The Armenian Genocide: Testimonies of the Eye-Witness Survivors - Summary

<- The Armenian Genocide: Testimonies of the Eye-Witness Survivors

SUMMARY - AUTHOR - BIBLIOGRAPHY THE ARMENIAN GENOCIDE TESTIMONIES OF THE EYE-WITNESS SURVIVORS VERJINE SVAZLIAN

(Summary)

During the past years, interest toward the fatal events of the Armenian Genocide has grown, especially when Turkish historiographers obstinately tried to distort the true historical facts. In this respect, the popular songs and memoirs created under the immediate impression of the said events are, besides the official published documents, of an exceptional historico-cognitive value; in spite of their importance, however, they had almost not been recorded and studied until recently.

As a result of the Genocide of the Armenians in 1915, the deportation from Cilicia (1921) and the disaster of Izmir (1922), more than 1.5 million Western Armenians were exterminated, while those who were rescued and miraculously survived, remained homeless and deprived of their motherland; they were compelled to migrate and to settle in different countries of the world, creating the Armenian Diaspora as a historical reality.

After long wanderings, many of the eye-witness survivors of these tragic events have been repatriated to the Motherland from Constantinople, the Balkan countries, Greece, France, Syria, Lebanon, Iraq, Egypt and settled in newly-built localities symbolizing their former native cradles.

The present collection includes oral memoirs and folk songs of historical character (in Armenian and Turkish languages), which we have inscribed since 1956 in Armenia and partly in the Diaspora; they have been narrated and sung by Armenian repatriates, representatives of the senior generation of eye-witnesses, miraculously saved from the Genocide and deported from 70 localities of Western Armenia, Cilicia and Anatolia.

These factual documents truthfully depict the mobilization, the arm-collection, the mass exile, massacre and slaughter organized by the government of Young Turks, as well as the heroic self-defensive battles of Van, Sassoun, Moush, Shatakh, Shapin-Garahissar, Moussa Dagh, Urfa and later (1920-1921), of Ayntap and Hadjn.

Although the Turkish autocracy cruelly suppressed the heroic resistance started in various localities, nevertheless, the fearless Armenian heroes, who fought for their elementary human rights and for the physical survival of their nation, recorded brilliant pages in the history of the national-liberation struggle of the Armenian people.

In the process of recording the materials, we have tried to be faithful to the oral speech of our 550 narrators and to the specific dialect of their language. Some interpretations are given by special footnotes.

Besides the memoirs and songs, the collection includes also a historico-scientific introduction, where, along with the historical events, we have analysed the recorded oral folk materials (600 units), the original texts and notes of which are kept as a special fund (Verjinռ Svazlian Fund) in the archives of the Museum-Institute of the Armenian Genocide of the National Academy of Sciences of the Republic of Armenia.

The collection is provided with a glossary of foreign words and dialects, footnotes, historical map, songs accompanied by musical notes, information about the narrators and their photographs. The present oral testimonies, which have been inscribed (written down, audio- and video-recorded) word by word, fragment by fragment in the course of 45 years, are, by reason of their originality and historical value, unique factological and documental evidences reflecting, in a simple folk language, the tragic events of the Armenian Genocide.

LE GENOCIDE DES ARMENIENS TEMOIGNAGE DES SURVIVANTS VERJINE SVAZLIAN

(Resume)

Ces derniՌres annռes le problՌme du Gռnocide des Armռniens devient de plus en plus actuel, car l'historiographie turque altՌre obstinռment les faits historiques dignes de foi. Dans cette optique, outre les documents officiels publiռs, une grande valeur historique et factologique s'attache aux chants folkloriques et commռmoratifs, composռs sous l'impression immռdiate des ռvռnements mentionnռs, qui n'ont jamais encore ռtռ enregistrռs ni ռtudiռs.

AprՌs le Gռnocide de 1915, la dռsertation de la Cilicie par les Armռniens (1921) et la catastrophe de Smyrne (1922), lorsqu'on compte plus de 1.5 millions de victimes parmi les Armռniens d'Armռnie Occidentale, de Cilicie et d'Anatolie, ceux qui ռchappent par miracle au massacre, restռs sans abri et sans patrie, sont contraints Ո se disperser Ո travers le monde en crռant la Diaspora Armռnienne en tant que phռnomՌne historique.

AprՌs de longues errances, ayant trouvռ asile Ո Constantinople, en GrՌce, en France, en Syrie, au Liban, en Iraq, en Egypte, dans les pays Balkaniques et ailleurs, nombre de ces Armռniens se rapatrient ensuite en Armռnie Soviռtique et s'installent dans les localitռs nouvellement construites qui portent le nom de leur pays d'origine.

Le prռsent recueil inclut les rռcits commռmoratifs oraux et les chants folkloriques de caractՌre historique de 70 localitռs (en armռnien et en turc), composռs par les Armռniens dռportռs d'Armռnie Occidentale, d'Armռnie Cilicienne et des provinces peuplռes d'Armռniens d'Anatolie, reprռsentants de la gռnռration aՏnռe des rapatriռs, tռmoins oculaires sauvռs par miracle du Gռnocide, que nous avons enregistrռs Ո partir de 1956 en Armռnie et partiellement dans la Diaspora.

Ces documents factologiques sont des tռmoignages authentiques des recrutements de soldats, des rassemblements militaires, des dռportations en masse et des massacres organisռs par les gouvernments des Jeunes Turcs, ainsi que des hռroտques batailles d'autodռfense livrռes en ces jours tragiques par les Armռniens de Van, Sassoun, Mouch, Chatakh, Chapin-Garahissar, Moussa Dagh, Ourfa et d'autres lieux, de mՍme que plus tard (1920-1921) par ceux d'Ayntap et de Hadjen.

Bien que ces mouvements de libռration nationale aient ռtռ ռcrasռs par l'autocratie turque, les courageux hռros ayant combattu pour les droits ռlռmentaires de l'homme et l'existence physique de la nation ont brillռ d'un ռclat sans pareil dans l'histoire de la lutte de libռration nationale du peuple armռnien. En enregistrant ces sujets, nous avons tՉchռ de rester fidՌle au langage oral de nos 550 narrateurs et Ո ses particularitռs linguistiques et dialectales; les renseignements indispensables sont donnռs en annotations.

Outre les sujets ethnographiques, le recueil inclut une introduction scientifique oք, parallՌlement aux ռvռnements historiques, les sujets folkloriques oraux (600 unitռs) enregistrռs sont analysռs. Les originaux et leurs enregistrements sont conservռs aux Archives du Musռe-Institut du Gռnocide des Armռniens de l'Acadռmie Nationale des Sciences d'Armռnie, fonds Verjinռ Svazlian.

Le recueil est muni d'un glossaire de mots dialectaux et ռtrangers, de commentaires, une carte historique, de notations des chants, de renseignements sur les tռmoins oculaires sauvռs par miracle du Gռnocide et de leurs photographies.

Les mռmoires enregistrռs (par ռcrit, ainsi que sur cassettes audio et vidռo) au cours de 45 annռes, mot par mot, phrase par phrase, et prռsentռs dans ce recueil sont d'une originalitռ et d'une valeur historique telles qu'ils en deviennent des tռmoignages factologiques et documentaires dignes de foi, exprimant en simple langage populaire les ռvռnements du Gռnocide des Armռniens.

թժծԿՃԼԺ ԸՀԾշծ հԹԼԺժՁժխՆհՁԹԸ ԿճժԹԼԺՃժԹ ԹժՀԻԼծժ հԹԸիխշծ

(Հպջ՚Վպ)

հ չՏՊՈՎՌ ոՏսպպ ՈՍՑցՈսՖվՏռ րՑՈվՏՉՌՑրÿ տՐՏոսպՎՈ թպվՏՓՌՊՈ ԸՐՎÿվ, ՑպՎ ոՏսպպ փՑՏ ՑցՐպՓՍՌպ ՌրՑՏՐՌՏչՐՈՒօ տօՑՈ՚Ցրÿ ՌրՍՈջՌՑՖ ՊՏրՑՏՉպՐվօպ ՌրՑՏՐՌփպրՍՌպ րՏոօՑՌÿ. Թ ֆՑՏՎ րՎօրսպ, ՍՐՏՎպ ՏտցոսՌՍՏՉՈվվօւ ՏՒՌՓՌՈսՖվօւ ՎՈՑպՐՌՈսՏՉ, ՉՈæվօռ ՌրՑՏՐՌՍՏ-ՒՈՍՑՏսՏչՌփպրՍՌռ ՌվՑպՐպր տՐպՊրՑՈՉսÿ՚Ց ՑՈՍæպ րՏջՊՈՉՈՉՔՌպրÿ տՏՊ վպտՏրՐպՊրՑՉպվվօՎ ՉտպփՈՑսպվՌպՎ վՈջՉՈվվօւ րՏոօՑՌռ վՈՐՏՊվօպ ՉՏրտՏՎՌվՈվՌÿ Ռ տպրվՌ ՌրՑՏՐՌփպրՍՏչՏ ւՈՐՈՍՑպՐՈ, ՍՏՑՏՐօպ ՊՏ րՌւ տՏՐ տՏ ՐՈջվօՎ տՐՌփՌվՈՎ վպ ոօսՌ ջՈտՌրՈվօ Ռ ՌրրսպՊՏՉՈվօ. կՏրսպ թպվՏՓՌՊՈ ՈՐՎÿվ 1915 չՏՊՈ, ՊպտՏՐՑՈՓՌՌ Ռջ ԽՌսՌՍՌՌ (1921 չ.) Ռ ոպՊրՑՉՌÿ ԼջՎՌՐՈ (1922 չ.), ոՏսպպ փպՎ 1.5 ՎՌսսՌՏվՏՉ ջՈտՈՊվօւ ՈՐՎÿվ ոօսՏ ցվՌփՑՏæպվՏ, Ո փցՊՏՎ րտՈրՔՌպրÿ, ՏրՑՈՉՔՌպրÿ ոպջ ՊՏՎՈ Ռ ՀՏՊՌվօ, ՐՈրրպսՌսՌրՖ Չ ՐՈջսՌփվօւ րՑՐՈվՈւ ՎՌՐՈ, րՏջՊՈՉ ԸՐՎÿվրՍց՚ ԺՌՈրտՏՐց ՍՈՍ ՌրՑՏՐՌփպրՍՏպ ÿՉսպվՌպ. կՏրսպ ՊՏսչՌւ րՑՐՈվրՑՉՌռ Ռ րՍՌՑՈվՌռ ՎվՏչՌպ Ռջ ՏփպՉՌՊՓպՉ-րՉՌՊպՑպսպռ ֆՑՌւ ՑՐՈչՌփպրՍՌւ րՏոօՑՌռ տպՐՌՏՊՌփպրՍՌ ՐպտՈՑՐՌՌՐՏՉՈսՌ վՈ ՀՏՊՌվց - Չ ԸՐՎպվՌ՚ Ռջ ԽՏվրՑՈվՑՌվՏտՏսÿ, թՐպՓՌՌ, ՂՐՈվՓՌՌ, հՌՐՌՌ, խՌՉՈվՈ, ԼՐՈՍՈ, ժչՌտՑՈ, ոՈսՍՈվրՍՌւ Ռ ՊՐցչՌւ րՑՐՈվ Ռ տՏրպսՌսՌրՖ ՉՏ ՉվՏՉՖ ՏՑրՑՐՏպվվօւ ՎպրՑվՏրՑՖÿւ, ՍՏՑՏՐօպ րՌՎՉՏսՌջՌՐՏՉՈսՌ Ռւ վպՍՏչՊՈ ոօսց՚ ՍՏսօոպսՖ. ծՈրՑՏÿքՌռ հոՏՐվՌՍ ՉՍս՚փՈպՑ ցրՑվօպ վՈՐՏՊվօպ ՉՏրտՏՎՌվՈվՌÿ Ռ տպրվՌ ՌրՑՏՐՌփպրՍՏչՏ ւՈՐՈՍՑպՐՈ (ՈՐՎÿվրՍՌպ Ռ ՑցՐՍՏÿջօփվօպ), ՌջսՏæպվվօպ րՉՌՊպՑպսÿՎՌ-ՏփպՉՌՊՓՈՎՌ Ռջ 70 ՎպրՑվՏրՑպռ իՈտՈՊվՏռ ԸՐՎպվՌՌ, ԽՌսՌՍՌՌ Ռ ԸվՈՑՏսՌՌ. նՑՌ վՈՐՏՊՏՉպՊփպրՍՌպ ՎՈՑպՐՌՈսօ, ՍՏՑՏՐօպ Վօ րՑՈսՌ ջՈտՌրօՉՈՑՖ վՈփՌվՈÿ ր 1956 չՏՊՈ Չ ԸՐՎպվՌՌ Ռ փՈրՑՌփվՏ - Չ ԺՌՈրտՏՐպ, ցրՑվՏ տպՐպՊՈսՌ վՈՎ փցՊՏՎ րտՈրՔՌպրÿ ՏՑ թպվՏՓՌՊՈ տՐպՊրՑՈՉՌՑպսՌ րՑՈՐՔպչՏ տՏՍՏսպվՌÿ ՐպտՈՑՐՌՈվՑՏՉ. նՑՌ վՈՐՏՊՏՉպՊփպրՍՌպ Ռ ՒՈՍՑՏսՏչՌփպրՍՌպ ՎՈՑպՐՌՈսօ տՐՈՉՊՌՉՏ ՏՑՏոՐՈæՈ՚Ց ՏՐչՈվՌջՏՉՈվվօպ ՎսՈՊՏՑցՐՍՈՎՌ ՉՏՌվրՍՌպ տՐՌջօՉօ Ռ ՉՏպվվօպ րոՏՐօ, ՎՈրրՏՉօպ ՉօրօսՍՌ Ռ ոՏռվՌ ՈՐՎÿվ, Ո ՑՈՍæպ ՉրտօւվցՉՔՌպ Չ Ցպ ՑՐՈչՌփպրՍՌպ ՊվՌ չպՐՏՌփպրՍՌպ րՈՎՏՏոՏՐՏվՌՑպսՖվօպ րՐՈæպվՌÿ ԹՈվՈ, հՈրցվՈ, ԾցՔՈ, ՄՈՑՈւՈ, ՄՈտՌվ-թՈՐՈՌրՈՐՈ, ԾցրՈ ԺՈչՈ, ձՐՒօ, տՏջՊվպպ (1920-1921 չչ.) - ԸռվՑՈտՈ Ռ ԸՊæվՈ. ղՏՑÿ Ռ ՏրՉՏոՏՊՌՑպսՖվօպ ՊՉՌæպվՌÿ ոօսՌ տՏՊՈՉսպվօ ՑցՐպՓՍՌՎ տՐՈՉՌՑպսՖրՑՉՏՎ, րՈՎՏՏՑՉպՐæպվվօպ չպՐՏՌ, ՍՏՑՏՐօպ ոՏՐՏսՌրՖ ջՈ րՉՏՌ ֆսպՎպվՑՈՐվօպ փպսՏՉպփպրՍՌպ տՐՈՉՈ Ռ ՒՌջՌփպրՍՏպ րցքպրՑՉՏՉՈվՌպ վՈՓՌՌ, ՏրՑՈՉՌսՌ ոսպրՑÿքՌռ րսպՊ Չ ՌրՑՏՐՌՌ ՈՐՎÿվրՍՏռ վՈՓՌՏվՈսՖվՏ-ՏրՉՏոՏՊՌՑպսՖվՏռ ոՏՐՖոօ. Թ տՐՏՓպրրպ ջՈտՌրՌ ՎՈՑպՐՌՈսՏՉ Վօ րՑՈՐՈսՌրՖ ոօՑՖ ՉպՐվօ ցրՑվՏռ ՐպփՌ վՈՔՌւ 550 րՍՈջՌՑպսպռ, Ռւ ÿջօՍՏՉօՎ Ռ ՊՌՈսպՍՑՏսՏչՌփպրՍՌՎ ՏրՏոպվվՏրՑÿՎ; վպՏուՏՊՌՎօպ րՉպՊպվÿ ՊՈվօ ՏՑՊպսՖվօՎՌ տՐՌՎպփՈվՌÿՎՌ. կՏՎՌՎՏ ՉՏրտՏՎՌվՈվՌռ ՏփպՉՌՊՓպՉ, հոՏՐվՌՍ ՉՍս՚փՈպՑ վՈցփվՏպ ՉՉպՊպվՌպ, չՊպ տՈՐՈսսպսՖվՏ ր ՌրՑՏՐՌփպրՍՌՎՌ րՏոօՑՌÿՎՌ ՌրրսպՊՏՉՈվօ ջՈտՌրՈվվօպ ցրՑվօպ վՈՐՏՊվօպ ՎՈՑպՐՌՈսօ (600 պՊՌվՌՓ), ՏՐՌչՌվՈսօ Ռ ջՈտՌրՌ ՍՏՑՏՐօւ ւՐՈվÿՑրÿ Չ ՂՏվՊպ ԹպՐæՌվպ հՉՈջսÿվ ՈՐւՌՉՈ Ծցջպռ-ԼվրՑՌՑցՑՈ թպվՏՓՌՊՈ ՈՐՎÿվ ծԸծ ՀպրտցոսՌՍՌ ԸՐՎպվՌÿ. ԽՐՏՎպ ՉՏրտՏՎՌվՈվՌռ ՏփպՉՌՊՓպՉ, Ռ տպրպվ ՌրՑՏՐՌփպրՍՏչՏ ւՈՐՈՍՑպՐՈ հոՏՐվՌՍ ՌՎպպՑ րսՏՉՈՐՖ ՊՌՈսպՍՑՏսՏչՌփպրՍՌւ Ռ ՌվՏÿջօփվօւ րսՏՉ, ՌրՑՏՐՌփպրՍց՚ ՍՈՐՑց, վՏՑՌՐՏՉՈվՌÿ տպրպվ, րՉպՊպվՌÿ Տո ՌվՒՏՐՎՈՑՏՐՈւ Ռ Ռւ ՒՏՑՏչՐՈՒՌՌ. Թ ՑպփպվՌպ 45 սպՑ րսՏՉՏ ջՈ րսՏՉՏՎ, ՒՐՈչՎպվՑ ջՈ ՒՐՈչՎպվՑՏՎ ջՈտՌրՈվվօպ (վՈ ոցՎՈչպ, Ո ՑՈՍæպ - վՈ ՈցՊՌՏ- Ռ ՉՌՊպՏ ՍՈրրպՑՈւ) Ռ տՐպՊրՑՈՉսպվվօպ ՊՈվվօՎ ՑՏՎՏՎ ցրՑվօպ վՈՐՏՊՏՉպՊփպրՍՌպ ՎՈՑպՐՌՈսօ րՉՏպռ րՈՎՏոօՑվՏրՑՖ՚ Ռ ՌրՑՏՐՌՍՏ-տՏջվՈՉՈՑպսՖվՏռ ՓպվվՏրՑՖ՚ րՑՈվՏՉÿՑրÿ ՊՏրՑՏՉպՐվօՎՌ, ՒՈՍՑՏսՏչՌփպրՍՌՎՌ, ՊՏՍցՎպվՑՈսՖվօՎՌ րՉՌՊպՑպսՖրՑՉՈՎՌ, տՐՏրՑօՎ վՈՐՏՊվօՎ ÿջօՍՏՎ ՏՑՏոՐՈæՈ՚քՌՎՌ րՏոօՑՌÿ թպվՏՓՌՊՈ ՈՐՎÿվ.

ՀԵՂԻՆԱԿԻ ՄԱՍԻՆ

ՎԵՐԺԻՆԵ ՍՎԱԶԼՅԱՆ բանահավաք, բանագետ, ժողովրդագետը ծնվել է 1934 թ. Եգիպտոսի Ալեքսանդրիա քաղաքում, Հայոց ցեղասպանությունից մազապուրծ, գրող-հասարակական գործիչ առնիկ Սվազլյանի ընտանիքում: 1947 թ. ծնողների հետ հայրենադարձվել է Մայր Հայաստան: 1956 թ. «երազանցությամբ» ավարտել է Եր—անի Խ. Աբովյանի անվան Հայկական պետական մանկավարժական ինստիտուտի Հայոց լեզվի — գրականության բաժինը: 1956 թվականից անձնական նախաձեռնությամբ սկսել է գրի առնել — անհետ կորստից փրկել Ար—մտահայաստանից, Կիլիկիայից — Անատոլիայից տարագրված հայրենադարձների հաղորդած բանահյուսական բազմազան ստեղծագործություններն ու Հայոց ցեղասպանությունից վերապրած ականատես-վկաների պատմած հուշերը: 1958 թվականից աշխատել է Հայաստանի գիտությունների ակադեմիայի Մ. Աբեղյանի անվան րականության ինստիտուտում: Ասպիրանտական ուսումնառության ընթացքում եղել է Մ. Աբեղյանի անվան անհատական թոշակառու: 1961 թվականից աշխատում է ՀՀ ԱԱ Հնագիտության — ազգագրության ինստիտուտում, իսկ 1996 թվականից՝ նա— ՀՀ ԱԱ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտում: 1965 թ. պաշտպանել է թեկնածուական, իսկ 1995 թ.՝ դոկտորական թեզերը: Մասնակցել է հանրապետական — միջազգային մի շարք գիտաժողովների՝ հանդես գալով բանագիտությանը, ժողովրդագիտությանն ու Հայ Դատին առնչվող թեմաներով: Հեղինակ է նա— բազմաթիվ գիտական հրատարակությունների, որոնք լույս են տեսել Հայրենիքում — Սփյուռքում:

Աշխատությունները.

ABOUT THE AUTHOR

VERJINլ SVAZLIAN, ethnographer and folklorist, was born in 1934 in Alexandria (Egypt) in the family of the writer and public man Karnik Svazlian, himself an eye-witness survivor of Turkish tyranny. In 1947, she has been repatriated with her parents to the Motherland, Armenia.

In 1956, she has graduated with honours from the Department of the Armenian Language and Literature of the Kh.Abovian Armenian State Pedagogical Institute.

Beginning from 1956, she has, on her own initiative, started to write down and thereby saved from a total loss the various folklore creations communicated by the repatriates forcibly deported from Western Armenia, Cilicia and the Armenian-inhabited provinces of Anatolia, as well as the narrated memoirs of the eye-witness survivors of the Genocide.

Starting from 1958, she has worked at the M.Abeghian Institute of Literature of the Academy of Sciences of Armenia. During her post-graduate studies, she has been a M.Abeghian grant-aided student. From 1961, she has worked at the Institute of Archaeology and Ethnography of the National Academy of Sciences of Armenia and, from 1996, also at the Museum-Institute of the Armenian Genocide of the National Academy of Sciences of the Republic of Armenia.

She has maintained her Candidate thesis in 1965 and her thesis for a Doctor's Degree in 1995. She has participated in republican and international conferences, discoursing upon folklore, ethnography and the Armenian Action. She is also the author of a number of scientific papers published in the Motherland and in the Diaspora.

Publications: · «Սարգիս Հայկունի. Կյանքն ու գործը», Հայ ազգագրություն — բանահյուսություն, հ. 4, ՀՍՍՀ Ա հրատ., Եր—ան, 1973: · «Արցախ-Ուտիք», Հայ ժողովրդական հեքիաթներ, հ. 6, ՀՍՍՀ Ա հրատ., Եր—ան, 1973: · «Տարոն-Տուրուբերան», Հայ ժողովրդական հեքիաթներ, հ. 12, ՀՍՍՀ Ա հրատ., Եր—ան, 1984: · «Վան-Վասպուրական», Հայ ժողովրդական հեքիաթներ, հ. 15, ՀՀ ԱԱ «իտություն» հրատ., Եր—ան, 1998: · «Մուսա լեռ», Հայ ազգագրություն — բանահյուսություն, հ. 16, ՀՍՍՀ Ա հրատ., Եր—ան, 1984 [1985 թ. արժանացել է ՀՍՍՀ Ա Նախագահության «ովեստագրին» — Մուսա լեռ Հայրենակցական միության շնորհած · «Պատվավոր Մուսալեռցի» Ոսկե մեդալին]: · «Կիլիկիա. Ար—մտահայոց բանավոր ավանդությունը», ՀՀ ԱԱ «իտություն» հրատ., Եր—ան, 1994: · «Մեծ Եղեռն. Ար—մտահայոց բանավոր վկայություններ», ՀՀ ԱԱ «իտություն» հրատ., Եր—ան, 1995: · «Մեծ Եղեռնը ար—մտահայոց հուշապատումներում — թուրքալեզու երգերում», ՀՀ ԱԱ «իտություն» հրատ., Եր—ան, 1997: · "թպվՏՓՌՊ Չ ՉՏրտՏՎՌվՈվՌÿւ Ռ ՑցՐՍՏÿջօփվօւ տպրվÿւ ջՈտՈՊվօւ ՈՐՎÿվ." ԼջՊ. "թՌՑցՑ՚վ" ծԸծ ՀԸ, ժՐպՉՈվ, 1997. · "The Armenian Genocide in the Memoirs and Turkish Language Songs of the Eye-Witness Survivors." "Gitutiun" Publishing House of the NAS RA, Yerevan, 1999. · «Պոլսահայոց բանահիւսութիւնը», ՀՀ ԱԱ «իտություն» հրատ., Երեւան, 2000: · «Հայոց Ցեղասպանություն. Ականատես վերապրողների վկայություններ», ՀՀ ԱԱ «իտություն» հրատ., Եր—ան, 2000 [2000 թ. ապրիլի 24-ին, Հայոց Ցեղասպանության 85-ամյակի առթիվ արժանացել է ՀՀ ԱԱ Նախագահության «Պատվոգրին Հայկական Հարցի, Հայոց Ցեղասպանության — Սփյուռքահայության պատմության ուսումնասիրության բնագավառում գիտական հետազոտությունների համար, որոնք կար—որ ներդրում են հայ պատմագիտության մեջ»]:

BIBLIOGRAPHY ՕՏԱՈՐԾՎԱԾ ՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ · Ամերիկյան դեսպան Հենրի Մորգենթաուի հուշերը — հայկական եղեռնի գաղտնիքները, Եր—ան, 1990: · Անդրեասեան Տ., Զէյթունի տարագրութիւնը — Սուետիոյ ապստամբութիւնը, Հալէպ, 1935: · Անտոնեան Ա., Մեծ ոճիրը, Բոսթոն, 1921։ · Արամ Ա. Կաթողիկոս Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, Ազգ, եկեղեցի, հայրենիք, Անթիլիաս, 1999: · Արամ Ասպետ, Դրուագներ Հաճընոյ հերոսամարտէն, Պէյրութ, 1961։ · Արզումանյան Մ., Հայաստան. 1914-1917, Եր—ան, 1969։ · ալուստեան ., Մարաշ կամ երմանիկ — հերոս Զէյթուն, Նիւ Եորք, 1934: · արեգին Բ. Կաթողիկոս Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, Անցեալը անցած չէ (Ուխտայց ի Տէր Զոր), Անթիլիաս, 1986: · ուշագճեան Մ., Յուշամատեան Մուսա Լերան, Պէյրութ, 1970: · Թերզեան Ս. Յ., Հաճընի ութամսեայ դիւցազնամարտը, ՊուենոսԱյրես, 1956։ · Թէմիրեան Ա., Քեսապ (1909-1946), Պէյրութ, 1956: · Թորոսյան Շ. Թ., Կիլիկիայի հայերի ազգային ազատագրական շարժումները 1919-1920 թթ., Եր—ան, 1987: · Թումանյան Հովհ., Երկերի ժողովածու, հ. 6, Եր—ան, 1959։ · Լազեան ., Հայաստան եւ Հայ դատը (վավերագրեր), ահիրէ, 1946։ · Կարապետյան Մ., Հայոց 1915-1916 թվականների ցեղասպանության հարցերը հայ պատմագրության մեջ, Եր—ան, 1998: · Կիրակոսյան æ., Առաջին համաշխարհային պատերազմը — ար—մտահայությունը, Եր—ան, 1965։ · Համբարյան Ա. Ս., Ար—մտահայերի 1915 թ. կոտորածները — ինքնապաշտպանական մարտերը, Եր—ան, 1990: · Հայկազ Ա., Շապին-արահիսարն ու իր հերոսամարտը, Նիւ Եորք, 1957: · Հուշամատեան Մեծ եղեռնի, Պէյրութ, 1965։ · Ճիզմէճեան Մ., Պատմութիւն ամերիկահայ քաղաքական կուսակցութեանց 18901925, Ֆրէզնո, 1930։ · Յիշատակարան նուիրուած Վասպուրականի 1890-ի — 1915-ի հերոսամարտերուն, Հիւս. Ամերիկա, 1945: · Ներսիսյան Մ., Հայերի ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրությունում (փաստաթղթերի — նյութերի ժողովածու), Եր—ան, 1991։ · Պողոսեան Կ. Պ., Հաճընի ընդհանուր պատմութիւնը, Լոս Անճելես, 1942: · Պողոսյան Հ. Մ., Զեյթունի պատմությունը, Եր—ան, 1969: · Սահակեան Ա., Դիւցազնական Ուրֆան — իր հայորդիները, Պէյրութ, 1955։ · Սահակյան Ռ. ., Թուրք-ֆրանսիական հարաբերությունները — Կիլիկիան 1919-1921 թթ., Եր—ան, 1970: · Սարաֆեան ., Պատմութիւն Անթէպի հայոց, հ. Ա — Բ, Լոս Անճելես, 1953: · Սվազլյան Վ., Մուսա լեռ, Հայ ազգագրություն — բանահյուսություն, հ. 16, Եր—ան, 1984: · Սվազլյան Վ., Կիլիկիա. Ար—մտահայոց բանավոր ավանդությունը, Եր—ան, 1994: · Սվազլյան Վ., Մեծ եղեռն. Ար—մտահայոց բանավոր վկայություններ, Եր—ան, 1995: · Սվազլյան Վ., Մեծ եղեռնը հայ ժողովրդական հուշապատումներում — թուրքալեզու երգերում, Եր—ան, 1997: · Տէր Զոր, Փարիզ, 1955։ · Փափազյան Ա., Ցեղասպանություն — գոյատ—ման պայքար, Եր—ան, 2000: · Քելեշեան Մ., ՍիսՄատեան, Պէյրութ, 1949։ · A Crime of Silence. The Armenian Genocide. Cambridge, 1985. · Dadrian, V. Documentation of the Armenian Genocide in Turkish Sources. London, 1991. · Dadrian, V. The History of the Armenian Genocide. Ethnic Conflict from the Balkans to · Anatolia to the Caucasus. Providence, Oxford, 1995. · Hovannisian, R. G., ed. The Armenian Genocide in Perspective. New Brunswick, Oxford, 1988. · Pinon, R. La suppression des Armeniens Mռthode allemande - travail turc. Paris, 1916. · Svazlian, V. The Armenian Genocide in the Memoirs and Turkish-Language Songs of the Eye-Witness Survivors. Yerevan, 1999.