կանգնեցի, նորեն ինկա գետին։ Այդպես նորեն մնացած եմ, չեմ հիշեր որքան ժամանակ։ Այդ ժամանակ այնպես կարծեցի, թե մեկը ինձի կըսե՝ ելի՛ր, գնա՛ աս տեղեն։ Ոտքի կայնեցա ու սկսա քալել։ Տեսա՝ վրաս ամբողջ արյուն է։ Գլուխիս վերքը շատ մեծ էր, երկու մատս մեջը կմտներ։ Սկսա քալել։ Միայն գիշերները կքալեի, ցերեկը փոսի մը մեջ կպառկեի ար—ի դեմը։ Այդ վիճակով երկու գիշեր քալելով եկա Դեր Զորի կամուրջը։ Ինչպես ըսած եմ, Դեր Զորի կամուրջը շինված էր պզտիկ նավերով, մեկ կողմի վրա շարեր էին — վրան փայտով ծածկած էին։ Գացի մինչ— կամուրջի վերջին մասը, որ այդտեղ ժանդարմները կպահեն, որ փախստականները քաղաք չմտնեն։ Նավին մեջը, կամուրջին տակ պահվեցա — մեկ պզտիկ քար մը նետեցի՝ տեսա ձայն չկա. քնած են։ Բայց ճաղերով դուռը փակ էր։ Բարձրացա վեր — անցա քաղաքի կողմը։ Շիտակ գացի խարբերդցի Մարգարիտ անունով մեկ աղջիկի մը մոտ, որը իր կյանքը ազատելու համար ամուսնացած էր արաբի մը հետ։ Դուռը զարկի, ներսեն արաբերեն ձայն տվավ. – Ո՞վ է։ – Դուռը բաց, ես եմ՝ Հարությունը, – ըսի։ Եկավ, դուռը բացավ, տեսավ ես արյուններու մեջ եմ, ճչաց։ Ես բերանը բռնեցի, ըսի. – Ի՞նչ կընես, կուգան զիս նորեն կբռնեն, կտանին։ Մարգարիտը ըսավ. – Այս ի՜նչ է վիճակդ։ Ես ըսի. – Աստեղեն տարվածներուն ամբողջն ալ կսպանեն, ողջ մնացող չկա։ Իմ հոս մնալս չըլլար։ Պետք է հեռանամ, եթե զիս տեսնեն, նորեն կտանին։ Միայն քեզմե կխնդրեմ, որ հագուստս լվանաս — ինձի ուտելիք առնես։ Ես քովս դրամ ունիմ։ Ան խոսքս լսեց։ Մարագեն հաց բերավ, արաբական աբա մը տվավ, հագա։ Ես մնացի Մարգարիտի արաբ ընտանիքին քովը։ Օր մը ժանդարմ մը եկավ, ըսավ. – Ձեր քովը հայ մը կա, պիտի տաք, որ տանիմ Դեր Զոր։ Մարգարիտին արաբ ամուսինը ըսավ. – Հայ չկա մեր քովը։ Ժանդարմը ըսավ. – Ինձի լուր տված են, որ հոս հայ կա։ Զիս ազատելու համար հինգ մեճիտ դրամ տվեց, ղրկեց։ Քանի մը օր վերջ ուրիշ ժանդարմ մը եկավ։ Յոթը մեճիտ ալ անոր տվեց, գնաց։ Մարգարիտի ամուսինը ըսավ. – Տղա՜ս, կտեսնես, որ ամեն միջոց կխորհիմ քեզ ազատելու համար, բայց օգուտ չըներ։ Քեզ հանձնեմ՝ խիղճս կտանջե։ Եկուր քեզի քանի մը մեճիտ դրամ տամ, այստեղեն մինչ— Հալեպ գյուղերու անունները ասեմ, գնա՝ ազատիր։ Տերը հետդ ըլլա։ Ես համբուրեցի անոր ձեռքը, ինքն ալ իմ ճակատս համբուրեց — բաժանվեցանք։ Ես ճամփա ընկա — սկսա մտաբերել իմ անցած կյանքս։ Ես կկարծեի, թե աշխարհի վրա այլ—ս հայ չէ մնացած, բայց հույսս չէի կտրել։ Մինակ մնացած ժամանակս ավազի վրա Ա, Բ, Գ կգրեի, որ չմոռնամ։ Ամբողջ օրը քալեցի։ Գիշերը մի արաբի տանը հյուր եղա։ Այնտեղ ալ մնացի, աշխատեցի նրանց ֆասուլիայի արտին մեջ։ Բայց աչքերից հիվանդ մի աղջիկ ունեին, դրանք ուզում էին ինձ ամուսնացնել նրա հետ։ Ես գիշերով փախա, գացի Սաբիա գյուղաքաղաքը։ Այնտեղ երեսունի չափ հայեր կային։ Այնտեղ ես ոչխարներ էի արածացնում, բայց ինձ բանակ գրեցին։ Ես այնտեղից էլ փախա, Ռաքքա հասա, հետո Համմա, Մեսքենե, հետո Հալեպ։ Այնտեղ ուրֆացի երկու եղբայրների մոտ դարբինի գործ գտա։ Հետո հեռագրի գործիքներ նորոգողի մոտ աշխատեցա… 1946–ին ընտանիքիս հետ ներգաղթեցինք Հայաստան։ Եր—անի Արաբկիրի Բանջարանոց ըսված տեղը սկսա տուն շինել։ Բանկը վարկ տվեց։ Քրտինքովս քարաստանը բուրաստան դարձուցի։ Հիմա կնոջս՝ Բրաբիոնի հետ կապրինք, թոշակ կստանամ։

90 (90). ԼՈՐԻՍ ԱԲԳԱՐԻ ՊԱՊԻԿՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1903 Թ., ԷՐԶՐՈՒՄ, ԱՂԱԴԻՐ Գ.) Նախ՝ ասեմ, եթե միտումնավոր կերպով գունազարդած լինեմ դեպքերն ու դեմքերը, թող նզովք լինի ինձ — ընդհանուրի արհամարհանքին արժանանամ։ Ծնվել եմ 1903 թ. Կարնո (Էրզրում) վիլայեթի Դերջանի շրջանի Աղադիր գյուղում, գյուղացու ընտանիքում։ Մեր ընտանիքը բաղկացած էր ութը շնչից։ Հայրս մի հաղթանդամ մարդ էր։ Գյուղում ունեինք եկեղեցի, բայց քահանա չունեինք։ Մայրս ուզում էր, որ հայրս քահանա դառնա, բայց հայրս նախընտրեց գնալ Ամերիկա՝ իր վախճանված հոր պարտքերը վճարելու համար։ Շուտով լսեցինք նրա մահվան լուրը։ Մեռավ նա— մեծ եղբայրս, որը մեր հոգսն էր տանում։ Թոնիրի մեջ ընկավ ու վառվեց փոքր քույրս։ Մնացինք՝ ես, եղբայրս — մայրս։ Այդ օրերին լուր եկավ, որ մայրս պետք է ներկայանա Մամախաթուն քաղաքի գայմագամին, որը մորս է հանձնում յոթանասունհինգ ոսկի հորս մահվան ապահովագինը, քանի որ նա գտնվել էր «Տիտանիկ» նավի վրա — աղետի զոհ էր դարձել։ Մայրս ինձ տեղավորեց Կարնո (Էրզրումի) Սանասարյան վարժարանը։ 1914 թ. սկսվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը։ Շուտով լսեցինք, որ հայերին պիտի տեղափոխեն դեպի Տաճկաստանի «խորքերը»։ Հայերը կարծես նախազգում էին իրենց հետ պատահելիք զարհուրելի տանջանքները — չէին ցանկանում դուրս գալ քաղաքից, դիմադրում էին հրամանը կատարել։ Մեզ՝ Սանասարյան վարժարանի աշակերտներիս, թվով ութ հարյուր հոգի, նույնպես հանեցին քաղաքից — ուղարկեցին «խորքերը»։ Որպեսզի ժողովրդին միամտացնեն, իրենց ստոր նպատակներն իրականացնելու համար Էրզրումից սկսած մինչ— Մամախաթուն քաղաքը գաղթող ժողովրդին ուղեկցում էր՝ «ապահովության համար»՝ տաճկական արնախում ժանդարմերիան, որը ճանապարհին անասելի բռնություններ էր գործադրում՝ կողոպտում, առ—անգում ու սպանում աչքի ընկնող մարդկանց։ Մի քանի օրից մենք հասանք Դերջանի հովիտը, վրաններ խփեցինք Եփրատ գետի վրա գտնվող Կոթեր գյուղի կամուրջի մոտ։ Այդտեղ էին հավաքվել նա— Էրզրում քաղաքի ու նրա շրջակայքի ողջ հայ գաղթականությունը, մոտ երեք հարյուր հազար հոգի։ Էրզրումից մինչ— Մամախաթուն անցկացած ճանապարհին տեղի ունեցած սարսափելի տեսարանները համոզեցին հայերին, որ իրենց բոլորին էլ մահ է սպառնում, ու նրանք սկսեցին միջոցներ որոնել՝ լեռները փախչելու։ Շուտով ժողովրդի մտադրությունը հայտնի դարձավ թուրք ոստիկաններին։ Հետ—յալ օրը շրջապատեցին ողջ քարավանը։ Արդեն փրկության բոլոր ճամփաները փակված էին։ Սկսվեց մի սոսկալի տեսարան։ Թուրքական չեթեներն ու ժանդարմները՝ թուրք ամբոխի զինված ելուզակային խմբերի հետ, հարձակվեցին անզեն ու անպաշտպան ժողովրդի վրա, ջոկեցին բոլոր տղամարդկանց, առանձնացրին աղջիկներին, հարսներին — սկսեցին կողոպուտը։ Ավարը կրելու համար շրջակա գյուղերից եկել էին թուրք — քյուրդ հազարավոր մարդիկ՝ սայլերով, գրաստներով։ Չորս օր ու գիշեր կրում էին հայ ժողովրդի հալալ աշխատանքի ու արյան գնով ձեռք բերված թանկարժեք իրերը։ Դրանից հետո սկսվեց մարդկային կոտորածը։ Սպանում էին ոչ թե հրազենով, այլ՝ սառը զենքով՝ սրերով, դաշույններով կամ՝ խեղդամահ էին անում։ Գիշեր ու ցերեկ չէին դադարում մարդկային աղեկտուր հառաչանքներն ու աղերսանքները, երեխաների լացն ու կոծը, նրանց ողբագին վայնասունին ու թախանձագին բացականչություններին նույնիսկ ամենաքար սիրտը ունեցող մարդը չէր կարող դիմանալ։ Բայց արնախում դահիճներն ու մարդակեր գազաններն, ընդհակառակն, ավելի դաժան, ավելի վայրագ միջոցների էին դիմում՝ կենդանի մնացածներին սպանելու համար։ Մեր դպրոցի մեծահասակ տղաներին —ս կոտորեցին, իսկ ես ու մի քանիսը ցրվեցինք գաղթականության մեջ։ Թուրք ժանդարմաները խրախճանք էին սարքել կամուրջի մոտ՝ իրենց վրանների շուրջը, ուրախանում էին հայ աղջիկների ու հարսների հետ բռնի կերպով գործադրած առ—անգումներով ու իրենց վավաշոտ կրքերին հագուրդ տալու այլ — այլ միջոցներով։ Ես ականատես եղա, թե ինչպես թուրք պաշտոնյաները ջոկել էին հայ աղջիկներից ամենագեղեցիկներին, մոտ երեսուն հոգու, իրար կապել ու պահակների հսկողության տակ ուզում էին տեղափոխել իրենց մշտական որջերը՝ հետագա ստոր նպատակների համար։ Սակայն աղջիկների այդ խումբը՝ հասնելով Եփրատ գետի կամուրջի վրա, կայծակի արագությամբ, որպես մեկ մարդ, ահռելի բարձրությունից նետվեց Եփրատ գետը՝ մեկընդմիշտ ազատվելով հետագա տանջանքներից ու խոշտանգումներից։ Աղջիկների նման վարմունքը կատաղության հասցրեց թուրք ժանդարմների ղեկավարներին, որոնք հրամայեցին կենդանի մնացած բոլոր ծերերին, կանանց ու երեխաներին կապել, խումբ–խումբ գցել ջուրը։ Երկու հարյուր մետրից ավելի լայնություն ունեցող խոր գետի երեսը ծածկվել էր մարդկային դիակներով, — կարծես արյուն էր հոսում ջրի փոխարեն։ Եփրատ գետը, որ դարեր շարունակ եղել էր հայ ժողովրդի հրճվանքը, նրա խորհրդանշանը, նրա նյութական միջոցների ստեղծման ու առատության աղբյուրը, այսօր դարձել էր այդ ժողովրդի բնաջնջման սպանդանոց։ Ու ես մտածում էի՝ ի՞նչ է արել այս դժբա՜խտ ժողովուրդը, որ բարբարոսաբար բնաջնջվում է այսօր։ Եփրատի հովտում ես պատահաբար հանդիպեցի մորս։ Նա լսել էր, որ Էրզրումի Սանասարյան վարժարանի սաներին գաղթական են հանել, մեծ դժվարություններով եկել հասել էր էդ կողմերը՝ ինձ փնտրելով։ Նա խելագարի պես ինձ սեղմեց իր կրծքին, համբույրներ էր դրոշմում իմ երեսին — չէր հավատում աչքերին, որ իրոք դա՝ ես եմ։ Մնում էր, որ մենք դուրս գայինք մահվան այդ օղակից։ Այդ անելու համար մենք ստիպված եղանք թաքնվել սպանվածների ու վիրավորների մեջ։ Երկու օր ու գիշեր լսեցինք վերքերից տանջամահ եղողների նվոցներն ու հառաչանքները։ Մեր բախտից երրորդ գիշերը սաստիկ անձր— տեղաց — մթնեց։ Մենք օգտվելով առիթից՝ չորեքթաթ սողալով մարդկային դիակույտերի վրայից, կես ժամից հետո դուրս եկանք մահվան դաշտից ու փախուստի դիմեցինք դեպի մոտակա հայ գյուղերից մեկը։ Գիշերվա ժամը երկուսին հասանք Կոթեր գյուղը։ Քիչ հանգստացանք, հազիվ մեր շորերը չորացրինք, առավոտյան գնացինք մեր գյուղը՝ Աղադիր։ Այդ ժամանակ մեր — շրջակա բոլոր հայ գյուղերում լուրեր էին տարածել, որ իբր թե Էրզրումի հայերը դիմադրել են, չեն ենթարկվել թուրք կառավարության հրամաններին, դրա համար էլ նրանց կոտորել են, բայց մնացածներին կոտորած չի սպասում…։ Ես ու մայրս դեռ չէինք հանգստացրել մեր ուղեղները մեր տեսածներից, դեռ ուշքի չէինք եկել՝ լուր ստացվեց, որ մեր գյուղից մի քանի կիլոմետրի վրա գտնվող Աբրանք գյուղի հայերին կոտորել են ու կողոպտել։ Մեր գյուղում իրարանցում սկսվեց։ Եվ ահա գյուղի բարձունքներից հրացանային համազարկեր որոտացին, — չանցած քառորդ ժամ՝ գյուղ ներխուժեցին թուրք — քյուրդ ավազակային հորդաները։ Գիշերային խավարի մեջ հրացանների ձայնից, ժողովրդի ողբագին լաց ու կոծից, երեխաների սրտահար վայնասունից ու անասունների բառաչից գյուղը մի զարհուրելի պատկեր էր ներկայացնում։ Դիվահար ժողովուրդը մեկն՝ իր զավակին, մյուսն՝ իր հարազատին կորցնելով դիմում էր փախուստի՝ չիմանալով, որ բոլոր ճանապարհները նախօրոք ավազակների կողմից փակված էին։ Գյուղ մտնող ավազակների պարագլուխը, ի զարմանս բոլորի, քրդերեն հայտարարեց. «Հայե՜ր, եթե ուզում եք ողջ մնալ, թողեք ձեր բոլոր ունեցվածքը — դուրս եկեք գյուղից, միայն բոլորդ պետք է անցնեք Թառու գնացող ճանապարհով — ձեր վրա եղած բոլոր դրամներն ու զարդեղենը հանձնեք իմ մարդկանց, այլապես՝ բոլորիդ կոտորել կտամ»։ Կյանքը թանկ է։ Ժողովուրդը համաձայնեց ավազակների առաջարկին, — խումբ–խումբ դուր եկանք նշված ճանապարհով։ Կողոպուտի պահակների մոտով անցնելիս նկատում էինք, թե ինչպես հայերից խլած ոսկիներն ու թանկարժեք զարդարանքները դեզեր են կազմել։ Ամեն ինչ թողած բարբարոսներին՝ ունայն ձեռքով լուսաբացին հասանք Թառու գյուղի սարերը։ Դա 1915 թ. մայիս ամիսն էր։ Գյուղից դուրս գալուց մեզ թույլ չէին տվել մեզ հետ որ—է ուտելիք վերցնել։ Մեր գտնված սարերում ոչինչ չկար, իսկ շրջակա թուրքի գյուղեր գնալը վտանգավոր էր։ Երեսուն օր մնացինք այդ լեռներում — սնվում էինք խոտերով ու արմատապտուղներով։ Բոլորիս դեմքերը դեղնել ու անճանաչելի էին դառել։ Ամեն օր չորս–հինգ հոգի մահանում էր։ Մի օր առավոտյան արթնացանք, տեսանք շրջապատված ենք թուրք հարյուրավոր ոստիկաններով։ Սկսեցին տղամարդկանց, կանանց — երեխաներին առանձնացնել։ Գազազած ոստիկանները տղամարդկանց տասնյակներով իրար կապեցին, քիչ հեռացրին հավաքվածներից — սկսեցին համազարկերով կոտորել։ Այդ հրեշավոր ոճրագործության ժամանակ հարազատներից շատերն իրենց նետում էին սպանվող որդիների ու ամուսինների դիակների վրա — ահռելի կերպով բղավում էին. «Մարդասպաննե՜ր, բարբարոսնե՜ր, բորենինե՜ր, մե՛զ էլ սպանեցեք մեր հարազատների հետ»։ Այդ իրարանցումից օգտվելով՝ տղամարդկանց ու կանանց որոշ մասին հաջողվեց ազատվել ոստիկանների ձեռքից ու փախչել։ Մնացածներին հավաքեցին ու տեղավորեցին մոտակա քյուրդ գյուղերից մեկում։ Հաջորդ օրը մայրս իմ ու եղբորս ձեռքերը բռնած տարավ ոստիկանապետի մոտ, ընկավ նրա ոտները, խնդրեց ու աղերսեց, որ նա թույլ տա մեզ գնանք մոտակա քյուրդ գյուղերից մեկում, նախկինում մեզ ծանոթ մի քրդի մոտ ապրելու։ Սակայն գազազած ոստիկանապետը, որի անունը Շյուքրի–բեկ էր, այնպես ուժգին ապտակեց մորս — ոտքով խփեց, որ խեղճ մայրս ուշագնաց գետին ընկավ։ Մեզ՝ երկու եղբայրներիս, ոստիկանապետը ուղարկեց հսկողության տակ գտնվող հայ երեխաների մոտ։ Այդ օրվանից ես ու եղբայրս բաժանվեցինք մեր հարազատ մորից, — մինչ— իմ ազատվելը չէի իմանում մորս մասին ոչ մի տեղեկություն։ Հետ—յալ օրը մեզ՝ թվով երեսուն երեխաների, ութից տասներկու տարեկան հասակի, շարեցին գյուղի հրապարակում։ Եկան բոլոր ոստիկանները — սկսեցին ամեն մեկն իր համար ջոկել մեզ։ Ոստիկանապետը հայտարարեց. «Երեխանե՜ր, եթե ուզում եք ապրել, պետք է որդեգրվեք իմ զինվորներին — նրանց հետ գնաք։ Այլ—ս չսպասեք ձեր ծնողներին։ Նրանք բոլորն էլ սպանված են»։ Ի՜նչ կարող էինք անել, ստիպված համաձայնվեցինք գնալ ոստիկանների հետ նրանց տները։ Ես որքան աշխատեցի գոնե եղբորս հետ ընկնել մի քաղաքում կամ գյուղում՝ անհնար եղավ։ Եղբայրս՝ Ոսկանը, մի ոստիկանի հետ գնաց Սվազի կողմը, իսկ ես գնացի Բոլոմորի քաղաքը։ Այդ օրվանից, այսինքն 1915 թ. օգոստոսից բաժանվեցի նա— փոքր եղբորիցս — մինչ— օրս լուր չունեմ նրա որտեղ լինելու մասին։ Ինձ որդեգրողը Երզնկայի շրջանի Բոլոմորի քաղաքի քաղաքագլխի օգնական Հագիֆ էֆենդին էր։ Նախքան իրենց տունը տանելը, նա ինձ տարավ ոտից գլուխ հագցրեց, ինձ համար ձի վարձեց — հեռակա ծանոթացրեց իր ընտանիքի անդամներին։ Նա ուներ կին — երկու աղջիկ՝ ութ–ինը տարեկան։ «Հայրս» ինձ շատ պատվերներ տվեց — զգուշացրեց, որ եթե ես չպահպանեմ այդ պատվիրանները՝ կորած եմ։ Որոնք էին այդ պատվիրանները. ես ինձ անվանելու էի Էրզրումի թուրք մըհաջիրի որդի, ծնողներս «սարի մոսկովների» («դեղին մոսկվացի» էին անվանում ռուսներին) կողմից սպանված։ Անունս պետք է լինի Մավլյուա։ Երբեք — ոչ ոքի չպետք է ասեմ իմ հայ լինելը — իմ հարազատների կորցնելու հանգամանքները։ Հետ—յալ օրը ճամփա ընկանք։ Երեք օրից հասանք «հորս» տունը։ Ճանապարհին մենք հանդիպում էինք հայ փախստական խմբերի, որոնց բռնել էին թուրք ոստիկանները՝ իրենց թաքնված տեղերից ու տանում էին սպանելու։ Ճանապարհին տեսա, թե ինչպես թուրքերը ծաղրում էին նրանց՝ հայ աղջիկներին ու կանանց։ Ես հանդիպեցի այնպիսի մի զարհուրելի գազանային տեսարանի, որ աշխարհի պատմության մեջ, նախնադարյան շրջանից սկսած մինչ— մեր օրերը, ոչ մի բարբարոս ժողովուրդ նման վայրագություններ չէր արել կանանց հանդեպ։ Չորս աստիճանավորներ՝ մարդկային կերպարանքները կորցրած վայրի բորենիների մոլուցքին հասած ստոր վիժվածքներ, նստել էին սեղանի շուրջը, իրենց կողքին կանգնեցրել էին մի խումբ հայ հղի կանանց, որոնք հավանաբար մի քանի օրից պետք է ծննդաբերեին, գրազ էին գալիս նրանց արգանդներում եղած զավակների արու կամ էգ լինելու մասին — կարգադրում ստորադրյալներին՝ դաշույնով բացել հղի կնոջ արգանդը — դուրս բերել այնտեղից երեխան։ Ինչ սոսկալի վայրագություններ ասես չէին անում մարդանման գազանները։ Եթե ես անձնապես տեսած չլինեի հիշյալ տեսարանը — այսօր ինձ պատմեին կամ գրքերում կարդայի, ես երբեք չէի հավատա, որ իրոք նման գազանություններ կարող են տեղի ունենալ։ «Հայրս» ինձ ծանոթացրեց տնեցիներին — ներկայացրեց, որ ես որբացել եմ, քանի որ ռուսները սպանել են իմ ծնողներին։ «Մայրս»՝ Նազլու խանումը, ինձ լողացրեց, հագցրեց ու մաքուր անկողնում պառկացրեց։ Բայց ես չէի կարող քնել, մտածում էի իմ հարազատների մասին։ Նրանք իմ նկատմամբ հոգատար էին։ Ես էշով գնում էի փայտ — ջուր բերում։ Հաճախում էի թուրքական դպրոց — սովորում էի շատ լավ։ Մի օր նրանց երկու աղջիկների հետ խաղում էի, մեկի գլխին խփեցի գնդակը ու վիրավորեցի, «մայրս» այդ տեսավ, ինձ նախատեց։ Ես շա՜տ ազդվեցի, ամբողջ օրը հաց չկերա, տուն չմտա։ Երեկոյան «հայրս» եկավ, իմացավ կատարվածը, իմ ձեռքից բռնեց, շոյելով ինձ տարավ տուն։ Ամբողջ օրը քաղցած՝ մտա անկողին, սկսեցի լաց լինել, հիշել իմ մորը։ Այդպես քնել եմ, բայց տաքությունս բարձրացել է — ես սկսել եմ զառանցել հայերեն լեզվով։ Նազլու խանումը, որ շատ ուշադիր էր իմ նկատմամբ, ականջ է դնում, որ ես հայերեն եմ զառանցում, գնում է իր ամուսնուն է հայտնում։ Նա չի կարողանում այլ—ս թաքցնել, ասում է՝ որ ես հայ եմ։ Այդ օրից հետո Նազլու խանումը ավելի հոգատար էր դարձել իմ նկատմամբ, քթի տակից հայերեն երգերի պատառիկներ էր մրթմրթում։ Մի օր էլ ինձ հետ առանձին խոսեց ու պատմեց, որ ինքը Պոլսից է։ Մեծացել է հայկական շրջապատում։ Փոքր տարիքում հաճախել է հայկական դպրոց — երբ մեծացել է՝ սիրահարվել է մի հայ երիտասարդի վրա, բայց երկու կողմերի ծնողները համաձայն չեն եղել։ Հայ տղայի ծնողները վերջապես համաձայնվում են, գալիս են Նազլուի ձեռքը խնդրելու, բայց նրա ծնողները չեն համաձայնվում — ամուսնացնում են Հագիֆ էֆենդու հետ։ Այդ օրվանից անցել է տասնհինգ տարի, բայց ինքը չի մոռացել այդ հայ տղային։ Ես այդ ընտանիքում մնացի մինչ— 1916 թ. կեսերը։ Ռուս–թուրքական պատերազմի լուրերը լավ բան չէին ասում թուրքերի պարտության մասին։ Ամեն օր հարյուրավոր վիրավոր ու փախստական ասկյարները քաղաքից անցնելիս ասում էին, որ չտեսնված կռիվ է, ոչ մի ուժ «սարի մոսկովցիներին» չի կարող դիմանալ։ Մանավանդ, նրանց հետ եկող հայ կյոնյուլիները (կամավորները) անխնա կերպով կոտորում են թուրքերին, որքան կարելի է պետք է շուտ փախնել։ Այդ լուրերը ահ ու սարսափ էին տարածել թուրք ժողովրդի մեջ — շատ ուժեղ դժգոհություններ ստեղծել իրենց կառավարության նկատմամբ, որ նա գազանաբար կոտորեց հայերին, իսկ այսօր փոխարենը հատուցում է անմեղ ժողովուրդը։ Մի քանի օրից հետո պաշտոնապես հայտնեցին քաղաքից գաղթելու մասին։ Ժողովուրդը խուճապի մատնվեց, քանի որ Երզնկա քաղաքը գտնվում էր ռուսների ձեռքին, իսկ իրենց մնում էր լեռներով, Դերսիմի քյուրդերի միջով փախչել դեպի Դիարբեքիր։ Ամեն ինչ թողած՝ փախան։ Մենք էլ վերցրինք մեր թանկարժեք իրերը, փախանք։ Ճանապարհին «հայրս» իր եղբոր հետ վիճաբանեց — չուզեց նրա հետ ճանապարհ գնալ, նախընտրեց վերադառնալ մեր տունը։ Հասանք մեր տունը, արդեն ռուսները եկել էին, բայց մեզ ձեռք չտվին, այլ մեր նկատմամբ շատ հոգատար էին, — ռուս հրամանատարը «հորս» խորհուրդ տվեց տեղափոխվել Երզնկա քաղաքը։ Հաջորդ օրը «հայրս», «մայրս» — «քույրս» ճամփա ընկան, մեզ՝ ինձ ու իմ մեծ «քրոջս» թողին տանը, որ վերադարձին գան մեզ — այլ կար—որ իրեր տանեն։ Բայց ինչքան սպասեցինք՝ չեկան։ Ես ու «քույրս» սկսեցինք լաց լինել։ Գիշերվա մութին մեկը մեր դուռը խփեց։ Պարզվեց, որ այդ հսկա մարդը մեր թուրքերի տանը ծառա է եղել։ Նա 1915 թ. գաղթի ճամփաներին հարձակվել է ժանդարմի վրա, նրա ձեռքից խլել է նրա հրացանը ու փախել։ Հետ—ից կրակել են ու ոտքից վիրավոր հասել է Դերսիմ։ Այնտեղ իր ծանոթ քյուրդը իրեն բուժել է։ Այդ մարդը զգաց, որ ես հայ եմ, ինձ խորհուրդ տվեց փախչել, բայց ես «քրոջս» չէի կարող մենակ թողնել։ Հետ—յալ առավոտ այդ մարդը հրաժեշտ տալով մեզ՝ ասաց. «Երեխանե՜ր, այսօր ես գնալու եմ մեր գյուղը, բայց դրությունը տեսնելով՝ որոշեցի գնալ Երզնկա, գտնել ձեր ծնողներին, հայտնել ձեր վիճակի մասին — նոր գնալ։ Իսկ այժմ ձեզնից մեկն ու մեկը թող ամանները վերցնի գա քաղաք, ես ռուս զինվորներից հաց ու ճաշ վերցնեմ բերեմ, կերեք, դրանով յոլա գնացեք մինչ— ձեր հայրը գա տանի ձեզ»։ Մենք ուրախացանք, ես ամանները վերցրի իր հետ գնացի ռուս զինվորների մոտ։ Այդ մարդը ինձ տարավ մի վրանի մեջ, որտեղ նստած էին երկու աստիճանավորներ, նրանց հայտնեց, որ ես հայ եմ, բայց չեմ ուզում իմ «ծնողներին» դավաճանել — չեմ ուզում գնալ մեր գյուղը։ Աստիճանավորը ինձ հարցրեց. «Ինչու՞ չես ուզում գնալ հայերի մեջ, չէ՞ որ բոլոր հայերին հավաքում են — ուղարկում իրենց ծննդավայրը»։ Ես չկարողացա հայերեն պատասխանել։ Պատասխանեցի թուրքերեն. «Ես չեմ ուզում իմ «քրոջը» մենակ թողնել»։ Այդ ժամանակ աստիճանավորը ինձ մի ապտակ հասցրեց ու կարգադրեց ինձ բերողին. «Ձիու վրա կապիր ու տար հանձնիր հայկական շտաբին»։ Զինվորական գումակի ձիերով երկու օրում հասանք Երզնկա։ Ինձ հանձնեց հայկական շտաբին — իմ ներկայությամբ ինձ բերող մարդուն երկու ոսկի դրամ տվեցին. ինձ տարան հավաքված հայ երեխաների մոտ այն պայմանով, որ ուղարկեն մեր գյուղը։ Ես միայն այստեղ հասկացա, թե ինչու հայ մարդը շահագրգռված էր ինձ բերելու։ Նա վաղուց գիտեր, որ հայկական շտաբի կողմից հատուկ կարգադրություն կա՝ ով որ մեկ հայ գտնի բերի հանձնի՝ կստանա երկու ոսկի։ Վերջնականապես հույսս կտրած, արցունքներն աչքերիս՝ դիմեցի ինձ բռնությամբ բերող մարդուն՝ խնդրելով, որ նա գոնե գտնի «ծնողներիս», հայտնի ինձ հետ պատահածի մասին — նրանցից տեղեկություն բերի ինձ։ Մենք՝ գնացող երեխաներս, արդեն նստել էինք ֆուրգոնները — քառորդ ժամից հետո դուրս պետք է գայինք, եկավ հայ մարդը — հայտնեց. «Քո խնդրանքով գնացի գտա «մորդ» — «քրոջդ», հայտնեցի այնտեղ մնացած «քրոջդ» մասին. իմացա, որ ձեր «հայրը» հետ—յալ օրը վերադարձել է ձեզ բերելու, սակայն ճանապարհին հանդիպելով թուրք հետախույզներին, որպես ռուսների մեջ մնացողի, սպանել են, իսկ ճանապարհները վտանգավոր լինելու պատճառով էլ ձեր «մայրը» չի կարողացել գնալ ձեզ բերելու — գիշեր–ցերեկ լաց է լինում»։ Թե ի՞նչ եղան մերոնք՝ այլ—ս չիմացա, բայց մինչ— օրս էլ, երբ հիշում եմ նրանց՝ խիղճս տանջում է, հանգիստ չեմ զգում, թե՝ ինչու՞ ապերախտություն արեցի ու թողի հեռացա։ Երեք օրից հետո հասանք Մամախաթուն, — ես այնտեղից գնացի մեր գյուղը՝ Աղադիր։ Գյուղում իմացա, որ մորս սպանել են, իսկ փոքր եղբորիցս ոչ մի տեղեկություն չկա։ Չնայած գյուղից երկու տասնյակ մարդ ազատվել ու ապրում էին գյուղում, բայց իմ ազգականներից ոչ ոք չէր ազատվել։ Այլ—ս անտանելի էր մնալ գյուղում, որտեղ ամեն րոպե հարազատներիս հիշելիս, անցյալը մտաբերելիս՝ խելագարի պես կորցնում էի ինձ՝ անզգա դառնում։ Որոշեցի հաջորդ օրը ճանապարհ ընկնել դեպի Երզնկա։ Խորհուրդ տվեցին որբանոց մտնել, բայց իմացա, որ այնտեղ կյանքի պայմանները վատ էին, չգնացի։ Հանդիպելով համագյուղացի մի տղայի՝ միասին գնացինք Չութլուկ գյուղը։ Այնտեղ դարձա մշակ։ Վեց ամիս աշխատելուց հետո, աշխատանքային ծանր պայմաններին չդիմանալով՝ թողի հեռացա, գնացի Էրզրում, մտա համագյուղացու՝ Մարուք ամու, սրճարանում որպես մատուցող։ Վրա հասավ 1917 թիվը։ Ռուսաստանում ծագած հոկտեմբերյան հեղափոխության լուրը կայծակի արագությամբ տարածվեց տաճկական ֆրոնտի ռուս զինվորների մեջ, — նրանք թողնելով ճակատը անպաշտպան՝ վերադարձան հայրենիք՝ Թուրքիայից գրաված վայրերի պաշտպանությունը թողնելով հայերին։ Թուրքական կառավարությունը, օգտվելով ռուսաց զորքի ետ գնալուց, 1918 թ. սկզբներին անցավ հարձակման — կարճ ժամանակամիջոցում ետ գրավեց Երզնկան, Էրզրումը — մինչ— Ալեքսանդրապոլ հասավ։ Տաճկաստանից փախած գաղթականության մեծ մասը լցված էր Ալեքսանդրապոլ, — օր չէր լինում, որ քաղաքում անկարգություններ ու մարդասպանություններ տեղի չունենային։ Այդ օրերին Ալեքսանդրապոլում էր գտնվում Անդրանիկ փաշան։ Նա խիստ խռոված էր դաշնակցականներից — բանակ էր կազմակերպում։ Տասն օրից հետո արդեն հավաքագրված ուներ մոտ ութ հազար հետ—ակ ու հեծելազոր։ Ես էլ, որպես անապաստան տղա, համագյուղացիների հետ մտա բանակի շարքերը, որպես ձիապան։ Ալեքսանդրապոլում հայտնի դարձավ, որ Անդրանիկը մտադիր է æալալօղլի, Դիլիջան, Բայազեդ, Դարալագյազ, Նախիջ—ան մարշրուտով անցնել Պարսկաստան — այնտեղից գնալ Անգլիա։ Այդ մտադրությունը բավական էր, որ երեսուն հազար գաղթականություն գար Անդրանիկի բանակի ետ—ից։ Ճիշտ այդ օրերին քեմալական զորքերը գտնվում էին Եր—անի պարիսպների տակ — իրենց կամքն էին թելադրում դաշնակցական կառավարության պարագլուխներին։ Վեց օրից հետո մենք արդեն æուլֆայում էինք։ Զորքը — երեսուն հազար գաղթականությունը սնվում էր շրջակայքի գյուղացիների հաշվին։ æուլֆայում Անդրանիկը, բանակցությունների մեջ մտնելով պարսկական կառավարության հետ, թույլտվություն ստացավ նրանից՝ Խոյ–Սալմաստ ճանապարհով անցնել գնալ Պարսից ծոց։ Հաջորդ օրը՝ 1918 թ. հունիս ամսին, անցանք սահմանը — ընթացանք դեպի Խոյ։ Երբ մենք — գաղթականությունը անցել էինք սահմանը, Խոյից տասնհինգ կիլոմետր հեռավորության վրա մեր առաջապահ զորամասերը կռվի մեջ էին մտել թուրքական կանոնավոր զորքի հետ։ Գերի վերցրած թուրք սպաներից հայտնի դարձավ, որ թուրքական հրամանատարությանը վաղուց հայտնի է եղել Անդրանիկի մտադրությունը — դրա համար կարգադրել է երեսուն հազարանոց բանակը փոխադրել Խոյ՝ փախչող Անդրանիկի բանակին ու գաղթականությանը ոչնչացնելու համար։ Տասներկու ժամ համառ ու անհավասար մարտ մղելով թուրքական զորքի հետ՝ ստիպված ետ նահանջեցինք æուլֆա։ Փախուստի մատնված մեր զորքի ցաք ու ցրիվ խմբերը վերադառնալով æուլֆա՝ իմացան, որ Անդրանիկն ու Սմբատը չեն վերադարձել։ Զորքի մեջ հազար ու մի ենթադրություններ սկսեցին անել։ Անսպասելիորեն Սմբատը հայտնվեց ուրիշի ձիով ու զենքով, ապա հայտնվեց Անդրանիկը։ Զորքն ու գաղթականությունը ցնծագին ողջունեցին Անդրանիկի գալուստը։ Սմբատը Խոյի մոտերքում ետ նահանջելու պահին կտրվելով իր հեծելազորից՝ ձին պայտում է — ինքը շրջապատվում է թուրք երկու սպայի ու նրանց թիկնապահ երկու ասկյարների կողմից։ Սկսվում է մաուզերով կռվել այնքան ժամանակ, մինչ— վերջանում են փամփուշտները։ Արագ կողմնորոշվելով՝ նշան է տալիս «հանձնվելու»։ Թուրք սպաները ձիերը հանձնելով ասկյարներին՝ մոտենում են Սմբատին, Սմբատի մաուզերի փայլը, որը արծաթ–ոսկեջրած էր, գրգռում է թուրք սպաներին։ Սմբատը մաուզերը նետում է դեպի իրեն եկող սպաների առաջ։ Մինչ— նրանցից ամեն մեկը աշխատում է ինքը առաջինը վերցնել, հարձակվում է ձիեր պահող ասկյարների վրա, ոչնչացնում, ձիերից մեկը նստում — անհետանում մոտակա սարը։ Վրա հասնող գիշերային խավարի օգնությամբ՝ թուրքական պահակներից աննկատելի անցնում ու գալիս է æուլֆա։ Իսկ Անդրանիկը իր հիսուն հեծյալ թիկնապահներով շրջապատման մեջ ընկնելով՝ համառ, անհավասար մարտ մղելով թուրքական զորքի հետ, տեսնում է, որ անհնար է ճակատը ճեղքել ազատվել՝ որոշում է կայծակնային արագությամբ ետ դառնալ դեպի թիկունքը։ Թուրքերը մինչ— ուշքի են գալիս, կազմակերպում հետապնդումը, նրանք արդեն իրենց գցում են Խոյից ար—մուտք ընկնող լեռները, գիշերային մթության մեջ շրջանցելով տաճկական բանակին՝ իջնում են Նախիջ—անի ուղղությամբ Արաքս գետը — գալիս æուլֆա։ Այդ օրերին Օրդուբադի շրջանում հայ գյուղերը, շրջապատված լինելով շրջակայքի թուրք գյուղերի կողմից, մի քանի հոգով գալով Անդրանիկի մոտ, խնդրում են օգնել իրենց՝ բնակչությանը ազատել կոտորումից։ Հաջորդ օրը Անդրանիկի բանակը հարձակվեց Օրդուբադի գյուղերի վրա, ոչնչացրեց ու փախուստի մատնեց նրանց, ազատեց պաշարված հայ գյուղացիներին։ Գրավված թուրք գյուղերում գտնված կենսամթերքով հնարավոր եղավ քսան օրով զորքին կերակրել։ Հենց այդ ժամանակ էլ զորքի մեջ առաջացավ խոլերա սուր վարակիչ հիվանդությունը, որի հետ—անքով օրական հարյուրից ավելի մարդիկ էին մահանում։ Մահացողների թիվն այն աստիճան արագ էր աճում, որ նախօրոք փոսեր էին փորել տալիս, ու հիվանդը դեռ կիսամեռ՝ գցում փոսը — հողով ծածկում։ Այդ ժամանակ ես էլ հիվանդացա։ Տաքությունս բարձրացավ քառասունմեկ աստիճան։ Ինձ դրին սայլակի մեջ, որ տանեն գցեն փոսը։ Անիվների ձայնից սթափվեցի, խնդրեցի ինձ չտանել գցել փոսը։ Սայլը տանող մարդը ինձ առվակի մոտ իջեցրեց, պայուսակս էլ գլխիս տակ դրեց, գնաց։ Հաջորդ առավոտ ես արթնացա։ Սովածություն զգացի։ Պայուսակիս միջի չոր հացերը կերա, կազդուրվեցի, ոտքի ելա։ Լվացվեցի, գնացի մեր տղաների մոտ, որոնք զարմացան, թե այդ ի՜նչ հրաշք է կատարվել ինձ հետ։ Քսան օրվա ընթացքում տարափոխիկ հիվանդությունը զորքից խլեց ավելի քան երկու հազար մարդու կյանք։ Դեռ չեմ խոսում գաղթականության շարքերից մահացությունների մասին։ Այդ օրերին քեմալական զորքերը մոտենում էին Նախիջ—անին։ Քաղաքի Ազգային խորհուրդը ահ ու սարսափի մեջ է ընկնում։ Մարդ է ուղարկում Անդրանիկի մոտ՝ խնդրելով, որ նա իր զորքով գա Նախիջ—ան, կազմակերպի քաղաքի ու շրջակա հայ գյուղերի պաշտպանությունը թուրքական զորքերի հարձակումից։ Դրա համար խոստանում էին Անդրանիկին յոթ–ութ հազար զորք ու ապահովել նրանց սննդի, հագուստի, ռազմամթերքի մատակարարումը։ Անդրանիկը հաշվի առնելով վերահաս վտանգի լրջությունը — հրապուրվելով Ազգային խորհրդի սին հույսերով՝ զորքը վերցրեց ու գնաց Նախիջ—ան։ Թիկունքի ապահովման համար հարձակվեց Մեհրամ գյուղի վրա։ Սակայն ուժեղ դիմադրության հանդիպելով՝ ստիպված եղավ իր զորքի մի մասը թողնել գյուղի շրջակայքում, մնացած մասով կռվի մտավ տասնյակ անգամ թվով գերազանց տաճկական զորքի հետ։ Մի քանի օրվա արյունալի մարտերը ցույց տվին, որ անմտություն է երկու հազար զորքով, առանց ռազմասննդամթերքի շարունակել կռիվը։ Իսկ Ազգային խորհրդի ղեկավարները ոչ միայն զորք ու ռազմամթերք չտվին, այլ նա— կռվող զորքին սննդով չկարողացան ապահովել։ Այդ բոլորից հետո Անդրանիկը հուսախաբված՝ մնացած զորքը վերցրեց ու Ղափանի լեռներով գնաց Զանգեզուր։ Զանգեզուրը հանդիսացավ Անդրանիկի զորքի — քառասուն հազար հայ գաղթականության վերջին ապաստարանը։ Զորքին կերակրելու համար նրանց բաժանեցին Գորիսի — Սիսիանի գյուղերի վրա, այնպես որ, յուրաքանչյուր տնտեսություն պարտավոր էր մեկ զինվորի կերակրել։ Դեռ չեմ ասում այն մասին, որ քառասուն հազար գաղթականություն սփռվելով գյուղերը՝ իրենց գոյությունը պահում էին նույնպես գյուղացիների հաշվին։ v 1919 թ. գարնան ամիսներին Անդրանիկի բանակը հարձակում կատարեց Սապուղի ձորի թուրք գյուղերի վրա՝ նպատակ ունենալով ճանապարհ հարթել Շուշի ղալա — միանալ հայ գյուղերի հետ։ Սակայն Բաքվից եկող դելեգացիան, ամերիկյան գեներալի գլխավորությամբ, դադարեցնել տվեց կռիվը — թույլ չտվեց Անդրանիկին Շուշի ղալա մտնել։ Թե ինչ շարժառիթներով ու նկատառումներով Անդրանիկը համաձայնվեց ամերիկյան գեներալին, ինձ անհայտ մնաց, բայց — այնպես մենք ետ վերադարձանք — ամբողջ զորքով գնացինք Էջմիածին։ Միայն այստեղ՝ Էջմիածնում մեզ հայտնի դարձավ, որ Անդրանիկն իր բանակը զորացրելու — ինքը գնալու է Ամերիկա։ Մի շաբաթ հանգստանալուց ու վանքի հաշվին սնվելուց հետո զինվորների առաջին հերթը՝ թվով չորս հարյուր հոգի, զորացրին ու վկայականներ տվին, որ մեկ ամիս իրավունք ունեն հաց ստանալու — երկաթուղով ձրի գնալու իրենց տները։ Հաջորդ հերթը դեռ դուրս չէր եկել Էջմիածնից, երբ առաջին հերթի զորացրվածներից մի խումբ ետ վերադարձավ Եր—անից՝ վիրավոր ու ծեծված դեմքերով — հայտնեցին Անդրանիկին, որ «Դաշնակցականները չեն ճանաչում Ձեր տված վկայականները, թույլ չեն տալիս գնացքով գնալ մեր տները — առհասարակ հայհոյում են Ձեզ, անպատվում են մեզ — նույնիսկ գործը հասավ այնտեղ, որ Դրոյի մաուզերիստները հարձակվեցին մեզ վրա, սպանեցին երկուսին ու ծանր վիրավորեցին հինգ հոգու»։ Անդրանիկը լսելով միջադեպի մասին, անմիջապես կարգադրեց բաց թողած զինվորներին ետ կանչել, զենքեր բաժանել — ամբողջ զորքը մարտական կարգով դուրս բերել Էջմիածնից, կանգնեցնել Հռիփսիմեի վանքի մոտ ու սպասել իր հրամանին։ Ինքը վերցնելով իր թիկնապահներից հիսուն հոգու, գիշերվա ժամը երկուսին, անձամբ գնում զինաթափ է անում Էջմիածնի դաշնակցական կայազորին, կալանավորում օֆիցերներին, հեռագրահեռախոսային կապը ընդհատում Եր—անի հետ — ապա՝ գալիս, զորքին հրաման տալիս շարժվելու։ Առավոտյան լուսաբացին Եր—անի շրջակայքի կար—որ բարձունքները բռնված էին Անդրանիկի զորքերով — սպասում էին հետախուզական որոշ տեղեկությունների, որ հարձակում գործեին քաղաքի վրա ու ձերբակալեին դաշնակցական կառավարության պարագլուխներին։ Քաղաքի բնակչությանը շուտով հայտնի դարձավ Անդրանիկի մտադրությունը, — քաղաքում սկսվում է խուճապի տրամադրություն, կառավարական պարագլուխները փախչում են Ս—ան, կայազորը պատրաստվում է անձնատուր լինել։ Այդ պահին Եր—անում գտնվող ամերիկահայերից մեկը, որն ըստ եր—ույթին նոր էր եկել, դաշնակների հանձնարարությամբ գալիս է Անդրանիկի մոտ՝ խնդրում ու աղերսում է, որ իր մտադրությունից հրաժարվի, քաղաք չմտնի։ Կառավարության անունից խոստանում է լիովին բավարարել իր պահանջները — միաժամանակ դաշնակցականների հաշվին մեծ գումար է տրամադրում զորացրվածներին բաշխելու համար։ Անդրանիկը, հաշվի առնելով, որ իր՝ Եր—ան մտնելով չտեսնված եղբայրասպան ջարդեր են լինելու, որոշում է ետ վերադառնալ Էջմիածին ու շարունակել զորացրումը։ Շատ կարճ միջոցում Անդրանիկը ավարտեց զորացրումը, զենքերն ու գույքը հանձնեց վանքին — ինքը գնաց Ամերիկա։ Ես զորացրվելուց հետո գնացի Եր—ան։ Ոչ մի բարեկամ չունեի, որ նրան ապավինեի։ Մանավանդ, այդ ժամանակ սով էր։ Եր—անի ու Էջմիածնի պատերի տակ հարյուրավոր սովալլուկ մարդիկ, անտուն ու անտեր երեխաներ պառկած, սովածությունից չէին կարող վեր կենալ։ Փողոցներում մահացողների դիակները տասնյակ օրերով մնում ու նեխվում էին, վերցնող չկար։ Օր չէր լինում, որ Եր—անում տասնյակներով մարդասպանություններ տեղի չունենային։ Օրը ցերեկով թալանը, կողոպուտը սովորական եր—ույթ էր։ Մի քանի ժամանակ մուրացկանություն անելուց հետո որոշեցի գնալ Սարիղամիշ։ Այդ օրերին թուրքերը նոր էին ետ գնացել, — ցանված արտերի հացահատիկով հնարավոր էր գոյություն պահպանել։ Սարիղամիշում ես լսեցի, որ Եր—անում, Ալեքսանդրապոլում — Կարսում դրությունը լավ չէ, ինչ–որ բոլշ—իկյան կազմակերպություններ են ստեղծվել, տեղերում աշխատանքներ են կատարում. կապ են հաստատել Բաքվում գտնվող բոլշ—իկների հետ, բայց թե ի՜նչ էին նշանակում այդ բոլորը, ես ոչինչ չէի հասկանում։ Չորրորդ գնդի զինվորների մեջ —ս մուտք էին գործել բոլշ—իկյան գաղափարները։ Հրամանատարությունը կասկածներ ուներ կապիտան Մխչյանի վրա, իբր նա գրգռում է զինվորներին՝ ապստամբելու դաշնակ կառավարության դեմ։ Եվ իրոք, 1920 թ. մայիս ամսին չորրորդ գնդի վաշտերից երկուսը ապստամբեցին ու գրավեցին Սարիղամիշի կայարանը։ Ապստամբները մի քանի վագոններ վերածեցին զրահապատի ու ամրացան նրանց մեջ։ Կապիտան Մխչյանի հանձնարարությամբ մի քանի անգամ գաղտնի ծրարներ եմ տարել կայարանի ապստամբներին ու նոր համոզվել եմ, որ իրոք ապստամբությունը ղեկավարում է Մխչյանը։ Ապստամբները նպատակ ունեին Կարսի ապստամբների հետ միանալ, սակայն նախօրոք երկաթգծի ճանապարհը կտրել էին, — այդ նրանց չհաջողվեց։ Կարսից եկած ուժերի օգնությամբ ճնշեցին ապստամբությունը, որոշ մասին բռնեցին, դատաստան տեսան։ 1920 թ. սեպտեմբերին թուրքական զորքը նորից հարձակվեց ու մինչ— Ալեքսանդրապոլ եկավ։ Մեր չորրորդ գնդի մնացորդ մասերը նոյեմբերի 10–ին հասան Թալին։ Մի քանի օր հանգստանալուց հետո մի առավոտ վեր կացանք, տեսանք, որ գնդի համարյա ամբողջ օֆիցերները փախել են։ Հետ—յալ առավոտ Եր—անից մեզ մոտ եկավ յոթ հոգուց բաղկացած դելեգացիա — հայտնեց, որ «այլ—ս դաշնակցական կառավարությունը գոյություն չունի։ Այսօրվանից՝ 1920 թ. նոյեմբերի 29–ից Հայաստանը հայտարարված է Սովետական»։ Իսկ մեզ՝ զինվորականներիս հայտնեցին. «Ով ցանկանում է ծառայել Կարմիր բանակին՝ կարող է մնալ, չցանկացողները կարող են գնալ»։ Զինվորների ճնշող մեծամասնությունը համաձայնեց մնալ Կարմիր բանակի շարքերում։ Հիսուն հոգու, այդ թվում նա— ինձ, ուղարկեցին Մարգարայի կամուրջը պաշտպանելու, որպես սահմանապահներ։ 1920 թ. նոյեմբերի 30–ին հասանք Մարգարա գյուղը, ընդունեցինք կամուրջը ու տեղավորվեցինք մոտիկ տներից մեկում։ Մի քանի օրից հետո մենք ծանոթացանք մյուս կողմի թուրք սահմանապահների հետ — մեր մտերմությունն այն աստիճանի հասավ, որ գրեթե ամեն օր գնում ու գալիս էինք միմյանց մոտ։ Թուրքերենին լավ տիրապետելուս համար վաշտի հրամանատարն ինձ նշանակեց մշտական իր մոտ մնալու՝ որպես թարգմանիչ։ Մի օր ես ու վաշտի հրամանատարը գնացինք թուրք սահմանապահի մոտ՝ փոխադարձ այցելության։ Նրանք մեզ լավ հյուրասիրելուց հետո հայտնեցին, որ իրենց ընկերներից մեկն այսօր մի մեծ վայրի խոզ է խփել. արդյոք չե՞նք ցանկանում տանել։ Մեր համաձայնությունը ստանալուց հետո նրանք իրենց զինվորների միջոցով խոզը տեղափոխեցին մեզ մոտ։ Իսկ մեր կողմից, որպես հարգանք, նրանցից վեց հոգու հրավիրեցինք մեզ մոտ ոչխարի մսից խորոված ուտելու։ Ճիշտ որոշված ժամին, հաջորդ օրը հյուրերը եկան, — սկսեցինք ուրախությունը։ Եր—անի Շուստովի հայտնի կոնյակի ու տեղի ընտիր գինիների ազդեցության տակ՝ լրիվ մեկ ոչխարի միսը չբավականացրեց խորովածի համար։ Մեր գիտությամբ վայրի խոզի մսից պատրաստվեց խորոված ու տապակած — դրվեց սեղանին։ Վերջինը բոլորն էլ շատ ախորժակով կերան. թուրքերի կողմից նույնիսկ գովեստներ եղան, որ վերջինն ավելի լավն էր։ Երբ արդեն քեֆը վերջանալու վրա էր, մեր վաշտի հրամանատարը միամտաբար թուրքերին զգացնել տվավ, որ վերջին կերածներդ ձեր խփած խոզի միսն էր։ Այդ բավական էր, որ բոլորը վեր կենային, մատ տալով՝ կերածները թափեին ու թողնեին հեռանային։ Դրանից հետո այլ—ս նրանք չեկան մեզ մոտ։ 1920 թ. դեկտեմբերին ինձ ուղարկեցին Էջմիածին՝ քաղկուրսերում սովորելու։ Այնուհետ— սովորեցի Եր—անի հրամանատարական դպրոցում։ 1925 թ. Հայկական դիվիզիայի հրամանատարության կողմից նշանակվեցի Բաքվի պրոլետարական դպրոցի հայկական բաժնի պետ։ 1926 թ. աշխատանքի անցա Պետհրատի երկրորդ տպարանում, որպես պարետ։ Հետո՝ Հաշմանդամների կոոպերատիվ միությունում։ 1941 թվից Հայրենական մեծ պատերազմին մասնակցեցի։ Մեկնեցի ռազմաճակատ։ Իմ ամբողջ աշխատանքների համար, թե՛ բանակում — թե՛ քաղաքացիական հիմնարկներում, տասնյակ անգամներ պարգ—ատրվել եմ բազմաթիվ մեդալներով ու շքանշաններով, նա— պատվոգրերով։ -------------------------------------------------------------

91 (91). ՕՎՍԱՆՆԱ ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1905 Թ., ԷՐԶՐՈՒՄ) Էրզրումին մեջ բոլորս հայ էինք։ Զուտ հայերեն կխոսեինք։ Էրզրումին մեջը մեծահարուստ հայ մը կա եղեր, անոր չորբաջի կըսեին։ Ադ չորբաջիին կնիկն ալ հոն էր։ Թուրք մը կուզե ադ չորբաջիին կնիկը առնել, կըսե. – Դուն մ’էրթար բարխանային հետը։ Աքսորականներուն գլուխն ալ քյուրդ աղաներ են։ Աս չորբաջիի կնիկին կփախցնեն։ Աղային մեկը կզարմանա, կըսե. – Օլա՜ն, աս լեռը կհալի, աս կնիկին ամուսինը գիտե՞ս ո՛վ է։ Դուք ինդո՞ր ըրիք։ Չորբաջիին խաբար կուգա, որ կնիկիդ փախցուցին։ Կսկսին չորբաջիին ծեծել, որ ձայն չհանե։ Աման ո՞րը ըսեմ, ո՞րը խոստովանիմ։ Մեր գլուխեն շատ բան անցած է։ Վերջը վերջը ամերիկացիները էկան որբանոց բացին։ Գացին, պտտեցան թուրքի տուներեն, անապատներեն հայ չոջուխները հավաքեցին տարին։ Ութը տան մեջ որբանոց բացին։ Բայց պատրիարքարանը տերտեր չմնաց։ Բոլորին տարին գլուխները կերան։ Ան ժամանակ բժիշկ չիկար, շուկա չիկար, դեղարան չիկար։ Մամաս հիվանդացավ։ Մորաքույրս մեզի էկավ կեսուրին հետը, քանի մը օրեն ադ կեսուրն ալ մեռավ։ Էշ մը առինք, որ մամաս վրան նստի։ Ամմա ի՜նչ սուգ, իրարանցում… Մեծ մայրս — մայրս ուրիշ կնիկներու հետ կուլա՜ն, կուլա՜ն… Էրզրում կեցած ատեննիս պապաս մեր տունին արծաթե չայի թախըմը կտանի ղայմաղամին։ Ղայմաղամը կազատե հայրիկիս ընտանիքը աքսորեն, կըսե. – Կազատեմ քեզի քու ընտանիքիդ հետ աքսորեն, բայց ուրիշին չպիտի՛ ազատեք ձեզի հետ։ Ան ալ ինչու՞ ազատեց, որովհետ— պապաս նալբանդ էր, իրենք ալ ձիերը պայտող նալբանդ չունեին հորմես զատ։ 1936–ին Արաբկիրեն էկանք հոս։

92 (92). ՄԱՐԻԱՄ ՏԵՐ–ՄԿՐՏՉՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1908 Թ., ԷՐԶՐՈՒՄ) Ես շատ փոքր էի, եր—ի յոթը տարեկան էի, բայց լա՛վ կհիշեմ։ Թուրքերը եկել էին, սկսել էին թալանել, կրակի էին տվել մեր տուները — կրակի մեջ էին գցում երեխեքին ու մեծերին։ Ինձմե մեծ քույրս կրակի մեջ այրվեց, ես ադ տեսա իմ աչքերով։ Մորս ալ կրակի մեջ նետեցին, ա՛դ ալ ես կհիշեմ, քանի որ երբ ինձ նետեցին, ես չորեքթաթ դուրս պրծա կրակի միջից, բայց ծունկերս աղվո՜ր մը վառվել էին, մինչ— հիմա տեղերը կան, տե՛ս (ու նա ծնկները բացեց, որ ցույց տա այրվածքի հետքերը)։ Ալ չգիտեմ ում հետ էի, բայց թափորի հետ ես ալ աքսոր գնացի. ո՛չ տեր ունեմ, ո՛չ տիրական։ Էրզրումից Դիարբեքիր ոտքով տարին։ Անտեղեն ալ՝ Հալեպ, հետո ալ՝ Պոլիս… Կհիշեմ, որ թուրք բեյ մը ինձի վերցրեց տարավ իրեն տունը, ծնկներիս դեղ քսեցին, իմ անունը Ֆերիդա դրին։ Այդտեղ կար ինձմե մեծ մի ուրիշ հայ աղջիկ մըն ալ, որին արդեն թուրքացրել էին, — մնացել էր հոն։ Ես նրանից փոքր էի։ Մարդիկ եկան ինձ հարցրին. – Աղջի՜կս, դու որտեղի՞ց ես։ Ես ալ ըսի. – Հայ եմ։ Դու մի ըսեր՝ այդ մարդիկ հայ գաղթականներ են — լուրը գնացել հասել էր Անդրանիկ փաշային, որ բեյին տունը երկու հայ աղջիկ կա՝ մեկը թուրքացած է, մյուսին ալ պիտի թուրքացնեն։ Անդրանիկը երկու անգլիացի զինվորով եկավ, դուռը խփեց։ Իմ խանումս ու բեյս գնացել էին սինեմա։ Այդ թուրքացած հայ աղջիկը իջավ դուռը բացեց. Անդրանիկը հարցրեց. – Էստեղ հայ աղջիկ կա՞։ Թուրքացած աղջիկը ըսավ. – Չէ՛, չիկա՛, – խաբեց։ Հետո Անդրանիկ փաշան ըսավ. – Եթե բեյդ գա, վաղը այդ նոր աղջկան թող բերե քաղաքամաս։ – Երբ ան գնաց, աս աղջիկը ինձի չարսաֆի մեջ փաթթեց, ծեծեց։ Ան վաղուց թուրքացել, ավելի վատ էր դարձել։ Ես լացի։ Իրիկունը բեյս, որը իմ անունը Ֆերիդա էր դրել, տեսավ լաց եմ լինում, ըսավ աղջկան։ – Դուն ինչ իրավունքով ծեծում էիր սրան։ Թող սպասեիր, մենք կգայինք, կխոսեինք։ Բեյս հետո ինձ կանչեց. – Արի՛, աղջի՜կս, դու ի՞նչ ըսիր։ – Ո՛չ մի բան չըսի։ – Ո՞վ էր այդ մարդը։ – Չգիտեմ, ես վախցա, չխոսեցի։ Հետո բեյս հարցրեց այդ աղջկան։ Ան ալ ըսավ. – Առավոտյան Ֆերիդային քաղաքամաս պիտի տանես։ Առավոտյան բեյս տարավ ինձի քաղաքամաս։ Քննեցին, մեծ–մեծ գիրքեր հանեցին իբր փնտրում են, Ֆերիդա են փնտրում, չեն գտնում, վերջապես ըսին. – Չէ՛, աս հա՜յ աղջիկ է։ Անդրանիկ փաշան ինձի աթոռի վրա կանգնեցուց, իր հետ միասին ինձի նկարեց։ Վրաս գլուխս փոխեց, անձամբ տարավ Բեշիկթաշի որբանոցը. մինչ— վեցերորդ դասարան հունարեն — հայերեն սովորեցի։ Հետո կամաց–կամաց մեծացա, տասնվեց տարեկան եղա։ Մի հայ կաթոլիկ մարդ ու կին եկան որբանոցը։ Եկան մի աղջիկ առնել, տանելու։ Ինձ հավնեցին, իրենց տունը տարին, պահեցին։ Ադ մարդու տունն ալ ամուսնացա մշեցի Ոսկանի հետ։ Ան ալ գաղթած էր։ Մորաքույր ուներ Հունաստանում։ Մենք ալ անցանք Հունաստան։ Տուն–տեղ դրինք։ Մի տղա, երկու աղջիկ ունեցա։ 1947 թ. եկանք Հայաստան։ Տղաս մեռավ, մեկ աղջիկս ընտանիքով գնաց ԱՄՆ։ Մնացի աս մեկ՝ Վարդուհի աղջկաս հետ։ Շուտով մենք ալ պիտի էրթանք Լոս Անջելես ըսված տեղը։

93 (93). ԻՇԽԱՆ ՀԱՅԿԱԶԻ ՀԱՅԿԱԶՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1909 Թ., ԷՐԶՐՈՒՄԻ ՇՐæ., ԲԱՍԵՆ Գ.) Բասենում մենք խաղաղ ապրում էինք։ Տուն ունեինք, այգի ունեինք։ Հայրս — հորեղբայրս շատ հարուստ էին։ 1915 թվին, երբ թուրքերը հարձակվեցին Բասենի վրա, հայրս — հորեղբայրս կամավոր դարձան ինքնապաշտպանական խմբում։ Բայց հորս փամփուշտները վերջանում են, ու ինքը զոհվում է։ Հորեղբայրս եկավ մեզ հավաքեց՝ պապս, տատս, մայրս, փոքր եղբայրս, թողինք մեր գյուղը ու փախանք։ Ճամփին ամեն կողմը սպանված դիակներ էին։ Մենք սոված, ծարավ, ոտաբոբիկ եկանք հասանք Սարիղամիշ։ Պապս ասաց. «Ավելի լավ է անտառի մեջ մնանք, որ թուրքերը մեզ չտեսնեն»։ Բայց թուրքերը մեզ հետապնդում էին։ Էնտեղ էլ թուրքերը մեզ վրա հարձակվան, հորեղբայրս մեզ պաշտպանելու համար ինքն էլ զոհվեց։ Մենք մնացինք առանց պաշտպանի։ Պապս, տատս, մայրս՝ փոքր եղբայրս գրկին՝ ճամփա ընկանք դեպի Կարս։ Ճամփին փոքր եղբայրս քաղցից մահացավ, հետո նա— տատս մահացավ։ Ես մորս հետ մի կերպ վագոնների վրա ծվարած հասա Թիֆլիս։ Ոչ մի ծանոթ չունեինք։ Մի տան աստիճանների տակ, քրջերի մեջ քնեցինք։ Պապս գործի անցավ։ Մայրս ամուսնացավ՝ ինձ մանկատուն դնելով։ Մանկատանը բոլորն էլ ինձ նման վտիտ, թուլակազմ աղջիկներ ու տղաներ էին։ Բայց Թիֆլիսի մանկատանը մեզ սովորեցրին արհեստներ, ու յոթնամյա կրթություն ստացանք։ Շատերը ավարտելով՝ աշխատանքի անցան գործարաններում ու ֆաբրիկաներում։ Շատերն էլ —՛ աշխատում էին, —՛ սովորում բանֆակում կամ տեխնիկումում։ Մի օր նամակ ստացա, թե քու բարեկամները գտնվում են Բոլնիս Խաչենում։ Ցեխոտ–կեղտոտ ելա գնացի հասա։ Էդ նամակ գրողները մեզ ազգական էին։ Մորս հասցեն տվեցին։ Գնացի Ղալթաղչի կայարան, գտա Ուստա Եղիշին. էդ իմ հայրացուն էր։ Գտա մորս։ Բայց մայրս ինձ շատ սառը ընդունեց։ Երկու օր մնացի էդտեղ։ Մայրս նոր ամուսնուց ունեցել էր մի տղա ու մի աղջիկ, բայց ինձ ոչինչ չասաց։ Միայն վերջում ասաց. «Բարով գնաս, տղա՜ս»։ Ես լացով գնացի կայարան, նորից մեր մանկատունը։ Երբ ավարտեցի յոթերորդ դասարանը, եկա Եր—ան։ 1936–ին ամուսնացա։ Ունեցա երկու երեխա։ 1941–ին գնացի պատերազմ։ Կռվեցի։ Երկու անգամ վիրավորվեցի։ Հետո ինձ ազատ արձակեցին, մեդալներով եկա Եր—ան։ Երբեմն մտածում եմ անցած կյանքիս վրա, թե ինչպես թուրքերը հայ անզեն ժողովրդին կոտորում էին անխիղճ ձ—ով։ Ճիշտ է, պատերազմում մենք էլ կռվեցինք, մարդ էլ սպանեցինք, բայց դա՝ պատերազմ էր, ու երկու կողմն էլ զենք ուներ։ Իսկ հայ ժողովուրդը էն ժամանակ շա՜տ անպաշտպան էր ու անզեն։ Հիմա մենք բանակ ունենք — պետականություն։

94 (94). ՍԻՐԱՆՈՒՇ ՆԱՍՈՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1900 Թ., ԷՐԶՐՈՒՄ, ԽՆՈՒՍ) Տաճկաստանի կռվի ժամանակ Անդրանիկ կկռվեր, իր փայլուն թրով կկռվեր, հայերին կազատեր։ Մեր Խնուսա բերդ հարուստ տեղ էր, թավլա, ցորեն, տավար, ոչխար ամե՜ն ինչ մեզ կար, մենք հանգիստ կապրեինք։ Թուրքի բալեն կտրվի՜. էկավ, մեզ զուլում կկոտորեր։ Բալուլի միջի էրեխեքին գետնին կտփեր, մերեր կուլայի՜ն, կողբայի՜ն։ Մեկ էլ Անդրանիկ զորավար էկավ ճերմակ ձին նստած, վրեն պլաշչ գցած, ինչքա՜ն գյուլլա կզարկվեր, չէ՛ր կպնի ընդրա ջանին, կըսեին՝ ընդրա վրեն սրբի նշաններ կան։ Անդրանիկ զորավար էկավ, կանգնեց Արազա Քյոփրի Քոյի կարմունջի մոտը, կռվեց, մինչ— ժողովուրդը կարմունջից անցավ։ Անդրանիկ ասաց. «Ժողվե՛ք գետնի բոլոր էրեխեքին, տվե՛ք մերերին»։ Ի՛սկը հերոս էր Անդրանիկ։ Ընդրա ահից թուրքեր կվախնային. «Անդրանիկ փաշա գյալդի՜» կըսեին, կփախնեին։ Անդրանիկ զորավար թուրքին ահ տվեց, ըսավ. «Իմ ժողովրդին, իմ որբանոցներուն ձեռք չտա՛ս, թե չէ՝ քեզ կկոտորեմ»։ Կարսա ժողովրդին փրկեց, որբ էրեխեքին ղրկեց Ամերիկա։

95 (95). ԳԱՌՆԻԿ ԽԱՉԱՏՈՒՐԻ ՍՏԵՓԱՆՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ.1909 Թ., ԵՐԶՆԿԱ, ՄԱՄԱԽԱԹՈՒՆ Գ.) Ծնվել եմ Երզնկայում, դերձակի ընտանիքում։ Մամախաթուն գյուղի մեր տունը մի հին խրճիթ էր, թոնդրատուն կար, ուր նա— քնում էինք, — մի մառան։ Այնտեղ հազիվ տասնհինգ-քսան ընտանիք հայ կար։ 1914 թ. երբ սկսվում է առաջին համաշխարհային պատերազմը, հորս տանում են թուրքական բանակ — մեզ որպես զինվորականի ընտանիքի՝ չաքսորեցին։ Հորեղբորս ընտանիքին —ս չեն աքսորել, քանի որ նա հարուստ վաճառական էր — ամեն շաբաթ մեկ թաշկինակ արծաթ դրամ կաշառք էր տալիս։ 1915 թ. նոյեմբերին այդ շրջանում շուրջ երեսուն հազար հայություն կար, որոնք բոլորն էլ աքսորվեցին։ Տեղի խորամանկ ղայմաղամը ասում է հորեղբորս. «Հիմա ռուսական բանակը Էրզրումին է մոտենում։ Կտրամադրեմ ձեզ սայլ, դուն էլ կնստես քո կարմիր ձին, ձեզ ապահով կուղարկեմ երկրի խորքերը»։ Հորեղբորս ընտանիքը վեց հոգի էին. ինքը՝ Ստեփան հորեղբայրս, կինը՝ Ազնիվը, աղջիկները՝ Շողակաթն ու Պերճուհին — երկու տղաները՝ Մկրտիչն ու Մարտիրոսը։ Բոլորը նստում են սայլ, հորեղբայրս էլ հեծնում է իր կարմիր ձին, ոստիկաններով տանում են մինչ— Ս— ջուր։ Ժանդարմները, որոնք առաջադրանք ունեին, սպանում են հորեղբորս, հետո կնոջը գետն են գցում։ Գցելու ժամանակ զգում են, որ շատ ծանր է, հանում են ջրից, տեսնում են, որ շորերի մեջ ոսկի կա կարված, տկլորացնում են կնոջը, նորից են գցում ջուրը։ æուրն են գցում նա— տղաներին, իսկ երկու աղջիկներին տանում են անհայտ ուղղությամբ։ Այդ նույն օրը, կեսգիշերին լսվեց հորեղբորս ձիու խրխինջը։ Տատիկս ասաց. «Վա՜յ, Ստեփանին սպանեցին», քանի որ ձին փախել, եկել էր Մամախաթուն։ Ես իմ «Մղձավանջային օրեր» գրքում պատմել եմ այս բոլորը։ 1916 թ. հունվարին մեզ աքսորեցին, երբ արդեն ռուսական բանակը մոտեցել էր։ Բոլոր այն թուրք ընտանիքները, որ հայ էին պահել, նրանց քարավան էին կազմել, հանեցին Մամախաթունից։ Ես յոթը տարեկան էի, մայրս, տատս, երկու քույրերս։ Երեք-չորս օրում սառնամանիքի, ձյան միջով հասանք Երզնկա, որը արդեն ամայի էր։ æրհորների մեջ ջուրը սառել էր, բայց մեջը լցված էին դիակներով։ Թուրքական բանակում հայերին հավաքել — գնդակահարել էին, հայրս էլ նրանց մեջն է եղել, բայց մեր բախտից, հայրս կարճահասակ լինելուն՝ գնդակը չի կպել, միայն սվիններով խփել են, բայց ողջ է մնացել։ Երզնկայից եկանք, ուժեղ սառնամանիք էր։ Տատս ուզում էր իր որդուն տեսնել, որը աշխատում էր դաբաղխանեյում։ Վարդանուշ տատիկս դժվարանում է քայլել։ Մեկ էլ կանգ առավ, ասաց. «Ինձ խփե՛ք, ես չե՜մ կարող քայլել»։ Նա նստեց, ժանդարմները քարշ տվին, մնաց ճանապարհին։ Մեզ քշեցին։ Մենք մի կողմից գնում էինք ու ետ էինք նայում։ Ձյունը գալիս էր, կուտակվում նրա վրա։ Վերջապես իմ խեղճ տատիկը դարձավ ձյունե արձան... Մի կողմից, ամեն քաղաքներից նոր աքսորականներ բերելով, մեր քարավանը մեծանում էր, մյուս կողմից անխնա ոչնչացնելով՝ մեր քարավանը քչանում էր։ Արդեն ապրիլյան օրեր էին, Դեր Զորի մոտ, Հեքիմխանայում, ահավոր բան կատարվեց։ Մեր քարավանին միացրել էին զվանցի երեսուն գեղեցիկ հարսներ։ Մի գիշեր դրանց հավաքեցին տարան, մերկացրել էին, ստիպել էին պարել ու զվարճացնել իրենց։ Երբ նրանց ետ բերեցին՝ գզգզված մազերով ու այլանդակված վիճակում, նրանք միմյանց ձեռք-ձեռքի բռնած՝ իրենց գցեցին Եփրատ գետը։ Եվ կամ յոթ հոգինոց մի ընտանիք կար, մայրը վեցին թունավորեց, գնաց իրեն գցեց Եփրատ գետը։ Հասանք Մալաթիա։ Արդեն գարուն էր։ Բոլոր հայերին կոտորել էին։ Ամեն տեղ բլուրներ էին՝ տակը հիսուն-հարյուր հոգի թաղված, նույնիսկ կիսամեռ՝ քանի որ վրայի հողը շարժվում էր։ Մեր քարավանը նոսրացավ։ Մայրս իմ թ—ը բռնեց — փախանք, մտանք անտառ, հետո՝ քաղաք։ Մենք մեր անունները փոխեցինք։ Ես դարձա՝ Մենդո, մայրս՝ Նադիա։ Իջանք աղբյուրի գլխին, տեսանք երկու թրքուհի կիներ, իբր մենք թուրք մուհաջիր ենք։ Բայց սրանք գլխի ընկան, որ մենք հայ ենք՝ բղավեցին։ Երկու երիտասարդ եկան խանչալներով, շնորհակալություն հայտնեցին աստուծուն, որ վերջապես առիթ ընծայվեց գյավուր սպանել, որ իրենց հոգին ջեննեթ գնա։ Մորս մերկացրին, վիզը պարան կապեցին։ Թուրք կանայք կանգնած նայում էին։ Մեկ էլ դրանց միջից մի կին, որը այդտեղի բեկի մայրն էր, եր—ի գութը շարժվեց, ձայն տվեց. «Ամբողջ քաղաքի հայերին սպանեցիք, հերիք չէ՞, գոնե սրանց խնայեցեք. մեղք են, սրանց սպանել պետք չէ»։ Մեզ չսպանեցին։ Էդ կինը մեզ տարավ իր տունը, հաց տվեց, կերանք։ Հետո ասաց. «Դուք այստեղ չեք կարող մնալ։ Մեր տղամարդիկ կգան ձեզ կսպանեն, գնացեք, ճամփին կհանդիպեք մի երկհարկանի շենք՝ երկաթյա դռներով, դա Հնչակյան կուսակցության ստեղծած արհեստանոցն է, որը բանակի համար կտավ է գործում։ Այնտեղ բոլորը հայ են, բայց՝ թրքացած հայ են»։ Մենք ճամփա ընկանք։ Այդ գիշեր մի ավերակ տան մեջ մնացինք։ Ունեցանք մի ընկեր, դա մի կատու էր, որ մեր սեղանին մասնակցեց։ Այդ տնեցիներին սպանել էին, տունը կողոպտել էին։ Առավոտյան շարունակեցինք մեր ճամփան։ Վերջապես գտանք այդ խորհրդավոր երկաթյա դռներով շենքը, որի դռները դժվարությամբ ու վախով բացեցին։ Նրանց մեծը Կարապետ Բալթայանն էր, ասաց. «Էս տղային վերցրեք, վաղը կմեծնա, վրեժ կլուծի»։ Այդ գործարանում մենք մնացինք։ Մայրս աշխատում էր, մաքուկ էր գործում։ Արդեն 1917 թիվն էր, ահավոր սով էր, քանի որ թուրք գաղթականներ —ս եկել էին սայլերով։ Այնքան ծանր էր մեր վիճակը, որ մայրս ինձ դրեց թուրքական որբանոց, Օսմանօղլիի որբանոցը, ուր որպես թուրք ես մնացի երկու ամիս։ Այդ որբանոցից մնացել են սարսափելի հիշողություններ։ Հաց չկար։ Միայն թութ էին ուտում, նա— հայերի լքված այգիների հասած մրգերը։ Քարայր էին գնում, որտեղ լցված էին անթաղ դիակներ, — մարդիկ կարող էին գալ ու նկարել։ Մեր որբանոցի թուրք տղաները գնում էին դիակների ոսկե ատամները հանելու։ Ինձ էլ տարան։ Ես գնացի, որ չկասկածեն, որ ես հայ եմ։ Մեզ հետ մի Իբրահիմ անունով տղա կար, դիակները շուռումուռ տալու ժամանակ «հայրի՜կ» ասաց, ուշագնաց ընկավ։ Նա գիշերը զառանցում էր հայերեն։ Պարզվեց, որ մալաթիացի հայ է՝ Աբրահամ անունով։ Հաջորդ օրը մեզ բաղնիք պիտի տանեին։ Ես մտածեցի, որ կարող է ինձ ստուգեն — տեսնեն, որ սյուննեթ եղած չեմ — զգան, որ ես մուսուլման չեմ՝ թողեցի ու փախա։ Զինադադարից հետո բացվեցին ամերիկյան, գերմանական, հայկական որբանոցներ։ Հայկական որբանոցում, ամեն առավոտ, որբանոցի դռան առաջ կանգնում էին սայլեր։ Սայլապանները քրդեր էին, շատ շահավետ գործ էին գտել։ Նրանք գնում էին թուրքերից, քրդերից հավաքում էին հայ որբերին, տանում էին որբանոցին ծախում։ Նույնիսկ սակարկում էին. տղա երեխաները թանկ էին, քան աղջիկները։ Ես այնտեղ քիչ մնացի։ Քանի որ ինձ տարան ամերիկյան որբանոց, որտեղ կյանքը ավելի լավ էր, բայց խիստ արգելված էր ազգային որ—է արտահայտություն։ Անընդհատ կրոնական երգեր, աղոթքներ պետք է կատարեինք ավետարանից։ Մի օր որբերից մեկը ընդհատեց այդ աղոթքը — արտասանեց. -Հայ եմ ես, Քաջ եմ ես, Քաջ Վարդանի Թոռն եմ ես։ Նրան հանեցին ամերիկյան որբանոցից։ Տարիներ անց, 1970 թվին, ես նրան հանդիպեցի Աբխազիայում։ 1918 թվի վերջին, որբանոցային տղաների մի մասին փոխադրեցին Սեբաստիա։ Ես — մայրս —ս գնացինք։ Այն հայերը, որոնք հրաշքով փրկվել էին ու վերադարձել, լցվել էին Մալաթիա։ Մի քանի հազար երեխաներ, հարսներ, աղջիկներ։ Մալաթիայում այն թուրքական որբանոցը, որ ես մնացի երեք ամիս, պատկանել է կաթոլիկ եկեղեցուն — նորից վերադարձրել էին կաթոլիկներին։ Ես այդ եկեղեցում առաջին անգամ լսեցի «Առավոտ լուսոն»։ Երգողների մեջ էր մեր որբանոցի տնօրենի կինը, որին ես չգիտեի, թե հայ է։ Այդ հայերի զգալի մասը Սեբաստիա էր հավաքվել, շուրջ տասնհինգ հազար հայ, որից հինգ-վեց հազարը հայ որբեր էին։ Ես այնտեղ երկար մնացի — «Լուսաբեր» դասագրքով սովորեցի հայերեն։ Ամառը աշխատում էի սրճարանի կոշկակարի մոտ, մինչ— 1922 թիվը։ Երբ Մուստաֆա Քեմալի զորքերը Իզմիրը վառեցին՝ բենզին, նավթ լցրին — եկեղեցիների մեջ լցված հայերին ու հույներին վառեցին, Սեբաստիայի բոլոր որբերին փոխադրեցին Հունաստան։ Այն որբերը, որոնք ծնող ունեին, ինչպես ես՝ մայր ունեի, ցուցակագրեցին ուրիշ հիսուն այլ որբերի հետ, հունվարի սառնամանիքին սայլերով բերին Սամսուն, որտեղ երկու մեծ նավ սպասում էր, որ մեզ տանի Հունաստան։ Մեկ նավը սեբաստացի որբերինն էր, մյուսը՝ հույն գաղթականներինը։ Մեզ բախտ վիճակվեց հունական գաղթականների նավը մտնել, որտեղ երկու հազարից ավելի գաղթականներ կային։ Ահավոր կեղտոտ էր։ Սկսվեց ժանտախտի համաճարակը։ Սկզբում մեռելներին թափում էին ծովը, հետո՝ արգելեցին։ Ոչ ոք մեզ չէր ընդունում։ Մերոնք պակասեցին, մնացինք ութ հարյուր հոգի։ Մեզ պատվաստեցին։ Երկու տակառ ջուրը թափում էին հատակին, — մենք պառկում էինք, որ լզենք։ Մի օր ես էլ տաքությունով պառկեցի։ Մահամերձ վիճակում մի ձայն լսեցի «Գառնի՜կ»։ Մեր հար—անուհին էր։ Ես ուժ չունեի, որ նստեմ։ Քառասուն օր, օրը երեք թուզ էինք ուտում միայն։ Պարզվեց, որ քարանթինան վերջացել է — հունական կղզիների մոտ ենք։ Մի հույն բարերար ձիթայուղով լոբի, զեյթուն — հաց էր ղրկել մեզ՝ իր կնոջ հոգեհանգստի համար։ Մեզ նավից իջեցրին։ Ախտահանեցին, լողացրին, հագցրին։ Մենք բոլորս գոչեցինք «զիթո՛ Հելադա» (կեցցե՛ Հունաստանը), որ իր ծանր օրերին հինգ հազար հայ որբերի ապաստան տվեց հունական կղզիներում։ Մեզ սկզբում տարան Բոնո քաղաքը։ Երկու-երեք ամիս ապրեցինք թափառական կյանքով։ Ես կորցրեցի իմ որբանոցի ընկերներին։ Գիշերը անցկացնում էի կայարանում, տակառի մեջ։ Առավոտյան մեկը վզիցս բռնեց, ասաց. «մա՜րդ է»։ Ինձ կերակրեցին, հետո գտա իմ ընկերներին։ Հետո մեզ տարան Էտիփսոս կղզին, որը տաք ջրերի առողջարանային վայր էր։ Ես այնտեղ մնացի մի քանի ամիս, կազդուրվեցի։ Մեզ տարան Խալքիտա։ Առաջին անգամ մեզ բաժանեցին դասագրքեր — Լ—ոն Էսաջանյանը՝ ար—մտահայ մի բանաստեղծ, որը եղեռնից մազապուրծ էր, բայց հոգեկան խանգարում էր ստացել, երեկոները բազկատարած կանգնում էր ծովեզերքին ու արտասանում, իսկ դասերի ընթացքում լաց էր լինում։ Առաջին անգամ ես սովորեցի «Կաթիլ մը մեղրը» ար—մտահայերեն տարբերակով։ Բայց այս կղզում ջուր չկար։ Հինգ հարյուր հոգի ծորակի գլխին պիտի կանգնեինք, որ գաղջ մի հեղուկ գա, մեզ հասնի։ Սկզբում դուրսն էինք քնում, բացօթյա պառկում, բացօթյա ուտում, ոտաբոբիկ, բլուզով, ուրիշ ոչինչ չունեինք։ Հետո մեզ տարան Օրոսֆոս կղզին։ Այնտեղ մնացի մեկ տարի։ Տնօրենը ամերիկացի էր, որը Լենինականի (այժմ՝ Գյումրի) պոլիգոններում էր եղել։ Մենք այնտեղ շատ բան սովորեցինք։ Բայց տնօրենը շատ դաժան էր։ Մի ողկույզ խաղող գողանալու համար երեսուն-քառասուն ճիպոտի հարված էր հասցնում։ Այնտեղ մեզ արհեստ էին սովորեցնում, ատաղձագործություն էինք սովորում, սխտոր էինք ցանում։ 1925-ի դեկտեմբերին մեզ լցրին մեքենաները — տեղափոխեցին Աթենք։ Գահընկեց արված թագավորի պալատում մեկ շաբաթ մնացինք՝ հայ — հույն որբերս իրար հետ։ Ես այնտեղ առաջին անգամ կինո տեսա։ Ես սկսեցի թերթերի մեջ հայտարարություն տալ. «Հոս որբ մը կա, անունը Գառնիկ Տեր-Ստեփանյան, մոր անունը՝ Ոսկեգյուլ, եթե գիտեք, լուր տվեք»։ Մի օր Պոլսից նամակ եկավ, բայց ես սննդի պակասից հավկուր էի ստացել։ Ինձ համար կարդացին նամակը, որտեղ մայրս գրում էր, որ ինքը ուրախ է ինձ գտնելով։ Դրանից հետո մեզ տեղափոխեցին Եգիպտոս՝ Կահիրե։ Արդեն մեզ չափահաս համարելով՝ բաժանեցին ածելիներ, որ սափրվենք, որպես տղամարդ, ու մեզ բաց թողեցին մարդկային օվկիանոսի հորձանքի մեջ, բայց դեռ իրենց հսկողության տակն էինք։ Կահիրեում մնացի հինգ տարի։ Այնտեղ աշխատեցի որպես գրաշար։ Աշխատակցել եմ Սովետական Հայաստանի համակիր «Ար—» թերթին։ Եվ, քանի որ ամենամաքուր ձեռագիրը Երվանդ Օտյանինն էր, ես նրա քրոնիկների գրաշարն էի — օրվա թերթոնը, որ ֆրանսերենից թարգմանում էր Մարկ Տվենի «Աղքատն ու իշխանը» ամեն օր շարում էի այդ երկուսը։ Երվանդ Օտյանը ահավոր հյուծված, քայքայված էր։ Նա եղել էր արաբական անապատներում, թուրքացել էր, Նուրի անունով անապատներում գոյատ—ել էր։ Ֆենիքս սրճարանում էր նստում, վիսկի էր խմում ու գրում։ Ավելի երկար ես աշխատեցի Վահան Թեքեյանի, Հովհաննես Հակոբյանի հետ, որը «Ար—»-ի խմբագիրն էր, որին հալածեցին — որպես համայնավար եկավ Հայաստան։ Հետո խմբագիր դարձավ Վահան Թեքեյանը, որը «Ար—» թերթին տվեց գեղարվեստական դիմագիծ, տպեց «Եթե Տերը կամենա» ստեղծագործությունը։ Նրա հակառակորդները աչքին մեկը կուրացրել էին։ Երբ մի օր ես գնացի, հնչեց հեռախոսը։ Նա ականջակալը վերցրեց, լսեց ու շատ հուզվեց։ Ես հարցրի. - Ի՞նչ պատահեց։ Նա պատասխանեց. - Ըսին, որ քո մյուս աչքդ ալ պիտի հանենք, եթե Հայաստանի պրոպագանդան ընես։ Այդ էր պատճառը, որ կիսատ մնաց «Եթե Տերը կամենա» ստեղծագործության տպագրությունը։ Թեքեյանական այդ հարաբերությունները չորս տարի ես վայելել եմ, որոնք ինձ համար մի յուրօրինակ դպրոց եղան։ Ես ծանոթացա մի շարք մտավորականների, դերասանների հետ։ Կահիրեում մոտ հազար որբ ու որբուհիներ կային։ Հարուստ ընտանիքները որդեգրում էին որբուհիներին — շատ լավ խնամում էին նրանց՝ առանց տարբերելու իրենց զավակներից։ Ակումբում հանդիպումներ էինք ունենում։ Այդ ընտանիքները գալիս էին։ Անձամբ տեսել եմ Արմենակ Շահմուրադյանին. լսել եմ «Մշո սոխակին», կենդանի մարդու երգը լսելը ուրիշ է, դա մի ամբողջ հոգեկան արժեք է։ Ես լսել եմ «Մոկաց Միրզան», «Կռունկը», «Կալի երգը» անձամբ նրա կատարմամբ։ Մեր որբանոցի տնօրենը խնդրեց նրան գալ, — նա չմերժեց։ Եկավ, լսեցինք նրան, հետո ասաց. «Իմ ազգի որբե՜ր, դուք պատմական Հայաստանի մեկ-մեկ ծաղիկներ եք, մեկ-մեկ կայծեր, որ եկել եք բուրգերի ստորոտը, այս անապատները։ Հայաստանի պտուղները ճաշակած երիտասարդներ, ձեր ապագան պե՛տք է լինի Հայաստանը»։ Գիշերը մինչ— ժամը երկուսը մնաց մեզ մոտ։ Այնուհետ— ես Կահիրեում առաջին անգամ տեսա Զարիֆյանին, տեսա նրա դերակատարությամբ Լ—ոն Շանթի «Հին աստվածները», «Կայսերը»։ Ահա այս մթնոլորտը ինձ համար եղավ դպրոց։ Հինգ տարի մնացի Եգիպտոսում։ Արդեն հայրս ռուսական բանակի հետ եկել էր Հայաստան — աշխատում էր կարի գործարանում որպես բանվոր։ Իսկ մայրս Պոլիսից եկել էր Հայաստան։ Հայրս դիմել էր ՀԱՄԽ-ին, որ ինձ բերել տա Հայաստան։ Ղրկեց հարցաթերթիկները։ 1930-ի հուլիսին եկա Աթենք։ Մի օր Ակրոպոլը տեսնելուց հետո ինձ կանչեցին սովետական դեսպանատուն — հանձնեցին սովետական անձնագիրը։ Աթենքից Բաթում նավ նստեցի — 1930 թվի սեպտեմբերին եկա Եր—ան։ Այն, ինչ կատարվեց 1915 թ. մեր ժողովրդի, մեր գերդաստանի հետ, որը հարյուրից ավելի էր — հազիվ տասնհինգ հոգի ազատվեց, ահավոր էր։ Իմ մոր կողմից բոլորը սպանվել են կամ ողջ-ողջ լցրել են փոսը։ Ասում են՝ հողը շարժվում էր նրանց վրա։ Եղեռնին զոհ գնացին նա— Ստեփանյանները, չորս հորաքույրներիս ընտանիքները։ Դա մի ամբողջ ողջակիզում էր։ Միշտ մտորում եմ, թե մենք կարո՞ղ ենք արդյոք մոռանալ, բայց մենք իրավունք չունենք մոռանալու, քանի որ մենք փոքր թիվ ենք։ Վրեժխնդրության կոչ չեմ անում, բայց ես չեմ կարող խորհուրդ տալ, որ մոռանանք։ Հայ ժողովուրդը չի կարող մոռանալ այն, ինչ տեսավ իր աչքերով։ Եվ ինչպես Ավետիս Ահարոնյանն* է ասել. «Այսքան չարիք եթե մոռանան մեր որդիք, թող ողջ աշխարհը հայուն կարդա նախատինք»։

• Ավետիս Ահարոնյան (1866, Իգդիրմավա - 1948, Փարիզ) - հասարակական, քաղաքական գործիչ, գրող:

96 (96). ԱՌԱՔԵԼ ՂԱԶԱՐԻ ԹԱԳՈՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1902 Թ., ԴԵՐæԱՆԻ ՉԸԽԸՆԼՈՑ Գ.) Մեր գյուղը Դերջանի Չըխընլոց գյուղն էր։ Այնտեղ ապրում էինք Հայրապետ, Դավիթ, Ղազար, Վարդան՝ չորս հորեղբայրներիս ընտանիքների հետ։ Մեր ամբողջ գերդաստանը քսաներկու հոգի էր։ Մեկ տեսակ ճաշ կեփվեր, — բոլորս իրար հետ ճաշի կնստեինք։ Մինչ— ջարդը մենք մեր գյուղում խաղաղ ապրում էինք ու աշխատում։ Ունեինք երկու հարյուր այծ ու ոչխար, որոնց հովիվը կտաներ արածացնելու։ Ունեինք մեկ ձի, վեց եզ, որոնց գլուխները բունջուխներով զարդարված էին, իսկ վիզերնեն՝ զանգակներ էին կախված։ Արորին — արաբային կլծեինք եզները։ Ունեինք մեղվի շատ փեթակներ։ Աշխարհի ամենալավ բերքը մեզ մոտ կստանայինք։ Ցորենը կանայք հավաքում էին, տղամարդիկ խուրձ էին կապում, հետո տանում էին կալ, կալսում էին։ Պետության հասանելիքը տալիս էինք, մնացածը մեր սեփականությունն էր։ Կաթը, մածունը, կարագը, ղավուրման անպակաս էին մեր տնից։ Մեր գյուղում երեք հարյուր տուն էր. բոլորը հայ էին։ Մեր գյուղի ետ—ը լեռ էր։ Մամախաթունը մեր գյուղից երկու ժամ հեռու էր։ Դաշտեր, գետեր ունեինք՝ մեջը ձուկեր կային։ Գիշերը կողովը ամրացնում էինք ջրի հոսանքի նեղ տեղը, առավոտյան մեջը լիքը ձկներ կուտակված կըլլային։ Ես իմ հորս ու մորս մեկ հատիկ զավակն էի։ Յոթը տարեկան դպրոց գացի, հազիվ այբ, բեն, գիմ սորվեցա, աղոթք սորվեցա։ Մեր եկեղեցին գետնափոր էր, իջնում էինք աստիճաններեն վար, մեջը նկարներ, պատերին խաչեր կային։ Հայրս մեռեր էր արդեն։ Օր մը քեռիս եկավ մամայիս ըսավ. «Պատրաստվիր, ուխտի պիտի երթանք, Մշո սուլթան Ս. Կարապետ»։ Այդ մեծ ուխտատեղի էր։ Հոն գալիս էին Սեբաստիայեն, Բաբերդեն, Դերջանեն, Ակնեն, Քեմախեն։ Ճամփան ցույց էին տալիս առաջնորդները։ Մեր գյուղից չորս օր էր ոտքով։ Քեռիս ինձի ու մամայիս նստեցրել էր ձիու վրա, ինքը ոտքով գալիս էր մեր կողքից։ Բարձրանում էինք լեռներ, իջնում էինք ձորեր, հետերնիս տանում էինք մատաղացու անասուններ, որոնց հատուկ ցուցակագրում էին։ Ս. Կարապետ ուխտավայրը քառասուն սենյակ ուներ վանքին մեջը։ Ս. Կարապետին գերեզմանը գմբեթին տակն էր. ով հիվանդ ուներ՝ բերում էր, որ առողջանա։ Առավոտյան վեր կացանք, տեսանք մեծ ղազանները դրված են, վառելիք փայտերը շարված։ Մատաղացուները եփվում են։ Ս. Կարապետը ցածր տեղ էր, շուրջ բոլորը բլուրներ են, ձորերի մեջ ջրեր, առվակներ էին հոսում։ Ամեն տեղ ընկույզի — այլ պտղատու ծառեր էին։ Մամաս ըսավ՝ այս գիշեր ինչ երազ տեսնաս, միտքդ պահե։ Ես տեսա, որ Հալեպ քաղաքին մեջն եմ — իմ խաղընկերներիս կորցրել եմ։ Մութ է։ Ես ընկել եմ մի տեղ։ Մեկը եկավ, ձեռքես բռնեց, ինձի լույս տեղ հանեց։ Ար— տեսա։ Այվազ քեռիս ըսավ. - Էս երեխան երազին մեջը Հալեպ քաղաքն է տեսել, խե՜ր ըլլա։ Ուխտավորներեն զատ թուրք — քյուրդ բնակիչները —ս հավաքվում էին, մատաղ ուտում մեզ հետ, մեզ հետ ուրախանում, երգում, պարում։ Ս. Կարապետին գերեզմանի վրա հիվանդներ էին բերում, որ բուժվեն։ Մենք հյուրընկալվեցինք մի հայու տանը։ Հետո վերադարձանք, եկանք մեր տունը։ Աշուն էր։ Դավիթ հորեղբայրս ուզում էր մեր երկու տարեկան ղոչին մորթել, մեկ էլ երկինքը մթնեց, ար—ը խավարեց։ Մեծ մարդիկ ըսին. «Աս լավ նշան չէ. աղետ պիտի լինի»։ 1914-ին մի առավոտ կանուխ մի խումբ ժանդարմներ եկան։ Հորեղբայրս ներս մտավ — իր տղա Հովհաննեսին ու ինձ խիստ պատվիրեց, որ դուրս չելլանք, դուրսը ժանդարմներ կան։ Ինքը ճրագը վառեց, իսը բռնեց իր երեսին, որ ս—նա ու մաշկը դեղնի։ Մանուկ աղան մեր գյուղապետն էր։ Ան ուներ մի գզիր։ Այդ գզիրը եկավ հորեղբորս ըսավ. - Ելի՛ր, Մանուկ աղան քեզ է կանչում։ Հորեղբայրս ըսավ տնքալով. - Ես հիվանդ եմ։ Գզիրը գնաց։ Եկավ մի ժանդարմ։ Ճրագը վառեց — հորեղբորս երեսը նայեց, բայց քանի որ հորեղբայրս մուխը պահել էր երեսին վրա, դեմքը հիվանդի տեսք էր ստացել, հորեղբորս թողեց անկողնին մեջ, ելավ գնաց։ Դրսում բոլոր գյուղի տղամարդիկ հավաքվեցին, գաղտնի ժողով գումարեցին — որոշեցին ինքնապաշտպանության դիմել։ Բայց գյուղապետը՝ Մանուկ աղան, ըսեր էր՝ չի կարելի։ Այնինչ, մերոնք արդեն լսել էին, որ Սարիղամիշից հայ աքսորականներ են գալիս — հերթը մեզ պիտի հասնի։ Տղամարդիկ մտածում էին փախչել, բայց գյուղը պաշարեցին։ Առավոտը ելանք, որ հովիվները ոչխարները պիտի արոտ տանին, բայց ժանդարմները գյուղը շրջապատել էին։ Առաջին հերթին ժանդարմները Մանուկ աղային բռնեցին, ձեռքերը ոտքերը կապկպած տարին ավերակ մի փայտաշեն տան մեջ, նրա չորս կողմը խոտ լցրին, վրան ալ նավթ լցրին ու վառեցին։ Գյուղին տերտերին ալ կանչեցին, որ նրա այրված ոսկորները հավաքի լաթի մը մեջ ու տանի թաղի։ Աս ձ—երով սարսափ էին առաջացնում ժողովրդին մեջ, առաջ գլխավորներին ոչնչացնելով։ Մյուս օրը առավոտ կանուխ նորեն պաշարեցին գյուղը։ Արդեն տղամարդկանցից շատերը փախել էին գյուղից, բայց մնացողներ դեռ շատ կային։ Իմ հորեղբայրները փախել էին։ Դավիթ հորեղբայրս փախել էր թուրքական բանակից, եկել էր գյուղ։ Ցերեկները գնում էր գյուղից դուրս, թաքնվում էր. խոտի դեզերի մեջ, գիշերը գալիս էր տուն՝ քնում։ Մեզ պաշարեցին, ըսին. «Հայդե՛, պատրաստվե՛ք, պիտի գնանք ավելի լավ տեղ»։ Ժանդարմների հետն ալ մի խումբ չերքեզներ կային պատրաստ, որ սկսեն մեզ թալանել։ Կեսօրին ժամը մեկն էր։ Երեք հարյուր տնեցիներիս հանեցին գյուղեն դուրս։ Ով դրամ ուներ՝ հետը վերցրեց։ Մեր գյուղեն մեկուկես ժամ հեռու Չամուռլու գյուղը կար, հորեղբորս աղջիկը՝ Սրբուհին, մինչ— հոն քայլում էր, բայց էլ չկարողացավ քայլել։ Մենք նրան թողինք, առաջ անցանք։ Հասանք մի մեծ գետի, ադ Մամախաթունի գետի խառնման տեղն էր։ Էդ գետեն անցանք։ Հայրապետ հորեղբայրս իր զավակները՝ Աղունը, Վարվառան տասնյոթ տարեկան, Մինասը՝ քսան տարեկան, Ստեփանը՝ տասնհինգ տարեկան էր։ Այնպես որ, հինգ հոգի նրանք էին։ Իսկ Դավիթ հորեղբայրս Շուշան անունով աղջիկ մը ուներ. Պայծառը նոր էր ամուսնացած, իսկ Սրբուհին մնաց պատին տակը։ Սահակ հորեղբորս երեխաները — կինը՝ յոթ հոգի էին։ Վարդան հորեղբայրս, Մարիամը, Զաբելը, Փիլիպոսը, Մայրենին, ես ու մամաս ալ։ Բոլորս տասնութ հոգով աքսոր էլանք։ Մեզի տարին, Մամախաթունի գետեն անցանք։ Մութը կոխել էր արդեն։ Մեկ էլ տեսանք՝ Դավիթ հորեղբայրս ու մի ժանդարմ գալիս են։ Եկան։ Հորեղբայրս ինձի սիրեց, համբուրեց։ Ժանդարմը զենքը ուսին կայնած է։ Մեզի քարավանին մեջեն դուրս հանեց։ Հորեղբայրս մորս ըսավ. «Թող Առաքելը հետս գա։ Ես կաշառել եմ աս ժանդարմին, պիտի փախիմ։ Ասի մեզի կփախցունե»։ Մամաս ինձի չտվեց։ Էդ գիշերը Դավիթ հորեղբորս վեց հոգինոց ընտանիքը փախավ դեպի Չամուռլու գյուղը։ Ճամփին մի ձայն կլսեն։ Կտեսնան՝ մեր Սրբուհին է։ Ծառին ճյուղերը կկտրեն, պատգարակ կշինեն, Սրբուհիին վրան կպառկեցնեն, հետերնին կտանին քյուրդ ծանոթ Ղազոյի տունը, որ հանգստանա։ Այնպես որ, բոլոր հորեղբայրներս փախան։ Գնացել են, տեսել են Սրբուհին ալ հոն է։ Հետո հորեղբայրներս կերթան Անդրանիկ զորավարին խումբը կմտնան։ Հետո Անդրանիկը բոլորին տարել է Էջմիածին, էդ ժամանակ արդեն Խորհրդային Միությունը հաստատված էր։ Երկու հորեղբայրներս Թիֆլիս կերթան, իսկ Դավիթ հորեղբայրս — տղան, որը խարբերդցի կին էր առել, գալիս հաստատվում են Կիրովականում (ներկայումս՝ Վանաձոր)։ Բայց քանի որ մեր ոսկիները թաղել էինք մեր փեթակներուն տակի թումբերուն մեջը, հորեղբայրս գնում է, որ ոսկիները բերի։ Գնացել է ու չի վերադարձել։ Էդ ժամանակ ես մի երազ տեսա, որ հորեղբորս գլխին այծի կոտոշ էր բուսեր։ Ես զգացի, որ նա փորձանքի մեջ է։ Անցեր է սահմանը — սպանել են։ Մենք՝ ես ու մայրս, մնացինք աքսորի ճամփաներում։ Մոտ քսան հոգի ենք։ Մամախաթունի գետի մոտից մեզ քայլելով տարին, Կոթերի կամուրջից անցանք, հասանք Դերսիմի լեռները, որտեղ քյուրդացած հայեր են։ Այնտեղ հայկական գյուղ մը կար՝ դատարկ էր։ Տուն մը մտանք, տեսանք մարդ մը անկողնին մեջը սպանված, որդնոտած պառկած է։ Տուները խարաբա մնացած էին։ Մենք վախեցանք, ետ դարձանք։ Մի քյուրդ իր թաշկինակին մեջը հաց պանիր ուներ։ Մամաս իրեն ոսկի տվավ, առավ ու կերանք։ Քանի օր բան չէինք կերել։ Մեր քարավանը վեց-յոթ հարյուր հոգի կին, երեխա էինք։ Տղամարդ չկար։ Հաջորդ օրը, յալլա՜, նորեն մեզ ստիպեցին քայլել։ Աղջիկներին, կիներին փախցնում էին, տանում, բռնաբարում էին, մեզ թալանում էին։ Մայրս ինձ աղջկա հագուստ էր հագցրել։ Ձեռքես բռնած տարավ առվակի մը մոտ՝ ջուր խմելու, տեսանք չորս-հինգ աղջիկներ կիսամերկ, սպանված ընկած։ Մենք սոված ենք, ծարավ, անտեր։ Օրերով քայլել ենք, ոտքերնիս ուռած, վիրավոր, արյուններուն մեջը։ Կիները, աղջիկները երեսներնին ցեխ էին քսում, որ իրենց չփախցնեն։ Հասանք Երզնկա։ Էնտեղ մի կամուրջ կար, անցանք, ճամփին եզերքը թուրքերը կայնած են, մեր վրայի հագուստները քաշում, հանում, տանում են։ Մեկն ալ իմ ձեռքես բռնեց, սկսավ քաշքշել։ Մայրս մյուս կողմեն կքաշե, չի ձգեր, որ ինձ տանի։ Չենք կրնար քայլել, հոգնած ենք։ Քայլած ժամանակնիս իրար ենք կորցնում, քանիսներին հենց քայլելու ժամանակ կացիններով սպանում էին, քանիսներին փախցուցին։ Մի հատ տերտեր կնկա հագուստ էր հագած, բայց մատնել էին, ժանդարմները բռնեցին նրան, ճամփին փշերը հավաքեցին, գլխին պսակ դրին, ականջներեն զանգակներ կախեցին, ոտքերուն տակն ալ փուշեր կապեցին, ըսին՝ դե հիմա պարիր։ Դմբլեկ զարկին, որ պարի։ Բայց նա հազիվ մի քանի քայլ ոտք գցեց ու մեռավ։ Էդ ժամանակ մի թուրք եկավ, ժողովուրդին ճեղքելով, սկսեց կացինով կոտորել ում որ պատահեր։ Յոթ օրեն հասանք։ Հորեղբորս կնկան գիրկը երեք տարեկան երեխան կար։ Ժանդարմ մը խլեց երեխային, գցեց գետը։ Բլուրի պես տեղ մը մեզի հավաքեցին, բերին ամեն մեկիս մի պզտիկ բուռ գարի բաժանեցին։ Մենք այնքան անոթի էինք, որ սկսանք ձիերու պես ուտել ադ գարին։ Չեմ ուզում հիշել աս բոլորը... Մեկ ալ տեսանք չորս - հինգ հազար հոգի նոր քարավան մը բերին Բաբերդի, Սեբաստիայի կողմերեն։ Մենք մինչ— հասանք Ակն այնքան շատցանք նոր գաղթականներով, որ դարձանք մոտ տասը հազար։ Ակնա բաղերի մեջ քարավան մը կար, որ լիքը կնիկ-երեխա էին, մեջները մի տղամարդ չկար։ Էնտեղ մեկ գիշեր մնացինք։ Մամաս իմ ձեռքը բռնել էր։ Մեզի հետ էր Վարդան հորեղբորս աղջիկը։ Անցանք գետը։ Գացինք, գյուղ մը կար։ Գացինք, որ հաց ուզենք։ Ճար չունենք։ Մեկ էլ երկու կնիկ եկան էս Վարդան հորեղբորս աղջկան քաշքշեցին ու տարան։ Մենք ալ լալով եկանք մերոնց մոտը։ Էնտեղ մի ամիս մնացինք։ Մի առավոտ ելանք, որ Փառանձեմը մեռեր է, ծծկեր երեխան ալ ծիծը բերանը մնացեր է։ Ձեռքերով փոս փորեցինք, երկուսին ալ թաղեցինք։ Գիշերները գալիս են, աղջիկներին փախցնում են, երեխեքին տանում են։ Ինչ որ անմարդկային է՝ անում են։ Տասնհինգ օր հոն մնացինք։ Հետո եկան ժանդարմները, մեզի մտրակներով ծեծելով կստիպեն. «Յալլա՜, ելե՛ք, քայլե՛ք»։ Ժանդարմները առջ—են, ետ—են, քովերեն, մեզի շրջապատած են, բայց իրենք ձիերի վրա են, իսկ մենք՝ ոտքով։ Ժողովուրդին տանում են։ Քյուրդ կիները հաց, ջուր են բերում, որ ծախեն, ժանդարմները չեն թողնում, որ մոտենանք։ Մայրս իր խրխային մեջը մի ոսկի ուներ պահած, գաղտնի տվավ մի կնոջ, ջուր առավ։ Ժանդարմները ժայռերից գլորում են, սպանում են, հաց չկա։ Չեն թողնում առնենք։ Եթե զավակը ճամփին մնա, մայրը չի կրնար վերցնել։ Գլխին զարկում են, որ չմոտենա իր մեռնող զավակին...: Էսպես մեզի հասցուցին Արաբկիր։ Մամաս ինձի շալակեց, քանի որ շատ հոգնած էի, — ոտքերս արյունոտվել էին։ Մի մարդ ու կնիկ ինձի մամայիս գիրկեն հափշտակեցին ու տարին։ Մամաս լաց է լինում, ես լսում եմ նրա լացի ձայնը։ Ես էլ եմ լաց լինում, բայց ո՞վ է լսողը։ Ինձի տարին իրենց տունը, մի երեխայի օրորոցին քովը, ձեռքս դրին օրորոցին վրա, որ օրորեմ։ Էդ գիշեր քնեցի էդտեղ։ Առավոտը շուտ արթնացա։ Տունեն կամաց դուրս ելա, ցանկապատեն ցատկեցի, բարակ ճամփով սկսա վազել։ Վազեցի մինչ— իջա ձորին մեջ, առու մը կհոսեր։ Ծառերուն մեջեն գացի, գացի, ծառերուն մեջեն դուրս ելա, տեսա՝ խանութներ կան։ Նայում եմ մարդկանց, ուզում եմ մամայիս գտնել։ Միտքես ամեն ինչ անցնում է։ Մեկ ալ տեսա մի խումբ կնիկներ՝ գլուխներնին փաթթված ետ նայեցին, տեսան ինձի, ես ալ տեսա, որ քեռուս կնիկն է։ Անոնք ինձի տարին մամայիս մոտը։ Տեսա՝ մամաս հիվանդ պառկած է։ Ինձի տեսավ, վրան քիչ մը հոգի եկավ։ Էնտեղ ալ տասնհինգ օր պահեցին։ Թույլ չեն տալիս, որ գնանք։ Հետո Արաբկիրեն դուրս եկանք։ Գացի՜նք, գացի՜նք։ Ճամփին ձմերուկ, հաց բան ծախում են, բայց մեզ չեն թողնում առնենք։ Մեզի բերին գետին եզերքը։ Ամեն իրիկուն մի դալալ է կանչում։ Էդ էլ մշեցի տերտեր է՝ մահմեդական է դարձել, մեզի քարոզ է կարդում, որ մենք ալ մահմեդական դառնանք. «Հե՜յ, ժողովուրդ, հայութենեն վա՜զ անցեք, մահմեդականություն ընդունեք, որ ապրե՛ք»։ Էդտեղից նավակներ եկան։ Ամեն մի նավակի մեջ քսան, երեսուն հոգի լցվում են։ Ամեն անգամ երկու նավակ է գալիս։ Երբ նավակը գալիս է, տերտերը ասում է. «Ով փող ունի, թող տա, թե չէ՝ ջուրը պիտի նետեն ձեզի»։ Արդեն մի քանիսին ալ ջուրը նետեցին, որ բոլորը տեսնան ու վախնան։ Արդեն աշուն է գալիս։ Մենք հասել ենք Եփրատ գետի ժայռերի վրա։ Մեզ բաժան-բաժան ըրին։ Էդ մահմեդական դարձած տերտերը կանչում է. «Սեբաստացինե՜ր, խարբերդցինե՜ր, մալաթիացինե՜ր, խումբ-խումբ առանձնացե՛ք»։ Էդ խմբերին տարին ուր՝ չգիտենք։ Մեզի բերին ծեծելով, ոմանց սպանելով, բերին Քոշին գյուղը, ուր հիսուն հայ ընտանիք կա եղեր։ Բայց դատարկ էր։ Մեզի բերին էդ գյուղի գերեզմանոցը, որ հոն մնանք։ Հոն ալ մի աղբյուր կար։ Քիչ մը անդին տեսանք քարայր մը կա, մեջը ադ գյուղի հայերուն լցրել են, գնդակահարել են, հետո ալ վառել են։ Ես տեսել եմ նրանց կմախքները քարայրին մեջը՝ իրար վրա դիզված։ Երկու օր վերջը մեզ ասին. «Յալլա՜, ելե՛ք, քայլե՛ք»։ Նեղ ճանապարհով մեզ ետ դարձրին մի հարթ տեղ։ Չորս կողմը խաղողի այգիներ։ Մեզ նստեցրին գետնին։ Մի կարպետ գցեցին գետնին։ Մեկը բոռաց. «Ժողովու՜րդ, ով ինչ ունի՝ զարդեղեն, թող իր ձեռքով բերի դնի էս կարպետին վրա»։ Ես չէի գիտեր, որ մայրս ոսկե գերդանլըխ — օղեր ունի եղեր թաշկինակին մեջը կապած։ Մեր ետ—ն ալ փշոտ չիչխանի թփեր են։ Մամայիս հետ գացինք։ Էդ թփերի տակը մամաս հողը փորեց, թաղեց էդ թաշկինակը ու ինձ ըսավ. - Եթե ողջ մնանք, էստեղ եմ թաղում, կհիշես։ Իսկ ժանդարմը դեռ կանչում էր. «Ով ինչ ունի թող բերի իր ձեռքովը էս կարպետին վրա դնի»։ Բոլորն իրենց ունեցվածքը տարին դրին, կարպետը լցվեց։ Մի նեղ անցք կազմեցին։ Չորս հոգի մի կողմը, չորս հոգի մյուս կողմը կեցան։ Մեզի մեկ-մեկ անց են կացնում ու վրանիս ստուգում են։ Մեկ ալ տեսանք՝ խումբ մը մարդիկ, ձեռքերնին կացիններով. դանակներով, կնիկները տոպրակներուն մեջը քարերով եկան մեզ վրա։ Ժանդարմները ետ քաշվեցին։ Անոնք՝ առաջ եկան։ Մեզի քշեցին ժայռի մի ծայրը՝ Եփրատ գետի եզերքը։ Ետ—ից զարնում են, գցում են Եփրատ գետը։ Էդտեղ անհաշիվ մարդ սպանվեց։ Մեկ էլ տեսա՝ գլուխս ճեղքվել է, աչքիս տակը ծակվել է։ Ես ընկած եմ, վրաս երեսուն-քառասուն հոգի կա ընկած, գլուխս միայն դուրսն է մնացել։ Ոտքս կոտրված է, ցավում է։ Աչքս արյուն է լցված, բայց դեռ տեսնում եմ։ Տեսա մի ծեր, մորուքով մարդ ու մի տղա ինձ են նայում, իսկույն աչքերս փակեցի, որ իբր թե մեռած եմ։ Անոնք մի քանիսին քաշեցին-քաշքշեցին, իմ վրայից հանեցին։ Մեկ ալ զգացի, որ ես ընկա ցած, բայց վարը գետին մեջը չեմ, այլ՝ ծառերի ճյուղերին վրան եմ ընկած։ Անոնց երթալեն վերջը, ելա, որ փախնեմ։ Չեմ կարողանում քայլել։ Քաշքրտվելով ոտքի ելա, ձեռքս կպավ ծառի մը ճյուղին, տեսա վարը՝ պարապ է՝ քարայր է։ Սողալով մտա մեջը։ Ընկած մնացեր եմ՝ ո՛չ քնած, ո՛չ արթուն։ Մղձավանջի մեջ ընկա, ինձի թվում է, որ ես մամայիս քովն եմ։ Մեկ ալ ուշքի եկա, տեսա երկու կին եկան։ Անոնց հագուստներն ալ արյունոտ են։ Ներս մտան քարայր։ Ես գետնին փռված եմ, զգում եմ, ցուրտ է։ Գիշերը անոնք ալ մնացին էդ քարայրին մեջը։ Առավոտյան ար—ը ծագեց։ Տեսանք թուրքերը եկան ձեռքերնին թուրերով, կացիններով, մահակներով։ Եկան էդ երկու կնիկների հագուստները վրաներից հանեցին։ Նրանք էլ մնացին մորե մերկ։ Ես ալ ընկած եմ գետնին՝ չորցած արյուններուն մեջը։ Հետո մի խումբ թուրքեր նորեն եկան։ Չգիտեմ էլ ինչ եղավ։ Ես ընկած եմ գետնին անզգա։ Ինձ թվում է՝ ձայներ են գալիս, կարծում եմ մայրս է, բայց դա միայն ինձ էր թվում։ Մութը կոխեց։ Էդ երկու կնիկները մորե մերկ նորեն եկան, վիրավոր, տկլոր, սոված։ Եր—ի հուսահատությունեն իրենց ձգեցին ձորը՝ հոն ալ գետն է հոսում, եր—ի խեղդվեցան, մեռան։ Առավոտյան լույսը բացվեց։ Ականջիս մի ձայն եկավ։ Հազիվ աչքիս մեկն է բացվում։ Նայեցի, տեսա հորեղբորս աղջիկը՝ Շուշանն է։ Տեսավ ինձի վիրավոր՝ արյուններուն մեջը, լաց եղավ ու կորավ։ Մեկ ալ տեսա մայրս եկավ։ Էդ աղջկան շռեցրեց, խմացրեց ինձ։ Տեսա՝ մորս խրխան ամբողջ արյուն է։ Ճակատի վրայի կաշին բացված է, ոսկորն է եր—ում։ Մայրս շորով կապեց ճակատը։ Շուշանին ալ մատներն էին վիրավորված։ Ան ինձմե երկու տարի մեծ էր։ Մայրս ինձի փաթթեց իր արյունոտ խրխային մեջը։ Մեկ ալ տեսանք՝ երկու քյուրդ եկան։ Մամայիս ըսին. - Եկեք ձեզի տանենք։ Մամաս ըսավ. - Մենք մեռած ենք արդեն։ - Քույրի՜կ, մենք ձեր հացը կերել ենք, - դուն մի ըսեր, դրանք քյուրդ բոշաներ են, որոնք գալիս էին մեր դռան առաջ ծառին տակը ապրում էին, մաղ էին հյուսում, ծախում։ Շաբաթներով հոն մնում էին ու հետո գնում։ Էդ բոշան ըսավ. - Քույրի՜կ, դուն մեզ չես կարող հիշել, բայց մենք քեզ կհիշենք։ Դուն մեզի հաց, կարագ, մածուն կբերեիր, որ մենք ուտենք։ Մենք չենք մոռցած քո ըրած լավությունները։ Մամայիս ձեռքը բռնեցին, ինձ ալ գրկեցին, Շուշանին ալ հետերնիս առին ուրիշ քարայր մը։ Էդ Եփրատին եզերքը, ծառերուն վրա մորթված ընկած մեռելներուն դիակները այնքան շատ էին, կարծես թաշկինակներ են փռված ծառերուն ճյուղերուն վրա։ Էդ բոշաները գացին մեզի համար հաց, ջուր բերին։ Կերանք, ուշքի եկանք։ Անոնց քովը լուցկի ալ կար, տվին մամայիս։ Մամաս ադ լուցկիով վառում էր իր արյունոտ շորերը — մոխիրը մեր վերքերուն վրա կդներ։ Այնպես որ, մեր կյանքը էդ քյուրդ բոշաները փրկեցին։

97 (97). ՏԻԳՐԱՆ ՄԻՐԻæԱՆԻ ՕՀԱՆՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1902 Թ., ԿԱՄԱԽ) Ծնվել եմ 1902 թվին Քեմախի Գոմիկ գյուղում։ Հայրս՝ Միրիջանը, մայրս՝ Հնազանդը իրենց չորս երեխաներով՝ երեքը տղա, մեկ աղջիկ, ապրում էին հանգիստ։ Ցորենը աճում էր, սելավը ջրում էր մեր այգին։ Ես մի տարի դպրոց եմ տեսել, տառերն եմ սովորել։ Մեր գյուղը զուտ հայություն էր, բայց երեք-չորս հարյուր մետրից հետո թուրքեր էին ապրում։ Ձորը բաժանում էր մեզ նրանցից։ Մենք վեր—ի մատուռը գնում էինք ուխտի։ Այդ վանքի կողքը փշատենի կար, ով գնում էր, մի շյուղ էր բերում։ Նախքան տեղահանությունը դեռ լուր չունեինք, քանի որ հաղորդակցության միջոցներ չկային։ Մի անգամ մի մեծ բանակ եկավ, ոչ թե զինվորների, այլ՝ ամբոխ էր՝ ուղտերով, ջորիներով, էշերով։ Դրանք եկան, լցվեցան մեր գյուղը, կալերում, դաշտերում, կտուրներին տեղավորվեցին, որպեսզի մերոնք կերակրեն իրենց։ Դրանք հազարի չափ գաղթականներ էին, նա— կենդանիներն ալ վրան։ Բոլորը սոված էին, ուտելիք չունեին, բան չունեին։ Էդ գաղթականներից մենք իմացանք, որ տեղահան են եղած։ Առաջին օրը կերակրեցինք։ Ձիերը, էշերը կոխկրտում, ավերում էին ամեն ինչ, փչացնում, ոտնատակ էին անում, բոստանները ոչնչացնում էին։ Վերջապես դրանք գնացին։ Արդեն մեզանից 18-60 տարեկանը զինակոչ էին տարել, մնացել էին կիները, պառավները — երեխաները։ Մորեղբորս էլ բանակ էին տարել։ Հայրս Պոլիս էր գնացել, էնտեղից Բուլղարիա էր անցել։ Մորքուրայրս՝ մորաքրոջս ամուսինն էլ բանակ էր գնացել։ Էնպես որ, գյուղը անտեր էր մնացել։ Մեր գյուղը 1914 թ. կեսերին տեղահան արեցին՝ պատճառաբանելով, որ ռուսական սահմանին մոտ ենք։ Եկան ծանուցում արեցին. «Վաղը պիտի տները թողնեք, պիտի երթաք»։ Կիները սկսեցին գիշերը պաշար պատրաստել, հաց, բաղարջ թխեցին, բուլղուր վերցրին հետները։ Մենք երեք երեխա էինք — մայրս։ Մեծը ես էի։ Ամեն մեկս մի տոպրակ վերցրինք։ Կենդանիներ չկային, քանի որ բոլոր կենդանիները արդեն թուրքերը տարել էին։ Հայրիկս Բուլղարիա էր, նամակագրությունը կտրվեց։ Մենք տեղահանվեցինք։ Հաջորդ օրը ճանապարհ ընկանք։ Մեր գյուղից մինչ— քաղաք ութ կիլոմետր էր։ Մեր ճանապարհին պետք է թուրքի գյուղերով անցնեինք, բայց մեզ չթողին, շրջանցեցինք։ Եվ մի քանի ժամվա ճանապարհը մի օր տ—եց։ Քարավանի մի ծայրը գյուղումն էր, մյուս ծայրը՝ հեռու։ Առաջին գիշերը մեզ հանգիստ տվին, նստեցինք մի տեղ ուտելու։ Նույնիսկ երկու թուրք ոստիկանների էլ հյուրասիրեցինք։ Գիշերը քնեցինք, բայց ծերունիները խորհրդակցում են, որ արթուն մնան, որ ջահել աղջիկներ կան։ Ոմանք արթուն պահակ կանգնեցին։ Հաջորդ օրը Մանուշկե գետի ուղղությամբ գնացինք։ Այդ գետի խառնարանում, քարքարոտ բարձունքի վրայից եր—ում էր ներք—ը։ Մեզ տարին մի տափաստան տեղ, որ հանգստանանք։ Քիչ-քիչ ժողովուրդը գալիս էր։ Երկնքից կրակ էր թափվում, ջուր չկա, կաթիլ-կաթիլ մի աղբյուրից ժողովուրդը ջուր էր բերում։ Բացատ էր։ Մեզ չէին թողնում, որ Եփրատի ջուրը խմենք։ Մեր Թոքատի տասներկու գյուղից երեք գյուղ չներկայացան։ Դրանք իրենց տները կրակի էին տվել ու սարն էին բարձրացել։ Թուրքի ժանդարմները քիչ էին։ Մենք հազար-հազար հինգ հարյուր հոգի էինք։ Մեր ճանապարհը շարունակեցինք մինչ— հոկտեմբերի վերջը։ Ճանապարհին ընկնողներ, մեռնողներ՝ շա՜տ, ոմանք ճահիճի ջրեր էին խմել, հիվանդացան ու մեռան։ Մեզ տափաստաններով էին տանում, իբր թե՝ գյուղացիները մեզ չկողոպտեն։ Մի օր եկան, հարձակվան մեզ վրա, ուզեցին մեր հարսին փախցնել՝ երեխան գիրկը։ Մեծ մայրս չթողեց, խփեցին գլխին, լեզուն կապվեց։ Քեռիս թուրքի բանակից փախստական էր, մեզ հետ էր գալիս։ Նա չհամբերեց, թուրքի գլխին մի հատ խփեց։ Նա մեռավ։ Տեղնուտեղը, սուս ու փուս թաղեցինք, ճանապարհը շարունակեցինք։ Գնում ենք գյուղի մոտով։ Ոմանք մոտեցան գյուղացիներին՝ պաշար գնելու։ Ժանդարմները չթողեցին, բայց տեսան, որ մենք փող ունենք։ Մի ժայռի մոտ հասանք։ æուր կար, մի քանի ուռենու — թթի ծառեր կային։ Այդ ծառերի վրա ոչ տեր— մնաց, ոչ մատղաշ շյուղ։ Մերոնք բոլորը սոված էին, սկսեցին ուտել։ Ամեն մի ընտանիք մի ապառաժ քարի տակ ծվարեց։ Մայրս էնտեղ մեռավ։ Քույրս մահացել էր արդեն։ Մենք նրանց երանի էինք տալիս, որովհետ— գաղթի ժամանակ ինչ որ մենք տեսանք, մահից ավելի վատ էր։ Հաջորդ առավոտ հայտնեցին, որ պիտի շարժվենք։ Ես մորս շիրիմի վրա դրված քարի վրա փորագրեցի «Պ. Ղ.» , այսինքն՝ Պայծառ Ղազարյան։ Մեզի տարին առաջ։ Ներք—ը կիրճ էր։ Էդտեղից հազիվ մի սայլ կանցներ։ Մեզ տարին լցրին այդ կիրճը։ Սկսվեց կոտորածը։ Ինչով կարող էին՝ երկաթով, դանակով, դաշույնով, սուրով։ Անչափահաս տղա, աղջիկ տարբերություն չկա՝ փախցնում են բոլորին։ Գյուղացիների խուժանը եկավ, սկսվեց կողոպուտը։ Կիրճի բերանը փակել էին, որ չփախչենք։ Վեր—ը ապառաժ էր։ Ներք—ում՝ կոտորում են մեզ։ Մեր տասնմեկ հոգիանոց ընտանիքից երեք հոգու՝ մորաքրոջս երկու աղջիկներին — ամուջայիս կնոջը փախցրին, մորեմերկ մերկացրին։ Իմ մորեղբայրը, որ թուրքի բանակից փախել էր, կանացի շորերով էր, ըսավ. «Էլ չեմ կարող համբերել»։ Կնիկի շորերը վրայեն հանեց, մնաց տակի շորերով, երկու թուրքի սպանեց, նետվեց կիրճից ներք—, բայց հետո քարերով իրեն սպանել էին։ Արդեն երեք հոգու առ—անգել էին, մնացել էինք ութը հոգի։ Ամբողջ մեր շրջապատը դիակներ էին։ Վիրավոր մահամերձները ջուր էին ուզում, բայց տվող չկար։ Քանի որ ջուրը ութ կիլոմետր հեռու էր։ Դիակներուն վրայեն անցնելով, մենք նայում ենք, թե ծանոթ մարդ կգտնենք։ Մորաքույրս ընկավ մի աղջկա վրա, լաց է լինում։ Դու մի ասա իր աղջիկն է։ Մազերը պոկում է, կուրծքը պատռում է։ Քեռակինս ասաց. «Սա մեր աղջիկը չէ, քանի որ մեր աղջկա մազերը ս— էին ու երեսին խալ ուներ»։ Նոր մորաքույրս հիշում է, որ դա իր աղջիկը չէ։ Վեր կացավ։ Սկսեցինք քայլել։ Ինը գյուղ կոտորել են։ Մնացել ենք չորս հարյուր հոգի։ Եկանք, հասանք աղբյուրի մոտ, ուզում ենք ջուր տանել էդ վիրավորներին, բայց արդեն հեռու ենք։ Ես հիշեցի, թե ինչպես մի ողջ կնոջ մատն էին կտրում, որ մատանին դուրս գար մատից։ Ականջիս դեռ լսում եմ վիրավորների նվոցը՝ ջու՜ր, ջու՜ր։ Մենք մորեմերկ ենք, արյունների մեջ։ Մենք սոված ենք, ուտելիք չկա։ Ետ գնացի, մամայիս գերեզմանի քարը գտա, սկսա լալ. «Մամա՜, վե՛ր կաց, մեզի ալ տեղ տուր, քովդ գանք» բայց՝ ձայն չկա։ Մեկ ալ տեսա՝ մի հատ թրքուհի եկավ ջուր վերցնելու։ Ես սկսա նրա հետ խոսակցիլ։ Մի քիչ կաթ, մածուն եմ ուզում։ Բերեց փիլավ, մածուն՝ չադրայի տակը պահած։ Էնտեղ ծանոթ թուրքերը դուրս եկան, որոնք մեր պապերի հետ ծանոթ են եղել, հայրս դրանց տղաներին ատաղձագործություն է սովորեցրել։ Ծանոթ թուրքերը ինձ առան պահեցին։ Բայց հետո, երբ ռուսական զորքը մինչ— Քեմախ հասավ, ես էլ թուրքերի հետ աքսորվեցի, եկանք մինչ— Սեբաստիա։ Էդ թուրքը, որ ինձ տանում էր իրենց հետ, ուզում էր ինձնից ազատվել՝ կրակեց ինձ վրա, ոտս վիրավորեց։ Ես Դերջանից կաղալով գալիս եմ, որ միանամ ռուսական զորքին։ Մի թուրքի կին ինձ մեղքացավ, վերցրեց խնամեց։ Դրա ամուսինը չավուշների պետն էր։ Հաջորդ օրը թնդանոթի ձայներ լսեցինք։ Ես թուրքերից բաժանվեցի, ետ մնացի, քարերի տակ թաքնվեցի։ Տեսա մի պահակ գալիս է, մեկ՝ առաջ է գնում, մեկ՝ ետ է նայում։ Ես քարի ետ—ից դուրս եկա։ Արդեն գիշեր էր։ Էդ մարդը ասաց. - Օղլու՜մ, արի՛ գնանք մեր տունը։ Գիշերով եկանք էդ մարդի տունը։ Նա երկու երեխա ուներ։ Ամբողջ ձմեռը ինձ պահեց։ Ես նախիր էի արածացնում։ Ամառ եկավ։ Արդեն 1916 թիվն էր։ Մի օր երկրաշարժ եղավ, ոտքերնուս տակը հողը ակոս-ակոս եղավ։ Գնացի մեր Ենիչեյ գյուղը, տեսա գյուղը չկա Ալիս գետի ակին։ Ես մերկ եմ, ոտս բոբիկ, շոր չկա վրաս։ Մի թուրք զինվոր ինձ վերցրեց ձիու վրա, տարավ իրենց զինվորական հավաքատեղին։ Էնտեղ վիրավորներ էին բերում։ Ինձ առին, վիրավորների հետ դրին, հասանք Սվազ։ Ինձ հանձնեցին թուրքական որբանոց։ Ընտանիքիս հետ կապը կորցրած, մնացի չորս տարի թուրքական որբանոցը։ Ոչ ոք չգիտեր, որ ես հայ եմ։ Հետո մինչ— 1922 թիվը ամերիկյան որբանոցը մնացի։ Երբ Քեմալը եկավ, Սամսունեն Հունաստան եկա, Սալոնիկից Ռումինիա եկա։ Հարց ու փորձ արի։ Գտա հորս։ Հայրս երկրորդ անգամ ամուսնացել էր ուրիշ կնոջ հետ։ 1928-34 թթ. Ռումինիայում Կանաչ շապիկավորներ դուրս եկան։ Դրանք հետապնդում էին օտարներին՝ հրեաներին։ Ես Շահումյան ակումբի անդամ էի, նա— ՀՕԿ-ի անդամ եղա։ 1946-ին Ռումինիայից եկանք Հայաստան։ Ամուսնացա, երեք տղա, երկու աղջիկ ունեցանք, նահատակ քույրերիս — եղբայրներիս անունները դրեցի։ Ես ցանկանում եմ, որ ինչ ես տեսել եմ, իմ թոռները չտեսնեն։ Բայց դժբախտաբար տեսնում ենք նույնը։ Ինչ մեղք ենք գործել, ում ենք վատություն արել։ Ընդամենը մեր իրավունքն ենք պահանջում, որ Արցախը մեզ տան։ Երկրաշարժն էլ վրան եկավ։ Իմ անցյալը իմ անցյալը չէ միայն, այլ նա— իմ ժողովրդի անցյալն է։

98 (98). ԱՆՆԻԿ ՄԱՐԻԿՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1892 Թ., ԹՈԽԱԹ) Մինչ— 1915 թ. Թոխաթում էինք ապրում։ Տուն, տեղ, այգի, ծառ, ծառաստան ունեինք։ Բայց թուրքերը եկան, մեզ տեղահանեցին։ Նախ՝ բոլոր տղամարդկանց հավաքեցին, տարին սպանեցին։ Մեր ունեցած–չունեցածին եկան, տիրացան։ Ես երեք պզտիկ երեխայով մինչ— Դեր Զորի անապատները քաշկռտվեցա։ Անոթի՜, ծարա՜վ, տաք ար—ի տակ։ Ամեն օր հիվանդությունեն հարյուրներով մարդիկ էին մեռնում։ Մեզնից խումբ–խումբ կհավաքեին, կտանեին ձորի մեջը, բալթայով կմեռցնեին։ Քրոջս ալ իր երկու զավակներով տարին, սպանեցին ու փոսի մը մեջ նետեցին, բայց քույրս վիրավորված է եղած, իր զավակներուն — ուրիշ դիակներուն տակեն սողալո՜վ–սողալո՜վ եկած, մեզի գտած է։ Ալ չգիտեինք՝ ուրախանա՞նք, որ քրոջս գտանք, թե՞ լանք, որ երկու զավակներուն կորցրեցինք… Երեք տարի քրոջս — զավակներուս հետ Դեր Զորում քարայրի մը մեջ ապրեցանք, որ գոնե իմ երեք ձագուկներուս ձեռք չիտան։ Աստուծմե էր, որ հետս թել–ասեղ առած էի, թուրք զաբիթներուն կնիկներուն՝ հանըմներուն համար ասեղնագործություն կընեի, հագուստ կկարեի, որ ապրեինք։ Հետո՝ հետո արաբ մարդու մը ձեռագործ տվեցի, ան մեզի արաբայի մեջ դրավ, Պոլիս հասցուց, Պոլիսեն ալ անգլիական զրահանավով Եգիպտոս գացինք։ 1947 թվին Հայաստան էկանք։ Բայց 1949–ին մեզի աքսորեցին Ալթայսկի կրայ*…

• Իմա՝ Ալթայի երկրամաս, որի սառցակալած տափաստաններն էին աքսորում ստալինյան կարգերի համար անբաղձալի քաղաքացիներին։

99 (99). ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՊՈՂՈՍԻ ԳԻՆՈՍՅԱՆԻ ՊԱՏՄԱԾԸ (ԾՆՎ. 1902 Թ., ԱՐԱԲԿԻՐ) Հայրս՝ Պողոսը, 1908–ին երեք երեխաներիս մոր խնամքին թողնելով՝ փախել էր Ֆիլադելֆիա, քանի որ հայերի վիճակը մխիթարական չէր։ Արաբկիրը Անատոլուի Մամուրեթ էլ Ազիզի Խարբութ (Խարբերդ) նահանգի մեջ մի փոքր գյուղաքաղաք էր։ Թուրք մուսուլմանները բաժանվում էին երկու մասի՝ շիա — սյունի. մեծ մասին ղզըլբաշ էին ասում։ Այն հայերը, որոնք կոտորածից մի կերպ խույս տված էին, եկած ապստանած էին այստեղ։ Արաբկիրը հիանալի օդով, բարեբեր կանաչների մեջ թաղված, պտղատու ծառերով առատ էր։ Ամեն տուն իր տան շրջապատով, առանձին տափարակ տանիքներով։ Կապույտ քար կոչվող քիչ մը ցեմենտի հատկություն ունեցող կավ մըն էր, որը գերանները զերծ էր պահում խոնավությունեն։ Տների կտուրները լողքարով՝ կապույտ հողով, ամրացնում էին։ Հայերը մեծ մասամբ հացագործ էին կամ արհեստավոր։ Բամբակի թելից գունավոր գլխաշորեր էին գործում։ Ոչ մի թուրք արհեստավոր չկար։ Հայերը նա— պղնձագործ էին, կլայեգործ, բրուտագործ, անուշագործ։ Արաբկիրը չորս եկեղեցի ունեցած է, բայց 1896–ի կոտորածին թուրքերը ավերել էին։ Միայն մայր եկեղեցին կիսափուլ մնացեր էր, որը հետո նորոգեցին։ Մեր սովորությունով, մահը երեք օր սուգ կպահեինք։ Բարեկամները կհոգային — դրացիները կսպասարկեին սուրճի կամ հոգոցի ծախսերը։ Տերը ս—եր հագած, գիշեր–ցերեկ քովը մխիթարող մը կունենար։ Հարսանիքը նույնպես երեք օր կտ—եր։ Զույգերու իրար սիրելը հազվագյուտ էր։ Տղային կողմը աղջիկ կգտնար։ Կհիշեմ, Միհրան Սվազլը անունով հռետոր մը կար։ Միսաք աղային տունը հարգանքով ընդունեցին, սեղան դրին, ճաշեցին։ Մարդիկ հավաքվեցին, ես ալ գացի։ Լավ խոսում էր։ Բոլորը ծափահարում էին։ Ես փոքր էի, շատ բան չէի հասկանում, տասնչորս տարեկան էի, միայն մի բան միտքս է, ըսավ. «Ծակ տեսնեն՝ մուկ կըլլան, ջուր տեսնեն՝ ձուկ կըլլան»։ Երկու թուրք ոստիկաններ եկան. պարոն Միհրան Սվազլն շուտ ներսի աստիճաններից վար իջավ — վարի դռնից անհետացավ։ Ոստիկանները ներս մտան հարցուցին, սեղան հրամցուցինք, ըսինք՝ այդ մարդը հոս չի եկեր։ Տեսան, որ սեղանին իրենց փնտրածը չկա՝ գնացին։ Արդեն 1912–14–ին մեր դպրոցները փակեցին։ Հանկարծ պայթեցավ Առաջին համաշխարհային պատերազմը։ Թուրքիան ալ զորաշարժ հայտարարեց Գերմանիո կողքին, տասնութ–քառասունհինգ տարեկանը զենքի տակ առավ՝ համաձայնականներու դեմ կռվելու։ Մեր ընտիր երիտասարդներուն ալ տարավ, որ կռվին ռուսներուն դեմ։ Անոնց մեջ էր նա— իմ քեռին։ Գյուղը տխրության մեջ մնաց — կսգար իր ս— ճակատագիրը։ Ատկից քիչ հետո նորեն եկան — սկսան խուզարկություն զենքի, այլ—այլ գրքերու։ Երբ որ մարդ մը հանդիպեր, կստիպեին՝ «զենքդ տուր»։ Ան ալ կըսեր. «զենք չունիմ», այն ժամանակ զորքը կատղած՝ մարդուն վրա կհասներ — անխղճաբար կծեծեր, մինչ— որ մարդը զենք մը կգտնար, կհանձներ։ Այսպես չորս–հինգ անգամ գյուղը խուզարկեցին — գրեթե զենք չթողուցին, ամբողջը հավաքեցին ու տարին։ Ասկե վերջ սկսան տասնինը–երեսուն տարեկանները նորեն զորք կանչել։ Ասոնք ալ հավաքեցին ու տարին։ Ասոնց մեջն ալ հորքրանցս Սարգիսը կար։ Ատկից քանի մը ամիս վերջը սկսեցին ահռելի աքսորանքը։ Մնացած էրիկ մարդիկները — տասնվեց–տասնյոթ տարեկան տղաքը տարին — մի քանի օր բանտը պահելեն ետք՝ սպանեցին։ Ճիշտ ան ժամանակին էր, որ գյուղը ս— հագած կսգար, գյուղի երեսը ոչ մի ուրախություն չկար։ Ասոնք ալ ըլլալէ վերջ՝ եկավ ան ահռելի ու սոսկալի ժամանակը, երբ այլ—ս գյուղը պիտի աքսորի էլլար։ Որչա՜փ սոսկալի էր։ Զորքերը լցված էին գյուղին մեջ — այսպես կպոռային. «Հայդէ՜, չըքը՛ն սէվքիաթէ» (Դե՛, վեր կացեք տեղահանության), — երբ ժողովուրդը կլսեր այդ ազդու հրամանը, ամեն մարդ կսարսռար, կարծես թե մի նիզակ էր, որ կխրվեր մեր սիրտը։ Ա՜խ, հայրիկս ինչ լավ էր, որ գացած էր։ Վերջապես ամեն մարդ իր պատրաստությունը տեսավ, գլուխ ծռած գառնուկներու պես անցան բարբարոս զորքերուն առջ—ը, որոնք տարին մեզ մահվան գիրկը՝ Մալաթիո ճամփան։ Ես ալ մեջերնին էի, մորս, քրոջս — եղբորս հետ գնացինք մինչ— Մալաթիայի մոտը, չորս ժամ անդին։ Այդտեղ ինձի պես պզտիկները զատեցին, որպեսզի Մալաթիա տանին, իբր— թե հոն որբանոց ունեին, — բաժնեցին զիս մորմես, քրոջմես — եղբորմես։ Տարին Մալաթիա, իսկ անոնց Մալաթիո հարավային կողմը քշեցին։ Այն ատեն որբությունը տիրեց վրաս, մորս, քրոջս — եղբորս համար գիշեր–ցերեկ հանգիստ չունեի։ Ադկից վերջն ալ անոնցմե լուր չառի, թե ի՞նչ եղան։ Ես Մալաթիո մեջ մնացի։ Ինձի հետ կային ուրիշ պզտիկներ ալ, ամբողջս հազար հոգի կկազմեինք։ Կուգային, քանի մը օրը անգամ մը կզատեին մեզ ու կտանեին, կսպաննեին, ոմանց ջուրը կթափեին — ոմանք ալ քյուրդերուն մեջ կցրվեին։ Այսպիսով հազար հոգիեն հարյուր քսան հոգի մնացինք։ Երբ կուգային մեզի տանելու, ես անմիջապես կփախչեի պարտեզները, կպահվեի, զինվորները կուգային կփնտրեին, բայց չէին կրնար ինձ գտնալ։ Երբ որ կերթային, ես պահված տեղես դուրս կելլեի։ Այսպես քսան անգամ սուրին բերանեն փախա — վերջապես տեսա, որ այլ—ս օգուտ չըներ փախչիլը։ Արդեն հարյուր քսան հոգի էինք մնացեր։ Այս մնացածներս ալ մաս մը պիտի սպաննեին, մաս մըն ալ պիտի թրքացնեին։ Տեսա որ օգուտ չկա, ելա եկա Մալաթիո շուկան, արաբաջի մը բռնեցի, որ զիս գիշերով Խարբերդ փախցնե։ Ան ալ համաձայնեցավ, — ես երկու ոսկի խոսք տվի։ Մարդը զիս գիշերով առավ — երեք օրեն Խարբերդ բերավ։ Եկա քաղաք։ Մստըր Րիկզեն երկու ոսկի առի — արաբաջիին տվի, արաբաջին գնաց։ Քաղաքը մաս մը գյուղացիներեն կային, որոնք Էրզրումի Մեհմեդ բեյին շնորհիվ ազատված էին։ Մեր Թորիկանց Օհան ամուին հարսը՝ Թորիկան կինը հոն էր, եկավ — զիս անմիջապես իր քովը տարավ ու պահեց, իմ դրամը մստըր Րիկզը կուտար։ Խարբերդի մեջ տասնչորս ամիս մնալե հետո մեր Եվային հետ, իր դրամով եկա Դերսիմ։ Երեք օր Դերսիմ մնալե ետք՝ եկա Երզնկա։ Ամիսուկես Երզնկայի որբանոցը մնալե վերջ՝ 1917 թվին եկա Էրզրում՝ Կարին։ Հետո Սեբաստիա գացի։ Հետո Ֆրանսա գացի, Լիոնում ՀՕԿ–ի անդամ դարձա։ Լիոնաբնակ արաբկիրցիների հայրենակցական միություն կազմեցինք։ Պետությունը ճանչցավ, հաստատեց։ Անդամավճարներու — փոքր հանդեսներուն հասույթները Ամերիկա՝ Արաբկիրի կեդրոնական վարչությանը ղրկեցինք։ Հայաստանի մեջ Նոր Արաբկիր թաղամասին մեջ հողմաս առինք, առաջին շենքի հիմքը դրինք. արծաթյա տախտակի վրա գրված էր Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարի ստորագրությունը։ 1925–ին հին Արաբկիրից ներգաղթողներին աշխատանքով ապահովելու համար տրիկոտաժի «Կարմիր ջուլհակ», հետո ալ՝ «Քիմիական մաքրման գործարան» հիմնադրվեց։ Ես ալ Հայաստան եկա։ æուլհակի գործիքներս ծախեցի, տուն շինեցի։