The Armenian Genocide: Testimonies of the Eye-Witness Survivors - Songs

<- The Armenian Genocide: Testimonies of the Eye-Witness Survivors

III. Պ Ա Տ Մ Ա Կ Ա Ն Ե Ր Գ Ե Ր

1. ԶՈՐԱՀԱՎԱՔԻ, ԶԻՆԱՀԱՎԱՔԻ ԵՎ ԲԱՆՏԱՐԿՅԱԼԻ ԵՐԳԵՐ 1 (291). ԶԻՆՎՈՐԻ ՀՐԱԺԵՇՏԸ Հազար ինն հարյուր տասնչորս թվին Հանեցին, կարդացին ասկյարի ֆերման, æա՜ն, կերթամ, մայրի՜կ, ջա՜ն կերթամ, քույրի՜կ, Զինվոր եմ՝ կերթամ, մուրադսըզ կերթամ: Մայրի՜կ, Աստվա՜ծ սիրես, չանթաս լավ կարե, Հարսը թե պզտիկ է՝ խաթըրը նայե, æա՜ն կերթամ, մայրի՜կ, ջա՜ն կերթամ, քույրի՜կ, Զինվոր եմ՝ կերթամ, մուրադսըզ կերթամ:

2 (292). ՄՆԱ՜Ս ԲԱՐՅԱՎ, ՔԱ՜ՂՑՐ ՄԱՅՐԻԿ Մնա՜ս բարյավ, քա՜ղցր մայրիկ, Ես պիտի երթամ, Տուր մայրական համբույր վերջին. Սիրտս թող հովնա: Երկնքի մութ ամպերը Կամար են կապել, Մեր հայ տղերքի սիրտը Խավար է պատել: Հայրեր կուլան, մայրեր կողբան. Սու՜գ է, վայնասու՜ն, Բաժանումի ժամն է հասել. Սիրտ չի դիմանում:

3 (293). ԱՀԱ ԿԵՐԹԱՄ, ՍԻՐԵ՜ԼԻ ՄԱՅՐ Ահա կերթամ, սիրե՜լի մայր, Մնա՜ս բարով դուն հիմա, Այսքան ճնշման տակ ընկած, Հայը ինչպե՞ս դիմանա: Սեբաստիա երբ կերթայի, Երկու օրեն կուգայի, Երկու օրս կըլլար տարի, Ես քեզ կկարոտնայի: Մնա՜ս բարով, սիրելի մայր, Վերադարձիս սպասե, Պատերազմի դաշտին վրա Ընկերս ինձ կսպասե:

4 (294). ՍԵՎ ԾՈՎԻՆ ՎՐԱ, ՄԱՅՐԻ՜Կ Ս— ծովին վրա, մայրի՜կ, Ղայըղ չի բանիր, Ձեռքերնիս թուլցած է, մայրի՜կ, Հրացան չի բռնիր: Լաղըմ-լաղըմ կուգան, մայրի՜կ, Գետերուն ջուրը, Ինչ սաստիկ կկտրե, մայրի՜կ, Թուրք ազգին սուրը: Ճամփա չկա, մայրի՜կ, Գամ հասնիմ քեզի, Աշխարհը պատել է, մայրի՜կ, Հայ ազգին վիշտը:

5 (295). ՄԱՅՐԻ՜Կ, ԶԻՍ ԶԻՆՎՈՐ ԳՐԵՑԻՆ Մայրի՜կ, մայրի՜կ, զիս զինվոր գրեցին ու տարին, Զենքը ձեռքս չտվին, Ամիլե թաբուր գրեցին, Թոքաթի Եաթմիշ գյուղը չորս օրեն կարճ էր, Եաթմիշի քարերը կոտրելու խարճ էր, Թոքատի ջուրերը անքա՜ն առատ էր, Բոլորին հույսը վերադառնալ էր: Օրե՜ր, օրե՜ր, ի՜նչ օրերու կերթամ, Կերթամ, կերթամ, զինվոր ես կերթամ, Քար կոտրելու ես կերթամ:

6 (296). ԶԻՆՎՈՐՆԵՐԻՆ ԲԱԼՈՒ ՏԱՐԻՆ Զինվորներին Բալու տարին, Մայրեր-քույրեր նստան լացին, Անտեղը շատ փոսեր փորեցին, Անկե վերջն ալ մեջը թաղվեցին:

7 (297). ՄԱՄԻ ՀԱՎԱՍԸ Չութ, եզ ունիմ, կուտամ ծախու, Քանի կուզեն՝ թող ծախվին, Թյուֆանգմ առնեմ զիմ Գիգոյին, Տանեմ գրեմ ֆեդայի: Ամիսմ մինակ մնացել է՝ Թամամ քսանմեկ տարի, Զիմ Գիգոյի ի՞նչն է պակաս, Որ չեն գրի ֆեդայի: Ելի՛ր, լա՜ո, մի՛ քնանար, Ձգենք մեր ժամ, աշխատանք, Օտարը մեզ ֆայդա չունի, Ելի՛ր, կապեմ քո թյուֆանգ: Ա՜խ, տե՜ր Աստված, հոգիս չառնես, Ես իմ Գիգոյին տեսնեի՝ Թ—ին՝ թյուֆանգ, դոշին ֆիշենգ, Ա՜խ, այդ օրը մեռնեի:

8 (298). ԸՆԿԵՐՆԵՐՍ ՂՐԿԵԼ ԵՄ ՌՈՒՍԱՍՏԱՆ Ընկերներս ղրկել եմ դեպի Ռուսաստան, Շատ բար—ներ տարեք ամեն ջանջիգյար, Մենք ձեզմե կուզինք ոչ ոսկի-արծաթ, Մենք ձեզմե կուզինք միայն ծակ-երկաթ:1 Ընկերներս ղրկել եմ դեպի Հայաստան, Շատ բար—ներ տարեք հայոց ամենայն, Երբ որ չըլլանք միաբան՝ Կըլլանք ցիրուցան:

9 (299). ԹՈՒՐՔԻ ԲԱՆԱԿ ԵՐԹԱԼՈՒ ԵՄ Թուրքի բանակ երթալու եմ, Հրացան բռնելու եմ, Ես ի՞նչ ընեմ Տաճկաստան. Ահա կերթամ Հայաստան:

10 (300). ԵՐԿԻՆՔ ՆԱՅԵԼՍ ԿՈՒԳԱ Երկինք նայելս կուգա, Դար վեր հայիլս կուգա, Էկավ անցավ վատ թուրքը. Վրեժ լուծելս կուգա:

11 (301). ԱՆԱ՜, ՕՅԱՆԴԸ՛Ր ԲԷՆԻ, ԳԻԴԷԻՄ ԹԱԱԼԻՄԷ Անա՜, օյանդը՛ր բէնի, գիդէիմ թաալիմէ, Այնալը-մարթինը ալայըմ էլիմէ, Գիթմէյէ դօղրու վաթան յօլընա, Բունա #լ&ւմ յօլու դէրլէր. Ալլա՜հ սաքլասըն, Էրմէնիլէր չօքդըր դէրլէր. Ալլա՜հ քուրթարսըն: ՄԱ՜ՅՐ, ԱՐԹՆԱՑՐՈՒ՛ ԻՆՁ, ԳՆԱՄ ՎԱՐԺԱՆՔԻ Մա՜յր, արթնացրու՛ ինձ, գնամ վարժանքի, Ձեռքս վերցնեմ հայլեպատ-մարթին, Գնալու եմ ուղիղ ճամփով հայրենի, Սրան մահվահ ճամփա կասեն. Աստվա՜ծ պահպանի, Հայերն այնտեղ շատ ու շատ են. Աստվա՜ծ թող փրկի:

12 (302). ԱՍՔՅԱՐԸՆ ՇԱՐՔԸԼԱՐԸ Սաբախդան քալքդըմ, անամ աղլըյօր, Բաբամ աթընը զէնգ&ւնը բաղլըյօր, Բաքդըմ քի գիզլիջէ, յամա՜ն, աղլըյօր, Բինի բիր ուղրունա գիդէն յավրուլար: ԱՍԿՅԱՐԻ ԵՐԳԵՐ Առավոտյան վեր կացա՝ մայրս էր լաց լինում, Հայրս ձիու ասպանդակն էր կապում, Տեսա՝ ծածուկ սաստիկ էր լաց լինում, Հազարը մեկի պես գնում են որդիները:

13 (303). Գէթի՛ր, անա՜մ, գէթի՛ր, էլինի #փէիմ, Էմդիիմ ս&ւդթ&ւ հէլալ էդէիմ, Ասքէրէ գիդէրսէմ՝ բէլքի գէլէմէմ, Բինի բիր ուղրընա գիդէն յավրուլար: Մոտեցրու՛, մա՜յր, ձեռքդ համբուրեմ, Ծծած կաթը ինձ հալալ անեմ. Ասկյար թե գնամ, գուցե ետ չգամ, Հազարը մեկի պես գնում են որդիները:

14 (304). Թրէնէ բինինջէ՝ ղուշ գիբի ուչար, Մէմլէքէթ յօլլարը գ@զ&ւմդէն ուչար, Բինը բիր ուղրընա գիդէն յավրուլար: Գնացք նստեցի՝ ծտի պես թռավ, Հայրենիքի ճամփան աչքիցս թռավ, Հազարը մեկի պես գնում են որդիները:

15 (305). Թրէնէ բինդիմ, թրէն սալադը, Զալըմ ֆէլէք յուրէիմի էյլէդի, Նէ դէդի դէ զալըմ դօքտօր. Բէնի ղուրբէթդէ յoլլադը: Գնացք նստեցի, գնացքն օրորվեց, Նենգ ճակատագիրն ինձ դավեց, Ի՞նչ ասաց դաժան բժիշկը. Ինձ օտարություն ուղարկեց:

16 (306). Էրզրումդան չքդըմ բաշըմ սէլամէթ, Մէսքէնէ գէլինջի՝ ղօփթը ղըյամէթ, Անամա, բաբամա աջը ալամէթ, Գէլին Մաքրուհիըմ քի՞մէ էմանէթ: Էրզրումից դուրս եկա գլուխս հանգիստ, Մէսքէնէ հասանք՝ աղմուկ-աղաղակ, Մորս ու հորս վատ լուր հաղորդեք, Մաքրուհի հարսս ու՞մ պիտի թողնեմ:

17 (307). Աբրահամըն յօրղանը յ&ւքէ դ&ւրդ&ւլէր, Ղարագ#զլ&ւ Վահռամըմը վուրդուլար, Սահաթ &ւչդէն սօնրա մէզարա քօյդըլար, Չօնթարը դա բաղլամասընը ղըրդըլար: Աբրահամի վերմակը յուքը դրեցին, Ս— աչքերով Վահրամիս խփեցին, Ժամը երեքից հետո գերեզման դրեցին, Չոնթարի նվագարանը կոտրեցին:

18 (308). Ղշլանըն իչինդէ բիր փընար աքար, Ասքէրլէր օթուրմուշ չամաշըր յըքար, Բինը բիր ուղրընա գիդէն յավրուլար: Զորանոցի մեջ մի աղբյուր է հոսում, Ասկյարները նստած լվացք են անում, Հազարը մեկի պես գնում են որդիները:

19 (309). Յ&ւրույէ-յ&ւրույէ թաբուրըմա քավուշդըմ, Էվէլ ալլահ մարինիմէ գ&ւվէնդիմ, Բինը բիր ուղրընա գիդէն յավրուլար: Քայլելով-քայլելով ես հասա գնդիս, Աստծուց առաջ հրացանիս վստահեցի, Հազարը մեկի պես գնում են որդիները:

20 (310). Գիդէ-գիդէ ղօնդուրամա ղում դօլդու, Ղում յէրինէ յուրէիմէ քան դօլդու, Բինը բիր ուղրընա գիդէն յավրուլար: Գնալով-գնալով ոտնամանս ավազ լցվեց, Ավազի տեղ սրտումս արյուն լցվեց, Հազարը մեկի պես գնում են որդիները:

21 (311). Ղըյմա՛, չէրքէ՜զ, ղըյմա՛ դաթլը ջանըմա, Յէնի նշանլըմ վար քարալար բաղլար, Բինը բիր ուղրընա գիդէն յավրուլար: Խնայի՛ր, չերքե՜զ, խմայի՛ր քաղցր հոգիս, Նոր նշանած ունեմ՝ ս—եր կկապի, Հազարը մեկի պես գնում են որդիները: 22 (312). Ասքյարա գիթթիմ՝ գէլիրիմ դէյի, Մարթինիմի դօլդուրդըմ՝ վուրարըմ դէյի. Հէչ աքլըմդան գէչմէդի՝ #լ&ւր&ւմ դէյի, Բինը բիր ուղրընա #լէն յավրուլար: Ասկյար գնացի՝ ետ գնալու համար, Հրացանս լցրեցի՝ խփելու համար, Մտքովս չանցավ՝ թե կմեռնեմ, Հազարը մեկի պես մեռնում են որդիները: 23 (313). Չըքդըմ Գյավուր դաղըն2 բաշընա՝ Քարը դիզլէյէ-դիզլէյէ, Յարալար գ#զ-գ#զ օլդը, æէրրահ բէքլէյէ-բէքլէյէ: Բարձրացա Գյավուր լեռան2 գագաթը, Ձյան վրա մագլցելով-մագլցելով, Վերքերս աչք-աչք դարձան Բժշկի սպասելով-սպասելով: 24 (314). æէհիզըմ սանդըքդա բասըլը քալդը, Սէվգիլի նշանլըմ քիմլէրէ՞ քալդը, Արաբ չ#լէրինդէ բէնի արադը, Բինը բիր ուղրընա գիդէն յավրուլար: Օժիտս սնդուկում դարսված մնաց, Սիրելի նշանածս արդյոք ու՞մ մնաց, Ինձ փնտրեց արաբի անապատում. Հազարը մեկի պես գնում են որդիները: 25 (315). Բիթլիս քափուսընդա չընար աղաջը, Այրըլըք շէրբէթի զէհիրդէն աջը, Ս#յլէին անէմէ. անէմ աղլասըն, Անէմդէն բաշխա յալան աղլար: Բիթլիսի դարբասի մոտ ծառ կա չինարի, Բաժանման օշարակը դառն է թույնից, Ասացեք մորս, մայրս թող լաց լինի. Մորիցս բացի ուրիշը կեղծ կլացի: 26 (316). Ս#յլէսին դէստանլար դիլլէրդէն-դիլէ, Գէլին դէ գ#ր&ւն Զէյթուն դաղլարդա Էրմէնի ֆէդայի չօք դըր դաղլարդա, Բինը բիր ուղրընա #լէն յավրուլար: Բերնից բերան վիպերգը թող վիպեն, Զեյթունի լեռներում թող գան ու տեսնեն, Հայ ֆեդայիներ շատ կան լեռներում. Հազարը մեկի պես մեռնում են որդիները: 27 (317). ԻԳԻԹԼԷՐ ԱՍՔԷՐԷ ԳԻԴԻՅՕՐ ԴԷՅԻ Իգիթլէր ասքէրէ գիդիյօր դէյի, Խալխա իլէ քէթէ ազըխ, Ամա՜ն, ամա՜ն, յազըխ օլդու, Իգիթլէրէ յազըխ օլդու: ՔԱæԵՐՆ ԻԲՐ ԱՍԿՅԱՐ ԷԻՆ ԳՆՈՒՄ Քաջերն իբր ասկյար էին գնում, Բաղարջ ու գաթա պաշարով, Ավա՜ղ, ավա՜ղ, ափսոս եղան, Քաջերին ափսոս եղավ: 28 (318). ԷԳԻՆԴԷՆ ԱՇԱՅԸ ԶԻՆæԻՐ ՉԷՔԴԻԼԷՐ Էգինդէն աշայը զինջիր չէքդիլէր, Գիդէն իգիթլէրի սույա դ#քդ&ւլէր, Իգիթլէ՜ր, իգիթլէ՜ր, բաբա իգիթլէր, Սու իչինդէ յաթան, շիրի՜ն իգիթլէր: ԱԿՆԻՑ ԴՈՒՐՍ ՇՂԹԱ ՔԱՇԵՑԻՆ Ակնից դուրս շղթա քաշեցին, Գնացող քաջերին ջուրը թափեցին, Քաջե՜ր, քաջե՜ր, հերո՜ս քաջեր, æրամույն եղած, անու՜շ հերոսներ: 29 (319). ՂԸՇԼԱՂԸՆ !ՆԻՆԴԷ ԲԻՐ Բ^ՒՅ^ՒՔ ՀԱՎԼՈՒ Ղըշլաղըն #նինդէ բիր բ&ւյ&ւք հավլու, Աղալար օթուրմուշ օյնըյօր թավլու, Իգիթլէր գիդիյօր քօլլարը բաղլը, Քիմիսի՝ նշանլը, քիմիսի՝ էվլի: ԶՈՐԱՆՈՑԻ ԱՌԱæ ՄԻ ՄԵԾ ԲԱԿ Զորանոցի առաջ մի մեծ բակ, Աղաները նստած կխաղան նարտ, Քաջերը գնում են՝ ձեռները կապված, Մեկը՝ նշանված, մեկը՝ պսակված: 30 (320). ՂԸՇԼԱՂԸՆ !ՆԻՆԴԷ ՉԻՖԹ ՓԸՆԱՐ ԱՔԱՐ Ղըշլաղըն #նինդէ չիֆթ փընար աքար, Ղուրշուն փաթրթըսը յուրէիմ յաքար, Շիմդի բէնիմ անամ յօլումա բաքար, Նշանլում դա դույսա՝ սաչլարը յօլար: ԶՈՐԱՆՈՑԻ ԱՌԱæ ԶՈՒՅԳ ԱՂԲՅՈՒՐ Է ՀՈՍՈՒՄ Զորանոցի առաջ զույգ աղբյուր է հոսում, Գնդակների աղմուկը սիրտս է այրում, Հիմա մայրս իմ ճամփին է նայում, Նշանածս լսելով՝ մազերն է փետտում: 31 (321). Ս^ՒՐ^Ւ- Ս^ՒՐ^Ւ ԻՉԻ ԷՐՔԷՔ ՈՒՇԱՔԼԸ Ս&ւր&ւ-ս&ւր&ւ իչի էրքէք ուշաքլը, Դ#շէինին իչի՝ ուֆաք ուշաքլը. Էլի՝ թ&ւֆէնկլի, փէլի՝ ֆիշէնկլի, Բիզիմ բէյլէրիմիզ նէրդէ՞ քալդը: ՇԱՐՔԵՐԻ ՄԵæ՝ ԲԱՆՎՈՐ ԱՅՐԵՐ Շարքերի մեջ՝ բանվոր այրեր, Անկողնի մեջ՝ փոքրիկ տղաներ. Ձեռքին՝ հրացան, կրծքին՝ փամփուշտակալ, Մեր մեծերը որտե՞ղ մնացին: 32 (322). ԽՈՒՐՇՈՒՆ ՔՈՒՐՄՈՒՇ ՔՕԼԼԱՐԸՆԱ Խուրշուն քուրմուշ քօլլարընա, Քարշը քօյմուշ էլլէրինէ, Իզին վէրմիշ Ալամանիա՝ Ս#յլէթմէմիշ դիլլէրինի: ԹԵՎԵՐԻՆ ԱՄՐԱՑՐԵԼ Է ՓԱՄՓՈՒՇՏՆԵՐ Թ—երին ամրացրել է փամփուշտներ, Դեմ դիմաց դրել է ձեռքերը, Թույլատրել է Գերմանիան՝ Չբարբառեցին լեզուները: 33 (323). ՈՒԼԱՆ ԳՅԱՎՈՒ՜Ր, ԴՕՂՐՈՒ Ս!ՅԼԷ - Ուլան գյավու՜ր, դօղրու ս#յլէ, Սէնդէ մարթին վա՞րմըշ: - Հայը՛ր, էֆէնդի՜մ, իֆդիրադըր, Բիլմէ՜մ, գ#րմէ՜դիմ, բիլմէ՜մ, գ#րմէդի՜մ: (Պատեն կախված է՝ չե՛մ ըսեր): ԳՅԱՎՈՒ՜Ր ՏՂԱ, ՃԻՇՏՆ ԱՍԱ - Գյավու՜ր տղա, ճիշտն ասա, Քո մոտ հրացան կա՞: - Ո՛չ, տե՜ր իմ, հերյուրանք է, Չգիտե՜մ, չե՜մ տեսել, չգիտե՜մ, չե՜մ տեսել: (Պատեն կախված է՝ չե՛մ ըսեր): 34 (324). - Ուլան գյավու՛ր դօղրու ս#յլէ, Սէն թ&ւրք զաբիթ #լդ&ւրդ&ւ՞ն մ&ւ: - Հայը՛ր, էֆէնդի՜մ, իֆդիրադըր, Բիլմէ՜մ, գ#րմէ՜դիմ, բիլմէ՜մ, գ#րմէդի՜մ: (Վեց-յոթը հատ սպանած եմ): - Գյավու՜ր տղա, ճիշտն ասա, Դու թուրք զաբիթ սպանե՞լ ես: - Ո՛չ, տե՜ր իմ, հերյուրանք է, Չգիտե՜մ, չե՜մ տեսել, չգիտե՜մ, չե՜մ տեսել: (Վե՜ց-յո՜թը հատ սպանած եմ): 35 (325). - Ուլան գյավու՜ր, դօղրու ս#յլէ, Սէնին արքադաշըն վա՞րմը: - Հայը՛ր, էֆէնդի՜մ, իֆդիրադըր, Բիլմէ՜մ, գ#րմէ՜դիմ, բիլմէ՜մ, գ#րմէդի՜մ: (Հինգ հարյուր հոգի ենք՝ չե՛մ ըսեր): - Գյավու՜ր տղա, ճիշտն ասա, Դու ընկերներ շատ ունե՞ ս: - Ո՛չ, տե՜ր իմ, հերյուրանք է, Չգիտե՜մ, չե՜մ տեսել, չգիտե՜մ, չե՜մ տեսել: (Հի՜նգ հարյուր հոգի ենք՝ չե՛մ ըսեր): 36 (326). - Ուլան գյավու՜ր, դօղրու ս#յլէ, Սէրօփ փաշայը թանը՞րմըսըն: - Հայը՛ր, էֆէնդի՜մ, իֆդիրադըր, Բիլմէ՜մ, գ#րմէ՜դիմ, բիլմէ՜մ, գ#րմէդի՜մ: (Գիտեմ՝ չե՛մ ըսեր, գիտեմ՝ չե՛մ ըսեր): - Գյավու՜ր տղա, ճիշտն ասա, Սերոբ փաշային ճանաչու՞մ ես: - Ո՛չ, տե՜ր իմ, հերյուրանք է, Չգիտե՜մ, չե՜մ տեսել, չգիտե՜մ, չե՜մ տեսել: (Գիտեմ՝ չե՛մ ըսեր, գիտեմ՝ չե՛մ ըսեր): 37 (327). - Ուլան գյավու՜ր, դօղրու ս#յլէ, Սէն Մէրսինէ բօմբա յօլադը՞նմը: - Հայը՛ր, էֆէնդի՜մ, իֆդիրադըր, Բիլմէ՜մ, գ#րմէ՜դիմ, բիլմէ՜մ, գ#րմէդի՜մ: (Այո՜, ղրկե՜լ եմ, չե՛մ ըսեր): - Գյավու՜ր տղա, ճիշտն ասա, Դու Մերսին ռումբ ուղարկե՞լ ես: - Ո՛չ, տե՜ր իմ, հերյուրանք է, Չգիտե՜մ, չե՜մ տեսել, չգիտե՜մ, չե՜մ տեսել: (Այո՛, ղրկե՛լ եմ. չե՛մ ըսեր): 38 (328). - Ուլան գյավու՜ր, դօղրու ս#յլէ, Բանքայը բասան սէ՞նմիսին:3 - Հայը՛ր, էֆէնդի՜մ, իֆդիրադըր, Բիլմէ՜մ, գ#րմէ՜դիմ, բիլմէ՜մ, գ#րմէդի՜մ: (Մե՜նք էինք՝ չե՛մ ըսեր, հայոց ազգը չե՛մ մատներ): - Գյավու՜ր տղա, ճիշտն ասա, Բանկը ներխուժողը դու՞ էիր:3 - Ո՛չ, տե՜ր իմ, հերյուրանք է, Չգիտե՜մ, չե՜մ տեսել, չգիտե՜մ, չե՜մ տեսել: (Մե՛նք էինք՝ չե՛մ ըսեր, հայոց ազգը չե՛մ մատներ): 39 (329). ՓՐԿԻՉԻՆ4 ՅՕԼԼԱՐԸ Փրկիչին յօլլարը թաշ ընան թիքէն, Օլմասըն ջիհանդա թիքէն, Փրկիչին քափուսը դաղլարա բաքար, Հասդալար օթուրմուշ սըրայա բաքար: Դօքթօրլար գէլինջէ՝ յուրէգլէր քալքար, Քօրքարըմ. Զարդարյան բանա բաքաջաք, Բիրազ դու՛ր, Զարդարյա՜ն, սօլուք ալայըմ, æանըմ ընան թէնիմի թէսլիմ օլայըմ: Ղըյմա՛, դօքթօ՜ր Զարդարյան, ղըյմա՜ ջանըմա, Յիրմի բէշ յաշընդա քօ՛յմա թօփրաղա, Չօլուք-չօջուղում վար քալըր մէյդանդա, Չ&ւնքի յազըք օլաջաք յարիմ իլէն բանա: Մէզարըմը Բալըքլըյա5 քօյսունլար, Թասֆիրիմի բաշ ուջումա քօյսունլար, Գէլէն-գէչէն՝ ջահիլ #լմ&ւշ դէսինլէր, Հէ՛մ հասրէթլիք, հէ՛մ ղուրբէթլիք բաշըմա: ՓՐԿԻՉԻ4 ՃԱՄՓԱՆԵՐԸ Փրկիչի ճամփաները քար ու տատասկ, Աշխարհում թող չաճի տատասկ, Փրկիչի դուռը լեռներին է նայում, Հիվանդները նստած՝ հերթ են սպասում: Բժիշկների գալուն պես՝ սրտերն են թունդ ելնում, Վախենում եմ. Զարդարյանն ինձ է քննելու, Զարդարյա՜ն, սպասի՛ր, մի քիչ շունչ առնեմ. Մարմինս ու հոգիս քեզ հանձնեմ: Խնայի՛ր, բժի՜շկ Զարդարյան, խնայի՛ր ինձ, Քսանհինգ տարեկան ինձ հող մի՛ մտցնի, Անտեր կմնան մանուկներն իմ, Ափսոս կլինի ինձ ու իմ յարին: Շիրիմս Բալըքլըյում5 թող դնեն, Նկարս գլխիս վրա թող դնեն, Եկող-անցնողը՝ վաղամեռ էր թող ասեն, Ե՛վ կարոտություն, —՛ պանդխտություն՝ գլխիս: 40 (330). ԹՈՒՅՔԸ ԷԿԱՎ ԳԵՂԸ ՄՏԱՎ Թույքը էկավ գեղը մտավ, Տղեյքին ասկեյ տարավ, Աչքերնուս քունը թռավ: Գիշեր-ցերեկ մայման աշքիս արցունքս կտրավ, «Սահա՜կ» կանչելով սոլոխս հատավ. - Էկո՛, Սահա՜կ, էկո՛, տղա՜ս, Մրմուռը կուտէ հոգիս, Չեմ դիմանար կարոտիդ… Տնեցիք բյություն, դուռ-դրացի, Քեզի կը հիշեն՝ «Աստվա՜ծ» կը կանչեն, Աստուծո ձեռքը քու վրադ ըլլա, Գացած-էկած ճամփադ անփորձանք ըլլա, Սաղ-սելամեթ ըգաս ու գեղը մտնաս, Սիրած աղջիկադ հոգով տիրանաս, Մեյդ ու պապդ, ջինս-ջիբիլլեթըդ Պսակդ պագնեն — ուրախանան: 41 (331). ԲԱՆՏԱՐԿՅԱԼԻ ԵՐԳ Ես ծնվել եմ Ադաբազար, Կանչեցին ինձ զինվորության, Ես ալ ըսի շատ համարձակ. - Ձգելով ես սիրելի մայր, Չորս քույրեր ալ պատվական. Եթե վիզս անգամ կտրեք, Թուրքի զինվոր չե՛մ ըլլար ես: Բռնեցին ինձ, տարին Խասկալ, Ծեծով, ջարդով նետեցին բանտ, Չեն հասկանար հասարակ բան. Փոխանակ թուրք ասկյար դառնամ, Անդրանիկին զինվոր կըլլամ: 42 (332). ԲԱՆՏԻՍ ԴՌՆԵՐՆ ԷԻՆ ՅՈԹԸ ՔԱՐԵՐՈՎ Բանտիս դռներն էին յոթը քարերով, Շենքն էր ամուր պատած երկաթ ճաղերով, Հանկարծ լսվեց դռներու ձայն, Թուրք զինվորներ ներս նետվեցան: Առտուն կանուխ ժամը չորսին, Մահվան յաֆթան կրծքիս դրին, Կախաղանին առաջը տարին, Վերջին խոսքս ըսել տվին. - Բաճկոնակս նվեր տարեք մայրիկիս, Մի՛ ըսեք, թե որդիդ կախվավ, Այլ՝ պանդուխտ է բանտին մեջ: Ժամացույցս նվեր տվեք քույրիկիս, Մի՛ ըսեք, թե եղբայրդ կախվավ, Այլ՝ պանդուխ է բանտին մեջ: Հոգիս տարեք իմ սիրելի Նազլուին, Մի՛ ըսեք, թե յարդ կախվավ, Այլ՝ պանդուխ է բանտին մեջ: Գերեզմանս դու՛ք փորեցեք, Գերեզմանիս քարին վրա՝ Նահատակ է՝ գրեցեք: 43 (333). ՂԱՍԱԲ ՄԻՍԱՔ6 Ասլան գիբի էջէլիմ բու. !լ&ւմ&ւմէ սէբէբ օլան Աջէբ բու հալիմէ աջը՞ր մը, Քէնդիրլէր, աննէ՜մ, յաղլանը՞ր մը, Բաշը աչըք, այաըն յալնայաք, Բէնիմ գիբի սալլանը՞ր մը: Բու նէ՞ հալ դըր, ղասա՜բ Միսաք, Բու հալինէ ջան դայանը՞ր մը, Ղօյուն գիբի ասըլմըշ սըն, Սէնի գ#րէն դայանը՞ր մը, Էֆէնդի՜մ, ամա՜ն, ամա՜ն: Բաքդըմ՝ բէյազ էնթարի գէյդիրդիլէր Գէջէ վաքիդ՝ ռույա գիբի, Դարաղաջըմըն աջըիբինդէն Թէշլիմ աքար æըհան7 գիբի, Դարաղաջըմ հազըրդըլար, Աննէմ բէքլէր մէհման գիբի: Բու նէ՞ հալ դըր, ղասա՜բ Միսաք, Բու հալինէ ջան դայանը՞ր մը, Ղօյուն գիբի ասըլմըշ սըն, Սէնի գ#րէն դայանը՞ր մը, Էֆէնդի՜մ, ամա՜ն, ամա՜ն: ՄՍԱԳՈՐԾ ՄԻՍԱՔԸ6 Առյուծի պես վախճանն իմ. Մահվանս պատճառ դարձողը Արդյոք կգթա՞ այս վիճակիս, Պարանները, մա՜յր իմ, կյուղվե՞ն, Գլուխը բաց, ոտքը բոբիկ Արդյօք ինձ պես կճոճվի՞: Սա ի՞նչ վիճակ է, մսագո՜րծ Միսաք, Այս վիճակիդ մարդ կդիմանա՞, Կախված ես դու ինչպես ոչխար, Քեզ տեսնողը կդիմանա՞, Տե՜ր իմ, ավա՜ղ, ավա՜ղ: Տեսա՝ ճերմակ շապիկ հագցրեցին Երազի պես մութ գիշերվա, Արցունքները կախաղանից æըհանի7 պես հոսում էին, Կախաղանս պատրաստեցին. Մայրս մեհյանի պես ինձ կսպասե: Սա ի՞նչ վիճակ է, մսագո՜րծ Միսաք, Այս վիճակիդ մարդ կդիմանա՞, Կախված ես դու ինչպես ոչխար, Քեզ տեսնողը կդիմանա՞, Տե՜ր իմ, ավա՜ղ, ավա՜ղ: 44 (334). ՀԱՆԻՅԱԴԱ ԲԷՆԻՄ ԹՈՒԶ-ԷՔՄԷԻՄ ՅԻՅԷՆԼԷՐ Հանիյադա բէնիմ թուզ-էքմէիմ յիյէնլէր, «Ախբաբ #լմէդէն՝ բէն #լ&ւր&ւմ», - դիյէնլէր, Բէն բանա էթդիմ, անա՜մ, քի՞մէ նէ՜ դէյիմ. Էլիմ լէ դ&ւշդ&ւմ, քի՞մէ նէ՜ դէյիմ: Չըքա-չըքա շու բեքադա բաքարըմ, Դէլի գ#նլ&ւմ աթէշլէրդէ յաքարըմ, Մէվլամ իզին վէրիրսէ, մախբուսդան չքարըմ, Էլիմ լէ դուշդ&ւմ, քի՞մէ նէ՜ դէյիմ: Սէյիսլէր աթլարը յէմլիյօր, Մախբուսխանէ &ւսդ&ւմ&ւզէ դամլըյօր, Բէն բանա էթդիմ, անա՜մ, քի՞մէ նէ՜ դէյիմ. Էլիմ լէ դ&ւշդ&ւմ, քի՞մէ նէ՜ դէյիմ: Բաբամ չադըրլարը դօլանըյօր, Անամ դա բաշ &ւսդ&ւմդէ աղլըյօր, Բիչարէ նըշանլըմ քարալար բաղլըյօր, Բէն բանա էթդիմ, անա՜մ, քի՞մէ նէ՜ դէյիմ. Էլիմ լէ դ&ւշդիմ, քի՞մէ նէ՜ դէյիմ: Արարա դաղընը8 դուման բ&ւր&ւդ&ւ, Տղլիկ9* Սարգիս, Թասլաք9* Միսակ վուրուլմուշ, Բէն բանա էթդիմ, անա՜մ, քի՞մէ նէ՜ դէյիմ. Էլիմ լէ դ&ւշդ&ւմ, քի՞մէ նէ՜ դէյիմ: ՈՒ՞Ր ԵՆ ԻՄ ԱՂ ՈՒ ՀԱՑՆ ՈՒՏՈՂՆԵՐԸ Ու՞ր են իմ աղ ու հացն ուտողները «Ընկերս չմեռած՝ ես մեռնեմ», - ասողները, Ինքս ինձ արի, մա՜յր իմ, ու՞մ ի՜նչ ասեմ. Ձեռքովս ընկա, ու՞մ ի՜նչ ասեմ: Շուլլըվելով՝ պատուհանից կնայեմ, Խելառ կյանքս կրակներում կվառեմ, Աստված կամենա՝ բանտից կազատվեմ. Ձեռքովս ընկա, ու՞մ ի՜նչ ասեմ: Ձիապանները ձիերին են կերակրում, Բանտի կտուրից մեր վրա է կաթկթում, Ինքս ինձ արի, մա՜յր իմ, ու՞մ ի՜նչ ասեմ. Ձեռքովս ընկա, ու՞մ ի՜նչ ասեմ: Հայրս վրաններն է շրջում, Մայրս՝ գլխիս վրա լաց լինում, Խեղճ նշանածս ս—եր է կապում, Ինքս ինձ արի, մա՜յր իմ, ու՞մ ի՜նչ ասեմ. Ձեռքովս ընկա, ու՞մ ի՜նչ ասեմ: Արարա լեռան8 մշուշն է պատել, Տղլիկ9* Սարգիսն ու Թասլաք9* Միսակը խփվել են, Ինքս ինձ արի, մա՜յր իմ, ու՞մ ի՜նչ ասեմ. Ձեռքովս ընկա, ու՞մ ի՜նչ ասեմ: 45 (335). ԷՖԷ-ԹՕՐՕՍ10 Էնգ&ւր&ւդէն չըքդըղմը գ#րմ&ւշլէր, Քըր աթըմըն յ&ւր&ւյ&ւշ&ւնդէն բիլմիշլէր՝ Շու գէլէն Էֆէ-Թօրoս դէմիշլէր: Դօղուրմազ օլայդըն, ա՜յ անամ, բաշըմ բէլալը. Էլլէրիմ՝ քէլէփչէ, բօղազըմ՝ հալքալը: Էնգ&ւրիդէն չըքդըմ սահաթ բէշ իդի, Բէնիմ արխադաշլարըմ՝ օն բէշ իդի, !լդ&ւրդ&ւղ&ւմ չէրքէզ՝ յուզ օն բէշ իդի: Դօղուրմազ օլայդըն, ա՜յ անամ, բաշըմ բէլալը. Էլլէրիմ՝ քէլէփչէ, բօղազըմ՝ հալքալը: Անքարանըն ըշըքլարը փառլըյօր, Զալըմ դ&ւշմանլար ուռգան յաղլըյօր, Ուռգանըն &ւսդ&ւնէ քանըմ դամլըյօր: Դօղուրմազ օլայդըն, ա՜յ անամ, բաշըմ բէլալը. Էլլէրիմ՝ քէլէփչէ, բօղազըմ՝ հալքալը: - Ասմայը՛ն օղլումու, ալայըմ սաթըն, - Թօրօսուն անասը՝ բիր քյուչյուք քադըն, - æէբիմդէ բուլունուր բին բէշ յ&ւզ ալթըն: - Վարը՛ն, ս#յլէին անամա, բօղչամ աչմասըն, Չուխա շալվարըմա ուչքուր թաքմասըն, «Օղլուն Թօրօս գէլիր դիյէ» յօլա բաքմասըն. Ղայրը բէն սըլամա վարամազ օլդում, Իսկուհի նըշանլըմ գ#րէմէզ օլդում, Դարաջըք սօքաքդան գէչէմէզ օլդում: Շու դաղըն արդընդա բիր գէզէն օլսա, Չայըրը-չիմէնի յօքլայան օլսա, Էրմէնի միլլէթէ բիր բէյլիք օլսա՝ Ղուշ գիբի դ#ն#րիզ մէյդանդա, Բիզ #լ&ւր&ւզ միլլէթ յօլընա: ԹՈՐՈՍ ԷՖԵՆԴԻՆ10 Էնգյուրիից դուրս գալս են տեսել, Նժույգիս դոփյունից են հասկացել՝ Այս եկողը Էֆե-Թորոսն է, ասել են: Չծնվեի փորձանքոտ գլխով, մա՜յր իմ, Ձեռնակապ՝ ձեռքիս, շղթաներ՝ վզիս: Էնգյուրիից դուրս եկա ժամը հինգն էր, Իմ ընկերները՝ տասնհինգն էին, Սպանածս չերքեզները՝ հարյուր տասնհինգ էին: Չծնվեի փորձանքոտ գլխով, մա՜յր իմ, Ձեռնակապ՝ ձեռքիս, շղթաներ՝ վզիս: Անկարայի լույսերն են փայլում, Դաժան թշնամիները օղակն են յուղում, Օղակի վրա արյունս է կաթում: Չծնվեի փորձանքոտ գլխով, մա՜յր իմ, Ձեռնակապ՝ ձեռքիս, շղթաներ՝ վզիս: - Մի՛ կախեք տղիս՝ ծախու կառնեմ, - Թորոսի մայրը՝ մի փոքրիկ կին, - Գրպանումս կգտնվի հազար հինգ հարյուր ոսկի: - Գնացե՛ք, ասացե՛ք մորս՝ օժիտս չբացի, Բրդյա շալվարիս խոնջան չանցկացնի, «Թորոս տղաս գալիս է» ասելով՝ ճամփին չնայի. Արդեն ես օգնել չեմ կարող հայրենիքիս, Տեսնել չեմ կարող Իսկուհի նշանածիս, Անցնել չեմ կարող այս նեղ փողոցից: Թե լեռները մի հսկող լինի, Թուփ ու խռիվ խուզարկող լինի, Հայ ազգին մի թագավոր թե լինի՝ Ծիտի պես հրապարակում կսավառնենք, Մեր ազգի փառքի ճամփին կզոհվենք:

1 Իմա՝ հրացան: 2 Գյավուր լեռ է կոչվել, որովհետ— այնտեղ շատ հայեր են զոհվել: 3 Պատմական շերտավորումներ ունեցող այս երգի հատվածները գրի ենք առել մի քանի բանասացներից: Ըստ ադաբազարցի երգասաց Մաննիկ Կիրակոսյանի (ծնվ. 1929 թ.) երգի այս մասը հորինվել է Սոլես գյուղից Զարեհ Խաչոյանի շուրջ: Նա Բանկ Օտոմանի գործողության դատավարության ժամանակ թուրք ոստիկանից խնդրում է զուգարան գնալ: Մտնում է, ծորակի բռնիչը հանում, դրանով իր փորը պատռում, աղիքները դուրս թափում ու մեռնում է, բայց չի խոստովանում: 4 Պոլսո Ս. Փրկիչ հիվանդանոցը: 5 Ս. Փրկիչ հիվանդանոցին կից գերեզմանատունը: 6 Այս վիպերգը երգել է այնթապցի Հեքիմյան Գ—որգը: Ըստ նրա, Միսակը 1909 թ. Ադանայի կոտորածի ժամանակ մսագործ (ղասաբ) է եղել: Տեսնելով այդ ահավոր ջարդը, նա, վրեժով լցված, իր խանութի նկուղում մի քանի թուրք է սպանել, մսերը խորոված արել ու կերցրել թուրքերին: Վերջում թուրքական կառավարության կողմից գործը բացվել է, — մսագործ Միսակին ոչխարի պես կախաղան են բարձրացրել: Երգասացն ավելացնում է. «Արդյոք ճիշտ է, թե՝ սխալ, ստույգ չեմ կարող ասել»: 7 Կիլիկիայի կենտրոնով հոսող գետ: 8 Հայ կամավոր լեգեոնականները 1918 թ. Արարա լեռան (Պաղեստին) մոտ պարտության են մատնել թուրք-գերմանական զորքերին՝ արժանանալով ֆրանսիական ու անգլիական դաշնակիցների խրախուսանքին: Այդ խիզախ մարտերում զոհվել են նա— Տղլիկյան Սարգիսն ու Թասլաքյան Միսակը, իսկ երգասաց Մարիամ Բաղդիշյանի ամուսինը՝ Կարապետը, հաղթական վերադարձել է տուն — իր կնոջը սովորեցրել կռվի ժամանակ հորինված այս երգը: 9* Կրճատված է հայկական ազգանվան «-յան» վերջավորությունը: 10 Այս երգի խոսքերը հազիվ վերհիշեց չալղարանցի (Էսքիշեհիր)՝ Փաթըրյան Սամվելը (ծնվ. 1900 թ.): Ըստ նրա, էֆե՝ էֆենդի (պարոն) Թորոսն իր վրիժառու խմբով շատ վնասներ է հասցրել թուրքերին, որոնք նրան մահվան են դատապարտել: Թորոսի մայրը փորձել է փրկագնով ազատել իր որդուն, բայց թուրքերը յուղոտած պարանով կախել են նրան:

2. ՏԵՂԱՀԱՆՈՒԹՅԱՆ ՈՒ ԿՈՏՈՐԱԾԻ ԵՐԳԵՐ 1 (336). Հ^ՒՐՐՅԷԹ, ԱԴԱԼԷԹ, Մ^ՒՍԱՎԱԹ, ՅԱՇԱՍԸ՜Ն ՄԻԼԼԷԹ Գէջէլէր գ&ւնդ&ւզ օլդու, Դիլլէրիմիզ սազ օլդու, Հ&ւրրյէթին աշքընա Չօք ջանլար ֆէդա օլդու: ԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆ, ԱՐԴԱՐՈՒԹՅՈՒՆ, ՀԱՎԱՍԱՐՈՒՅՈՒՆ, ԿԵՑՑԵ՜ ԱԶԳԸ Գիշերները ցերեկ դարձան, Մեր լեզուները սազ դարձան, Ազատության սիրուն համար Շատ-շատերը զոհվեցան: 2 (337). ՔԱԼՔԸ՛Ն, ՀԷ՜Յ, ՎԱԹԱՆԴԱՇԼԱ՜Ր Քալքը՛ն, հէ՜յ, վաթանդաշլա՜ր, Սէվինէլիմ յօլդաշլա՜ր, Իշդէ սիզէ հ&ւրրյէթ. Յաշասըն օսմանըլար: ՎԵ՛Ր ԿԱՑԵՔ, ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑՆԵ՜Ր Վե՛ր կացեք, հայրենակիցնե՜ր, Ուրախանանք, ընկերնե՜ր, Ահա ձեզի ազատություն. Թող ապրեն օսմանցիները: 3 (338). ՈՒՅԱ՛Ն, ՍՈՒԼԹԱ՜Ն ՀԱՄԻԴ, ՈՒՅԱ՛Ն Փէնջէրէդէն քար գէլիյօր, Բա՛ք դըշարը քի՞մ գէլիյօր, Ույա՛ն, սուլթա՜ն Համիդ, ույա՛ն. Քան աղլյօր բ&ւթ&ւն ջիհան:1 Ամա՜ն, ամա՜ն, մայրի՜կ: Չայա ինդիմ. չայ գէչիլմէզ, Սու բուլանդըք. հիչ իչիլմէզ, Ույա՛ն, սուլթա՜ն, զալըմ սուլթա՜ն. Քան աղլյօր բ&ւթ&ւն ջիհան: Ամա՜ն, ամա՜ն, մայրի՜կ: Թուզլու օլուր Իստանբուլուն ֆսդըղը, Թաշդան օլուր էրմէնինին յասդըղը, Ք#ռ օլասըն շու մէյդանըն դօսթլուղու.2 Ալդըլար նազլը յարիմ, դույան աղլասըն Ամա՜ն, ամա՜ն, մայրի՜կ: ԶԱՐԹՆԻ՛Ր, ՍՈՒԼԹԱ՜Ն ՀԱՄԻԴ, ԶԱՐԹՆԻ՛Ր Պատուհանից ձյուն է գալիս, Տե՛ս դրսից ո՞վ է գալիս, Զարթնի՛ր, սուլթա՜ն Համիդ, զարթնի՛ր. Ողջ աշխարհն արյուն է լալիս:1 Ավա՜ղ, ավա՜ղ, մայրի՜կ: Գետափ իջա. գետն անցնել չի լինի, æուրը պղտոր է. խմել չի լինի. Զարթնի՛ր, սուլթա՜ն, դաժան սուլթա՜ն. Ողջ աշխարհն արյուն է լալիս: Ավա՜ղ, ավա՜ղ, մայրի՜կ: Աղի է լինում Ստամբուլի պիստակը. Քարից է լինում հայերի բարձը. Կուրանար այս հրապարակային բարեկամությունը.2 Տարան սիրած յարիս, լսողը թող լաց լինի: Ավա՜ղ, ավա՜ղ, մայրի՜կ: 4 (339). ՓԱԴԻՇԱՀ ՕԹՈՒՐՄՈՒՇ ԹԱԽԴԸՆԴԱՆ ԲԱՔԱՐ Փադիշահ օթուրմուշ թախդընդան բաքար. Թախդընըն ալթընդա ալ-քանլար աքար. Բալթայը վուրընջա՝ յաթթը #լ&ւլէր. Աջայիբ հալլէրէ դ&ւշդ&ւ էրմէնի: Շէֆքէթլիմ օթուրմուշ թախդընդան բաքար. Գյավուրուն քանլարը սէլ գիբի աքար. Հ&ւրրյէթ իսդիյէնլէր դէրէդէ քօքար. Աջայիբ հալլէրէ դ&ւշդ&ւ էրմէնի: ՏԻՐԱԿԱԼԸ ՆՍՏԱԾ՝ ԳԱՀԻՑ Է ԴԻՏՈՒՄ Տիրակալը նստած՝ գահից է դիտում, Գահի տակից ալ արյուն է հոսում. Կացինով խփված՝ դիակները փռվեցին. Ողբալի վիճակի մեջ ընկավ հայը: Տիրակալը նստած՝ գահից է դիտում, Հայերի արյունը հեղեղի պես է հոսում. Ազատության ձգտողները ձորում են նեխում. Ողբալի վիճակի մեջ ընկավ հայը: 5 (340). ՂԸՅՄԱ ԱԴԱՆԱ3 Հէ՜յ, չամլա՜ր, չամլա՜ր, ալնը-աջըխ, չամլա՜ր, Հէր գ&ւնէշ վուրունջա՝ սաքըզ դամլար, Սաքըզ դամլար սա՝ յ&ւրէիմ աղլար. Ադանա ըրմաղը՝ սէլ գիտի աքար. Օ՜ֆ, իշդէ գէլդիմ սանա, ղըյմա՜ Ադանա, Օ՜ֆ, իշդէ գ#րդ&ւմ սիզի, ղըյմա՜ չօջուքլար: Ադանա ք#փր&ւս&ւ թախդա դըր, թախդա, Էրմէնի մուհաջիրի գէլիր բու հավթա, Ադանա ըրմաղը՝ լէշ իլէն քանլար, Քալդըրը՛ն լէշլէրի՝ Ադանա քօքար. Օ՜ֆ, իշդէ գէլդիմ սանա, ղըյմա՜ Ադանա, Օ՜ֆ, իշդէ գ#րդ&ւմ սիզի, ղըյմա՜ չօջուքլար: æԱՐԴՎԱԾ ԱԴԱՆԱ3 Հե՜յ, մայրինե՜ր, մայրինե՜ր, հպարտ մայրինե՜ր, Ամեն ար— դիպչելիս՝ խեժն է կաթկթում, Խեժը ծորալիս՝ սիրտս է լաց լինում. Ադանա գետն է հեղեղի պես հոսում. Ավա՜ղ, քեզ եկա, ջարդվա՜ծ Ադանա, Ավա՜ղ, ձեզ տեսա, մանուկնե՜ր մորթված: Ադանայի կամուրջն է փայտյա, Հայ գաղթականները կգան այս շաբաթ, Ադանայի գետը՝ արյուն ու դիակ, Հավաքե՛ք դիակները. կհոտի Ադանան. Ավա՜ղ, քեզ եկա, ջարդվա՜ծ Ադանա, Ավա՜ղ, ձեզ տեսա, մանուկնե՜ր մորթված: 6 (341). ԱԴԱՆԱՅԻ ԿՈՏՈՐԱԾԸ Առավոտյան արշալույսին Չորս կողմերնիս պատեցին. Հազարավոր գնդակներ Կարկուտի պես տեղացին: Արյան կարմիր գույներով Խեղճ Ադանան ներկեցին Եվ հայերուն դիակները Ասդին, անդին փռեցին: Կացիններու հարվածներով Դուռ , պատուհան կոտրեցին. Չթողեցին փայլուն տուն Ու բոլորն ալ այրեցին: 7 (342). ԱԴԱՆԱՅԻ ՈՂԲԸ4 Կոտորածն անգութ՝ հայերը թող լան, Անապատ դարձավ շքեղ Ադանան, Կրակն ու սուրը — անխիղճ թալան, Ռուբինյանց տունը, ա՜խ, ըրին վերան: Րոպե մը չանցած ու անզեն հայեր Ինկան սուրին տակ խուժանին առջ—, Ժամեր, դպրոցներ բոցի մեջ կորան, Բյուրավոր հայեր անխնա մեռան: Անգութ թուրքերը որբացրին, թողին. Զավակը՝ մորմեն, հարսը՝ իր փեսեն, æարդ ու խուրդ ըրին ինչ որ պատահեց, Կերան, կշտացան հայու արյունեն: Երեք օր-գիշեր կրակը՝ ներսեն, Թշնամու սուրը, գնդակը՝ դուրսեն, æնջեցին հայեր երկրի երեսեն, Արյուն կվազեր հայ փողոցներեն: Պարապ է, հե՜յ վախ, հարուստ Ադանան, Մոխիր է դարձեր ամբողջ Կիլիկիան, Միայն ապրեցավ Հաճընը սիրուն, Ինչու՞ չի շարժիր ապառաժ Զեյթուն: 8 (343). ԻՆՉ ՈՐ ՏԵՍԱ ԵՍ ԻՄ ԱՉՔՈՎ Ինչ որ տեսա ես իմ աչքով Ու ականջովս լսեցի, Թող չտեսնան սարի գիլանք Ու թշնամին մեր բախտի: Ո՞նց համբերեմ, հոգի՜ ջան: Ո՞նց համբերեմ, ախպե՜ր ջան:5 Գրկանոցներ թալին փախան խեղճ մայրեր, Ռուտ ու տկլոզ կմախքացած մանուկներ, Հայացքները Աստծուն հառած հիվանդներ, Խռպոտ ձայնով իրենց մահը կաղերսեն: Ո՞նց համբերեմ, հոգի՜ ջան: Ո՞նց համբերեմ, ախպե՜ր ջան: Գիշեր ու զոր լաց ու ողբ եմ ես լսում, Չունիմ հանգիստ, չունիմ դադար, չունիմ քուն, Աչքս փակում՝ մեռելներ եմ միշտ տեսնում, Կորցրեցի ազգ, բարեկամ, հող ու տուն: Ո՞նց համբերեմ, հոգի՜ ջան: Ո՞նց համբերեմ, ախպե՜ր ջան: Վառվող գոմի էրդիկից թալի իմ ախպոր, Քուր-ախպեր փախանք սոված ու տկլոր, Բերի, հասցրի էս Հայաստան իմ ախպոր, Զեն լե տարան, մացի մենակ ու մոլոր: Ո՞նց համբերեմ, հոգի՜ ջան: Ո՞նց համբերեմ, ախպե՜ր ջան: Էս աշխարքը դարձավ դժոխք, մեռելտուն, Մեր ու մանուկ մացին անտեր ու անտուն, Մեկը չեղավ բռներ ձեռքը թշնամու, Թուրք գազանին մնաց մեր հող ու մեր տուն: 9 (344). ՎԱՍՊՈՒՐԱԿԱՆ ԴՈՒ ՄԵՐ ԳԱՎԱՌ Վասպուրական դու մեր գավառ, Դու միշտ հերոս գտնվեցար, Թշնամու դեմ պայքարեցար, Հայր-որդիներ շատ զոհվեցան: Սայլեր էկան երերալեն, Մայրեր էկան մրմռալեն, Էկան կանգնան փաշի դռան - Զարար յոք դըր, - փաշեն ասաց, - Քառսուն ոսկի խփողին տվավ: Ավերեցին ու քանդեցին, Ցավ ու դարդը մեզ թողեցին, Գարուն բացվեց, գարուն էկավ, Անձր—ի տեղ արյուն էկավ: Բերկրու Ս— սարից թուրքը իջավ ցած, Հազար-հազարով դիակ փռվեցավ, Վերան ըլնես դու, Բերկրու անկուշտ գետ, Հազար-հազարով, արյուն խմող գետ: 10 (345). ԱՆԴՈՔ-ԾՈՎԱՍԱՐ «Անդոք-Ծովասար» քեֆիլներն ըսին, Նորեն գոռացին զինված քյուրդերը, Մի օր քրդախառն հայոց գյուղերից Վահան փաշային ողջույն տվեցին: Առավոտ կանուխ, երբ որ արթնացան, Չորս հազար զորքով պաշարված տեսան, Որոնց դեմ երսուն քաջերով միայն Արձակ, համարձակ կռվիլ սկսան: Անտեղվան քյուրդեր վախցան, գոռացին. «Յամա՜ն, ֆեդա՜յի, ղուրբան ձեր ոտքին, Խնայեցե՛ք մեր պատիվ, ընտանիք, Թողե՛ք որ ապրինք ներք— մեր հարկին»: Քյուրդեր սարսափած փախուստի դարձան, Իննսուն զոհ տվին, շատ մը հրացան, «Շուտ ընենք, - ըսին, - փախչինք. Ահա ուր որ է հայերը կգան»: 11 (346). ԱՂԵՏ ՈՂԲԵՐԳԱԿԱՆ Այս ի՞նչ պատահեց Հայոց Աշխարհին, Ողբերգություն է համաշխարհային, Ինչու՞ է, իրոք, այսպես ստացվել, Կարկուտը միշտ ծեծած տեղն է ծեծել: Իրավ եմ ասում, ո՞ր մեղքին համար. Մենք այլոց տունը երբեք չենք քանդել, Մեր պաշտած հողը էլ ինչու՞ համար Լքեց մեզ ու իր գիրկը չամփոփեց: Հիմա հայության մի մասը չկա, Որպես մի մեծ վերք մեր սրտում մնաց, Կործանվեց տունս՝ դարձավ ավերակ, Աստվա՛ծ, նման բախտ թշնամուս չտաս: ՎԱ՜Յ, ԱՄԱ՜Ն 12 (347). Ես ի՞նչ պիտ ընեմ տառապյալ կյանքը, Վա՜յ, ամա՜ն, Ես պիտի անցնիմ Աստծո փառքը, Ա՜խ, ամա՜ն: 13 (348). Յոթը աղջիկ փախան, գացին, Վա՜յ, ամա՜ն, Երեքին՝ զարկին, չորսին՝ բռնեցին, Ա՜խ, ամա՜ն: 14 (349). Պզտիկ Տիգրանուհիին տունը այրեցին, Վա՜յ, ամա՜ն, Անոր պես հարուստը մոլլային տվին, Ա՜խ, ամա՜ն: 15 (350). Երեք խոջաներ գետին փորեցին, Վա՜յ, ամա՜ն, Երիտասարդ հայ տղուն ողջ-ողջ թաղեցին, Ա՜խ, ամա՜ն: 16 (351). Անոր քույրիկը տարին խաչեցին, Վա՜յ, ամա՜ն, Խաչեն վեր առին՝ ծովը նետեցին, Ա՜խ, ամա՜ն: 17 (352). Դպրոցը մտան, վարժուհուն բռնեցին, Վա՜յ, ամա՜ն, Բերանը բացեցին՝ լեզուն կտրեցին, Ա՜խ, ամա՜ն: 18 (353). Մայրի՜կ, բողջադ առիր, էլար, ու՞ր գացիր, Վա՜յ, ամա՜ն, Դեր Զորի ճամփաները մեռնելու՞ գացիր, Ա՜խ, ամա՜ն: 19 (354). ԲՈՒՐԱՍԸ ՎԱՆԴԸՐ Բուրասը Վանդըր, Էթրաֆը քանդըր, Գիդէն գէլմիյօր, Աջաբ նէ՞ հալդըր: ԱՅՍՏԵՂԸ ՎԱՆՆ Է Այստեղը Վանն է, Շուրջը արյուն է, Գնացողը՝ ետ չի գալիս, Արդյոք ի՞նչ վիճակ է: 20 (355). ԲՈՒՐԱՍԸ ՄՈՒՇԴԸՐ Բուրասը Մուշդըր, Յօլը յօխուշդըր, Գիդէն գէլմիյօր, Աջաբ նէ՞ իշդըր: ԱՅՍՏԵՂԸ ՄՈՒՇՆ Է Այստեղը Մուշն է, Ճամփան բարձունք է, Գնացողը՝ ետ չի գալիս, Արդյոք ի՞նչ բան է: 21 (356). ՀԱՎԱԴԱ ԲՈՒԼՈՒԹ ՅՕՔ Հավադա բուլութ յօք, Բու նէ՞ դումանդըր, Մահլէդէ #լ&ւմ յօք, Բու նէ՞ ֆիկանդըր, Շու Եմէն յօլլարը Նէ դէ յամանդըր, Ահու Եմէնդըր, Գյ&ւլ&ւ չէմէնդըր, Գիդէն գէլմիյօր, Աջաբ նէդէ՞նդըր: ԵՐԿՆՔՈՒՄ ԱՄՊ ՉԿԱ Երկնքում ամպ չկա, Այս ի՞նչ մշուշ է, Թաղում մահ չկա, Այս ի՞նչ կական է, Այս Եմենի ճամփեքը Ինչքան դժվար են, Ահավոր Եմեն է, Վարդը չաման է, Գնացողը՝ ետ չի գալիս, Արդյոք ինչի՞ցն է: 22 (357). ԷՐԶԻՆæԱՆ ԴՈՒՄԱՆ ՕԼԴՈՒ Էրզինջան դուման օլդու, Հալիմիզ յաման օլդու, Նէ՜ ջանլար ղուրբան օլդու, Այրըլդըք Էրզինջանդան՝ Օթդան, օջախդան, ջանդան: Օ՜յ, նէննի, նէննի, նէննի, Անասըզ, ղուզու, նէննի, Պապասըզ, յավրու, նէննի, Քիմսէսիզ, յավրու, նէննի: ԵՐԶՆԿԱՆ ԾՈՒԽՈՎ ՊԱՏԵՑ Երզնկան ծուխով պատեց, Մեր վիճակը ողբալի դարձավ, Ի՜նչ մարդիկ զոհ դարձան, Երզնկայից հեռացանք՝ Հունձքից, օջախից. Օ՜յ, նեննի, նեննի, նեննի, Առանց մայր, գառնուկ, նեննի, Առանց հայր, ձագուկ, նեննի, Առանց տեր, ձագուկ, նեննի: 23 (358). ՂԱՆԼԸ ԹԷԼԼԱԼ ՉԱՐՇԸԼԱՐԴԱ ԲԱՂԸՐԴԸ Ղանլը թէլլալ չարշըլարդա բաղըրդը, Էրմէնիլէր սեվքիաթա սյ&ւր&ւլդ&ւ, Բ&ւթ&ւն ջիհան գէլդի սէյիրէ չքդը, Շու քյաֆիրին էթթիինէ բաքդը: ԱՐՅՈՒՆՈՏ ՄՈՒՆԵՏԻԿԸ ՇՈՒԿԱՆԵՐՈՒՄ ՁԱՅՆ ՏՎԵՑ Արյունոտ մունետիկը շուկաներում ձայն տվեց, Հայերին տեղահանության քշեցին, Ողջ աշխարհը եկավ նայելու, Այս անաստվածի արածները դիտելու: 24 (359). ՀԷ՜Յ, ԱՂԱԼԱ՜Ր, Բ!ՅԼԷ ԶՈՒԼՈՒՄ ՕԼՈՒ՞Ր ՄՈՒ Հէ՜յ, աղալա՜ր, բ#յլէ զուլում օլու՞ր մու, Հէրքէս վաթանընդան ս&ւրգ&ւն օլու՞ր մու, Յա՛թ, փադիշահը՜մ, յա՛թ գ#րէսին ռ&ւյա, Ղուրանա յաքըշմազ յափդըղըն իշլէր: Հ&ւք&ւմէթթէ օթուրան հէփիսի աղա, Գիդին յալվարըն օլու՞ր մը չարէ, Փադիշահըն էմրի դիր՝ բուլունմազ չարէ, Աղլայա-աղլայա չխարդը դաղա: ՀԵ՜Յ, ՊԱՐՈՆՆԵ՜Ր, ԱՅՍՊԵՍ ՏԱՌԱՊԱՆՔ ԿԼԻՆԻ՞ Հե՜յ, պարոննե՜ր, այսպես տառապանք կլինի՞, Բոլորին հայրենիքից աքսորել կլինի՞, Քնի՛ր, թագավո՜րս, քնի՛ր — երազ տես, Կատարած գործերդ Ղուրանին վայել չեն: Կառավարության մեջ բոլորն են աղա, Գնանք խնդրենք՝ կլինի՞ մի ճար, Թագավորի հրամանն է՝ ճար չկա, Լալով-ողբալով բարձրացրին սար: 25 (360). ԿԻԼԻԿԸ ԲԱԼԷՆ Էնվէր վէ Թալաաթ տիժգը փաշինէն Սաբաբ իղուն մըհաճըրլըկէն, Բըթըն մաֆ իրէն էրմանը միլլաթէն, Լիզվընէն թըղ չիրնիր՝ չվա՞ զադ %ցէն: Հազուր էնը հարէր դըսնըհէնկ դարէն, Իղուվ փրթըվիլը Կիլիկը էրմանէն, Չա՞ միղք գունիր էն մաղսըմ չուջըխնէն, Ծառվընէն թըղ գըդրիր քըլընճ գիխ&ւղնէն: Չու՞ց մինք բըր մառնունք էրմանը չուջըխնէն, Ճ#րը քարվիցուն հիդվէն քուրվըդէն, Դիր գայն&ւղ չիղուվ էրմանը միլլ%թէն, Չու՞ց մինք բըր մառնունք Կիլիկը բալէն: Ֆէրմանէն հասուվ միր յութը կէղէն. «Մըհաճըր բըր ըննուն բըթըն կէղանդէն»: Չա՞ իր միր միղքը՝ միր æաբալ Մուսէն, Չու՞ց մինք բըր մառնունք իհալէն հալէն, Խուսքը լսվիցուվ Յաղուբինց Իսայէն. «Լիռը թըղ ըննին, - %սուց կիղանդէն, - Վէզ չը՛բըր ձռինք մինք միր դուշմանէն. Նիդինք, նիդըդվինք, միռնինք միր խուղէն»: ԿԻԼԻԿԻՈ ԱՂԵՏԸ Էնվեր — Թալեաթ թուրք փաշաները Պատճառ դարձան գաղթականության, Լրիվ ոչնչացրին հայ ժողովրդին, Լեզուները չորանար՝ ինչու՞ ասացին, Հազար ինն հարյուր տասնհինգ թվին, Եղավ կոտորածը Կիլիկիո հայության, Ի՞նչ մեղք ունեին մատղաշ մանուկները, Թող կոտրվեին սուր բռնող ձեռքերը, Ինչպե՞ս մոռանանք հայ մանուկներին, æուրը նետվեցին քույրերով միասին, Տեր կանգնող չեղավ հայ ժողովրդին, Ինչպե՞ս մոռանանք Կիլիկիո աղետը: Հրամանը հասավ մեր յոթ գյուղերը. «Գաղթական պիտ լինեն բոլոր գյուղացիները»: Ո՞րն էր մեր մեղքը՝ մեր Մուսա լեռան, Ինչպե՞ս մոռանանք վիճակը հայության, Եսայի Յաղուբյանի խոսքերը հնչեցին. «Թող լեռ բարձրանան, - ասաց բոլորին, - Թշնամու առաջ մենք վիզ չե՛նք ծռի. Զարկենք, զարկվենք, մեր հողում մեռնենք»: 26 (361). ԵԴԵՍԻԱՅԻ ԿՈՏՈՐԱԾԸ6 Ով ցանկալի Եդեսիա՝ քրիստոնեության հանքն էիր, Բազմաթիվ ժողովրդով հնության աղբյուր էիր, Գոհության իսկ արժանի պճնյալ տաճար ունեիր, Արդ ո՛չ տաճար, ո՛չ ժողովուրդ, ո՛չ քարոզիչ չմնաց: Հազար ափսոս Եդեսիո՝ կորսնցուց ժողովուրդը, Միամիտ — ջերմեռանդ գառնուկի նման հոտը, Զնեցին ոչխարի պես մինչ— փոքր մանուկը, Ո՛չ երկինքեն — երկրեն տեսնող, լսող չմնաց: Երբ մեր անգութ թշնամիք հանկարծ հարձակվեցին, Խեղճուկ — տկար հայեր սառած-ապշած մնացին, Ոմանք երկյուղեն փախչելով՝ ձորը նետվեցին, Շատեր կուլան, կպոռան՝ ճարի հասնողներ չմնացին: Խեղճ ժողովուրդին մեծ մասը պատսպարվելու համար Խուժեց եկեղեցին՝ կյանք ազատելու համար, Գոնե երկինքեն օգնություն հուսալու համար, Հրո ճարակ եղան, ազատող մը չմնաց: Երբ սգաբեր արշալույսը տիրեց քաղաքին վրա, Եկան մեր վատ թշնամիները եկեղեցուս վրա, Ալ ճար չմնաց, կուզես՝ լաց, կուզես՝ գոռա, Աս աղետին առաջն առնող առաջնորդ չմնաց: Այրեցին եկեղեցին յուր ամբողջ ժողովուրդով, Հուր ու բոց բորբոքվեց քարյուղի կրակով, Ավար առին սուրբ անոթներ, անթիվ մասունքներ, Ի՞նչ կընեք, ու՞ր կտանիք. իշխան չմնաց: Նույն պահին բոլոր ընտանիքին բռնեցին գերի տարին, Տուներու մեջ ինչ որ գտան ավարի տարին, Ընտանեկան գույքը ուղտերուն բեռնած տարին, Ոջիլի կերակուր եղանք. փոխելու շոր չմնաց: Ուրիշ տեղ մը պատրաստելով՝ դռան կից փորեցին, Այդ տեղը չբավելով՝ ժամուն գավիթը դիմեցին, Գետինը փորեցին, կիզյալ դիակները լեցուցին, Վրան ալ կիր լեցուցին. դիմանալու սիրտ չմնաց: 27 (362). ՀԱԼԱԾՎԱԾ ԵՆՔ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԼԵՌՆԵՐԵՆ Հալածված ենք Հայաստանի լեռներեն, Ո՞վ չի վախնար հուրով սրով մեռնելեն, Դար ու սարեր անցանք, դադար չունեցանք, Դիակներեն անցանք, արցունք չունեցանք: Ար—ի տակ մեռնիլն, Աստվա՜ծ իմ, վատ է, Պուտ մը ջուրի մեր շրթունքը կարոտ է, Մանուկները կուրծքերուն վրա մորթեցին, Հորերուն մեջ ողջ մայրերը լեցուցին: - Ու՞ր է, մայրի՜կ, ու՞ր է իմին հայրիկը: - Չե՞ս գիտեր, որ վատ է թուրքին դանակը: - Ու՞ր է մայրիկ, ու՞ր է անոր դիակը: - Արցունքն իջավ մինչ— սրտիս հատակը: Հայ աղջիկներ ձեռնե ի ձեռ բռնեցին, Իրենք զիրենց Եփր—7 գետը նետեցին, Երկու օր վերջն ալ խեղճ մայրերուն գիտցուցին, Խեղճ մայրերուն անմխիթար լացուցին: 28 (363). ԵՓՐԱՏ ԳԵՏՆ ԱԼ ԵՂԱՎ, ՄԱՅՐԻ՜Կ Եփրատ գետն ալ եղավ, մայրի՜կ, հայոց գերեզման. Հայ աղջիկներ, մայրի՜կ, ջուրը նետվեցան: Քանլը դերեյին8 մեջը, մայրի՜կ, արյուն հոսեցավ. Լեռներ ու ձորեր, մայրի՜կ, դիակով լցվան: 29 (364). ԲԼԲՈՒԼՆ ԱԼ ԿԿԱՆՉԵ. ԳԱՐՈՒ՜Ն Է, ԳԱՐՈՒ՜Ն Բլբուլն ալ կկանչե. գարու՜ն է, գարու՜ն, Մի՛ բանար յարանիս. խորու՜ն է, խորու՜ն, Ամա՜ն, ողորմա՜ծ Տեր, աս ի՜նչ Դեր Զոր է. Լալեն աչվնիս կապեր է փերդե: 30 (365). ԴԵՐ ԶՈՐ ԿԵՐԹԱՆՔ ՇԱՐՎԵ-ՇԱՐԱՆ Դեր Զոր կերթանք շարվե-շարան, Ուտել, խմել մենք մոռցանք, Աչվընիրս էղեր են ցավ, Աջաբ Աստված մեզ մոռցա՞վ: Դեր Զոր կերթանք լալագին, Մեր վիճակն է ցավալի. Չիկա լույս մը, որ բացվի Ճամփուն վրա ավազի: Դեր Զոր կերթանք լալագին, Ցավերուն մեջ մտացրիվ. - Էլե՛ք, քելե՛ք, - կմխտեն Խամշիներով ահագին: Տարագիր ենք, տուն չունինք, Աքսորված ենք, քուն չունինք, Չկա մեկը, որ չափե Մեր տառապանքն ասքան մեծ: Վրանին առջ— ուժասպառ Հայրս է պառկած հոգեվարք, Մայրս ալ՝ սիրտով հրեշտակի, Հացի կարոտ կմեռնի: Լալեն արցունքս ցամքեցավ Կաթիլ-կաթիլ հոսելեն, Անմեղ հոգիս մաշեցավ Աս ամենը տեսնալեն: 31 (366). Ս^ՒՐԳ^ՒՆ^ՒՆ ԲԱՅՐԱՂԸ ԱՉԸԼԴԸ Ս&ւրգ&ւն&ւն բայրաղը աչըլդը, Դույուլդուղու գիբի հէր շէյդէյիշդի, Գէնջ օլանլար դաղլարա քաչդը, æանընդան վազ գէչէն դաղլարա քաչդը: Ս&ւրգ&ւնլ&ւք չըքդը, ք#յ բօշալդը, Բէնիմ ղըյմէթլի մալըմ թ&ւրքլէրէ քալդը, Չօլուք-չօջուք յօլջը օլդը, Ալան-թալան բաշլադը: Ադանա յափըլմըշ բօզ քիրէմիթթէն, Յախամըզ բիթմէդի քարադան, բիթդէն, Ալլահ բիզէ քուրթարսըն բու սէֆիլլիքդէն. Բիշէյ դէմէմ՝ սէն դէ բէնզէյէսին բիզէ. Էլինդէքի սիլահ իլէն #լէսի՛ն սէ՜ն: ԱՔՍՈՐԻ ԱՀԱԶԱՆԳԸ ՀՆՉԵՑ Աքսորի ահազանգը հնչեց, Լսվելուն պես ամեն ինչ փոխվեց, Երիտասարդները փախան լեռներ, Կյանքից ձեռ քաշողը փախավ լեռ: Աքսորն սկսվեց. գյուղը պարպվեց, Արժեքավոր իրերս թուրքերին մնաց, Մանուկ ու ծեր ճամփորդ դարձան, Ալան-թալանն սկսվեց: Ադանան շինված է գորշ աղյուսից, Ոջիլից, կեղտից չազատվեց օձիքը մեր, Աստված փրկի այս թշվառությունից մեզ, Ոչինչ չեմ ասում՝ դու՛ —ս դառնաս մեզ պես. Ձեռքիդ հրացանովը դու՛ —ս մեռնես: 32 (367). ԴԷՐ ԶՕՐ Չ!Լ^ԻՆԴԷ9 Աղաջլարդան ղուշ ուչթու, Յանդը յուրէգ թութուշթու, Յա՛նմա, յու՜րէիմ, յա՛նմա, Բու այրըլըք բիզէ դ&ւշթ&ւ, Բու մուհաջիրլիք բիզէ դ&ւշթ&ւ, Բու դէրզօրլուք բիզէ դ&ւշթ&ւ: ԴԵՐ ԶՈՐԻ ԱՆԱՊԱՏՈՒՄ9 Ծառերից հավք թռավ, Վառեց սիրտս՝ բռնկեց, Մի՛ վառվիր, սիրտ իմ, մի՛ վառվիր. Այս բաժանումն է մեր բաժին, Այս գաղթականությունն է մեր բաժին, Այս դերզորականությունն է մեր բաժին: 33 (368) Դէր Զօրա գիդէրսէմ՝ գէլէմէմ բէլքի, Նէ՛ էքմէգ, նէ՛ սու՝ #&ւր&ւմ բէլքի. Դէր Զօր վարմադան էրմէնի մուհաջիրի Օթուրմուշ հ&ւնգ&ւ՜ր-հ&ւնգ&ւ՜ր աղլըյօր: Դեր Զոր թե գնամ՝ գուցե ետ չգամ, Առանց հաց, առանց ջուր՝ գուցե — մեռնեմ, Դեր Զոր չհասած հայ գաղթականը նստած Հոնգուր-հոնգուր կուլա: 34 (369). Վարա-վարա, վարդըմ Դէր Զօր չ#լ&ւնէ, Ինդիրդիլէր բիզի Դէր Զօր դ&ւզ&ւնէ, Դէր Զօր դէդիքլէրի բ&ւյ&ւք քասաբա, Քէսիլէն քէլլէլէր գէլմէզ հէսաբա: Գնալով-գնալով հասանք Դեր Զորի անապատը, Իջեցրին մեզ Դեր Զորի հարթավայրը, Դեր Զորն էր մեծ տեղավայր, Կտրված գլուխներին հաշիվ չկար: 35 (370). Դէր Զօր չ#լլէրինի բ&ւր&ւդ&ւ դուման, Ամանը՜մ, յա՜ման, հալըմըզ յաման, Ինսան վէ յէշիլ բօյանդը քանա, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Մշուշն է պատել Դեր Զոր անապատին, Ավա՜ղ, ավա՜ղ, մեր վիճակն է ողբալի. Մարդ ու կանաչ արյունով ներկվեցին, Հավատի համար մեռնող հայեր: 36 (371). Դէր Զօր չ#լլէրինի բ&ւր&ւդ&ւ դուման, Ամանը՜մ, յա՜ման, հալըմըզ յաման, Ալլահդան բաշխա յօք դըր դէրման, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Մշուշն է պատել Դեր Զոր անապատին, Ավա՜ղ, ավա՜ղ, մեր վիճակն է ողբալի. Աստծուց բացի չունենք մենք ոչինչ, Հավատի համար մեռնող հայեր: 37 (372). Դէր Զօր չ#լ&ւնէ չադըր քուրդուլար. Էրմէնի միլլէթի չ#լէ դ#քթ&ւլէր, Քալանլարը ըրմաքլարա դ#քթ&ւլէր, Ք&ւք&ւրդ իլէն ք&ւ՜ք&ւր-ք&ւ՜ք&ւր յաքդըլար: Դեր Զորի անապատում վրան լարեցին, Հայերին անապատը լցրեցին, Մնացածներին գետերում խեղդեցին, Կամ՝ անխղճորեն ծծմբով վառեցին: 38 (373). Դէր Զօր դէդիքլէրի բ&ւյ&ւք քասաբա, Քէսիլէն էրմէնի գէլմէզ հէսաբա, Օսմանլը էֆրադը դ#նմ&ւշ ղասաբա, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Դեր Զոր կոչվածն էր մի մեծ տեղավայր, Մորթված հայերին էլ հաշիվ չկար, Օսմանցի պետերը մսագործ դարձան, Հավատի համար մեռնող հայեր: 39 (374). Յօզղատ քասաբա շիրին քասաբա, Քէսիլէն էրմէնի գէլմէզ հէսաբա, Օսմանլը էֆրադը դ#նմ&ւշ ղասաբա, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Յոզղատն էր մի սիրուն բնակավայր, Մորթված հայերին էլ հաշիվ չկար, Օսմանցի մեծերը մսագործ դարձան, Հավատի համար մեռնող հայեր: 40 (375). Ուրֆա դէդիքլէրի իգիթ քասաբա, Քէսիլէն էրմէնի գէլմէզ հէսաբա, Օսմանլը ասքէրի դ#նմ&ւշ ղասաբա, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Ուրֆա կոչվածն էր հերոս բնակավայր, Մորթված հայերին էլ հաշիվ չկար, Օսմանցի զինվորները մսագործ դարձան, Հավատի համար մեռնող հայեր: 41 (376). Քըրըք խան դէդիքլէրի ք&ւչ&ւք քասաբա, Քէսիլէն էրմէնի գէլմէզ հէսաբա, Օսմանլը զաբիթլէրի դ#նմուշ ղասաբա, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Քըրըք խան կոչվածն էր մի փոքրիկ ավան, Մորթված հայերին էլ հաշիվ չկար, Օսմանցի սպաները մսագործ դարձան, Հավատի համար մեռնող հայեր: 42 (377). Սիվազդան չխդըմ բաշըմ սէլամէթ, Դէր Զօրա վարընջա քօփթու-քըյամէթ, Բու քադար մուհաջիր քիմէ՞ էմանէթ, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Սվազից դուրս եկանք հանգիստ գլխով, Դեր Զորում իրարանցում էր ահավոր, Այսքան գաղթական վստահված է ու՞մ, Հավատի համար մեռնող հայեր: 43 (378). Սուարդան չխդըն բաշըմ սէլամէթ, Դէր Զօրա վարընջա քօփթու-քըյամէթ, Էրմէնի շաշըրդը՝ բու նէ՞ դիր հիքմէթ, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Հանգիստ գլխով դուրս եկա Սուարից, Դեր Զորում աղմուկ էր ահռելի, Հայերն ապշեցին՝ սա ի՞նչ արհավիրք, Հավատի համար մեռնող հայեր: 44 (379). Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ բիր սրա միշմիշ, Էրմէնի մուհաջիրի թիֆօյա դ&ւշմ&ւշ, Օ՜յ անամ, օ՜յ անամ, հալիմիզ յաման, Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ քալդըղըմ զաման: Դեր Զորի անապատում մի շարք ծիրանի, Հայ գաղթականները վարակվել են տիֆ, Վա՜յ մայրիկ, վա՜յ մայրիկ, ողբալի է մեր վիճակը, Դեր Զորի անապատում մեր եղած ժամանակը: 45 (380). Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ բիր սրա միշմիշ, Էրմէնի մուհաջիրի աջըդան #լմ&ւշ, Ամանը՜մ, յա՜ման, հալըմըզ յաման, Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ քալդըղըմ զաման: Դեր Զորի անապատում մի շարք ծիրանի, Հայ գաղթականները մեռնում են սովից, Ավա՜ղ, ավա՜ղ, ողբալի է մեր վիճակը, Դեր Զորի անապատում մեր եղած ժամանակը: 46 (381). Դէր Զօրուն իչինդէ նանէլէր բիթէր, !լմ&ւշլէրին քօքուսու դ&ւնյայա յէթէր, Բու ս&ւրգ&ւնլ&ւք բիզէ #լ&ւմդէն բէթէր, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Դեր Զորի անապատում անանուխն է բուսել, Դիակների նեխահոտն աշխարհն է բռնել, Այս աքսորը մեզ մահից վատթար է, Հավատի համար մեռնող հայեր: 47 (382). Գիդէ-գիդէ՝ գիդմէզ օլդու դիզլէրիմ, Աղլա-աղլայա՝ գ#րմէզ օլդու գ#զլէրիմ, Ամանը՜մ, յա՜ման, հալիմիզ յաման, Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ քալդըղըմ զաման: Գնալով-գնալով՝ հոգնեցին ծնկներս, Լալով-ողբալով կուրացան աչքերս, Ավա՜ղ, ավա՜ղ, ողբալի է մեր վիճակը, Դեր Զորի անապատում մեր եղած ժամանակը: 48 (383). Դէր Զօրա գիդէրքէն լասդիղիմ քայդը, Ինէդէն-իփլիղէ թ&ւրքլէրէ քալդը, Խաբէրի դույանըն բէլի բիք&ւլդ&ւ, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Կոշիկս սահեց Դեր Զորի ճամփին, Ասեղից մինչ— թելը մնաց թուրքերին, Մեջքը կոտրվեց լուրը լսողի, Հավատի համար մեռնող հայեր: 49 (384). Էրմէնի՜, էրմէնի՜, շաշխըն էրմէնի, Բու գ&ւնէ ուլաշմըշ ք#ռ վէ թօփալը, Ամանը՜մ, յա՜ման, հալըմըզ յաման, Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ քալդըղըմ զաման: Հայե՜ր, հայե՜ր, շվարած հայեր, Այս օրվան հասան կույր ու կաղերը, Ավա՜ղ, ավա՜ղ, ողբալի է մեր վիճակը, Դեր Զորի անապատում մեր եղած ժամանակը: 50 (385). Զատիկ-կիրակի չադըր ս#քդ&ւլէր, Չօլուք-չօջուք յօլա դ#քդ&ւլէր, Ամանը՜մ, յա՜ման, հալըմըզ յաման, Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ քալդըղըմ զաման: Զատիկ-կիրակի վրանները քանդեցին, Մանուկ ու ծեր ճամփա հանեցին, Ավա՜ղ, ավա՜ղ, ողբալի է մեր վիճակը, Դեր Զորի անապատում մեր եղած ժամանակը: 51 (386). Զատիկ-կիրակի չադըր ս#քդ&ւլէր, Բ&ւթ&ւն էրմէնիլէրի չ#լէ դ#քդ&ւլէր, Քէչի գիբի էրմէնիլէրի քէսդիլէր, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Զատիկ-կիրակի վրանները քանդեցին, Բոլոր հայերին անապատը լցրին, Այծերի պես հայերին մորթեցին, Հավատի համար մեռնող հայեր: 52 (387). Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ բիթմէդի յէշիլ, Աղարդը սաչլարըմ, դ#ք&ւլդ&ւ դիշիմ, Ամանը՜մ, յա՜ման, հալըմըզ յաման, Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ քալդըղըմ զաման: Դեր Զորի անապատում կանաչ չի բուսնի, Մազերս ճերմակեցին, ատամներս թափվեցին, Ավա՜ղ, ավա՜ղ, ողբալի է մեր վիճակը, Դեր Զորի անապատում մեր եղած ժամանակը: 53 (388). Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ բիթմէդի յէշիլ, Ղուրշունա դիզդիլէր էլլի բին քիշի, Մէրաքդան դ#ք&ւլդ&ւ միլլէթին դիշի, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Դեր Զորի անապատում կանաչ չի բուսնի, Հիսուն հազար մարդ գնդակահարեցին, Ժողովրդի ատամները վշտից թափվեցին, Հավատի համար մեռնող հայեր: 54 (389). Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ բիթմէդի յէշիլ, Բիր գ&ւզէլ բաջըմ վար՝ աթէշէ դ&ւշմ&ւշ, Անալար-բաբալար էսիր դ&ւշմ&ւշ, Էրմէնի միլլէթի դաղլարա դ&ւշմ&ւշ: Դեր Զորի անապատում կանաչ չի բուսնի, Կրակն է ընկել քույրս գեղեցիկ, Հայրերին-մայրերին գերեվարեցին, Հայ ժողովրդին լեռները գցեցին: 55 (390). Էրմէնիլէրի մաղարայա դօլդուրդուլար, Քիրէջ դ#ք&ւփ, աթէշ վէրիփ յաքթըլար, Ամանը՜մ, յա՜ման, հալըմըզ յաման, Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ քալդըղըմ զաման: Հայերին քարանձավի մեջ լցրեցին, Այրած կիրը կրակի տալով՝ վառեցին, Ավա՜ղ, ավա՜ղ, ողբալի է մեր վիճակը, Դեր Զորի անապատում մեր եղած ժամանակը: 56 (391). Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ &ւչ աղաջ ինջիր, Էլիմդէ՝ քէլէփջէ, բօյնըմդա՝ զինջիր, Զինջիր քըմըլդադըքջա՝ յուրէիմ ինջիր, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Դեր Զորի անապատում երեք թզենի, Ձեռքիս՝ ձեռկապ, շղթան՝ վզիս, Շղթան շարժվելիս, սիրտս է մղկտում, Հավատի համար մեռնող հայեր: 57 (392). Սաբախդան քալքթըմ՝ քափը քափալը, Բին բաշը գէլիյօր էլի զօփալը, Ուղրունա բրաքմըշ ք#ռ վէ թօփալը, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Առավոտյան վեր կացա՝ դուռը փակ գտա, Հազարապետն եկավ՝ ձեռքին կար մահակ, Կույր ու կաղերին գցել էր իր առաջ, Հավատի համար մեռնող հայեր: 58 (393). Սաբախդան քալքթըմ՝ գ&ւնէշ փառլըյօր, Չէթէլէր օթուրմուշ մարթին յաղլըյօր, Դիլէրիմ Ալլահդան՝ վէրսին բիր իման, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Առավոտյան վեր կացա՝ ար—ն էր փայլում, Չեթեները նստած հրացանն են յուղում, Խնդրեցի Աստծուց, որ ցույց տա հնար, Հավատի համար մեռնող հայեր: 59 (394). Սաբախդան քալքթըմ՝ գ&ւնէշ փառլըյօր, Օսմանլը ասքէրի սիլահ յաղլըյօր, Էրմէնիյէ բաքդըմ՝ յա՜ման աղլըյօր, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Առավոտյան վեր կացա՝ ար—ն էր փայլում, Օսմանցի ասկյարը իր զենքն էր յուղում, Հայերին նայեցի՝ սաստի՜կ էին լաց լինում, Հավատի համար մեռնող հայեր: 60 (395). Սաբախդան քալքթըմ՝ գ&ւնէշ փառլըյօր, Գ&ւնէշին աթէշի բէնի յաքըյօր, Զուլում չէչէնլէր մավզէր յաղլըյօր, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Առավոտյան վեր կացա՝ ար—ն էր փայլում, Ար—ի շողերն ինձ էին այրում, Դաժան չեչենները մաուզեր են յուղում, Հավատի համար մեռնող հայեր: 61 (396). Սաբախդան քալքթըմ՝ գ&ւնէշ փառլըյօր, Չէչէնլէր օթուրմուշ թ&ւֆէնգ յաղլըյօր, Անալար-բաբալար քան-յաշ աղլըյօր, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Առավոտյան վեր կացա՝ ար—ն էր փայլում, Չեչենները նստած հրացանն են յուղում, Մայր ու հայրերը՝ արյուն-արցունք են թափում, Հավատի համար մեռնող հայեր: 62 (397). Սաբախդան քալքթըմ՝ գ&ւնէշ փառլըյօր, Անամ-բաբամ դուրմադան աղլըյօր, Դ&ւշման գէլմիշ քօլլարըմը բաղլըյօր, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Առավոտյան վեր կացա՝ ար—ն էր փայլում, Հայրս-մայրս անընդհատ լաց էին լինում, Թշնամին եկել իմ ձեռքերն է կապում, Հավատի համար մեռնող հայեր: 63 (398). Սաբախդան քալքթըմ՝ չանթամա բաքթըմ, Աղլայա-սըզլայա բօյնումա թաքթըմ, Մալըմը մ&ւլքիմը դօվլաթա սաթդըմ, Փահասընը սօ՞րսա՝ յարըմ էքմէյէ: Առավոտյան վեր կացա, պայուսակս նայեցի, Լաց ու կսկիծով վզիցս կախեցի, Ունեցվածքս պետությանը ծախեցի, Գինը թե հարցնես՝ կես կտոր հացի: 64 (399). Սաբախդան քալքթըմ՝ չանթամա բաքթըմ, Աղլայա-սըզլայա բօյնումա թաքթըմ, Բիր լօխմա էքմէյէ հասրէթլիք չէքթիմ, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Առավոտյան վեր կացա, պայուսակս նայեցի, Լաց ու կոծով վզիցս կախեցի, Մի պատառ հացի կարոտ մնացի, Հավատի համար մեռնող հայեր: 65 (400). Սաբախդան քալքթըմ՝ հավա դուման դըր, Անամ-բաբամ յօք դըր հալիմ յաման դըր, Բունդան սօնրա գ&ւլմէք բանա հարամ դըր, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Առավոտյան վեր կացա՝ երկինքն էր մշուշոտ, Հայր-մայր չունեմ՝ վիճակս է ահավոր, Սրանից հետո ժպտալ չե՜մ կարող, Հավատի համար մեռնող հայեր: 66 (401). Դէր Զօր դէդիքլէրի բ&ւյ&ւք քասաբա, Չալընան քըզլար գէլմէզ հէսաբա, Ամանը՜մ, յա՜ման, հալիմիզ յաման, Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ քալդըղըմ զաման: Դեր Զոր կոչվածն է մի մեծ տեղավայր, Առ—անգված կույսերի հաշիվը չկա, Ավա՜ղ, ավա՜ղ, ողբալի է մեր վիճակը, Դեր Զորի անապատում մեր եղած ժամանակը: 67 (402). Թ&ւրքլէր բաշլադը էվլադ քաչըրմայա, Անալար ղըյմադը յ&ւզ&ւ #փմէյա, Բաքթըմ քի գիզլիջէ աղլըյօր յամա՜ն, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Թուրքերն սկսեցին զավակ փախցնել, Մայրերը չհասցրին երեսը համբուրել, Տեսա՝ ծածուկ սաստի՜կ էին լաց լինում, Հավատի համար մեռնող հայեր: 68 (403). Գյուզէլլէրի խափլա-խափլա քաչըրդըլար, Չիրքինլէրի՝ փէյնիր գիբի քէսդիլէր, Վայ ամա՜ն, վայ ամա՜ն, հալիմիզ յաման: Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ քալդըղըմ զաման: Սիրուններին հափշտակելով փախցրին, Տգեղներին՝ պանիրի պես ջարդեցին, Ավա՜ղ, ավա՜ղ, մեր վիճակն է ողբալի, Դեր Զորի անապատում մեր եղած ժամանակը: 69 (404). Բինդիք արաբայա, ինդիք Քաթմայա, Օրադա բաշլադը էվլադ քաչմայա, Թ&ւրքլէր բաշլադը ալըփ-քաչմայա, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Բարձրացանք սայլը, Քաթմայում իջանք, Այնտեղ սկսեցին փախցնել զավակ, Թուրքերն սկսեցին առնել ու փախչել, Հավատի համար մեռնող հայեր: 70 (405). Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ յօրըլդում, քալդըմ, Անամը, բաբամը յօլդա բրաքթըմ, Վա՜յ անամ, վա՜յ անամ, հալիմիզ յաման, Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ քալդըղըմ զաման: Դեր Զորի անապատում հոգնեցի, մնացի, Մորս ու հորս ճամփին թողեցի, Վա՜յ մայրիկ, վա՜յ մայրիկ, ողբալի է մեր վիճակը, Դեր Զորի անապատում մեր եղած ժամանակը: 71 (406). Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ շաշըրդըմ, քալդըմ, Յիթիրդիմ անամը, յիթիրդիմ բաբամը, Վա՜յ անամ, վա՜յ անամ, հալիմիզ յաման, Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ քալդըղըմ զաման: Դեր Զորի անապատում շվարեցի, մնացի, Մորս ու հորս այնտեղ կորցրեցի, Վա՜յ մայրիկ, վա՜յ մայրիկ, ողբալի է մեր վիճակը, Դեր Զորի անապատում մեր եղած ժամանակը: 72 (407). Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ վուրուլդում, քալդըմ, Աննէ՛, բէն բու ջանդան բըքթըմ, օսանդըմ, Ամա՜նըմ, յա՜ման, հալիմիզ յաման, Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ քալդըղըմ զաման: Դեր Զորի անապատում խփվեցի, մնացի, Մայրի՜կ, ես այս կյանքից ձանձրացա, զզվեցի, Ավա՜ղ, ավա՜ղ, ողբալի է մեր վիճակը, Դեր Զորի անապատում մեր եղած ժամանակը: 73 (408). Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ դ&ւշթ&ւմ յարալը, Բիր դօքթօր յօք դըր՝ յարամ բաղլայան, Ամա՜նըմ, յա՜ման, հալիմիզ յաման, Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ քալդըղըմ զաման: Դեր Զորի անապատում վիրավոր ընկա, Վերքս կապելու մի բժիշկ չկա, Ավա՜ղ, ավա՜ղ, ողբալի է մեր վիճակը, Դեր Զորի անապատում մեր եղած ժամանակը: 74 (409). Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ չ&ւր&ւդ&ւմ, քալդըմ, Ղարղալարա թահին օլդում, քալդըմ, Ամա՜նըմ, յա՜ման, հալիմիզ յաման, Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ քալդըղըմ զաման: Դեր Զորի անապատում փտեցի, մնացի, Կերակուր դարձա ես ագռավներին, Ավա՜ղ, ավա՜ղ, ողբալի է մեր վիճակը, Դեր Զորի անապատում մեր եղած ժամանակը: 75 (410). Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ յարալը չօքդըր, Գէ՛լմէ, դօքթօ՜ր, գէ՛լմէ՝ չարէսի յօ՜քդըր, Ալլահդան բաշխա քիմսիմիզ յօ՜քդըր, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Դեր Զորի անապատում վիրավոր շատ կա, Մի՛ գա բժի՜շկ, մի՛ գա. մեկ է հույս չկա, Աստծուց բացի էլ ո՜չ ոք չկա, Հավատի համար մեռնող հայեր: 76 (411). Օթուրմըշլար հօջա-քէշիշ աղլըյօր, æանդարմալար քօլլարընը բաղլըյօր, Իրիցկին դէ բաշ ուջունդա աղլըյօր, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Տեր հայրը նստած արցունք է թափում, Ոստիկանները ձեռքերն են կապում, Իրիցկինը նստած լաց է լինում, Հավատի համար մեռնող հայեր: 77 (412). Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ ջան թէլէֆ օլդու, Գիդէ-գիդէ ղունդուրամա ղում դօլդու, Ղում յէրինէ յուրէիմէ քան դօլդու, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Դեր Զորի անապատում ինչքա՜ն մարդ զոհվեց, Գնալով-գնալով կոշիկս ավազ լցվեց, Ավազի տեղ սրտումս արյուն լցվեց, Հավատի համար մեռնող հայեր: 78 (413). Յօ՛լ վէրին էրմէնիյէ, դումանլը դաղլար, Էլլէրի քօյնունդա քըզ-գէլին աղլար, Ամա՜նըմ, յա՜ման, հալըմըզ յաման, Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ քալդըղըմ զաման: Ճամփա՛ տվեք հայերին, մշուշո՜տ լեռներ, Ձեռները ծոցում հարս-աղջիկ կուլան, Ավա՜ղ, ավա՜ղ, ողբալի է մեր վիճակը, Դեր Զորի անապատում մեր եղած ժամանակը: 79 (414). Յօ՛լ վէր, Խաբու՜ր,10 յօ՛լ վէր, գէչէլիմ չ#լ&ւ, Էվլադըմ չըս-չըբլախ արաբըն ք#յ&ւ, Ամա՜նըմ, յա՜ման, հալիմիզ յաման, Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ քալդըղըմ զաման: Ճամփա՛ տուր, Խաբու՜ր,10 անապատն անցնեմ, Զավակս մերկ-տկլոր արաբի գյուղումն է, Ավա՜ղ, ավա՜ղ, ողբալի է մեր վիճակը, Դեր Զորի անապատում մեր եղած ժամանակը: 80 (415). Յօ՛լ վէր, Խաբու՜ր, յօ՛լ վէր, գէչէլիմ չ#լ&ւ, Չըս-չըբլախ յէթիշէյիմ ղարիբ յէրլէրէ, Ամա՜նըմ, յա՜ման, հալիմիզ յաման, Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ քալդըղըմ զաման: Ճամփա՛ տուր, Խաբու՜ր, անապատն անցնեմ, Մերկ-տկլոր հասնեմ ես օտար վայրեր, Ավա՜ղ, ավա՜ղ, ողբալի է մեր վիճակը, Դեր Զորի անապատում մեր եղած ժամանակը: 81 (416). Յօ՛լ վէր, Խաբու՜ր, յօ՛լ վէր, գէչէլիմ չ#լ&ւ, Դօնսուզ արաբա օլայըմ ք#լէ, Ամա՜նըմ, յա՜ման, հալիմիզ յաման, Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ քալդըղըմ զաման: Ճամփա՛ տուր, Խաբու՜ր, անապատն անցնեմ, Անվարտիք արաբին ծառա դառնամ ես, Ավա՜ղ, ավա՜ղ, ողբալի է մեր վիճակը, Դեր Զորի անապատում մեր եղած ժամանակը: 82 (417). Մուխդաջ օլդուք սու իչմէյէ.11 - Խուդամըն աշքընա իմդադ օլասըն, - Սու դա իչմէյէ իզին վէրմէդի, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Կարոտ եղանք ջուր խմելու.11 - Աստծո՜ սիրուն. դա՛ մեզ կփրկի, - æուր խմելու էլ հրաման չտվին, Հավատի համար մեռնող հայեր: 83 (418). Յէփրատ գէտին ք#փր&ւս&ւ դարդըր. գէչիլմէզ, Քանլըդըր սուլարը. բիր թաս իչիլմէզ, Էրմէնի քանըյլա սու դա իչիլմէզ, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Եփրատ գետի կամուրջը նեղ է. չի անցնվի, æրերն արնոտ են. մի թաս չի խմվի, Հայերի արյունով ջուրը չի խմվի, Հավատի համար մեռնող հայեր: 84 (419). Դէր Զօր չ#լլէրի դիքէնդըր. գէչիլմէզ, Յեփրատ գէտին սուլարը աջըդըր. բիր թաս իչիլմէզ, Էրմէնի քանըյլա սու դա իչիլմէզ, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Դեր Զորի անապատը փշոտ է. չի անցնվի, Եփրատ գետի ջրերը դառն են. մի թաս չի խմվի, Հայերի արյունով ջուրը չի խմվի, Հավատի համար մեռնող հայեր: 85 (420). Դէր Զօր չ#լլէրի թաշլըդըր. գէչիլմէզ, Յեփրատ գէտին սուլարը աջըդըր. բիր թաս իչիլմէզ, Էրմէնի քանըյլա սու դա իչիլմէզ, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Դեր Զորի անապատը քարոտ է. չի անցնվի, Եփրատ գետի ջրերը դառն են. մի թաս չի խմվի, Հայերի արյունով ջուրը չի խմվի, Հավատի համար մեռնող հայեր: 86 (421). Դէր Զօրըն իչինդէ զինջիրլի ղույու, Էրմէնիլէր իչդի զէհիրլի սույու, Ամա՜նըմ, յա՜ման, հալըմըզ յաման, Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ քալդըղըմ զաման: Դեր Զորի մեջ շղթայով ջրհոր, Հայերը խմեցին ջուրը թունավոր, Ավա՜ղ, ավա՜ղ, ողբալի է մեր վիճակը, Դեր Զորի անապատում մեր եղած ժամանակը: 87 (422). Դէր Զօր ք#փր&ւս&ւ դարդըր. գէչիլմէզ, Քան օլմուշ սուլար. բիր թաս իչիլմէզ, Անադան-բաբադան վազ գէչիլմէզ, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Դեր Զորի կամուրջը նեղ է. անցնել չի լինի, æրերն արնոտ են. մի թաս խմել չի լինի, Մորից-հորից բաժանվել չի լինի, Հավատի համար մեռնող հայեր: 88 (423). Դէր Զօր ք#փր&ւս&ւ դարդըր. գէչիլմէզ, Քան աքըյօր սուլարը՝ բիր թաս իչիլմէզ, Էրմէնի մուհաջիրի գէրի դ#նէմէզ, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Դեր Զորի կամուրջը նեղ է. անցնել չի լինի, æրերն արնոտ են. մի թաս խմել չի լինի, Հայ գաղթականը էլ ետ չի դառնա, Հավատի համար մեռնող հայեր: 89 (424). Դէր Զօր ք#փր&ւս&ւ դարդըր. գէչիլմէզ, Քանադլը քուշ օլսան. գէրի գէչիլմէզ, Էրմէնի միլլէթի դինդէն վազ գէչմէզ, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Դեր Զորի կամուրջը նեղ է. անցնել չես կարող, Թ—ավոր հավք լինես. ետ գալ չես կարող, Հայ ազգն իր հավատն ուրանալ չի կարող, Հավատի համար մեռնող հայեր: 90 (425). Դէր Զօր յօլլարը ուզա՜խդըր, ուզա՜խ, Յօլլարա բաքար բաջը-անալար, Գէջէլէր ուզուն. օլմույօր սաբահ, Չօլուք-չօջուքդա քալմըյօր դէրման: Դեր Զորի ճամփաները հեռու՜ են, հեռու՜, Քույր ու մայրերը ճամփեքին են նայում, Գիշերներն են երկար. առավոտ չի բացվում, Մեր խեղճ երեխաներին մի ճար չի մնում: 91 (426). Դէր Զօր յօլլարը ուզա՜խդըր, ուզա՜խ, Իխդիար փէդէրիմ յօլլարա բաքար, - Հէ՜յ, մուհաջիրլէ՛ր, յօլ գ#ր&ւնդ&ւ՝ Բէնիմ ղարիբ բաշըմա, Ալթըմ՝ չամուր, &ւսդ&ւմ՝ յաղմուր, Դաղլար-թաշլար դայանմազ բիզիմ ահուզարընա: Դեր Զորի ճամփաները հեռու՜ են, հեռու՜, Ծերունի հայրս ճամփաներին է նայում. - Հե՜յ, գաղթականնե՜ր, ճամփան եր—աց Իմ տարագիր գլխին, Տակս՝ ցեխ, վրաս՝ անձր—, Լեռներ-ժայռեր չեն դիմանա մեր տառապանքին: 92 (427). Ամա՜ն, Մահմու՜դ փաշա, սէն գէլ իմանա, æանդարմալար դ#նմ&ւշ ղասաբա, Ամա՜նըմ, յա՜ման, հալիմիզ յաման, Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ քալդըղըմ զաման: Վա՜յ, խղճի արի՛ դու Մահմու՜դ փաշա, Ոստիկանները մսագործ դարձան, Ավա՜ղ, ավա՜ղ, ողբալի է մեր վիճակը, Դեր Զորի անապատում մեր եղած ժամանակը: 93 (428). Դէր Զօրա գէլդի բիր Շէքիր փաշա, Աթընը բաղլադը Դէլիքլի թաշա,12 Էրմէնի սըղմադը դաղ իլէ թաշա, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Դեր Զոր եկավ մի Շեքիր փաշա, Նժույգը կապեց Ծակ քարի12 վրա, Ձորերում հայերին տեղ չմնաց, Հավատի համար մեռնող հայեր: 94 (429). Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ թօզդան-դումանդան Գ#զլէրիմ գ#րմ&ւյօր չիմլէր-չիմէնլէր, Զաբիթլէր չըքմըշլար դինդէն-իմանդան, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Դեր Զորի անապատի փոշուց-մշուշից Աչքերս չեն տեսնում դաշտ- մարգագետին, Ոստիկանները կորցրել են հավատ ու խիղճ, Հավատի համար մեռնող հայեր: 95 (430). Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ թօզդան-դումանդան, Մ&ւսլ&ւմանլար չըքմըշ դինդէն-իմանդան, Ամա՜ն, փադիշա՜հըմ, նէ՞ օլդուք, նէ՞ օլաջաղըզ, Էրմէնի միլլէթի մա՞ֆ մը օլաջաք: Դեր Զորի անապատի փոշուց-մշուշից Մուսուլմանները դուրս են եկել հավատից, Վա՜յ, թագավո՜րս, ի՞նչ եղանք, ի՞նչ ենք լինելու, Մի՞թե հայ ազգը պիտի վերջանա: 96 (431). Դէր Զօր չ#լ&ւնդէ ուզանմըշ, յաթմըշ, Քէլլէսի յօքդըր, քի ի&ւզ&ւնէ բաքայըմ, Էրմէնիլէր բու գ&ւնէ օլաշմըշ, Դինինին ուղրունա #լէն էրմէնի: Դեր Զորի անապատում փռվել, պառկել է, Գլուխը չկա, որ դեմքը տեսնեմ, Այս օրվան հասան խեղճ հայերը, Հավատի համար մեռնող հայեր: 97 (432). Չըխա-չըխա, չըխդըմ յօխուշ բաշընա, Նէլէ՜ր գէլդի էրմէնինին բաշընա, Հըզըր Ալլա՜հըմ, հը՜զըր, յէթի՛շ, Էրմէնի միլլէթինի քուրթա՜ր, գէչի՜ր: Ելա, բարձրացա գագաթը սարի, Ինչե՜ր ասես չեկավ գլուխը հայի, Հզո՜ր Աստված, օգնության հասիր, Հայ ժողովրդին փրկի՜ր, ազատի՜ր: 98 (433). Դիքդիիմ աղաջլար մէյվայա դ#նդ&ւ, Մուհաջիր գիդէնին յարըսը դ#նմէդի, Շու մուհաջիրլիք իջաթ էդէն æէննէթ յ&ւզ&ւ գ#րմէսին: Տնկած ծառերս պտղավորվեցին, Կեսը ետ չեկավ գաղթականների, Այս գաղթականությունը հնարողը Թող չարժանանա դրախտի: 99 (434). Մէյվասըզ աղաջլար մէյվայա դ#նդ&ւ, Մուհաջիր գիդէնին յարըսը դ#նմէդի, Շու ս&ւրգ&ւնլ&ւք իջաթ էդէն æէհէննէմ յօլունա ղուրբան օլսուն: Անպտուղ ծառերը պտղավորվեցին, Կեսը ետ չեկավ գաղթականների, Այս աքսորը հնարողը Դժոխքի ճամփին թող զոհվի: 100 (435). Պողոս Նուբար փաշա, սէն բինլէ՜ր յաշա, Էրմէնիլէրի թօփլաթթը դաղլարդան թաշդան, Յաշա՜, Անդրանի՜կ փաշա, սէն բինլէ՜ր յաշա. Էրմէնիլէրի թօփլադը Էրմէնիսդանա: Պողոս Նուբար փաշա, դու հազա՜ր ապրես, Անապատներից հայերին հավաքեց, Անդրանի՜կ փաշա, դու հազա՜ր ապրես. Հայերին Հայաստանում հավաքեց: 101 (436). Դիլլէրդէն դիլէ ս#յլէնսին դէսթանըմ, Ղարիբ էլլէրէ յանայըմ դէրդիմի, Սէֆիլ էրմէնիլէր դէսթան ս#յլէդի, Դինինին ուղրունա՝ յաշա՛ էրմէնի... Բերանից բերան վիպերգն այս հյուսենք, Օտարներին մեր վիշտը պատմենք, Վիպերգը հյուսեցին թշվառ հայերը, Հավատի համար՝ հայերը կապրե՛ն… 102 (437). Ս^ՒՐԳ^ՒՆԼ^ՒՔ ՇԱՐՔԸԼԱՐԸ Սամսոն, Տրապիզօն, Ամասիա, Կ&ւր&ւն, Գէլի՛ն դէ Սվազըն հալինի գ#ր&ւ՛ն, Թաշընա՞ն մը յօղուրդմուշ սուն, ջանըմ Կէմէրէկ, Բիր Զէյթուն քալմըշդըր էշին, Կէմէրէ՜կ: ԱՔՍՈՐԻ ԵՐԳԵՐ Սամսուն, Տրապզոն, Ամասիա, Կ&ւր&ւն, Եկե՛ք, որ տեսնե՛ք վիճակը Սվազի, Քարի՞ց ես կերտված, հոգիս Կեմերեկ, Զեյթունն է միայն ընկերդ, Կեմերե՜կ: 103 (438). Հալէպդէն13 չքթըմ յայան, Դայա՛ն, դադիզլէրի՜մ, դայա՛ն, Շիմդի ջանդարմալար գէլիր. Քիմի՝ աթլը, քիմի՝ յայան: Հալեպից13 դուրս եկա ոտքով, Դիմացե՛ք, իմ ծնկնե՜ր, դիմացե՛ք. Հիմա ոստիկանները կգան. Ոմանք՝ հեծյալ, ոմանք՝ հետիոտն: 104 (439). Հէ՜յ, նէ՛դէիմ, նէ՛ դէիմ, Վա՜յ, հալընա, էրմէնի, Էվի բարխը թէրք՝ էդէյիմ, Յավրումու ալըփ գիդէյիմ: Հե՜յ, ի՛նչ ասեմ, ի՛նչ ասեմ, Վա՜յ, ձեր վիճակին, հայե՜ր, Տուն ու տեղս թողնեմ, գնամ, Զավակս առնեմ ու գնամ: 105 (440). Հէ՜յ, Գյավուր դաղլար,14 Դէրդէ դայանան աղլար, Էվլիլէր էվէ վարմըշ. Ղարիբ էրմէնի նէրդէ՞ աղլար: Հե՜յ, Գյավուրի լեռներ,14 Վշտին դիմացողը կուլա, Տնավորները տուն ունեն. Ղարիբ հայը որտե՞ղ լա: 106 (441). Սու բաղլադըմ քիլիգէ, Դաղըթթըմ էրիքլիքէ. Բէն բուրդա էսիր քալդըմ. Դայանամամ ղարիբլիքէ: æուրը կապեցի առվին, Բաժանեցի մարգերին, Ես այդտեղ գերի մնացի, Օտարության չտոկացի: 107 (442). Չայ թաշը օխա դէյի դութարլար, Սարը &ւզ&ւմ լէբլէբիյէ ղաթարլար, Էրմէնի միլլէթի Դէր Զօր աթարլար, Ալլահ սահափլըք էթսին բու չ#լլէրէ: Գետաքարն իբր կշռաքար են բռնում, Դեղին խաղողն իբր լեբլեբի ծախում, Հայ ժողովրդին Դեր Զոր են քշում, Աստված անապատին անի տերություն: 108 (443). Քանը դամլար ալ քայանըն ի&ւսդ&ւնդէն, Իմդադըմ յօք զալըմ թ&ւրք&ւն դօսթընդան, Ասպապ սօյար նազլը յարիմ ի&ւսդ&ւնդէն, Ալթուն յ&ւզ&ւք չքարըր փարմաղընդան: Արյունն է կաթում շեկ ժայռի վրայից, Հույս չունեմ դաժան թուրք ծանոթից, Հագուստն է կողոպտում սիրած յարիս վրայից, Ոսկե մատանին է հանում նրա մատից: 109 (444). Դէրսիմ դ#րթ դաղ իչինդէ, Գ&ւլ-բաղլար իչինդէ, Դէրսիմ դէ հէփ սաքլասըն. Էրմէնի չօք իչինդէ: Դերսիմն է չորս լեռան մեջ, Վարդ-այգիների մեջ, Դերսիմը հար թող ապրի. Շատ հայեր կան նրա մեջ: 110 (445). Դիարբէքիր օջախդըր, Մարդին յըխըլաջախդըր, Ամա՜ն, ֆէդայի՜, ա՛լ մարթինի, Վէ՛ր դ&ւշմանա ջէվաբը: Դիարբեքիրն է օջախ, Մերդինը՝ պիտի կործանվի, Ա՜խ, ֆեդա՜, հրացանդ ա՛ռ, Թշնամուն տու՛ր պատասխան: 111 (446). Էրզրում դաղլարը քարդըր՝ գէչիլմէզ, Սօուքդուր սուլարը՝ բիր թաս իչիլմէզ, Ալ մարթինի, չըք դաղլարա, Նուրի Հասան.15 վախըթլար գեչմիշ: Էրզրումի սարերը ձյուն է՝ չի անցնվի, Սառն են ջրերը՝ մի թաս չի խմվի, Վերցրու հրացանը, ելիր սարերը, Նուրի Հասան.15 ժամանակն անցավ: 112 (447). Շու Ֆընտըճաղըն դա հէր թարաֆը դաղլըք, Դաղլարընըն դա հէր թարաֆը բաղլըք, Էրմէնիլէր վարիդը հէ՛մ յիգիթ, հէ՛մ խաթրընազ. Օ յէրլէրդէ սահիփսիզ քալդը, ամա՜ն Ալլահ: Ֆընդըջագի շուրջ բոլոր՝ լեռներ, Լեռների շուրջ բոլոր՝ այգիներ, Հայեր կային կտրիճ — պատվարժան, Այդ վայրերն անտեր մնացին, ա՜խ Աստված: 113 (448). Աթըմ բաղլադըմ Դէլիքլի թաշա,16 Ք#ռ օլասըն սէն, Էնվէ՜ր փաշա, Էրմէնի ջահիլ քալմադը, Գիթթի գ&ւլ, գիթթի բ&ւլբ&ւլ, նէ՜ դիյէլիմ, Իսդէրսէն՝ աղլա, իսդէրսէն՝ գ&ւլ, նէ՜ դիյէլիմ: Նժույգս կապեցի Ծակ քարի16 վրա, Կուրանա՛ս դու, Էնվե՜ր փաշա, Հայ երիտասարդ էլ չմնա՜ց, Անցավ վարդը, անցավ սոխակը, ի՜նչ ասեմ, Կուզես՝ լաց, կուզես՝ խնդա, ի՜նչ ասեմ: 114 (449). Աթըմ բաղլադըմ Դէլիքլի թաշա, Ք#ռ օլասըն սէն, Էնվէ՜ր փաշա, Սէն օլմայայդըն, սէն գէբէրէյդին, Շու՜ն-Թալաթ փաշա. Էրմէնիլէրի դաղըթթըն դաղլարդան թաշա: Նժույգս կապեցի Ծակ քարի վրա, Կուրանա՛ս դու, Էնվե՜ր փաշա, Դու չծնվեի՛ր, դու սատակեի՛ր, Շու՜ն-Թալեաթ փաշա. Հայերին ցրեցին լեռ ու անապատ: 115 (450). Աթըմ բաղլադըմ Դէլիքլի թաշա, Օնիքի քայմաքամ, բիր Էնվէր փաշա, Բու քադար մուհաջիր քիմէ՞ էմանաթ. Էրմէնիլէրի դաղըթթըն դաղլարդան թաշա: Նժույգս կապեցի Ծակ քարի վրա, Տասներկու կայմակամ, մեկ Էնվեր փաշա, Այսքան գաղթական ու՞մ է վստահված. Հայերին ցրեցին լեռ ու անապատ: 116 (451). Բիրէր-բիրէր սայդըմ դ#րթ սէնէ օլդու, Էրմէնի ասքէրի Նաբլուսու17 ալդը. Էրմէնի ասքէրի բին բէշ յ&ւզ քիշի. Ինգիլիզ, ֆրանսըզ շաշդը բու իշէ: Մեկիկ-մեկիկ հաշվեցի չորս տարին, Հայ կամավորները Նաբլուսը17 գրավեցին. Հայերը հազար հինգ հարյուր հոգի էին. Անգլիացին, ֆրանսիացին ապշեցին: 117 (452). Թալաթ փաշա հէջիմ գիբի, Բըյըքլարը սիջիմ գիբի, Բըյըքընա թէլ-թէլ սըչթըմ. Սէ՞ն դէ մի օլդուն բիզիմ գիբի: Թալեաթ փաշան հսկայի պես, Բեղերը բարակ պարանի պես, Թել-թել ք…քեմ քո բեղերին. Դու՞ էլ մեզ նմանվեցիր: 118 (453). Թալաթ փաշա էշէք գիբի, Բըյըքլարը յուլար գիբի, Բըյըքընա թէլ-թէլ սըչթըմ. Սէ՞ն դէ մի օլդուն բիզիմ գիբի: Թալեաթ փաշան ավանակի պես, Բեղերը բարակ սանձի պես, Բեղերիդ թել-թել ք…քեմ. Դու՞ էլ նմանվեցիր մեզ: 119 (454). ԷՐՄԷՆԻՆԻՆ ՔԱԴԷՐԻ18 Ախշամդան յաղդը շիդդէդլի յաղմուր, Վուրմա՛, չէչէ՜ն, վուրմա՜. սօխախլար չամուր, Յարամ բէյ&ւքդ&ւր. քանըմ աքըյօր, Վուրմա՛, չէչէ՜ն, վուրմա՛. դ#րթ ղուրշուն յէթէ՜ր, Չէչէնին ղուրշունը #լ&ւմդէն բէթէր: Սիլահըն սէսինէ անամ ույանդը, Ի&ւսդ&ւմէ քափանդը. քանա բօյանդը, Նէ՜ զուլ&ւմիմիշ էրմէնինին քադէրի, Վուրմա՛, չէչէ՜ն, վուրմա՛. դ#րթ ղուրշուն յէթէ՜ր, Չէչէնին ղուրշունը #լ&ւմդէն բէթէր: ՀԱՅԵՐԻ ՃԱԿԱՏԱԳԻՐԸ18 Հորդ անձր— տեղաց գիշերով, Մի՛ խփիր, չեչե՜ն, փողոցներն են ցեխոտ, Վերքս մեծ է. արյունս հոսում է, Մի՛ խփիր, չեչե՜ն, չորս գնդակը հերի՜ք է, Չեչենի գնդակը մահից էլ վատ է: Զենքի ձայնից մայրիկս զարթնեց, Ընկավ կրծքիս. արյունով ներկվեց, Հայերի ճակտի գիրն ի՜նչ ս— է եղել, Մի՛ խփիր, չեչե՜ն, չորս գնդակը հերի՜ք է, Չեչենի գնդակը մահից էլ վատ է: 120 (455). ՄՈՒՐԱԴԸՆ19 ՉԷՎՐԷՍԻ Մուրադըն չէվրէսինէ դումանլար չ#քդ&ւ, Ղարիբ էրմէնինին բէլինի բ&ւքդ&ւ, Չէրքէզ էլիյլէն քանլար դ#ք&ւլդ&ւ, Հի՛չ քիմսէ աջըյըփ իմդադ վէրմէդի. Դինսիզ օսմանլը վուրդու, չալդը, օյնադը, Քյաֆիր ալաման դա սէյիր էյլէդի: Մուրադ ըրմաղը քանա բօյանդը, Սահաբսըզ էրմէնի այաղ ալթը գիթթի, Դօսթ-դ&ւշման քալմադը սէյիր էյլէդի, Հի՛չ քիմսէ աջըյըփ իմդադ վէրմէդի. Դինսիզ օսմանլը վուրդու, չալդը, օյնադը, Քյաֆիր ալաման դա սէյիր էյլէդի: Մուրա՜դ սույը, նէ՞րդէ սէնին դուրաղըն, Չօ՜ք չաղըրդըմ. իշիթմէդի քուլաղըն. Սահաբսը՜զ էրմէնի այաղ ալթը գիթթի. Հի՛չ քիմսէ աջըյըփ իմդադ վէրմէդի. Դինսիզ օսմանլը վուրդու, չալդը, օյնադը, Քյաֆիր ալաման դա սէյիր էյլէդի: ՄՈՒՐԱԴԻ19 ՇՐæԱԴԱՐՁԸ Մուրադի շուրջ ամպերն են կուտակվել, Գաղթական հայի մեջքն է կռացել, Չերքեզի ձեռքով արյուն է հեղվել, Ո՛չ ոք չօգնեց ու չցավակցեց. Անհավատ օսմանցին, խփեց, նվագեց, պարեց, Նենգ գերմանացին հմայված դիտեց: Մուրադ գետն արյունով ներկվեց, Ոտնատակ գնացին անհաշիվ հայեր, Թշնամի-բարեկամ դիտեցին անտարբեր, Ո՛չ ոք չօգնեց ու չցավակցեց. Անհավատ օսմանցին խփեց, նվագեց, պարեց, Նենգ գերմանացին հմայված դիտեց: Որտե՞ղ է քո կանգառը, Մուրա՜դ գետ, Շա՜տ կանչեցի. քո ականջը չլսեց. Նահատակվեցին անհաշի՜վ հայեր. Ո՛չ ոք չօգնեց ու չցավակցեց. Անհավատ օսմանցին, խփեց, նվագեց, պարեց, Նենգ գերմանացին հմայված դիտեց: 121 (456). ՄԱՐԱՇԸՆ ԷՐՄԷՆԻԼԷՐԻ Ք!Մ^ԻՐԼԷՇԹԻԼԷՐ20 Մարաշա Մարաշ դէրլէր, յամա՜ն, յամա՜ն, Մարա՜շ, բու նա՞սըլ Մարաշ դէրլէր, Մարաշըն իչինդէ քիլիսէ յանար, Քիլիսէ իչինդէ էրմէնի յանար: Ուֆաջըգ թաշ իլէն յօլ յափթըլար, æըբըլ-ջըբըլ յօլլարընա բասըլմազ, Էրմէնիլէր ք#մ&ւրլէշթիլէր, յամա՜ն, Սէլ գիբի յա՜ղ գիդիյօր, յամա՜ն: ՄԱՐԱՇԻ ՀԱՅԵՐԻՆ ՄՈԽՐԱՑՐԻՆ20 Ավա՜ղ, Մարաշին Մարաշ են ասում, Մարա՜շ, քեզ ինչպե՞ս են Մարաշ ասում, Երբ քո մեջ եկեղեցի են հրկիզում, Եկեղեցու մեջ՝ հայեր մոխրացնում: Փոքրիկ քարերով էր շինված ճամփան, Ճամփով քայլելը դարձավ անհնար. Հայերին մոխրացրին, ավա՜ղ, Ճա՜րպն է հոսում հեղեղ դարձած: 122 (457). ՅԱԶԸԽԼԱՐ ՕԼԴՈՒ ԷՐՄԷՆԻԼԷՐԷ21 Յազըխլա՜ր օլդու բէնիմ քօջամըն աշիրէթինէ, Դ&ւշման ղօնդու թաթլը յուրդլարըմըզա, Չաթ Օլուխ սույը աքթը, Չանդըրլար22 Հաճընը յաքթը, Յազըխ օլդու սանա, ղօջա՜ Հաճըն, Վիրանէյէ բայղուշլար #թթու. Բինդիրդիլէր դէվէլէրէ անա, բաջըյը… Գուռնաշէնէ23 ուղրադը գ#չ&ւմ&ւզ, Օրադա ղափըշթըլար բիզիմ մալըմըզը, Քիրազդան24 գէչթի օբամըզ, Թափանա դ&ւշդ&ւ յօլումուզ, Դինլէյի՛ն, է՜յ, անա՜, բա՜ջը, քարդաշլա՜ր. Յաղմայա գիթթի թ&ւ՜մ բիզիմ մալըմըզ: Ղըսուխդան ինդի գ#չ&ւմ&ւզ, Ղարս-բազարա ուղրադը օբամըզ, æհանդան գէչիրդիլէր անա, բաջը, քարդաշլարը. Այաղ ալթընա գէթդի նամուսումուզ, ջանըմըզ, Օսմանիյէդէ ղօնդու գ#չ&ւմ&ւզ, Հասան-բէյէ դ&ւշթ&ւ յօլումուզ: Խանէլէրի խարաբ օլմուշ. Օ դա էրմէնիդիր դիյէ, Աղբէզ մէյդանընդա քօնդուք հէփիմիզ. Օրդա ք#մ&ւլդ&ւ անա, բաջը, քարդաշլար, Հալեպդէն գէչդի քալանըմըզ. Դէր Զօր չ#լ&ւ օլդու բիզէ վաթան. Այաղ ալթընա գիթթի սահիբսի՜զ էրմէնի: ԱՓՍՈՍ ԵՂԱՆ ՀԱՅԵՐԸ21 Ափսո՜ս եղավ ամուսնուս կալվածքը, Թշնամին զավթեց մեր շեն տները, Հոսում էր Չաթ Օլուխի աղբյուրը, Երբ չանդրները22 այրեցին Հաճընը, Ափսո՜ս եղավ քեզ, հսկա՜ Հաճըն, Ավերակներիդ վայում են բվերը. Մայրերին, քույրերին բարձեցին ուղտերը… Գուռնաշենից23 անցավ մեր թափորը, Այնտեղ թալանեցին մեր ունեցվածքը, Քիրազից24 անցավ մեր թափորը, Դեպի Թափան ուղղվեց մեր ճամփան, Լսեցե՛ք, հե՜յ, մա՜յր, քու՜յր, եղբայրնե՜ր, Կողոպուտի գնաց մեր ող՜ջ ունեցվածքը: Կածանից իջեցրին մեր բեռները, Ղարս-բազար ուղ—որվեց մեր թափորը, æըհան գետից անցան մայր, քույր, եղբայրները. Ոտնատակ գնաց մեր ող՜ջ կյանքն ու պատիվը, Օսմանիեում իջ—անեց մեր թափորը, Հասան-բեյ հասավ մեր ճանապարհը: Քանդվել էին նա— տները, Քանի որ հայերն էին տերերը, Աղբեզ հրապարակում նստոտեցրին բոլորիս. Այնտեղ մոխրացրին մայր, քույր, եղբայրներին, Հալեպից անցանք ողջ մնացածներս. Մեր հանգրվանը դարձավ անապատը Դեր Զորի. Ոտնատակ գնաց անտե՜ր հայը : 123 (458). ՇԻՄԴԻ ԱԴԱՆԱՅԱ ԳԷԹՄԷԼԻ ԴԷՅԻԼ25 Շիմդի Ադանայա գէթմէլի դէյիլ, Գիդիփ դէ օ հալլարը գ#րմէլի դէյիլ, Չօրէքշաբթի գ&ւն&ւ կոչնակ չէքիլդի, Բ&ւթ&ւն էրմէնիլէր ժամա դ#ք&ւլդ&ւ: Բէնի #լդ&ւրէն դօյդու՞ մը օլա, Լիռալարըմը սայդը՞ մը օլա, Բէնիմ բուրդա վուրուլդուղումու Անամ, բաբամ դույդու՞ մը օլա: Ադանանըն յօլլարը թաշլըք, æէբիմիզդէ քալմադը բէշ փարա խաշլըխ, Ամա՜ն, ադանա՜լը, ջանը՜մ ադանալը, æէբիմիզդէ քալմադը բէշ փարա խաշլըխ: ՀԻՄԱ ԱԴԱՆԱ ԳՆԱԼ ՊԵՏՔ ՉԷ25 Հիմա Ադանա գնալ պետք չէ, Գնալ, այդ վիճակը տեսնել պետք չէ, Չորեքշաբթի օր կոչնակ հնչեցրին, Բոլոր հայերին եկեղեցու մեջ լցրին: Ինձ սպանողը կշտացա՞վ արդյոք, Ոսկիներս հաշվե՞ց արդյոք, Այստեղ իմ խփվելս Մայրս, հայրս լսեցի՞ն արդյոք: Ադանայի ճամփաներն են քարոտ, Մեր գրպանում չմնաց հինգ գրոշ, Ավա՜ղ, ադանացի, հոգի՜ս ադանացի. Գրպանումս չմնաց հինգ գրոշ: 124 (459). ՆԷԼԷ՜Ր ԳԷԼԴԻ ԷՐՄԷՆԻՆԻՆ ԲԱՇԸՆԱ Օդալար յափդըրդըմ բիր ուչթան ուջա, Իչինդէ յաթմադըմ բիր գ&ւն, բիր գէջէ, Ղօնմա՛, բ&ւլբ&ւ՜լ, ղօնմա՛ մէզար թաշընա, Նէլէ՜ր գէլդի էրմէնինին բաշընա: Թֆէնգիմ չադրըդա ասըլը քալդը, æէհիզիմ սանդըքդա բասըլը քալդը, Ղօնմա՛, բ&ւլբ&ւ՜լ, ղօնմա՛ մէզար թաշընա, Նէլէ՜ր գէլդի էրմէնինին բաշընա: ԻՆՉԵ՜Ր ԵԿԱՎ ՀԱՅԵՐԻ ԳԼԽԻՆ Ծայրից ծայր շինեցի սենյակներ, Մեջը չքնեցի մի օր, մի գիշեր, Մի՛ թառիր, սոխա՜կ, շիրմաքարիս, Ինչե՜ր եկավ հայերի գլխին: Հրացանս վրանում կախ տված մնաց, Օժիտս սնդուկում դարսված մնաց, Մի՛ թառիր, սոխա՜կ, շիրմաքարիս, Ինչե՜ր եկավ հայերի գլխին: 125 (460). ՄԻՆՔ ԻԼԻՐ ԻՆՔ ԴՕՆԷՆ ԴԻՂԷՆ Մինք իլիր ինք դօնէն դիղէն, Պաժանվել ինք ընդանիքէն, Գարօդ մնացինք միր կէղանդէն, Գուլամ գարօդօվ-գարօդօվ: Լիռնիրուն միջ գութափառինք, Միր բիշուրը միր հիդ գառնինք, Միր գիրուձը կարը հուց ի, Գանաչ խ&ւդ ի ու լիղը ճ#ր: Սուրփ կրքը միչ գունէնք կրվուձ. «Շուդը կն&ւց, քիչը մն&ւց», Համփերութին շատ լավ պուն ի, Համփիրէ՛, հիկկէ՜ս, համփիրէ՛: ՄԵՆՔ ԵԼԵԼ ԵՆՔ ՏՆԻՑ ՏԵՂՒՑ Մենք ելել ենք տնից, տեղից, Բաժանվել ենք ընտանիքից, Կարոտ մնացինք մեր գյուղերին, Կուլամ կարոտով-կարոտով: Լեռների մեջ կթափառենք, Մեր պաշարը մեր հետ կառնենք, Մեր կերածը գարի հաց է, Կանաչ խոտ է ու լեղի ջուր: Սուրբ Գրքի մեջ ունենք գրված, «Շատը գնաց, քիչը մնաց», Համբերությունը շատ լավ բան է, Համբերի՛, հոգի՜ս, համբերի: 126 (461). 1915 ՍԷՆԷՍԻՆԻՆ ԶՈՒԼՄ^Ւ Բիր ր&ւզգար էսթի ալէմ դ&ւնյայա, Զուլ&ւմ սէրփիլդի հէփ ահալիյէ, Դաղլար, վադիլէր բօյանդը ալա, Գ&ւն-գ&ւնէշ բաթթը քօյու դումանա, Ենի եթիշմէ ինսան-քուզուլար Վաթան ուղրունա ղուրբան օլդուլար, Բինլէրջէ մուրադ բիրդեն ուչթուլար: Ա՜խ, բու նէ՞ թէդբիր, է՜յ վախ յազըխլար, Ղարիբ աննէլէր ֆիգան էյլէդի. Քանլը յաշ իլէ «յավրու՜մ» մէլէդի: Արզուլու գէլին քարալար գիյդի, æէլալդան դ&ւշ&ւփ, ջէֆայա գիրդի, Նազլը բ&ւյ&ւմ&ւշ մասում յավրուլար, Բօյունլարը էյրի յօլա բաքթըլար, Զէֆք ուսէֆադան հասրէթ քալդըլար, Քուրու էքմէյէ մայիլ օլդուլար: Է՜յ, յարաբբիմ, հա՞նգի գյ&ւն աջէբ Գէչէջէք ր&ւզգար, բիթէջէք շու հարբ, Եթէր դէյի՞լ մի չէքդիղիմիզ էզիյէթ Յա հաք ռահմ էյլէ մէրհամէթ: æիհանդէ ադամ գ&ւն գ&ւնէ ազդը, Ինթիքամ իչին քույուլար քազդը, Ալ-քան ադէթա բիր թաամ սանդը, Յըրթըջը ղուշա արխադաշ օլդու: Խովուք դէդէդէն թօռընա ուլաշդը, Քիմին գ&ւնահը, քիմէ դօլաշդը, Եդի հ&ւք&ւմէթ այաղա քալքդը, Դ&ւշմ&ւշ բիր միլլէթ արադա քալդը: Էրմէնի գ#զդէն դ&ւշդ&ւ Թ&ւրքյադան, Ս&ւրգ&ւնլ&ւք իչին օքունդու ֆէրման, Եր գ#ստէրիլդի Դէր Զօր արաբիստան, Չուլդան, հասրդան քուրուլդու օթախ: Էվ, բարք, թիջարէթ բիրդէն բիչիլդի, Ֆաքիր բիր միլլէթ օլդու մուհաջիր: Էմզիկլի, հասդա, յաշլը, համիլէ՝ Սէր-սէֆիլ դ&ւշթ&ւ իզսիզ յօլլարա: Ազիզ յավրուլար դաղլար աշըրդը, Նազիկ թօփուքլար ալ քանա բաթթը: Դիբջիկ վէ խամչը գիտիգջէ արթթը, Անա շաշըրըփ էվլադը աթթը, Հասդա դէրմանսըզ յօլլարդա քալդը, æանավարլարըն եմի արթըլդը: Օլան ֆէրյաթլար յուրէգ դաղլաթթը, Ինսաֆլը օլան դայանամադը, Ինսաֆսըզ ղուլլար գյուլ&ւփ հայքըրդը, Զուլում քէնդինէ բիր ֆըրսաթ սանդը, Հարամ մալ իլէ մալ-մ&ւլք արթըրդը, Բաթըլըք իլէ ջան քարարթը: Յ՜ա, ազիզ Ալլա՜հ, էյլէ՛, ինայէթ, Թ#վբէ յուրէգդէն գյ&ւնահըմըզը աֆ էդ, Սէլամէթ իլէ բիզէ խէլասէթ, Զիրա սէնդէդիր ռահմէթ վէ գուդրէթ, Շ&ւք&ւ՜ր օլսուն, Յարա՜բ, սէնին իսմինէ, Էրմէնի միլլէթի դիրիլդի գինէ, Դուվա իդէլիմ բիզ շէհիդլէրէ, Հէլալ էթսինլէր քանլարը բիզէ: 1915 ԹՎԻ ՏԱՌԱՊԱՆՔԸ Մի մրրիկ եկավ ամբողջ աշխարհին, Տառապանք բերեց ողջ ժողովրդին, Լեռներ ու ձորեր կարմիր ներկվեցին, Օր ու ար—ը մշուշում խավարեցին: Նորահաս-գառնուկ մանուկներ Հանուն հայրենիքի ողջակիզվեցին, Հազարավոր իղձեր մեկից խամրեցին: Ա՜խ, այս ինչ հրաման էր, ավա՜ղ, Ղարիբ մայրեր լաց ու կոց եղան, Արյուն արցունքով «զավա՜կս» մղկտաց: Կարոտած հարսը ս—երը կապեց, Փառքից գլորվեց, տանջանքի մատնվեց: Նրբին մեծացած փոքրիկ մանուկներ, Վզերնին ծուռ՝ ճամփին նայեցին, Հաճույքից, խաղից կարոտ մնացին, Չորացած՝ հացին կարոտ մնացին: Է՜յ, Աստվա՜ծ, ո՞ր օրը արդյոք Պիտ անցնի հողմը, վերջանա պատերազմը: Բավական չէ՞ մեր ողբն ու հոգսը, Ո՜վ Աստված, ողորմա մեզ ու գթա մեզ: Աշխարհում մարդը օր օրի կատղեց, Վրեժի համար թակարդներ լարեց, Կարմիր արյունը ուտելիք նկատեց, Գիշատիչ թռչունին դարձավ նա ընկեր: Ազոխը պապից թոռանը հասավ. Մեկի մեղքը մյուսի վիզն անցավ, Յոթ տերություններ ոտքի կանգնեցին, Ընկած մի ժողովուրդ ոտատակ տվին: Հայը Թուրքիայում աչքից հանեցին, Տեղահանության հրաման տվին, Տեղ ցույց տվեցին՝ Դեր Զորն Արաբիայի, Չուլ ու թաղիքից օթ—ան շինեցին: Տուն, տեղ, ունեցվածք ողջ կողոպտեցին, Խեղճ ժողովրդին գաղթական դարձրին: Ծծկեր, հիվանդ, տարիքոտ, ծոցվոր՝ Թշվառներն ընկան ճամփեքն ամայի: Անմեղ մանուկները լեռներ կտրեցին, Նուրբ ներբաններն արյունով ներկվեցին: Մտրակն ու մահակը գնալով սաստկացրին, Շվարած մայրեր զավկին շպրտեցին, Հիվանդ — անուժ ճամփին մնացին, Գազանների կերն ավելացրին: Եղած խնդրանքները սիրտ պատառեցին, Խիղճ ունեցողներն է՛լ չտոկացին, Անխիղճ մարդիկ խնդացին, հռհռացին, Աղետը իրենց մի առիթ կարծեցին, Անիծված ապրանքով ունեցվածք ավելացրին, Ունայնությամբ հոգիներնին ս—ացրին: Ո՜վ, Տե՜ր Արարիչ, գթա դու մեզի, Մեղա՜, սրտովին, մեր մեղքերը ների՛ր, Խաղաղությամբ հասցրու ավարտին, Քանզի քոնն է ուժն ու զորությունը, Փա՜ռք քեզ, քո անվան, Տե՜ր իմ, Հայ ազգը վերականգնվեց կրկին. Աղոթեք մեր նահատակներին. Հեղված արյունը թող հալալ լինի: 127 (462). ՎԱՐԱԳԱ ՍՈՒՐԲ ԽԱՉԻՑ Վարագա Սուրբ Խաչից Բերեր եմ ձեզ լուր, Խղճացեք հայ ազգին՝ Տվեք մեյ-մեկ սուր: 128 (463). ԱՇԽԱՐՀԵ ԱՇԽԱՐՀ ՄԱՆ ԵԿԱ Աշխարհե աշխարհ ման եկա, Տատիկիս հողաթումբը չգտա, Ո՞րտեղից ես նրան գտնեի, Երբ թուրքերը կախել էին ծառից: Մայրիկիս հողաթումբը ես գտա, Աղի արցունք թափեցի վրան, Իմ արցունքներից, մայրի՜կ ջան, Հողաթումբիդ կանաչ բուսավ: Հայրիկիս հողաթումբը փնտրեցի, Բայց ո՞րտեղից ես գտնեի այն, Երբ գազան, անխիղճ թուրքերը Նրան մորթել էին անխնա: 129 (464). ԱՔՍՈՐԻՑ ՎԵՐԱԴԱՐՁԻ ԵՐԳ Քայլեցեք, քայլեցեք ողջ մնացողներ, Էրթանք, հասնինք մեր գյուղեր, Շինենք մեր ավեր տներ, Ցանենք մեր խոպան արտեր: 130 (465). ԱՍԼԱՆԲԵԿԸ ՎԱՌԵՑԱՎ26 Ասլանբեկը վառեցավ, յոթը տուն մնաց, Նշանլու աղջիկները կարգելու մնաց: Խոսե՛, ժիժի՜, խոսե՛, տանձերը հասնին. Պապասըզ տղաքը մուրազնուն հասնին: Տանձերը հասել են. ժողվող մը չիկա. Պապասըզ տղաքը կարգող մը չիկա: 131 (466). ԻԶՄԻՐԻՆ ԶՈՒԼՄ^Ւ Քարա դէնիզ՝ ֆրթընա, Ալ փըրթընը սըրթընա, Մայրի՜կ, դ&ւշման գէյլիյօր Քըզըն քալմըշ յօլընա: Ա՜խ, մայրի՜կ ջան, աղլարըմ, Յուրիէիմէ յարա բաղլարըմ, Աննէմի ղայիբ էթթիմ, Գէջէ-գ&ւնդ&ւզ աղլարըմ: Յազը յազդըմ թաշընա. Գէլէն-գէչէն օքուսուն, Թաշ աթթըմ. թ&ւֆենգ չըքդը, Նէլէ՜ր գէլդի բաշըմա: ԻԶՄԻՐԻ ԱՂԵՏԸ Ս— ծովում՝ ահեղ փոթորիկ, Ունեցածդ առ շալակիդ, Մա՛յր, թշնամին է գալիս, Աղջիկդ մնացել է ճամփին: Ա՜խ, մայրի՜կ ջան, ես կուլամ, Սրտիս վերքեր փաթթվան, Մայրիկիս եմ ես կորցրել, Գիշեր-ցերեկ կուլամ ես: Գիր գրեցի ես քարին. Անցնող-դարձողն ընթերցի, Քար գցեցի, պայթյուն լսեցի, Ինչե՜ր եկավ իմ գլխին: 132 (467). ԻԶՄԻՐԻ ԱՂԵՏԸ Աֆիոնեն դուրս էկանք, Իզմիր քաղաքը մտանք, Ազիզ մորս չգտա. Հոնգու՜ր-հոնգու՜ր լաց էղա: Ա՜խ, մամա՜ ջան, խաբեցին, Ինձի քեզնից բաժնեցին, Քեզ ալ կրակը նետեցին. Չըթը՜ր-չըթը՜ր այրեցին: Ս— պոեզը գալիս ա, Հույն զինվորներ բերում ա. - Ամա՜ն, տղե՜րք, շուտ հասե՛ք, Մամաս ձեռքից գնում ա: Իզմիր քաղքեն դուրս էկանք, Սալոնիկի մեզ տարան, Ազիզ մորս չգտա. Թառլան ախպորս գտա: Ախպարս ինձ հարց տվավ. - Ու՞ր թողուցիր մեր մաման: - Իզմիրի ճամփին նա մեռավ, Առանց թաղել նա մնաց, Ազատելու ճար չեղավ. Թուրքի բաժին նա դարձավ: Սալոնիկեն դուրս էկանք, Եր—ան քաղաք ես էկա, Աշխատեցա, ապրեցա, Մեծացա ու պսակվա: Վեց որդիներ ունեցա, Բայց Իզմիրը չմոռցա, Ա՜խ, մամա՜ ջան, խաբեցին, Թուրքերը քեզ վառեցին: 133 (468). ՍԱՊԵՍ ՑՐՎԱՆՔ ԱՄԵ՜Ն ԿՈՂՄ Մենք ալ ունինք մանչ-աղջիկ, Ճա՜ր ալ չունինք, որ փախչինք, Գթացե՛ք մեր խեղճության, Արտասվելով մենք ըսինք. «Յաշասը՜ն Ադալէթ, Մուսաֆաթ, Յաշասը՜ն Միլլէթ…»:27 Էլանք Պոլիս գնացինք, Ժամուն դուռը մնացինք, Հաց ու զեյթուն տվեցին, Երեք օր մեզ պահեցին: Անկե փախանք Հունաստան, Շատ շատերն ալ՝ Ֆրանսա, Մեկալները՝ Եգիպտոս. Սապես ցրվանք ամե՜ն կողմ:

1 Ակնարկում է 1894-1896 թթ. հայկական կոտորածները: 2 Նկատի ունի 1908 թ. Օսմանյան Թուրքիայի Սահմանադրությունը, որը Թուրքիայում ապրող բոլոր ժողովուրդներին, անկախ ազգությունից ու դավանանքից, խոստանում էր «Ազատություն, Արդարություն, Եղբայրություն, Հավասարություն»: 3 Այս երգը հորինվել է 1909 թ. Ադանայի կոտորածի առիթով: 4 Գրող, պատմագիր Սմբատ Բյուրատի (Տեր-Ղազարենց) (1862, Զեյթուն - 1915, Մեծ եղեռնի նահատակ) բանաստեղծության ժողովրդականացած այս տարբերակը մեզ է հաղորդել զեյթունցի Կարապետ Թոզլյանը (ծնվ. 1903 թ.): Թեպետ նա անգրագետ էր, բայց իր բացառիկ հիշողությամբ մտապահել էր իր լսած գրեթե բոլոր երգերը, որոնք ինչպես ինքն է պատմել, «ամեն իրիկուն քնանալեն առաջ աղոթքի պես» մրմնջացել է ինքն իր համար, քանի որ «եթե կոմունիստները լսեին՝ կբռնեին…»: Հետ—աբար նա մեծ ուրախությամբ էր մեզ հաղորդում իր հիշածները, որպեսզի գրի առնվեն, «չմոռացվին, գալիք սերունդներն ալ սորվին…»: 5 Երգասաց Շողեր Տոնոյանը (ծնվ. 1901 թ., Մուշ) վառվող գոմի միջից մի կերպ դուրս է պրծել՝ ազատելով նա— իր փոքրիկ եղբորը, որին գրկած դժվարությամբ հասցրել է Ար—ելյան Հայաստան, բայց 1937 թ. նրան բանտարկել են, աքսորել — անհետ կորցրել: Ավելի մանրամասն Տե՛ս նույնի պատմած հուշը [I.8(8).]: 6 Այս երգը Ուրֆացիները լալով-ողբալով կըսեին (Ծ.Բ.): 7 Իմա՝ Եփրատ: 8 Արյան ձոր է կոչվել, քանի որ այնտեղ շատ հայեր են մորթվել: 9 1888 թ. Մուսա լեռում ծնված Քալաշյան Եղիսաբեթը դեռ—ս 1956 թ. առաջին անգամ մեզ հաղորդել է սույն վիպերգից հատվածներ (Տե՛ս Սվազլյան Վ. Մուսա լեռ, «Հայ ազգագրություն — բանահյուսություն», հ. 16, Եր—ան, 1984, էջ 130-131): Միաժամանակ նա մեզ պատմել է. «Արաբստանի անապատում մեր եղած ժամանակ կենդանիների պես էինք՝ ո՛չ հագուստ, ո՛չ ապրուստ, ո՛չ լվացվել, ո՛չ խմել…: Բնական պետքի համար անգամ ժանդարմը գլխուդ կայնած կըլլար. ո՛չ կին կճանչնային, ո՛չ աղջիկ, ո՛չ նամուս…: Կերակու՞ր, ի՞նչ կերակուր. խո՜տ էինք հավաքում, անասունների պես խո՛տ էինք արածում: Աղ գտնվեր նէ՝ աղեկ. կթաթխեինք աղին. ավելի համով կըլլար: Մեկ-մեկ հեռուեն արաբներ կեր—ային. բեդ—ի (բեդվին) արաբները ոչխար-մոչխար շատ ունեին, ամմա տուն-տեղ չունեին. չադըրներուն տակ կապրեին: Ադ քրիստոնյա արաբները մեզի կմեղքնային. քիչ մը փիլավ տային նէ՝ ձեռքով-մատներով կըլպռտեինք, կուտեինք. չունքի ջիգյարը անու՜շ է…: Իմին երեք պզտիկ ձագուկներս ալ աքսորի ճամփաները մեռան: Անոր համար աս տարիքիս մեն-մենակ մնացած եմ…»: 70-ամյա այս կինը հավաքարար էր աշխատում Վարդաշենի դպրոցում, հազիվ իր գոյությունը պահպանում: Վիպերգի հատվածները կատարելիս նա վերհիշում էր իր դառն անցյալն ու իր կորցրած զավակներին. արցունքներն անվերջ հոսում էին նրա աչքերից, ձայնը խզվում էր ու չէր կարողանում երգել. մի փոքր շունչ էր առնում, կրկին սկսում էր երգել ու կրկին արտասվել… Հետագա տասնամյակներին իմ երկար որոնումների ընթացքում, երբ նոր բանասացի մոտ սկսում էի արտասանել կամ երգել արդեն ինձ ծանոթ քառյակները, նրանցից շատերը սկսում էին կամաց-կամաց վերհիշել ու, վերապրելով իրենց ողբալի անցյալը, դժվարությամբ, հառաչանքներով, արցունքախառն հեկեկոցներով սկսում էին երգել՝ վերհիշելով նորանոր դրվագներ սրտակեղեք ու երկարապատում եղերերգերից: 10 Դեր Զորի մոտով հոսող գետ: 11 Ուժասպառ ու պապակ գաղթականներին բերում, նստեցնում էին ջրի մոտ, բայց չէին թույլ տալիս խմել, իսկ մոտեցողներին գնդակահարում էին, պատմել է զեյթունցի Եվա Չուլյանը (ծնվ. 1903 թ.) [I.140(140).]: 12 Մարաշում մի մեծ ժայռ կար, որի միջից ջուր էր հոսում. Դէլիքլի թաշ (Ծակ քար) էին ասում (Ծ.Բ.): 13 Հայերին բոլոր վայրերից բերում-հավաքում էին Հալեպ, հետո խումբ-խումբ քշում դեպի Դեր Զորի անապատներ (Ծ.Բ.): 14 Գյավուր դաղ (Գյավուրի լեռ) են անվանել, որովհետ— այնտեղ շատ հայեր են նահատակվել (Ծ.Բ.): 15 Նուրի Հասանը եզդի ազգային հերոս էր, որ կռվում էր հայ ֆեդայինների հետ: 16 Մարաշում մի մեծ խոռոչով ժայռ կար, որի միջից ջուր է հոսել, այն անվանել են Դէլիքլի թաշ (Ծակ քար) (Ծ.Բ.): 17 1918 թ. հայ լեգեոնականները Արարայի ճակատամարտով նվաճեցին Նաբլուսի անառիկ դիրքերը: 18 Իր դառն ճակատագիրը հիշելով, Հայկուհի Միկյանը (ծնվ. 1912 թ., Կեսարիա) արցունքներով է մեզ հաղորդել այս երգը: Հալածվելով քեմալականներից՝ ընտանիքով ապաստանել է Իզմիրում: Իզմիրի աղետից մազապուրծ՝ նավով հասել Հունաստան, բայց գործազրկությունից հուսահատված՝ փոխադրվել Եգիպտոս: 1948 թ. հայրենադարձվել է Հայաստան: 1949 թ. շատ ուրիշների հետ աքսորվել են Սիբիր: 1956 թ. ինքն արդարացվել ու վերադարձել է Եր—ան, բայց արդեն բոլոր հարազատներին կորցրած, մենակ, լքված ու հետին չքավորության մեջ: 19 Եփրատ գետի թուրքերեն անվանումն է: 20 Նկատի ունի Մարաշի Ս. Քառասուն Մանկանց եկեղեցու մեջ լցված հայերի ողջակիզումը քեմալականների կողմից, երբ բարձունքի վրա կառուցված եկեղեցու շեմից մարդկային հալված ճարպը հոսել է ներք— ու սառել: Այդ մասին ավելի մանրամասն տե՛ս մարաշցի բանասաց Եվգինե Մայիկյանի (ծնվ. 1898 թ.) հուշը [I.148(148).]: 21 Հաճընցի Խաչեր Դաքեսյանը (ծնվ. 1896 թ.) արցունքներով էր վերհիշում այս բոլոր իրադարձությունները: 22 Թուրք կանայք: 23 Հայկական գյուղ Հաճընում: 24 Լեռ Հաճընի մոտ: 25 Այս երգերը հորինվել են ֆրանսիական զորքերի նահանջից հետո՝ քեմալականների հարձակման — 1921 թ. Կիլիկիայի հայության բռնագաղթի օրերին: 26 «Թուրքերը Ասլանբեկը (Նիկոմեդիա) յոթ անգամ վառեր էին: Մեր հայերը յոթ անգամ նորեն նոր շիներ, նստեր էին: Վերջին անգամը 1921 թ. թուրք չեթեները էկան, Ասլանբեկը չորս կողմեն պաշարեցին: Մենք հայերս հազիվ Իզմիր փախանք, ամմա Իզմիրն ալ կրակի տվին. հայերուն — հույներուն ծովը թափեցին»: Այս դեպքերին ականատես ասլանբեկցի Հայրապետյան Մաննիկը (ծնվ. 1915 թ.) արցունքներով էր հիշում այդ բոլորը — հեկեկալով երգում այս սրտառուչ երգը: 27 «Կեցցե՜ Ազատությունը, Հավասարությունը, Կեցցե՜ Ժողովուրդը…»: Թուրքական (1908 թ.) Սահմանադրության խոստացած բարեփոխումներն էին, որոնք սին դուրս եկան:

3. ՈՐԴԵԿՈՐՈՒՅՍ ՄԱՅՐԵՐԻ, ՈՐԲԻ ԵՎ ՈՐԲԱՆՈՑԻ ԵՐԳԵՐ 1 (469). ՄՈՒՍԱՆ ՓԱԽՑՐԵՑ ՇԱՀՆԻԿԻՆ Թեջիր գեղի1 քյոշեն հովը կտանի, Մուսան Շահնիկը շալկած կտանի… Աս օրս մի՛ խոսեք. իմ սիրտը փուխր է, Վարդով թե կզարնեն, գիտեմ թե՝ փուշ է, Վարդը դալեն կառնեն՝ տեր չունի դեի, Կհրեն, կմշտեն՝ ղարիբ է դեի… Վարդին հոտը անուշ է, դալիկը՝ փուշ է, Ամեն մարդու յավրուն՝ իրեն անուշ է: 2 (470). ՄՈՒՍԱ-ՇՈՒՆ ՏԱՐԱՎ ՀԱՅՈՑ ԳՅՈՒԼԻԶԱՐ Մուսա-շուն տարավ հայոց Գյուլիզար, Աչքերը հանեց, պտուկը պոկեց. Աս ի՜նչ անգութ ժամանակ է. Մեզի օգնո՜ղ մը չեղավ, Աս ի՜նչ թշվառ ժամանակ է. Մեղքցող մը մեզ չեղավ: 3 (471). ԱՌԵՎԱՆԳՎԱԾ ՊԱՅԾԱՌԻԿԸ Թութաստանեն կորսվեցա, Թշնամիին ձեռքը ինկա, Թող մայրիկս նստի ու լա, Բոլոր ազգով նստեն ու լան: Բան չզգացի, վա՜յ, իմ խելքիս, Բռնվեցավ մարմինս, հոգիս, Ո՛չ բարեկամ, ո՛չ ազգական, Չեղան ինձի մեկ օգնական: - Շու՜տ ոտքի ելե՛ք ու փնտրեցե՛ք, Սար ու ձոր իրար անցուցեք, Պայծառիկին շուտով գտեք, Բերեք իր խեղճ մորը տվեք: Խեղճի դիակը երբ որ գտանք, Մեծ ու պստիկ շա՜տ հուզվեցանք, Ոչ թե միայն մայրը թող լա. Բոլոր ազգով նստենք ու լանք: 4 (472). ԹՈՒՐՔԵՐԸ ՏԱՐԵԼ ԵՆ, ՈՐԴԻ՜Ս, ՀԱՅՈՑ ԿՈՒՅՍԵՐԸ - Աս ի՞նչ սուգ է, մայրի՜կ, մայրի՜կ, Մեր թաղին մեջը: - Թուրքերը տարել են, որդի՜ս, Հայոց կույսերը: - Ի՞նչ ծանր է, մայրի՜կ, մայրի՜կ, Հայ ազգին վերքը, Ի՜նչ խորունկ է, մայրի՜կ, մայրի՜կ, Հայ ազգին վիշտը: Ես գնում եմ մայրի՜կ, մայրի՜կ, Կռվելու համար. Կռվեմ ու մեռնեմ Հայ ազգին համար: 5 (473). ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄԻՆ ՎԵՐæԻՆ ԽՈՍՔԸ Մայրի՜կ, մարթինս վար բեր, Քերեմեթ պիտի էրթամ, Աս իրիկուն, թե չիգամ, Վաղը՝ անպայման կուգամ… Խաբախլըխին յափրախը, Մայրի՜կ, յաթախս գիտցա, Սոլեսին թուրքին փարան, Մայրի՜կ, վաստակս գիտցա: æորին վարը կապել եմ, Մայրի՜կ, կեր տվող չիկա, Համբարձումին զարկեր են, Մայրի՜կ, դին վերցնող մը չիկա: Զարուհիին մազերը Բարակ-բարակ հյուսեցեք, Նշանծոն ըրած ֆիստանը Բազը-բազը հագցուցեք: Զարուհին շա՜տ խաս է, Պզտիկ ախպորս առեք, Խաբախլըխին յափրախը Պատանքիս տեղ ծածկեցեք… - Համբարձու՜մ, տղա՜ս, քեզ ու՞ր զարկին, Ո՞ր քարերուն, ժայռերուն. «Հայրի՜կ-մայրի՜կ» կանչեցիր, Բանգը՜ր-բանգը՜ր պոռացիր: Հարությունին սահաթը Ժամը յոթը կզարնե, Համբարձումին կոչնակը Տխու՜ր-տխու՜ր կհնչե… ԵՍ ԻՄ ՅԱՎՐՈՒԻՍ ԿԱՐՈ՜Տ ԵՄ, ԿԱՐՈ՜Տ 6 (474). Էլլամ կայնիմ, մեջքիս գոտին չարձակիմ, Յավրուիս խոսքերը ծոցես չթափվին, Յավրուիս խոսքերը զեհիրեն աջի. - Մի՛ լար, մայրի՜կ ջան, ես նորեն կուգամ, Տասնհինգ օրեն երազիդ կուգամ: 7 (475). Մերդիվենին տակի քարը ըլլայի, Յավրուս գար-էրթար, ոտքը պագնեի, Ա՜խ, երանի ծնված չըլլայի, Ես իմ յավրուիս մարը չըլլայի: 8 (476). Ադ դիմացի թեփեն լեռ մը կա, Լեռին մեջը գեղ մը կա, Գեղին մեջը դուման կա, Աջաբ յավրուս անտե՞ղ կա: 9 (477). Դեր Զորի ճամփան քարոտ է, քարոտ, Ես իմ յավրուիս կարո՜տ եմ, կարո՜տ: 10 (478). ՔԱՌՍՈՒՆ ՄԱՆԿԱՆ ՔԱՐԵՐԸ2 Քառսուն Մանկան քարերը, Բարով չի բերեն մարերը, Բերեր ի՞նչ խեր են տեսեր, Դրեր են ս—-ս— հողերը: 11 (479). ՍԱ ԴԻՄԱՑԻՍ ԼԵՌՆԵՐԸ Սա դիմացիս լեռները Ս—-ս— ամպեր են հագեր, Հայ որբուկներուն համար Աղի արցունք են թափեր: 12 (480). ՈՒՐՖԱՆԸՆ ԷԹՐԱՖԸ ԴՈՒՄԱՆԼԸ ԴԱՂԼԱՐ Ուրֆանըն էթրաֆը դումանլը դաղլար, Էրմէնի յանըյօր. գ#զլէրի աղլար, Ուրֆանըն էթրաֆընա էքին էքէնլէր, Էքինի էքէնլէր, գ&ւզէլի սէչէրլէր, Չըքմա՛, ջէյլա՜ն, շու դաղլարա. Սէնի ավլարլար, Անադան, բաբադան այրը քօյարլար: Ուրֆանըն էթրաֆընդա գէզէր բիր ջէյլան, Յավրուսունու քայբէթմիշ, արըյօր, յամա՜ն, æէյլան, սէնին գիբի յուրէիմ յարա, Արայըփ, բուլամադըմ դէրդիմէ չարէ, Չըքմա՛, ջէյլա՜ն, շու դաղլարա. Սէնի ավլարլար, Անադան, բաբադան այրը քօյարլար: Ուրֆանըն էթրաֆը դումանլը դաղլար, Քօյ վէրին, գէչէիմ, դումա՜նլը դաղլար, Սըլադան յավրում վար. Օ՜ֆ, չէքէր, աղլար: ՈՒՐՖԱՅԻ ՇՈՒՐæ ԼԵՌՆԵՐՆ ԵՆ ՄՇՈՒՇՈՏ Ուրֆայի շուրջ լեռներն են մշուշոտ, Հայերը վառվում են. աչքերն են արցունքոտ, Ուրֆայի շուրջ հունձքն են հնձում, Հունձքը հնձում են, սիրունին ընտրում, Մ՛ի շրջիր, եղնի՜կ, այս լեռներում. Քեզ կփախցնեն, Մորից, հորից քեզ կհեռացնեն: Մի եղնիկ է շրջում Ուրֆայի շուրջբոլոր, Կորցրել է ձագին, փնտրում է մոլոր, Եղնի՜կ, իմ սիրտն էլ է քո պես վիրավոր. Փնտրեցի, չգտա դարդիս ճար բուժող, Մի՛ շրջիր, եղնի՜կ, այս լեռներում. Քեզ կփախցնեն: Մորից, հորից քեզ կհեռացնեն: Ուրֆայի շուրջ մշուշոտ լեռներ, Թույլ տվեք անցնեմ, մշուշո՜տ լեռներ, Զավակ ունեմ օտար երկրում. Հառաչում է ու հեկեկում: 13 (481). ԻՍԹԻՔԱՄԸՆ ԴԱՐԴԸՐ ՅՕԼՈՒ Իսթիքամըն դարդըր յօլու, Դ&ւշման սարդը սաղը-սօլը, Էրմէնի քըզլար ալդըլար, Քաչըրդըլար, բիլմէմ յօլու: ԲԱՐՁՈՒՆՔԻ ՃԱՄՓԱՆ ՆԵՂ Է Բարձունքի ճամփան նեղ է, Թշնամին պատեց աջ ու ձախ, Հայ աղջիկներին առան, Փախցրեցին՝ չգիտեմ ճամփան: 14 (482). ԱՐԱԲԿԻՐ ՅԷՆԻ ՅԱՓԸ Արաբկիր յէնի յափը, Դ#գէրիմ դէմիր քափը, Յիթիրմիշիմ մայրիկիմ. Արարըմ քափը-քափը: ԱՐԱԲԿԻՐԸ ՆՈՐ Է ՇԻՆՎԱԾ Արաբկիրը նոր է շինված, Երկաթե դուռը նոր է ձուլված, Կորցրել եմ մայրիկիս, Փնտրում եմ դռներն ընկած: 15 (483). ԱՐԱԲԱԼԱՐ ՉԷՔԻԼԻՐ, Յ^ՒՔԼԷՐ ԲԱՂԼԱՆԸՐ Արաբալար չէքիլիր, յ&ւքլէր բաղլանըր, Էրմէնի քըզլարը սէչիփ ալընըր, Յօ՛լ վէր, Ուրանը՜ն դաղլար, Բիզ գիդէջէիզ, Անամըզ, բաբամըզ բիզ բուլաջայըզ: ՍԱՅԼԵՐԸ ՔԱՇՈՒՄ, ԲԵՌՆԵՐՆ ԵՆ ԿԱՊՈՒՄ Սայլերը քաշում, բեռներն են կապում, Հայ աղջիկներին ընտրելով առնում, Ճամփա՜ տվեք, Ուրանի՜ լեռներ, Մենք գնալու ենք, Մեր հորն ու մորը մենք գտնելու ենք: 16 (484). ՀԱՅԱԹԸՆ ՉԷՇՄԷՍԻ ԲՈՒԶ ԳԻԲԻ ԱՔԱՐ Հայաթըն չէշմէսի բուզ գիբի աքար, Թ&ւրք բաջըլարը չադըրդան բաքար, Էրմէնի գէլիյօր էլլէրի բաղլա, Անալար աղլըյօր՝ չօջուղում դիյէ, Գէլինլէր աղլըյօր՝ քօջամում դիյէ, Քըզլար ազլըյօր՝ նամուսում դիյէ: ԲԱԿԻ ԱՂԲՅՈՒՐԸ ՍԱՌՈՒՅՑԻ ՊԵՍ Է ՀՈՍՈՒՄ Բակի աղբյուրը սառույցի պես է հոսում, Թուրք բաջիները վրանից են նայում. Հայերն են գալիս ձեռնակապերով. Մայրերն են լալիս՝ զավակս ասելով, Հարսներն են լալիս՝ ամուսինս ասելով, Աղջիկներն են լալիս՝ պատիվս ասելով: 17 (485). ՈՒՌՈՒՄ ՀԷԼԷՆԻՆ3 ՍՈՒԼԱՐԸ ՍՕՈՒ՜Ք-ՍՕՈՒ՜Ք ԱՔԱՐ Ուռում Հէլէնին սուլարը սօու՜ք-սօու՜ք աքար, Զավալլը մուհաջիրլէր չադըրդան բաքար, Քըզլար աղլըյօր՝ նամուսում դիյէ, Գէլինլէր աղլըյօր՝ քօջամում դիյէ, Անալար աղլըյօր՝ չօջուխում դիյէ, Զէնգինլէր աղլըյօր՝ մալըմըզ դիյէ, Ֆախիրլէր աղլըյօր՝ ջանըմըզ դիյէ: ՀՈՒՅՆ ՀԵԼԵՆԻ3 æՐԵՐԸ ՊԱ՜Ղ-ՊԱ՜Ղ ԵՆ ՀՈՍՈՒՄ Հույն Հելենի ջրերը պա՜ղ-պա՜ղ են հոսում, Խեղճ գաղթականները վրանից են նայում, Աղջիկները լալիս են՝ պատիվս ասելով, Հարսները լալիս են՝ ամուսինս ասելով, Մայրերը լալիս են՝ զավակս ասելով, Հարուստները լալիս են՝ ունեցվածքս ասելով, Խեղճերը լալիս են՝ մեր կյանքն ասելով: 18 (486). ՅԷՇԻԼ ՂՈՒՐԲԱՆ ՕԼԱՅԸՄ ԳԷՉԷՆ Գ^ՒՆԼԷՐԷ, ՄԱՅՐԻ՜Կ Յէշիլ ղուրբան օլայըմ գէչէն գ&ւնլէրէ, մայրի՜կ, Քըրըլդը քանաթլարըմ. քալդըմ չ#լլէրդէ՝ Անասըզ, բաբասըզ, մայրի՜կ, Դ&ւշդ&ւմ դիյար ղուրբէթթէ, մայրի՜կ, Յա բէն աղլամայըմ, մայրի՜կ, Քիմլէ՞ր աղլասըն, մայրի՜կ: ԴԱԼԱՐ ԶՈՀ ԴԱՌՆԱՄ ԱՆՑՅԱԼ ՕՐԵՐԻՆ, ՄԱՅՐԻ՜Կ Դալար զոհ դառնամ անցյալ օրերին, մայրի՜կ, Փշրվեցին թ—երս, մնացի անապատում՝ Առանց մայր, առանց հայր, մայրի՜կ, Ընկա օտար վայրեր, մայրի՜կ, Եթե ես լաց չլինեմ, մայրի՜կ, Ովքե՞ր լաց լինեն, մայրի՜կ: 19 (487). ԱՐԱԴԸՂԸՄ ՉԷՇՄԷ ԲՈՒԶ ԳԻԲԻ ԱՔԱՐ Արադըղըմ չէշմէ բուզ գիբի աքար, Էրմէնի քըզլարը չադըրդան բաքար, - Քօ՛յ վէրին, փօլի՜ս բէյլէր, բիզ դէ գիդէլիմ, Դէր Զօր չ#լլէրինդէ բիզ դէ #լէլիմ: ՓՆՏՐԱԾՍ ԱՂԲՅՈՒՐԸ ՍԱՌՈՒՅՑԻ ՊԵՍ Է ՀՈՍՈՒՄ Փնտրածս աղբյուրը սառույցի պես է հոսում, Հայ աղջիկները վրանից են նայում, - Ճամփա՜ տվե՛ք, սպա՜ բեկեր, մենք —ս գնանք, Դեր Զորի անապատում մենք —ս մեռնենք: 20 (488). ԱՐԱԴԸՂԸՄ ՉԷՇՄԷ ԲՈՒԶ ԳԻԲԻ ԱՔԱՐ Արադըղըմ չէշմէ բուզ գիբի աքար, Էրմէնի քըզլարը չադըրդան բաքար, - Քօ՛յ վէրին, ասքէրլէր, բիզ դէ գիդէլիմ, Դէր Զօր չ#լլէրինդէ բիզ դէ #լլիմ: ՓՆՏՐԱԾՍ ԱՂԲՅՈՒՐԸ ՍԱՌՈՒՅՑԻ ՊԵՍ Է ՀՈՍՈՒՄ Փնտրածս աղբյուրը սառույցի պես է հոսում, Հայ աղջիկները վրանից են նայում, - Ճամփա՜ տվե՛ք, ասկյարներ, մենք —ս գնանք, Դեր Զորի անապատում մենք —ս մեռնենք: 21 (489). ՇՈՒ ԴԱՂԸՆ ԱՐԴԸՆԴԱ ԷՐՄԷՆԻ ՔԸԶԸ ՎԱՐ - Շու դաղըն արդընդա էրմէնի քըզը վար, Գիդի՛ն-բաքը՛ն չանթասընդա նէսի՞ վար, - Գ&ւզէլ գ#զլէրի վար, Սրմա սաչլարը վար: ԱՅՍ ԼԵՌԱՆ ԹԻԿՈՒՆՔԻՆ ՀԱՅ ԱՂæԻԿ ԿԱ - Այս լեռան թիկունքին հայ աղջիկ կա, Գնացե՛ք, տեսե՛ք պայուսակում ի՞նչ կա, - Գեղեցիկ աչքեր կան, Եվ մետաքս մազեր: 22 (490). ՇՈՒ ԴԱՂԸՆ ԱՐԴԸՆԴԱ ԷՐՄԷՆԻ ՔԸԶԸ ՎԱՐ - Շու դաղըն արդընդա էրմէնի քըզը վար, Գիդի՛ն-բաքը՛ն չանթասընդա նէսի՞ վար, - Ազըջըք թուզ վար, ազըջըք դա՝ օթ: ԱՅՍ ԼԵՌԱՆ ԹԻԿՈՒՆՔԻՆ ՀԱՅ ԱՂæԻԿ ԿԱ - Այս լեռան թիկունքին հայ աղջիկ կա, Գնացե՛ք, տեսե՛ք պայուսակում ի՞նչ կա, - Մի քիչ աղ ու մի քիչ խոտ կա: 23 (491). ՇՈՒ ԴԱՂԸՆ ԲԱՇԸՆԴԱ ԲԻՐ ՔՈՒԶՈՒ ՄԷԼԷՐ Շու դաղըն բաշընդա բիր քուզու մէլէր, Օ քուզունուն սէսի բ#յր&ւմ&ւ դէլէր, Նիյէ՞ մէլիյօրսըն, քուզու՜մ, սէն բանա ս#յլէ, Անասըզ յավրուլար բ#յլէ մի՞ մէլէր: ՄԻ ԳԱՌ Է ՄԱՅՈՒՄ ԱՅՍ ԼԵՌԱՆ ԼԱՆæԻՆ Մի գառ է մայում այս լեռան լանջին, Սիրտս է մաշում ձայնը գառնուկի, Ինչու՞ ես մայում, գառնու՜կ, ասա՛ ինձ՝ Մայրազուրկ ձագերն այդպե՞ս են լալիս: 24 (492). ՎԱՐԱ, ՎԱՐԱ ՎԱՐԴԸՄ ՇՈՒ ՔԱՐԱ ԹԱՇԱ Վարա, վարա վարդըմ շու քարա թաշա, Հասրէթ քալդըմ բաջը-քարդաշա, Յազըլան յազը գէլիրիմիշ բաշա՝ Նէլէ՜ր գէլդի էրմէնինին բաշընա: ԳՆԱՑԻ, ԳՆԱՑԻ, ՀԱՍԱ ՍԵՎ ՔԱՐԻՆ Գնացի, գնացի, հասա ս— քարին, Կարոտ մնացի քույր-եղբայրներիս, Իմ ճակատագիրն է եկել գլխիս, Ինչե՜ր եկան հայերիս գլխին: 25 (493). ԹԷՔԷՐԴԱՂԴԱ ԲԷՇԻՔԹԱՇ Թէքէրդաղդա Բէշիքթաշ, Նէ՛ անամ վար, նէ՛ բաբամ, նէ՛ դէ քարդաշ, Ղօնմա՛, բ&ւլբ&ւ՜լ, ղօնմա՛, մէզար թաշընա. Քարա թօփրաք օլսուն բանա արխադաշ: ԹԵՔԵՐԴԱՂՈՒՄ Է ԲԵՇԻՔԹԱՇԸ Թեքերդաղում է Բեշիքթաշը, Ո՛չ մայր կա, ո՛չ հայր — ո՛չ եղբայր, Մի՛ թառիր շիրմաքարիս, սոխա՜կ, Ս— հողը թող դառնա ինձ բարեկամ: 26 (494). ԻՍՏԱՆԲՈՒԼՈՒՆ ՕՐԹԱՍԸ՝ ԲԷՇԻՔԹԱՇ Իստանբուլուն օրթասը՝ Բէշիքթաշ, Նէ՛ անամ վար, նէ բաբամ, նէ դէ քարդաշ, Բունդան սօնրա բէշլի-մարթին օլաջաք Հէ՛մ արխադաշ, հէմ յօլդաշ, հէմ դէ քարդաշ: ՍՏԱՄԲՈՒԼԻ ՄԵæՏԵՂՈՒՄ՝ ԲԵՇԻՔԹԱՇ Ստանբուլի մեջտեղում՝ Բեշիկթաշ, Ո՛չ մայր ունեմ, ո՛չ հայր — ո՛չ եղբայր, Հետայսու հինգնոց-հրացանն է ինձ Ե՛վ ընկեր, —՛ բարեկամ, —՛ եղբայր: 27 (495). ԱՆՆԷ՜, ԲԷՆԻՄ ԲԱԲԱՄ ՅՕ՞Ք ՄՈՒ Աննէ՜, բէնիմ բաբամ յօ՞ք մու, Նէրդէ քալդը, գէլմէդի, Չօք #քս&ւզլէր գ&ւլդ&ւ, Ամմա բէնիմ յ&ւզ&ւմ գ&ւլմէդի: ՄԱ՜ՅՐ, ԵՍ ԱՐԴՅՈՔ ՀԱՅՐ ՉՈՒՆԵՄ Մա՜յր, ես արդյո՞ք հայր չունեմ, Որտեղ մնաց, դեռ չեկավ, Շատ որբուկներ ուրախացան, Բայց իմ դեմքը չժպտաց: 28 (496). ԳԻԴԷ՜Ն, ԳԻԴԷ՜Ն, ԷՐՄԷՆԻ ՔԸԶԼԱ՜Ր Գիդէ՜ն, գիդէ՜ն, էրմէնի քըզլա՜ր, Բիր գ&ւն #լ&ւմ բիզէ դ&ւշէր, Դ&ւշմանա ավրաթ օլմամայա՝ Եփրատըն իչինդէ #լ&ւմ բուլայըմ: ԳՆԱՑՈ՜Ղ-ԳՆԱՑՈ՜Ղ, ՀԱՅ ԱՂæԻԿՆԵ՜Ր Գնացո՜ղ-գնացո՜ղ, հայ աղջիկնե՜ր, Մի օր մահը դեմ կգա մեզ, Թշնամուն կին չդարձած՝ Եփրատի մեջ գտնենք մահ: 29 (497). Թ^ՒՐՔ ՉԱՈՒՇՈՒ ՎԷ ԷՐՄԷՆԻ ՔԸԶԸ - Իստանբուլդա բիր յար սէվդիմ՝ Էրմէնի, էրմէնի, էրմէնի, Էրմէնի նա՞սըլ դա գ#յն&ւ Վէրմէլի, վէրմէլի, չաու՜շ, վէրմէլի: - Յանդըմ, չաու՜շ, յանդըմ սէնին էլինդէն, Էլինդէն, չաու՜շ, էլինդէն, !լմէյինջէ քուրթուլամամ սէնին դիլինդէն, Դիլինդէն, չաու՜շ, դիլինդէն. Չօք սալլամա, չաու՜շ, Ղասաթուրան ֆռլլար բէլինդէն, Ֆռլլար բէլինդէն, բէլինդէն: ԹՈՒՐՔ ՉԱՈՒՇՆ ՈՒ ՀԱՅՈՒՀԻՆ - Ստամբուլում մի յար սիրեցի՝ Հայուհի, հայուհի, հայուհի, Հայուհին ինչպե՞ս իր սիրտը Կտա, կտա, կտա չաուշին: - Վառվեցի, չաու՜շ, վառվեցի ես քո ձեռքից, Քո ձեռքից, չաու՜շ, քո ձեռքից, Մեռնելով կազատվեմ ես քո լեզվից, Քո լեզվից, չաու՜շ, քո լեզվից. Շատ մի՛ օրորվիր, չաու՜շ, Լայն սվինը կպոկեմ քո մեջքից, Կպոկեմ քո մեջքից, քո մեջքից: 30 (498). ՄՈՒՀԱæԻՐ ՔԸԶԸ Բէն բիր մուհաջիր քըզըյըմ, Ինթիքամ յըլդըզըյըմ, Աջըյըն բէնիմ հալիմէ, Յուրէգլէրէ սըզըյըմ: Ղըյմա՛ բէնի, էֆէնդի՜մ, Բէն դէ սէնին գիբիյդիմ, Գ&ւլ բախչէնին իչինդէ Ղօնջագ&ւլ գիբիյդիմ: Նառ աղաջը քուրուդու, Նէ՛ արանդը, նէ՛ սօրուլդու, Անամ, բաբամ, քարդաշլար Հէփ բիր գ&ւնդէ վուրուլդու: Նէրդէ՞ էրմէնինին օջաղը, Նէրդէ՞ քալդը բուջաղը, Բունդան սօնրա թ&ւթմէսի՛ն Օսմանլընըն օջաղը: ԳԱՂԹԱԿԱՆ ԱՂæԻԿԸ Ես գաղթական աղջիկմ' եմ, Վրեժի աստղիկն եմ, Ցավակցեք իմ վիճակին, Սրտերին ցավ տվողն եմ: Խնայիր ինձ դու, իմ տե՜ր, Ես էլ քեզ նման էի, Վարդերի այգու մեջ Կոկոն վարդի նման էի: Չորացավ մեր նռնենին, Ո՛չ փնտրեցին, ո՛չ հարցրին, Հորս, մորս, եղբայրներիս, Մեկ օրվա մեջ մորթեցին: Ու՞ր մնաց հայի օջախը, Ու՞ր մնաց նրա ամբարը, Այսուհետ— թող չծխա՛ Նա— օսմանցու օջախը: 31 (499). ՂԱՐԻԲԻՄ Ղարիբիմ բու վաթանդա, Ղարիբ ղուշլար #թէրլէր, Գ#յն&ւմ բիթթի՝ հիչ օլդու, Դուրմույօր չ#լլէրինդէ: Գիդերիմ էլինիզդէն Քուրթուլուրում դիլինիզդէն, Եշիլ է#րդէկ օլայըմ Սու իչմէմ գ#լ&ւն&ւզդէն: Բ&ւլբլ&ւլ, ն՞է #թէրսին Չուխուր օվադա, Անան սէնի արար՝ Բուլմազ յուվադա: Է՜յ, յուջէ դաղլար, Է՜յ, սօղուք սուլար, Բէն ղարիբ դ&ւշդ&ւմ, Բէնիմ անամ աղլար: Ղարիբիմ, ղարիբ ղուշում, Հարդա դուշամ՝ յէրիմ յօք, Ղար-ղըշի բիր վաթան. Բէն բիր վաթանսըզ ղուշում: ՊԱՆԴՈՒԽՏ ԵՄ Պանդուխտ եմ ես այս երկրում, Պանդուխտ հավքերն են դայլայլում, Կյանքս գնաց՝ բան չմնաց, Ես չեմ մնա անապատում: Կգնամ ձեր ձեռքից, Կպրծնեմ ձեր լեզվից, Կանաչ բադ թե դառնամ, æուր չեմ խմի ձեր լճից: Սոխա՜կ, ի՞նչ ես երգում Խորը ձորակում, Մայրդ քեզ կփնտրի՝ Չի գտնի բնում: Հե՜յ, հեռու սարեր, Հե՜յ, պաղ-պաղ ջրեր, Ես պանդուխտ ընկա, Իմ մայրը կուլա: Պանդուխտ եմ, պանդուխտ հավք եմ, Որտեղ ընկնեմ՝ տեղ չունեմ, Ձյուն-ձմեռ մի երկրի. Ես առանց հայրենիք հավք եմ: 32 (500). ԱՌԱՎՈՏՈՒՆ ԿԵԼԼԱՄ՝ ԱՉՔՍ ՉԻ ԲԱՑՎԻՐ Առավոտուն կելլամ՝ աչքս չի բացվիր, Յարաներս շատ են, մեկն ալ չի գոցվիր, Դռվները զարնեմ, մեկն ալ չի բացվիր, Վախիմ այս աշխարհին մեղավորը ես եմ: 33 (501). ԵՐԿՈՒ ՃՅՈՒՂԻ ԱՐԱՆՔՈՒՄ ԵՄ ՄՆԱՑԵՐ Երկու ճյուղի արանքում եմ մնացեր, Բուի նման լեռներում եմ մնացեր, Ո՛չ օր տեսա, ո՛չ էլ մուրազ եմ առեր, Ես էլ էսպես ս— բախտով եմ մնացեր: 34 (502). ՄՈՐՄԵՆ ԱԼ ԿԶԱՏԵՆ ՔՅՈՐՓԵ ԳԱՌՆԵՐԸ Մորմեն ալ կզատեն քյորփե գառները, Արընով ալ իլլիքցան սրտիս դռները, Ս—եր հագնիմ, ըյնիմ լեռները, Ընծի կըսեն՝ մի՛ լար, ես ընդո՞ր չի լամ: 35 (503). ԴԱԼՂԱ-ԴԱԼՂԱ ԿԸՆԵ ՊՈԼԻՍԱ ԾՈՎԸ Դալղա-դալղա կընե Պոլիսա ծովը, Ի՜նչ անուշ կփչե հայրիկիս հովը, Տերը նասիբ ըներ՝ երթայի քովը, Առնեի մուրազս, ընկնեի ծովը: 36 (504). ԴԱԼՂԱ-ԴԱԼՂԱ ԿԸՆԵ ԲԵՅՐՈՒԹԻ ԾՈՎԸ Դալղա-դալղա կընե Բեյրութի ծովը, Ի՜նչ անուշ կփչե ս—դային հովը, Երկու քրոջ նման մեկ սեր ունեինք, Ֆալաքը բաժանեց, զատվիլ չուզեցինք: 37 (505). ԱՄԱ՜Ն, ՔՈՒՅՐԻ՜Կ, ՈՒ՞Ր ԷՐԹԱՆՔ Ամա՜ն, քույրի՜կ, ու՞ր էրթանք, Ֆենեռ չունինք ու՞ր էրթանք, Հիմա թուրքերը կուգան, Մութ գիշեր է ու՞ր էրթանք: 38 (506). ԹՈՒՐՔԻՆ ԽՈՍՔՈՎ, ԱՆՈՐ ԶՈՌՈՎ Թուրքին խոսքով, անոր զոռով Մեր տուներեն դուրս էկանք, Մենք փչացանք, բայց՝ չմեռանք. Աս չոլերը մենք ինկանք; 39 (507). ՃԱՄՓԱ՛ ՏՎԵՔ, ՏԱՎՐՈՍԻ՜ ԼԵՌՆԵՐ Ճամփա՛ տվեք, Տավրոսի՜ լեռներ, Մենք էրթանք պիտի, Մեր հայրերն ու մայրերը Մենք գտնանք պիտի: 40 (508). ՃԱՄՓԱ՛ ՏՎԵՔ, ԳՅԱՎՈՒՐԻ՜ ԼԵՌՆԵՐ4 Ճամփա՛ տվեք, Գյավուրի՜ լեռներ, Մենք էրթանք պիտի, Դեր Զորի կես ճամփին Մենք մեռնինք պիտի: 41 (509). Ա՜Խ, ԻՄ ՍԵՎ ԲԱԽՏ, ԻՆՉՈՒ՞ ՍԱՊԵՍ Ա՜խ, իմ ս— բախտ, ինչու՞ սապես Քույր ու եղբայր բաժնեցիր, Ինչու՞, ինչու՞ հայ որբերը Անհայր, անմայր թողուցիր: 42 (510). ՈՐԲԸ ՈՒՐ ԿԵՐԹԱ՝ ԴՈՒՌԸ ԿԳՈՑԵՆ Որբը ուր կերթա՝ դուռը կգոցեն, Պատառ մը հաց կուտան. սիրտը կխոցեն: 43 (511). ԵՍ ԱՍ ԱՇԽԱՐՀ ԷԿԱ՝ ՀԵ՜Չ ՉԽՆԴԱՑԻ Ես աս աշխարհ էկա՝ հե՜չ չխնդացի. Իմ աղեկ օրերս ս—ով անցուցի: 44 (512). ԳԵՐ ՈæԻԼՆԵՐ, ՆԻՀԱՐ ՈæԻԼՆԵՐ՝ ԱՆԹԻՎ, ԱՆՀԱՄԱՐ Գեր ոջիլներ, նիհար ոջիլներ՝ անթիվ, անհամար, Մեր մատներուն, եղունգներուն շատ են անհարմար: 45 (513). ԳԼՈՒԽԴ ԿՈՏՐԻ՛, ԹԱԼԵԱ՜Թ ՓԱՇԱ Գլուխդ կոտրի՛, Թալեա՜թ փաշա, Հողը մտնա՛ս դուն. Մեզ դարձուցիր որբ ու անտեր, Թողիր առանց տուն: 46 (514). ԵՍ ՈՐԲ ՏՂԵԿՄ' ԵՄ Ես որբ տղեկմ' եմ՝ անհայր ու անմայր, Չունեմ մի մեծ քույր, չունեմ մի եղբայր, Տեսեք իմ լաթեր պատառ-պատառ են, Չունեմ մի կոշիկ, որ ոտքս հագնեմ: Ուրիշ տղաներ կուշտ-կուշտ հաց կուտեն, Երբ որ գիշեր գա՝ մահիճ կմտնեն, Ինչու՞ ես ծնա, եկա աս աշխարհ, Մի՞թե տեսնելու միայն տառապանք: 47 (515). ԾՆՈՂՆԵՐՈՒՑ ՇՈՒՏ ԶՐԿՎԱՆՔ՝ ՔՈՒՐ-ԱԽՊԵՐ Ծնողներուց շուտ զրկվանք՝ քուր-ախպեր, Էդ ի՞նչ դաժան բախտ ունեցանք, իմ ախպեր, Վաթսուն ջանի վառուկներից պրծանք մենք, Թուրքի ճանկից ազատվանք՝ քուր-ախպեր: Կանչե՛, կռու՜նկ, կանչե՛, Քանի գարուն է, Քանի գարուն է, Աշխրքին գարուն է, Ընձի դուման է: 48(516). Ա՜Խ, Ի՜ՆՉ ՕՐԵՐ ԵՆ Ա՜խ, ի՜նչ օրեր են էկել, ախպե՜ր ջան, Ա՜խ, կռունկնե՜ր էկան, Մեղրագետա ջուր խմեցին, Ա՜խ, կռունկներուն թամբիհ կէնիմ, Էրթան անուշի դռներ: Կռունկնե՜ր ջան, կռունկնե՜ր, Աստվածն օր կսիրիք, Էրթաք բանտեր պտտիք, Իմ անուշ ախպեր մեկ ու ճար է, Խաբար մը բերիք, ա՜խ, կռունկնե՜ր: Աստված օր կսիրեք, խորո՜տ կռունկներ, Դուք էրթաք հեռու ու ցուրտ Սիբիրներ, Իմ մեկուճար ախպոր մեկ լուրըմ տարեք, Մեղրագետուց մի պուտ անուշ ջուր տարեք: Քուրդ մոլոր մի թռչուն է, ի՜մ ախպեր, Մշո անուշ Վարդենիսա, տե՜ր ախպեր, Վաթսուն ջանի վառուկներից պրծար, ի՜մ ախպեր, Քզի լե տարավ, Ստալին կերավ, խե՜ղճ ախպեր: 49 (517). ԱՄԸՐԿՈՒ ՃԱՄՓԵՆ Ամըրկու ճամփեն երկար ու դուզ է, Ամըրկան կայնէ՝ որբերը կուզե: Չե՛մ գա, չե՛մ էրթա, մայրի՜կ ջան, Չե՛մ գա, չե՛մ էրթա, Ամըրկա. Հորից բաժնվելը դարդ ու բալա է, Մորից բաժնվելը զուլում կրակ է: 50 (518). ԱՄԸՐԿԱՑԻՆ ԷԿԱՎ՝ ՍԱՀԱԹԸ ՇՈՂԱՑ Հեռագիր տվին Ամըրկա, Միստըր Բրաունը եկավ, Ամըրկացին էկավ՝ սահաթը շողաց, Որբերիս որ տեսավ՝ ոտքերը դողաց, Որբերիս հավաքեց, ոչ մեկին չթողեց Անտեր, անպաշտպան: 51 (519). ՀՄԼԱ ՄԵՆՔ Հմլա մենք ինգլիզից պակա՞ս ենք, Հմլա մենք ֆրանկսուզից պակա՞ս ենք, Հորի՞ մեզ չեն իտա ավտոնոմիա. Հավքենք մեր չուլ-փալաս էրթանք Ամըրկա: 52 (520). ՈՐԲԱՆՈՑԻՆ ՃԱՄՓԱՆ ՔԱՐՈՏ Է, ՔԱՐՈՏ Որբանոցին ճամփան քարոտ է, քարոտ, Հայ որբերը մայրերուն կարոտ են, կարոտ: Որբանոցին ճամփան քարոտ է, քարոտ, Հայ որբերը հայրերուն կարոտ են, կարոտ: Հայրիկիս բռնեցին, բանտը նետեցին, Ծեծելեն-փետելեն հոգին հանեցին: Մայրիկս հիվանդ էր, բժիշկ ալ չիկար, Մայրի՜կ ջան, ի՞նչ ընեմ, դրամ ալ չիկար: Մայրիկս ջուր ուզեց, ջուր տվող չիկար, Մայրի՜կ ջան, ի՞նչ տայի, երբ ջուր ալ չիկար: Իմ մատիս ոսկի մատնիք բնավ չէր վայլեր, Իմ մեկ հատիկ մայրիկս հողին չէր վայլեր: Իմ մատիս ոսկի մատնիք բնավ չէր վայլեր, Իմ մեկ հատիկ հայրիկս հողին չէր վայլեր: Տավրոս լեռներուն, ձորերուն մեջը Լիճ է կազմել, մայրի՜կ, հայոց արյունը: Մայրիկիս գերեզմանը շիշով փորեցին, Հայրիկիս գերեզմանը բահով փորեցին, Հայերուն ոսկորներն ալ մեջը լեցուցին: 53 (521). ՈՐԲԱՆՈՑԻՆ ԲԱԿԵՐԸ ՔԱՐՈՏ ԵՆ, ՔԱՐՈՏ Որբանոցին բակերը քարոտ են, քարոտ, Հայ որբերուն սիրտերը մայրի են կարոտ: Կամաց կտրե, հացագո՜րծ, որ բարակ չըլլա, Հայ որբերը սեղանեն անոթի չէլլան: Որբանոցին զանգակը ամպի պես գոռաց, Հայ որբերուն արցունքը սելի պես գնաց: Որբանոցին ծառերը սալլամիշ կըլլան, Հայ որբերուն սրտիկը արյուն է կուլա: 54 (522). ՈՐԲԱՆՈՑԻՆ ՎՐԱՅԵՆ ՍԵՎ ՂՈՒՇ ՄԸ ԱՆՑԱՎ Որբանոցին վրայեն ս— ղուշ մը անցավ, Հայ որբերուն օրերը ս—երով անցավ: Որբանոցին ծառերը սալլամիշ կըլլան, Հայ որբերը մեծերուն յալվարմիշ կըլլան: Կամաց կտրե, հացագո՜րծ, որ բարակ չըլլա, Հայ որբերուն փորիկը անոթի չմնա: Որբանոցին էշիքը տաշած է, տաշած, Հայ որբերուն սիրտերը մաշած է, մաշած: 55 (523). ՓԱԲԼԻԿԱՅԻՆ ԷՇԻՔԸ ՏԱՇԱԾ Է5 Փաբլիկային էշիքը տաշած է, տաշած, Հայ որբերուն սիրտերը մաշած են, մաշած, - Հայ աղջիկնե՜ր, աղջիկներ՜, Ինչու՞ եք դեղնած, - Խորոզ խոսուն կէլլանք, մայրի՜կ, Անկից ենք դեղնած: 56 (524). ՈՐԲ ՀԱՐՍԻ ՀՐԱԺԵՇՏԸ Ձեռքս թոթվեցին, սիրտս խոցեցին, Դառնաղետ կերպով ինձի լացուցին: Օ՜ֆ, մնաք բարյավ: Ահա մոտեցավ բաժանման ժամը, Ես չեմ մոռանար իմ բոլոր ցավը: Օ՜ֆ, մնաք բարյավ: Առանց դհոլ զուռնի ինձ հարս հագցուցին, Առանց հայր, առանց մայր ինձ հարս դարձուցին: Օ՜ֆ, մնաք բարյավ: Եկե՛ք, քույրե՜ր, եկե՛ք, քովս նստեցեք, Թաշկինակ առեք, աչքս սրբեցեք: Օ՜ֆ, մնաք բարյավ: Եղբայրս անցավ, տար վեր նայեցավ, Աչքին արցունքները պուլ-պուլ հոսեցան: Օ՜ֆ, մնաք բարյավ: Իմ գդալս կոտրեցեք, պարտեզը նետեցեք, Իմ կերած պատառս որբերուն տվեք: Օ՜ֆ, մնաք բարյավ: Իմ պնակս ջարդեցեք, հայաթը նետեցեք, Իմ բաժին կերակուրս աղքատաց տվեք: Օ՜ֆ, մնաք բարյավ: Ստիպված եմ, սիրելի՜ քույր, պիտի բաժնվինք, Մեր որբանոցեն դուրս պիտի հանվիմ: Օ՜ֆ, մնաք բարյավ: 57 (525). ԵԼԵ՛Ք, ԵԼԵ՛Ք, ՀԱ՜Յ ՈՐԲԵՐ - Դեռ ծույլերը ելած չեն, Երեսնին լվացած չեն, Ելե՛ք, ելե՛ք, հա՜յ որբեր, Երգեցեք անուշ երգեր. - Զըմըլա՜, զըմըլա՜, Կերակու՜ր, կերակու՜ր, Բայց ի՞նչ ապուր. Ուսուցչապետ Հայկազուն: 58 (526). ՄԵՆՔ՝ æԻԲԵՅԼԻ6 ԱԶՆԻՎ ՍԱՆԵՐ Մենք՝ æիբեյլի ազնիվ սաներ, Կուզենք ըլլալ վառ ջահեր, æիբեյլի ջինջ երկինքի տակ Կուզենք ըլլալ գրասեր: 59 (527). ԱՐՄԱՇԻ ՀԱՅ ՈՐԲԵՐԸ Արմաշի վանքի հայ որբերը ի՞նչ կուտեն. Երկուշաբթի օրը՝ ֆասուլիա, Երեքշաբթի օրը՝ մախարնա, Չորեքշաբթի օրը՝ փաթաթես, Հինգշաբթի օրը՝ ոսպապուր, Ուրբաթ օրը՝ փախլա-սուպ, Շաբաթ օրը՝ չոր-բուլղուր, Կիրակի օրը՝ միս կուտեն: 60 (528). ԲԵՇԻԿԹԱՇԻ ՈՐԲԱՆՈՑԸ Այստեղ վեր—ը՝ բլուրին, Բեշիկթաշի բարձունքին, Մեր օրրանն է հայրենի, Ուր սնվում է մեր հոգին: Հոս է մեր տուն գթության, Թռչնակներուն բույնը տաք, Հայ որբունյաց ապաստան, Սարի մը տակ՝ լուռ, մենակ: 61 (529). ԱՆԹԻԼԻԱՍԻ ՈՐԲԵՐՆ ԵՆՔ ՄԵՆՔ Անթիլիասի որբերն ենք մենք, Դելիկո՜ ախպեր, Դելիկո՜ ջան, Գիրք ու դպրոց մեզ համար է, Դելիկո՜ ախպեր, Դելիկո՜ ջան: 62 (530). ՄԵՐ ՇԱ՜Տ ՍԻՐԵԼԻ, ԳԵՂԵՑԻԿ ԱՆԹԻԼԻԱՍ Շատ վայրերեն մենք հոս բերված, Մեծ ընտանիք մըն ենք կազմած, Մեր տունն է Անթիլիաս, Գեղեցիկ Անթիլիաս: Ալ չիկա Խարբերդ կամ թե՝ Կեսարիա, Մարաշ ու Ադանա, Տարսոն կամ թե՝ Թալաս, Այլ՝ մեր շա՜տ սիրելի, գեղեցիկ Անթիլիաս: Ըլլանք մեկ սիրտ, մեկ հոգի, Թող գովվի մեր ընտանիք, Միշտ խաղաղ է մեր տուն. Հոս կա սեր — միություն: Ալ չիկա Խարբերդ կամ թե՝ Կեսարիա, Մարաշ ու Ադանա, Տարսոն կամ թե՝ Թալաս, Այլ՝ մեր շա՜տ սիրելի, գեղեցիկ Անթիլիաս:

1 Հայկական թաղամաս Ասլանբեկում (Նիկոմեդիա): 2 Երգասացը ոչ մի տեղեկություն չի հաղորդել: Ըստ եր—ույթին այս երգը հյուսվել է Մարաշի բարձունքին որձաքարերից կառուցված Քառսուն Մանկանց եկեղեցու մասին, որը 1920 թ. քեմալականները հրկիզեցին այնտեղ եղած հազարավոր հայերի հետ մասին: 3 Տեղավայրի անուն է: 4 Գյավուրի լեռ են անվանել, քանի որ այնտեղ շատ «գյավուրներ» («անհավատ հայեր») են մորթվել (Ծ.Բ.): 5 Կոնիացի Գույումջյան Սաթենիկը (ծնվ. 1902 թ.) դառն արցունքներով էր երգում այս — նախորդ երգերն ու պատմում. «Հունաստանում, երբ որբանոցեն ետքը մեզի փաբլիկա (իմա՝ ֆաբրիկա) տարին աշխատցնելու, որբանոցի երգերուն պես երգեր շինած էինք, աղջիկներով հե՛մ կաշխատեինք, հե՛մ կերգեինք, հե՛մ ալ կուլայինք...»: 6 «Բեյրութում ամերիկացի բողոքականներուն որբանոցն էր, որը հայ լուսավորչական որբերուն ալ կծառայեր» (Ծ.Բ.):

4. ՀԱՅՐԵՆԱՍԻՐԱԿԱՆ ԵՎ ՀԵՐՈՍԱՄԱՐՏԵՐԻ ԵՐԳԵՐ ՈՒ ՎԻՊԵՐԳԵՐ 1 (531). ՍԱՍՈՒՆ ԷԼԱՎ, ԱՊՍՏԱՄԲԵՑ Սասուն էլավ, ապստամբեց, Աշխարհիս մեջ հանեց թունդ, Ամըրկա, Եվրոպ ցնցեց, Քաջանց բանակ գունդ առ գունդ: Հայոց սրտեր թրթռացին, Հայու ձայնը որոտաց, Կտրիճները առաջ գացին, Ազատությունը թնդաց: Ա՜խ, սասունցի, քա՜ջ սասունցի, Ձեր արյունին մենք ղուրբան, Միության սուրբ սերմեր ծլին, Ազատության մենք ղուրբան: Թուրքը լսեց ու կատաղեց, Զորքեր հանեց բյուրավոր, Հիսուն հազար քրդեր կանչեց Արյունարբու, զորավոր: Սեգ Սասունը պաշարեցին Այն վայրենի քյուրդերը, Թնդանոթներ որոտացին, Քարուքանդ արին գյուղերը: Սասուն գավառ անտառներով, Պարսպապատ բարձր լեռներով, Դեմ կանգնեց միշտ թուրք զորքին, Սասուն բուրե տաք արյան հոտ: 2 (532). Ա՜Խ, ՎԱՍՊՈՒՐԱԿԱՆ Ա՜խ, Վասպուրական, տխուր Հայաստան, Անթիվ հերոսներ քեզմե զոհվեցան, Ահեղ կռվի մեջ այնքան դիմացան, Ի սեր ազգության նահատակվեցան: Վան փոքրիկ քաղաք գավառակներով, Լցվան դիակներ հարյուր հազարով, Ներկվեցավ դաշտը կարմիր արյունով, Ձայն տվին ամպեր, երկինք ու աստղեր, Այնպես կգոռան ու կհրամայեն, Որ Եվրոպան — Ամերիկան լսեն: Ա՜խ, բավ է հայեր՝ միշտ այսպես գերի, Թողնենք հայրենիք՝ դիմենք օտարին, Օտարն է սիրում մեզ իբր— հյուրի, Մեր հացն ու ջուրը դարձնում է աղի: 3 (533). ԲԻԹԼԻՍ ՔԱՂԱՔ՝ ՇԱՏ ԼԵՌՆԱՅԻՆ Բիթլիս քաղաք՝ շատ լեռնային, Նամակ չկար Անդրանիկից, Առավոտյան արշալույսին Հաշիվ չկար թուրքի զորքին: Կանչեք թող գա Կայծակին Քաջ հերոս Անդրանիկին, Ձայն տվեք Դժոխք-Հրայրին՝ Շուտ հասնի մեր հավարին: Թուրք զորքերը՝ թնդանոթով, Հայ կտրիճներ՝ մոսիներով, Քաջ Անդրանիկ փայլուն սրով æարդեց թուրքին հարյուրներով: 4 (534). Դ^ՒՇՄԱՆ ԳՕԿՕ, ԶԷՅԹՈՒՆՑԻԴ$՜Ք Դ&ւշման գօկօ, զէյթունցիդ%՜ք, Թիֆօնգ առէք, ծա տըստիցէք, Թույքին տէմը գադրաջ իլէք, Սիվ %սգէյնին սբանիցէք: Զէյթունցիդ%ք գադրաջ ունանք, Թույքին վիյա հայիֆ ունանք, Մի մ%յիյուն սույփ գաթըն դէղ, æանգօվ-ջանգօվ ային քամինք: Զեյթունցիդ%՜ք, իդվէ իլէ՛ք, Թույքին տէմը վազ չձռէ՛ք, Սիվ դուշմօնը սբանիցէ՜ք, Շուղրան1 տայ վայ՝ ճօյը քայիցէ՛ք: Պէրտիզ Չայը մինք ձիձվիցօնք,2 Իլօնք ղշլէյն մինք գիխիցօնք, Ասգայդաքը յէսիյ առօնք, Միյ բայօխը մինք դընգիցօնք: Գէցցէ՛ Զէյթու՜ն, աբյը՛ Զէյթու՜ն, Թըղ չդիսնօ ըսդյգութուն, Քանի ունանք միզ բիս քաչիյ, Գէցցէ՛ Զէյթու՜ն, աբյը՛ Զէյթու՜ն: ԹՇՆԱՄԻՆ ԵԿԱՎ, ԶԵՅԹՈՒՆՑԻՆԵ՜Ր Թշնամին եկավ, զեյթունցինե՜ր, Հրացան առեք, ձի նստեցեք, Թուրքի դեմը հերոսացեք, Ասկյարներին սպանեցեք: Կտրիճ զեյթունցիներ ունենք, Թուրքի հանդեպ վրեժ ունենք, Մեր մայրերի սուրբ կաթի տեղ, Բռով-բռով արյուն քամենք: Զեյթունցինե՜ր, ոտքի ելե՜ք, Թուրքի առաջ վիզ չծռե՛ք, Ս— թշնամուն սպանեցե՛ք, Շուղրից1 վար՝ ջուրը գլորե՛ք: Բերդիս Չայում մենք կռվեցինք,2 Ելանք, զորանոցը գրավեցինք, Ասկյարներին գերի վերցրինք, Մեր դրոշը մենք պարզեցինք: Կեցցե՛ Զեյթու՜ն, ապրի՛ Զեյթու՜ն, Թող չտեսնի ստրկություն, Քանի ունենք մեզ պես քաջեր, Կեցցե՛ Զեյթու՜ն, ապրի՛ Զեյթու՜ն: 5 (535). ԶԷՅԹՈՒՆՑԱ՜ ԻՆՔ, ԶԷՅԹՈՒՆՑԱ՜ Զէյթունցա՜ ինք, զէյթունցա՜, Ազօդ գաբյինգ՝ վօխ չունանք, Դուշմանան դէմ իլինք, գայմամք, Զէյթունցա՜ ինք, զէյթունցա՜: Գդրաջ ինք, գդրա՜ջ, այաչ իյթօնք, Այաչ իյթօնք, սույգյուն չիյթօնք, Դ&ւշմանդօցմէ հայիֆ առնօնք, Զէյթունցա՜ ինք, զէյթունցա՜: Հայ անունի համօյ մինք գըմիռնօնք, Վաթանի համօյ՝ էրին գըթափօնք, Միր վաթանը, հայըթանը գազադօնք, Զէյթունցա՜ ինք, զէյթունցա՜: ԶԵՅԹՈՒՆՑԻ՜ ԵՆՔ, ԶԵՅԹՈՒՆՑԻ՜ Զեյթունցի՜ ենք, զեյթունցի՜, Ազատ կապրինք՝ վախ չունենք, Թշնամու դեմ կռվեցինք, Զեյթունցի՜ ենք, զեյթունցի՜: Կտրիճ ենք, կտրի՜ճ, առաջ գնանք, Առաջ գնանք, աքսոր չգնանք, Թշնամուց մենք վրեժ առնենք, Զեյթունցի՜ ենք, զեյթունցի՜: Հայ անվան համար մենք կմեռնենք, Հայրենյաց համար արյուն կթափենք, Հայրենիքն ու հայությունը կազատենք, Զեյթունցի՜ ենք, զեյթունցի՜: 6 (536). æԷԲԷԼ ՄՈՒՍԷՆ ՀԱՐԲԸ Յութը ուր բայմանում ֆէրման կրվիցուվ, Մէճլիսէն խարարնէն կիղանդէն հասուվ, Մուսա լիռուն իհալին փարթիզան իղուվ, Դուշման խ&ւքըմաթէն քարշա գանիցուվ: æագուդ բիհիցունք միրում, քուրվըդում, Քառսօն ուր ձիձվըցունք սրդում հավադում, Հազրնում %սկ%րնէն հ&ւջըմնա իրէն, Իհալէն մըլգըդում խ%նդ&ւգ չափիցէն: Մուսա լիռը իղուվ յութը կիղէն խալա, Դուշման խ&ւքըմաթէն իթ#ղ մինձ յարա, Թուփիրում, մավզէրնում հ&ւջըմնա իրէն, Հարըրնում սադ#յը թուղէն վէ կ%ցէն: Ֆրանսըզը վափօրնէն թէսատ&ւֆ իգէն, Դմլակյան, Դումանյան, Աբաջյան կ%ցէն, Պողոս-Նուբար փաշէն թէլէգրաֆ դըվէն, Հէնկ հազար իհալէն ն&ւր #մըր պիրէն: ՄՈՒՍԱ ԼԵՌԱՆ ՀԵՐՈՍԱՄԱՐՏԸ Յոթը օր պայմանով հրաման գրվեց, Ժողովի որոշումը հասավ գյուղեր, Մուսա լեռան ժողովուրդը պարտիզան դարձավ, Թշնամի կառավարության դեմ ելավ, կանգնավ: Ճակատ պահեցինք մայրով, քույրերով, Քառասուն օր կռվեցինք սրտով, հավատով, Հարձակվեցին զինվորներ հազարավոր, Լցվեցին ձորեր ժողովրդի արկերով: Մուսա լեռը դարձավ յոթ գյուղերի բերդ, Թշնամի կառավարության մեծ ցավ պատճառեց, Թնդանոթով, մաուզերով վրա տվեցին, Հարյուրով դիակներ թողին, գնացին, Ֆրանսիական նավերը պատահմամբ եկան, Դմլակյան, Դումանյան, Աբաջյան գնացին, Պողոս-Նուբար փաշային հեռագիր տվեցին, Հինգ հազար ժողովրդին նոր կյանք բերեցին: 7 (537). ԳԴՐԷæ ՎԱՐԹՈՒՀԷՆ3 Բարունը միշքը գաբուձ իր, Թվ&ւնգը յուսէն շ%լգուձ իր, Ճիգօրը ծառը պռնուձ իր, Մինձ-մինձ քարիր գուշրճիր, Դուշմանը ճամպունք գուփ%գիր, Սրդէն միչը գու%սիր. «Մըլլէյս բուշ թըղ չասնի, Դուշմանէն գօրսքը թըղ ձ%գի»: Գ#ժը յուսէն դրուձ իր, Դ&ւշմանը մըլգին չըր վախիր, Խմիլը ճ#ր գուդանիր, Գէնճիրէն յարդըմ գուինիր: Սարպին անցն&ւղ Վարթուհէն, Կուդալը դրուձ էր յուսէն, Հիռվին ուգ&ւղ մըլգըդէն Սաբաբ իղուվ էր գըժէն: æահիլ, հալվ&ւր ձիձվիցէն, Սրդում, հավադում նիդիցէն, Շ&ւդ %սկ%րնա շրճիցէն, Ազադլըղը բիհիցէն: ՀԵՐՈՍ ՎԱՐԴՈՒՀԻՆ3 Պարանը մեջքին կապել էր, Հրացանը ուսից կախել էր, Կացինը ձեռքը բռնել էր, Մեծ-մեծ քարեր շրջում էր: Թշնամու ճամփան փակում էր, Սրտի խորքից ասում էր. «Գնդակս զուր թող չանցնի, Թշնամու կուրծքը թող ծակի»: Կուժը ուսին դրել էր, Թշնամու արկից վախ չուներ, Խմելու ջուր տանում էր, æահելներին օգնում էր: Բարձրից անցնող Վարդուհին, Սափորը դրել էր ուսին, Հեռվից եկող գնդակը Կոտրեց նրա սափորը: æահել, ահել կռվեցին, Սրտով, հավատով խփեցին, Շատ զինվորներ գլորեցին, Ազատությունը պահեցին: 8 (538). ՈՒՅԱ՛Ն, ՄՈՒՍԱԴԱՂԼԸ՜, ՈՒՅԱ՛Ն Չէքդիմ քըլըջը վուրդում թաշա, Թաշ յարըլդը բաշդան բաշա, Մուսա դաղլը բինլէր յաշա, Ույա՛ն, Մուսադաղլը՜, ույա՛ն, Նամ քալդըրդըն ջ&ւմլէ ջիհան: Օսմանլընըն %սքէրլէրի, Մուսա դաղըն յիղիթլէրի, Բին-բինլէրջէ մարթինլէրի, Ույա՛ն, Մուսադաղլը՜, ույա՛ն, Նամ քալդըրդըն ջ&ւմլէ ջիհան: Օսմանլընըն վափուրլարը, Մուսա դաղըն դա թօփլարը, Բին-բինլէրջէ բօմբալարը, Ույա՛ն, Մուսադաղլը՜, ույա՛ն, Նամ քալդըրդըն ջ&ւմլէ ջիհան: Ֆրանսըզըն վափուրլարը, Մուսա դաղըն դուվալարը, Բին-բինլէրջէ չօճուքլարը, Ույա՛ն, Մուսադաղլը՜, ույա՛ն, Նամ քալդըրդըն ջ&ւմլէ ջիհան: ԶԱՐԹՆԻ՛Ր, ՄՈՒՍԱԼԵՌՑԻ՜, ԶԱՐԹՆԻ՛Ր Քաշեցի սուրս, զարկեցի քարին, Քարը ճեղքվեց գլխից գլուխ, Մուսալեռցին հազար ապրի, Զարթնի՛ր, մուսալեռցի՜, զարթնի՛ր, Ողջ աշխարհում հռչակվեցիր: Օսմանական զինվորները, Մուսա լեռան կտրիճները, Հազար-հազար մարթինները, Զարթնի՛ր, մուսալեռցի՜, զարթնի՛ր, Ողջ աշխարհում հռչակվեցիր: Օսմանական նավերը, Մուսա լեռան արկերը, Հազար-հազար գնդակները, Զարթնի՛ր, մուսալեռցի՜, զարթնի՛ր, Ողջ աշխարհում հռչակվեցիր: Ֆրանսիական մեծ նավերը, Մուսալեռցոց աղոթքները, Հազար-հազար մանուկները, Զարթնի՛ր, մուսալեռցի՜, զարթնի՛ր, Ողջ աշխարհում հռչակվեցիր: 9 (539). ՄԵՆՔ ՄՈՒՍԱԼԵՌՑԻ ՔԱæ ԿՏՐԻՃՆԵՐ ԵՆՔ4 Մենք մուսալեռցի քաջ կտրիճներ ենք, Բոլորս ալ վարժ զենք կրողներ ենք, Թուրքը մեզի կուզե տեղահան անել. Անապատներում մեզ բնաջնջել: Մենք չենք կամենար լինել շանսատակ, Մենք կուզենք թողնել մի լավ հիշատակ, Փառքով մեռնելը մեզի պատիվ է. Նահատակվելը ազգին պարծանք է: Թե մեր զենքերը մեզ բավարար չէ, Անտառը մեզի անառիկ բերդ է, Թե հազարներ գան, խուժեն մեր վրա, Անոնցմե շատը ողջ ետ չի դառնա: Լեռնցի ենք մենք՝ բոլորս ալ քաջ, Մենք չենք խոնարհի թշնամու առաջ, Առյուծի նման կկռվենք քաջ-քաջ, Ցիր ու ցան կանենք բանակը տաճկաց: Կվայելե՞ արդյոք մուսալեռցիին Ոչխարի նման հոշոտվի գայլից, Քանի սուր ու զենք ունենք մեր ձեռքին, æարդ ու խուրդ կանենք մռութը գայլի: Եկե՛ք, մուսալեռցի եղբա՜յրք, Չխոնարհվենք թուրքերուն, Զենքը ձեռքին պաշտպանվենք Մենք մեր խիտ անտառներում: Անգութ թուրքը որոշել է Բնաջնջել հայերուն, Հափշտակել ու անպատվել Մեր դեռահաս կույսերուն: Ալ չխաբվի՛նք, հա՜յ եղբայրներ Թուրքերու կեղծ խոսքերուն, Պետք է կռվենք մենք քաջաբար, Չհանձնվե՛նք թշնամուն: Պատերազմի փողը հնչեց Մուսա լեռան կիրճերում, Հայ կտրիճներ զինված, պատրաստ՝ Դիմադրեցին թշնամուն: Մուսալեռցիները անվախ կռվեցին, Տասնութ քաջ նահատակվեցին, Իրենց սուրբ արյամբ մեզ փրկեցին, Հայի անունը բա՜րձր պահեցին: 10 (540). ՄԵՐ ՄՈՒՍԱԼԵՌՑԻՔ ԼՐԻՎ ՀԵՐՈՍ ԵՆ5 Մեր մուսալեռցիք լրիվ հերոս են, Իրար նայելով կքաջալերվեն, Վախն ինչ բան է՝ երբեք չգիտեն, Քանի որ ունեն քեզի, Մուսա՜ լեռ: Հա՜յ, մուսալեռցիք, ջա՜ն, մուսալեռցիք, Հայոց պատիվը բարձր պահեցինք: Մեր Մուսա լեռն էր լրիվ ծառաստան, Կոչվում էր նա— փոքրիկ Հայաստան, Հա՜յ, մուսալեռցիք, ջա՜ն, մուսալեռցիք, Հայոց պատիվը բարձր պահեցինք: Մենք յոթը գյուղով սարը բարձրացանք, Թշնամու առաջ չխոնարհվեցանք, Քառասուն օրում մենք շատ զոհ տվինք, Հայոց պատիվը բարձր պահեցինք: Հա՜յ, մուսալեռցիք, ջա՜ն, մուսալեռցիք, Հայոց պատիվը բարձր պահեցինք: Ես մուսալեռցի Կարոն եմ երգիչ, Ձեռքս առել եմ թուղթ ու գրիչ, Երգում եմ երգս՝ հայ ազգն իմանա, Ինձանից իրեն հիշատակ մնա: Հա՜յ, մուսալեռցիք, ջա՜ն, մուսալեռցիք, Հայոց պատիվը բարձր պահեցինք: 11 (541). ՍԵԲԱՍՏԱՑՈՒ ՄԱՐՏԱԿՈՉԸ Ծո՛, պետք է, պետք է, պետք է, Թուր, հրացան, զենք պետք է, Երբ որ թշնամին ալ գա, Վրան հարձակիլ պետք է: Ով որ ազգը ուրանա, Զույգ աչքերով կուրանա, Կատարյալ աղքատի պես Դռնե ի դուռ մուրա նա: Մենք Վարդանա ենք հոգով, Չիկա մեր մեջ օտար ոք, Հիսուսն է մեր մեծ Տերը, Ո՞վ սովորեցուց մեզ Սերը: Ծո՛, պետք է, պետք է, պետք է, Թուր, հրացան, զենք պետք է, Երբ որ թշնամին ալ գա, Վրան հարձակիլ պետք է: 12 (542). ՈՒՐՖԱՆԸՆ ԻԳԻԹԼԷՐԻ6 Ուրֆա բ&ւյ&ւք՝ այրըլմազ, Դիբի ղայիմ՝ դաղըլմազ, Ուրֆանըն իգիթլէրի Հիչ բիր յէրդէ բուլունմազ: ՈԻՐՖԱՅԻ ՀԵՐՈՍՆԵՐԸ6 Ուրֆան մեծ է՝ չի բաժանվի, Հիմքն ամուր է՝ չի փլվի, Ուրֆայի կտրիճները Ոչ մի տեղում չի գտնվի: 13 (543). ՀԱՃԸՆ ԷԼԻ ԲԱՇ ՔԱԼԴԸՐՄԸՇ7 Յ&ւջէ դաղդա թ&ւֆէնքլէր #թէր՝ Քահյալարը գէլսին դիյէ, Հաճըն էլի բաշ քալդըրմըշ՝ Խօզան օղլու գիթսին դիյէ: ՀԱՃԸՆԸ ԿՐԿԻՆ Է ԸՄԲՈՍՏԱՑԵԼ7 Բարձր լեռներում զենքերն են շաչում՝ Հսկիչները թող գան ասելով, Հաճընը կրկին է ըմբոստացել՝ Խոզան օղլուն գնա ասելով: 14 (544). ԿԱԹՕՂԻԿՕՍԴԱՆ ԳԷԼԴԻ ՔԱՐԱ ԽԱԲԷՐԸ8 Կաթօղիկօսդան գէլդի բիր քարա խաբէր, æին Թօրօս9 դէդի. - Հի՛չ էթմէյին քէդէր. Քէֆէնիմիզ հազըր, մէզարլար աչըք, Վուրալը՛մ, քարդաշլա՜ր, շանըմըզ քալսըն: Թիթրէթթի բ&ւթ&ւն դաղլարը թաշը, Թօրօս, Բարձում,10 Հակոբ՝ բունլար յօլդաշը, Հաճընըն օրթասը՝ բիր ուզուն չարշը, Տիգրանըն էվի քալայա քարշը: Գէրիդէն գէլիյօր զաբիթ-բինբաշը, Սէլամա դուրդուլար Տիգրանա քարշը: Բօրօզանջը բօրույու չալամազ օլդու, Ասքէր թայինի ալամազ օլդու, Բինբաշը քօմութ վէրէմէզ օլդու, Հ&ւջ&ւմ բօրուսունդան Բարձում վուրուլդու. - Մարթինինի ա՛լ դա, թէ՛զ ուլաշ, Տիգրա՜ն: Ղարս Բազարը քուրթարան æին Թօրօս, Ինգլթէրէյէ վարդը ս#յլէնդի՝ հէրօս. - Գյավու՛ր խընզըր, - դէյի ս&ւնգյ&ւ, ս#խդ&ւլար, Քէսիլէն ղուրբանլարը գէ՛լ, գ#՛ր, կաթօ՜ղիկոս: - Վուրուլսունլա՛ր, - դիյէ յազըլդը ֆէրման: Աղալար ս#յլէդին. - վուրուլսու՛ն բունլար, Բունլար վուրուլմազ սա՝ հալիմիզ յամա՜ն: Օ զալիմ խաֆիյէլէր դէ թէզ դութթու մէսքէն: Չէվիրիփ քօլլարը արայա ալդըլար, Մարթին-ֆիշէնգ իլէն իշլէրինէ դալդըլար, Վուրուլան՝ դօխուզ նէֆէր իդի, բիր դէ՝ բինբաշը, Մարաշլը Ալինին դէ վարդը բու իշթէ էլի: Չաթ Օլըխ11 բաշընդա յաթմըշ դ#րթ ասլան՝ Վ&ւջուդում æին Թորոս, Ղահրաման Տիգրան, Բէզիրգան Հակօբ, Գ&ւդէլէշ Բարձում, Բունլար վէրդիլէր օրդույա մէյդան: Ինգլիզ բայրաղը աթէշդէ յանդը, Ասքէր-ժանդարմալար քան իլէն դօյդու, Շահանլար դութուլդը, դ&ւշդ&ւ դուզաղա, Յուրէգդէն չըքմասըն բ#յլէ աջըլար: Թէրզի օղլու ղօնաղընը բ&ւր&ւդ&ւ դուման, Բինբաշը ս#յլէդի. - Ղաչայը՛մ, ամա՜ն: Թէրզի օղլու ղօնաղը քագիր բաջալը, Դուրմասը՛ն, աղլասը՛ն անալար-բաջը: Թարիֆսիզ բախտըն վար, վա՜յ, սէֆի՜լ Հաճըն, Օթուզ բէշ բին էրմէնիյէ վէրդիլէր աջը, Աթէշլէրդէ յանսըն կաթօղիկօսըն թաջը, Դութուլմասըն ս#զ&ւ, աղարսըն սաչը. Յըլդըզլար դութուլդու, այլար բաղլանդը, Հաճընըն չանդըրլարը, անա՜մ, գ&ւլդ&ւ դէ օյնադը: ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻՑ ԵԿԱՎ ՍԵՎ ԼՈՒՐԸ8 Կաթողիկոսից մի ս— լուր եկավ, æին Թորոսն9 ասաց. - Չմտածե՛ք բնավ. Պատանքներն են պատրաստ, շիրիմներն են բաց, Խփե՛նք, եղբայրնե՜ր, մեր փառքը թող մնա: Ցնցվեցին բոլոր լեռների քարերը, Թորոս, Բարձում,10 Հակոբ՝ ընկերներ էին, Հաճընի մեջ՝ մի երկար շուկա, Տիգրանի տունն էր բերդի դիմաց: Հետ—ից գալիս է զաբիթ-հազարապետը, Բար—ի են կանգնում Տիգրանի դեմը: Փողհարը շեփոր հնչեցնել չկարողացավ, Ասկյարն իր կերը վերցնել չկարողացավ, Հազարապետը հրաման տալ չկարողացավ, Հարձակման ազդանշանին Բարձումը խփվեց. - Հրացանդ ա՛ռ, շուտ հասի՛ր, Տիգրա՜ն: æին Թորոսը Ղարս Բազարն էր ազատել, Անգլիա գնալով՝ հերոսի կոչում ստացել. - Խոզ-գյավու՜ր, - ասելով՝ սվին խրեցին, Մորթված զոհերիդ ե՛կ, տե՛ս, կաթողիկո՛ս: - Թող խփվե՛ն, - ասելով՝ գրվեց հրաման: Եր—ելիները —ս ասեցին. - Թող խփվե՛ն սրանք, Եթե սրանք չխփվեն՝ մեր վիճակը կդառնա վատ: Այդ նենգ լրտեսները շուտով գրավեցին վայրը: Ոլորելով ձեռքերը՝ մեջտեղնին առան, Հրացանի գնդակով իրենց գործը տեսան, Խփվողներն ինն էին, մեկն էլ՝ հազարապետը, Այստեղ խառն էր նա— մարաշցի Ալիի ձեռքը: Չաթ Օլըխի11 գլխին պառկած են չորս առյուծ՝ Հոգյակ æին Թորոսը, հերոս Տիգրանը, Վաճառական Հակոբն ու գնդլիկ Բարձումը, Սրանք բացեցին կռվի ասպարեզը: Անգլիական դրոշը բոցերում վառվեցավ, Ասկյար-ոստիկաններն արյամբ կշտացան, Բազեներին բռնեցին, գցեցին թակարդ, Նման ցավերը մեր սրտերից դուրս չի գա բնավ: Դերձակյանի ապարանքը ծխով ծածկվեց, Հազարապետն ասաց. - Դ՛ե, փախչե՛նք: Դերձակյանի ապարանքը ծխնելույզով քարաշեն, Մ՛ի հապաղե՛ք, լա՜ց եղեք, մայրեր ու քույրեր: Անպատմելի բախտ ունեցար դու, խե՜ղճ Հաճըն, Երեսունհինգ հազար հայի տվեցիր ցավ, Թու՛ վառվի բոցերում կաթողիկոսի թագը, Թու՛ չլսեն նրա խոսքը, թու՛ ճերմակեն մազերը. Լուսինը խավարեց, աստղերը խամրեցին, Հաճընի թրքուհիները, ա՜խ, խնդացին, պարեցին: 15 (545). ԱԴՈՒՐ ՓԱՇԱ12 Ադու՜ր փաշա, քա՛լքսանա, Չամ չըրայը յա՛քսանա, Թ&ւրքլէր հ&ւջ&ւմ էդիյօր, Կամավորլա՜ր, ա՛րշ էդին: Ադու՜ր փաշա, քա՛լք գիդէք, Ֆէնէրլէրի յա՛քսանա, Թ&ւրքլէր աթէշ աչըյօր, Բօմբալարը սա՛չսանա: Քօլէջդէն ինդիմ յայան, Մէնդիլիմ դօլու փայամ, Ադուր փաշա գէլիյօ՜ր, Դայա՛ն, օսմա՜նլը, դայա՛ն: ԱԴՈՒՐ ՓԱՇԱ12 Ադուր փաշա, ոտքի՛ ելիր, Մարխիդ կրակը վառի՛ր, Թուրքերը գրոհում են՝ Կամավորնե՜ր, արշավե՛ք: Ադու՜ր փաշա, ելի՛ր գնանք, Քո ջահերը վա՜ռ պահիր, Թուրքերը կրակ են բացել, Քո ռումբերը շուտ ցրի՛ր: Կոլեջից իջա ոտքով, Թաշկինակս լիքն է նշով, Ադուր փաշան է գալիս, Դե՛, օսմանցի՜, դիմացի՛ր: 16 (546). ՅԱՇԱ՜, ՄԱՆՈՒԿ ՉԱՈՒՇ13 Բէնի թ&ւքէթթի, արքադա՜շ, Բու գ#ղս&ւմդէքի յարալար, Հէլբէթ շէիդ օլաջաղըմ. Յաշա՜ վաթան, յաշա՜ միլլէթ: Հ&ւջ&ւմ բօրուսը չալընըր, Քիմի՝ քաչար, քիմի՝ դուրուր, Հէրքէս քադէրինի գ#ր&ւր. Յաշա՜ վաթան, յաշա՜ միլլէթ: Նասիբ օլսուն սէլամէթէ, Վարըրսանըզ մէմլէքէթէ, Մանուկ չաուշ շէհիթ դ&ւշթ&ւ. Յաշա՜ վաթան, յաշա՜ միլլէթ: ԿԵՑՑԵ՜, ՄԱՆՈՒԿ ՉԱՈՒՇԸ13 Ինձ մաշում են, ընկե՛ր, Կրծքիս այս վերքերը, Անշուշտ, պիտի զոհվեմ. Կեցցե՜ հայրենիք, կեցցե՜ ժողովուրդ: Հարձակման փողը հնչեց, Ոմանք կմնան, ոմանք կփախչեն, Ամենքն իրենց բախտը կտեսնեն. Կեցցե՜ հայրենիք, կեցցե՜ ժողովուրդ: Ազատության բախտ վիճակվի, Բարով հասնեք մայր-երկիր. Մանուկ չաուշն ընկավ, զոհվեց. Կեցցե՜ հայրենիք, կեցցե՜ ժողովուրդ: 17 (547). ԹՕՓԱԼ ՀԱԳՕՓՈՒՆ14 ԻԳԻԹԼԸԽԸ Հասան բէյինին &ւսդ&ւնդէ սօղուք յէլ էսէր, Թօփալ Հագօփ յօլլարը քէսէր, Թօփալ Հագօփ սազլըղա քաչթը: Քայմաքամ գէլդի սազլըղը բասդը, Թօփալ Հագօփ նիսբէթդէն աթէշ աչթը, Յ&ւզ ալթմըշ թանէ թ&ւրք ասքէր քէսթի: Թօփալ Հագօփ բէշ դաքքա սէսինի քէսթի, Օնըն երինէ քըրք թանէ ասքէր քէսթի, Քայմաքամըն ջիղէրինի ք#քդէն ս#քթ&ւ: Թօփալ Հագօփ յ&ւզ քիշի բաղլադը, Գարաբեդ աղա հէփսինի դէ բօղազլադը, Թոփալ Հագօփ մարթինինի յաղլըյօր, Ադընը դույան մ&ւսլ&ւմանլարը աղլըյօր: «Չիղ յումուրթա յէդիմ դ&ւշ&ւմդէ, Աքըլ էրմիյօր բու բէնիմ իշիմէ, Իքի թաբուր ասքէր դ&ւշդ&ւ փէշիմէ, Թ&ւրքլէր շաշդը բու բէնիմ իշիմէ»: ԹՈՓԱԼ ՀԱԿՈԲԻ14 ՍԽՐԱՆՔԸ Հասան բեյի վրայից զով քամի փչեց, Թոփալ Հակոբը ճամփաները կտրեց, Թոփալ Հակոբը եղեգնուտում դարանակալվեց: Ղայմաղամն եկավ եղեգնուտը շրջապատեց, Թոփալ Հակոբը ի հեճուկս կրակ բացեց, Հարյուր վաթսուն թուրք ասկյար ջարդեց: Թոփալ Հակոբը հինգ րոպե կրակը դադարեցրեց, Դրա փոխարեն քառասուն ասկյար գլխատեց, Ղայմաղամի թոքերն արմատից պոկեց: Թոփալ Հակոբը հարյուր հոգու կապկպեց, Իսկ Կարապետ աղան բոլորին խեղդամահ արեց, Թոփալ Հակոբն իր հրացանը յուղոտեց, Իր անունը լսող մուսլումաններին լացացրեց: «Հում հավկիթ կերա երազումն իմ, Խելք չի հասնում իմ բռնած գործին, Երկու գունդ ասկյար ընկավ իմ ետին, Թուրքերը զարմացան իմ բռնած գործին»: 18 (548). ՀԱՃԸՆԸՆ ՔԱՀՐԱՄԱՆԼԱՐԸ15 Նիսանըն դ#րդ&ւնդէ Հաճըն քարըշդը, Իբր Օղլու Մուհամէդ չարշիյա դ&ւշդ&ւ, Չանլար չալընդը, ինսանլար շաչդը, Աղլայա սըզլայա էվլէրէ դ&ւշդ&ւ: Բըլըքյան Հրանտ գէնջին բիրիդիր, Իլք փօսթադա վուրդու բիր քէրէդէն, Ֆրսանդ ըդը Հաջի Օսմանըն յուրէյի. Գ#զ&ւնդէն վուրուլդու՝ քաչթը գէրիյէ: Յաղլօղլու դամընդա վարդը քըրք քիշի, Բուլունմազ բու յիղիթլէրին էշի, Արաբ սաչլը Արշակ քումանդան բաշը Աթար մարթինինի սէմայա քարշը: Գ&ւրնէգ դաղընդան ռէդիֆ յուր&ւդ&ւ, Հաճըն քահրամանլարը #նէ արշ էթթի, Հաճըն քահրամանլարը արշ էթթի յուրուդ&ւ, - Ալամա՜մ Հաճընը, - դէդի դէյ&ւս բինբաշը: Դէր Համբարձում բաբա խաչընը ալդը, Զէնգին աիլէլէրդէն էրզէգ գէթիրդի, Զէնգին աիլէլէրդէն էրզէգ բիթիրդի, Հաճըն քահրամանլարընըն քէյֆինի գէթիրդի: ՀԱՃԸՆԻ ՔԱæԵՐԸ15 Ապրիլի չորսին Հաճընը խառնվեց, Իբրօղլի Մուհամեդը հայտնվեց, Զանգերը հնչեցին, մարդիկ զարմացան, Լացով-ողբով իրենց տունն ընկան: Բըլըկյան Հրանտը մի երիտասարդ էր, Առաջին առիթով միանգամից խփեց, Նշանակետը՝ Հաջի Օսմանի սիրտն էր. Նա աչքից խփվելով՝ արագ փախավ ետ: Յաղջյանների տանիքում կային քառասուն հոգի, Այս կտրիճների պես չի գտնվի, Արաբի պես մազերով ղեկավար Արշակը Կրակում էր երկինքն ի վեր իր հրացանը: Գյուրնեգ լեռներից համալրում եկավ, Հաճընի քաջերն արշավեցին առաջ, Հաճընի քաջերը արշավեցին առաջ, - Չե՜մ կարող գրավել Հաճընը, - Ասաց նենգ հազարապետը: Տեր Համբարձումը խաչը վերցրեց, Հարուստ ընտանիքներից մթերք հավաքեց, Հարուստ ընտանիքներից մթերք հայթայթեց, Հաճընի քաջերին հաճույք պատճառեց: 19 (549). ԴՕՂԱՆ ԲԷՅ16 ԻԼԷ ԱՐԱՄ ՉԱՈՒՇ17 Դօղան բէյ դէ գէլդի գիրդի Հաճընա, Արամ չաուշ գիթթի յէթիշթի օնա, - Արա՜մ չաուշ, դէրլէր բէնիմ ադըմա, Ղօփուշ ախըռընդա գ#մդ&ւմ քադընը, Հաճընդա քալմադը չանդըր18 ադը, Շ&ւք&ւր մուրազըմա էրմէդի՞մ մի բէն, Ուրումլըդա բասթըմ չէրքէզ բէյլէրի, Յէրէ յաթթըլար ուզուն-ուզուն բօյլարը, Արամ չաուշ սէչթի քաթըր սօյլարը, Շ&ւք&ւր մուրազըմա էրմէդի՞մ մի բէն: ԴՈՂԱՆ ԲԵՅՆ16 ՈՒ ԱՐԱՄ ՉԱՈՒՇԸ17 Դողան բեյն էլ եկավ, մտավ Հաճընը, Նրա ետից հասավ Արամ չաուշը, - Արա՜մ չաուշ են անվանում ինձ, Ղոփուշենց ախոռում թաղեցի դատավորիդ, Չանդըր18 անունը Հաճընում չթողեցի, Չհասա՞ արդյոք փառքիս նպատակին: Հույնի գյուղում չերքեզ բեկերին շրջապատեցի, Հասակով մեկ գետնին փռեցի, Արամ չաուշը, ջորիների ընտիրը ընտրեցի, Չհասա՞ արդյոք փառքիս նպատակին: 20 (550). ՀԱՃԸՆՑԻ ՄՈՒՐԱԴԸ19 Հաճընի հողում ծնված ընկեր, Քո ըրածին մենք մատաղ, Մութ պատերուն խաչված ընկեր, Սուրբ տանջանքիդ մենք մատաղ; Հուրա՜, հուրա՜, հուրա՜, Քաջ անունդ անմահանա, Հուրա՜, հուրա՜, հուրա՜, Քաջ անունդ միշտ շողշողա: Քաջ հաճընցի ընկեր Մուրադ, Դու կռվեցար քաջաբար, Պատվի շարքով հեռացել ես, Դուն ալ ինկար քաջաբար: Հուրա՜, հուրա՜, հուրա՜, Քաջ անունդ անմահանա, Հուրա՜, հուրա՜, հուրա՜, Քաջ անունդ միշտ շողշողա: Սուրը պատյանեն հանեցիր, Հուրա՜, ասիր՝ վազեցիր, Առավոտյան ժամը չորսին Բիթլիս քաղաքը գրավեցին: Հուրա՜, հուրա՜, հուրա՜, Քաջ անունդ անմահանա, Հուրա՜, հուրա՜, հուրա՜, Քաջ անունդ միշտ շողշողա: 21 (551). ՔԱæԵՐՆ ԱՀԱ ՇԱՐԱՆ-ՇԱՐԱՆ20 Քաջերն ահա շարան-շարան, Սրտերը վրեժի մեյ-մեկ խորան, Վրե՜ժ, կռի՜վ, մա՜հ կպոռան. Մահ իմացյալ՝ անմահություն: Առած ի սուր, մարշ ի բերան, Ար—մտի գագաթի վրան, Կգոռգոռան Սեգան վրան. Հաճընցիներ ծարավ արյան: Հառա՛ջ, հառա՛ջ, հաճընցինե՜ր, Մեր ոխերիմ թուրքն է եկել, Հառա՛ջ, կռվե՛նք՝ ի զե՜ն, ի զե՜ն. Տեսնենք թշնամին ի՞նչ կուզե: Ազատության դրոշակին պլլված, Կռվի՛նք՝ վատին առաջ կանգնած, Կռվի՛նք անվախ, կռվի՛նք քաջ-քաջ. Ետ չի՛ դառնանք՝ սուրանք առաջ: Օ՜ն, համազոր կրա՜կ կրկին, Գրավե՛նք թուրքին դիրքն անառիկ, Կռվի՛նք անդուլ քաջերու պես. Շուտ կհասնին օգնության մեզ: 22 (552). ՕԴԱՆԱՎՆ ԷԿԱՎ ՄԵԾ ԱՎԵՏԻՍՈՎ Օդանավն էկավ մեծ ավետիսով, Մեր սրտերը լցան ուրախ հույսերով, Թափառին բոլոր մարտիկներն անզեն. Անոնք հոգիով թուրք ջարդել կուզեն: Եղբայրներն արդեն նամակ գրեցին, «Կռվեցե՛ք, եղբա՜յրք, կհասնի՛նք», - ըսին, Սակայն ի՜նչ խաբար, օրերնիս անցան. Հազար հոգիեն երկուք չեր—ցան: Ապրիլ կամ՝ մեռնիլ, կտրի՜ճ հաճընցի, Գրավենք՝ ըսին, թե ոչ՝ կմեռնինք, Գրավենք զմեզ թնդանոթն ահեղ,21 Թող հաղթանակը տանինք փառահեղ: Այսպես ըսելով մի քանի քաջեր, æուրը լողալով ճամփա բռնեցին, Գիշեր ու ցերեկ լեռներ մնացին, Թշնամյաց դիակք գետին փռեցին: 23 (553). Ո՜Վ, ՀԱՃԸՆՑԻ ՔԱæ ՊԱՏԱՆԻ Ո՜վ, հաճընցի քաջ պատանի, Մահվան լուրդ ո՞վ թող տանի, Քեզպեսներուն միշտ երա՜նի, Դուք եք հույսը Հայաստանի: Խունկով, մոմով գամ ես քեզ մոտ, Արցունք թափեմ ես սգավոր, Քեզ տեսնելով լացին բոլոր, Նստած կուլամ ես ամեն օր: Դուն ո՞վ ունիս, որ քեզի լա, Գերեզմանիդ վրա ողբա, Թշնամիեն վրեժ առնե, Հաճընո համար օգնող չկա: Արտասուքս հեղեղ դարձավ, Պայծառ օրս խավարեցավ, Հաճընո ձորեր արյուն լցվան, Քանի կտրիճներ զոհվեցան: Երեք հարյուր հայ քաջերով, Բոլոր զինված մոսիններով, Դողան բեյին մենք ջարդ տալով, Հաճըն ինկավ՝ «Վրե՜ժ» գոռալով: Առնեմ սուրս, ելնեմ առաջ, Թուրքեր ջարդեմ ես աջ ու ձախ, Ուրախ գերեզման իջնայի, Հաճընը ազատված տեսնայի: 24 (554). ՍՈՂՈՄՈՆ ԹԵՀԼԵՐՅԱՆԸ22 Թալեաթ փաշան փախավ Բեռլին, Թեհլերյանը հասավ ետին, Զարկավ ճակտին՝ փռեց գետնին. Գինի լի՛ց, ախպեր ջա՜ն, Գինի լի՛ց, խմողաց անու՜շ: Թալեաթ փաշան դրին հողը, Լուրը ղրկին՝ ցնկած մորը, Կեցցե՛ գերման դատավորը. Գինի լի՛ց, ախպեր ջա՜ն, Գինի լի՛ց, խմողաց անու՜շ: 25 (555). Ա՜Խ, ՀԱՅՐԵՆԻՔ Ա՜խ, հայրենիք, ե՞րբ պիտ տեսնեմ քեզ ազատ, Ուրախ, զվարթ, ապահովված, առանց ցավ, Տիգրանակերտ, Մուշ, Բայազետ, դեպի Վան, Հայ զորքերով ըլլան մեզի պահապան: Ա՜խ, հայրենիք, ե՞րբ պիտ տեսնեմ քեզ պայծառ, Լուսավորված, ուսում առած ու կրթված, Գահին նստած արժանավոր հայ իշխան, Հայ տառերով գրե հայոց հրաման: Չըլլանք մենք ստրուկ օտարի համար, Հայկազյանց սիրուն ընկնենք քաջաբար: Թուրքը հարձակվավ բազում զորքերով, Կիլիկիան լցվավ լաց ու կոծերով: Մատաղ մանկտիք զոհ եղան, գացին, Անմեղ արյունով նահատակվեցին, Ոմանք կիսամեռ, դեռ բաց աչքերով Օգնության համար երկինք կնային: Ի՞նչ անեմ այսպես դառնացած կյանքը, Ե՞րբ պիտի տեսնեմ Հայկազյանց գահը. Ծագե՛, արշալույս, ծագե՛ մեր վրա, Ծագե՛ հայության, հայ ազգին վրա: 26 (556). ՄԻԱՑԵ՛Ք, ՀԱՅԵ՜Ր, ՄԻԱՑԵ՛Ք Մշո դաշտեն ելեր, կուգանք, Խամշին փաթթեց Լ—ոն արքան,23 Օտարական ենք մնացել. Միացե՛ք, հայե՜ր, միացե՛ք: Կար ժամանակ Արարայում,24 Երբ կռվում էինք բանակում, Միությունը շատ լավ բան է. Միացե՛ք, հայե՜ր, միացե՛ք: Յոթը թիթեղ կարմիր ոսկին Տվին ֆրանսըզ ժեներալին, Չհավատաք օտարի խոսքին. Միացե՛ք, հայե՜ր, միացե՛ք: Չունինք իշխան մեզի համար, Կամ թե՝ արքա տիրակալ, Որ դառնա մեր ազգին պաշտպան. Միացե՛ք, հայե՜ր, միացե՛ք: Հայրենիքմ' ունինք՝ Հայաստան, Այդ է հույսը մեր հայության, Էլ չենք ապրի արտասահման. Միացե՛ք, հայե՜ր, միացե՛ք: Հայ խնդիրը լուծվի շուտով, Հոն հավաքվինք ամբողջ ազգով, Ծաղկացնենք մեր ճիգ ու ջանքով. Միացե՛ք, հայե՜ր, միացե՛ք:

1 Կամուրջ Զեյթունի մոտ, Արյան ձորի վրա: 2 Նկատի ունի զեյթունցիների 1895 թ. ապստամբությունը: 3 Նկատի ունի Մուսա լեռան հերոսամարտում իր քաջագործություններով աչքի ընկած հերոսուհի Վարդուհի Նաշալյանին: 4 Երգը հորինվել է 1915 թ.՝ մուսալեռցիների հիսուներեք օր տ—ած աշխարհացունց հերոսամարտի անմիջական տպավորությունների ներքո: 5 Ժողովրդայնացած այս երգը հորինել է մուսալեռցի աշուղ Կարո Բլաղյանը: 6 Երգը հյուսվել է 1915 թ. հոկտեմբերին, Ուրֆայի դյուցազնական հերոսամարտի օրերին: 7 Երգը հյուսվել է 1920 թ., Հաճընի ութամսյա հերոսամարտի օրերին: 8 Կիլիկիո կաթողիկոս Սահակ Խաբայանն ու հարուստ եր—ելիները դեմ էին ինքնապաշտպանությանը — արգելել էին զենքի դիմել, սակայն մի խումբ հերոսներ, այնուամենայնիվ, փորձում են ընդդիմանալ թշնամուն — նահատակվում են: 9 Ժողովուրդն իր սիրելի խիզախ հերոս Թորոսի անվանն ավելացրել է «æին» (աներ—ույթ ոգի) մականունը: 10 Համբարձում անվան կրճատ ձ—ն է: 11 Չաթ Օլուխ (Հատվող աղբյուր) են անվանել Հաճընի այն վայրը, որտեղ երկու աղբյուրները միմյանց են միացել: 12 Երգը հորինվել է 1920 թ. ապրիլի 1-ից սկսված — ընդմիջումներով 314 օր տ—ած Այնթապի դյուցազնական հերոսամարտի առիթով, որի ղեկավարն էր Ադուր Լ—ոնյանը: Այնթապցի երգասաց Գ—որգ Հեքիմյանի վերհուշով. «1920 թ. Ալի Քըլընջն ահռելի զորքով հարձակվեց Այնթապի վրա: Այնթապի ինքնապաշտպանության ղեկավար Ադուր Լ—ոնյանը, որը կազմակերպում էր ռումբեր պատրաստելու գործը, այնթապցիներու կերակուրի պղինձներն անգամ հալեցնել տվավ, որ բոմբաներ շինեն: Ադուր փաշան իր կամավորներով արշավեց, դուրս եկավ պաշարումեն: Ալի Քըլընջի քսանչորս հազարանոց զորքը մեկ գիշերվա մեջ սարսափահար ետ փախավ. «Գյավուրն գ#զի քան դօլդու (Հայի աչքն արյուն լցվեց, այսինքն՝ հայը վրեժով լցվեց) ասելով»: 13 Ինքնապաշտպանական կռիվների ընթացքում թուրքական բանակում ծառայող հայ զինվորները գաղտնի օգնել են իրենց հայրենակիցներին, ինչպես հերոսի մահով զոհված Մանուկ չաուշը (տասնապետ), որի շուրջ հյուսվել է այս երգը (Ծ.Բ.): 14 Թոփալ (կաղ) Հակոբը Ադանայում Հասան բեյի ինքնապաշտպանական կռիվների ժամանակ հայտնի ազգային հերոս է եղել: Պատմում են, որ նա հինգ տարեկան եղած ժամանակ թուրք զաբիթին բռնել է, մատներով նրա փորը պատռել, սիրտն ու թոքերը արմատից հանել ու սոսու ծառից կախ տվել: Հետագայում, երբ օձը նրա ոտքը խայթել է — նա զգացել է, որ պիտի մեռնի, իր ոտքը կացինով կտրել է — այդ օրվանից «Թոփալ Հակոբ» մականունն է վաստակել: Նրա խումբը քառասուն հերոսներից է բաղկացած եղել: Երբ Թոփալ Հակոբն իր զինակիցներով սպանվել է, խումբը հասանբեյցի Ավետիսի գլխավորությամբ մնացել է երեսուներեք հոգի: Այդ խմբում է կռվել նա— երբեմնի լեգեոնական, այս երգը կատարող, 103 տարեկան հասանբեյցի Հովհաննես Թայմազյանը (Վարդեվառ մականունով): 15 Ըստ հաճընցի երգասաց Նազենի Սաթամյանի (ծնվ. 1926 թ.), այս երգը հորինվել է Հաճընի 1920 թ. ինքնապաշտպանության օրերին: 16 Կոզան օղլի Դողան բեյը թուրքական կանոնավոր բանակի հրամանատար էր, որը 1920 թ. իր զորքով պաշարեց Հաճընը: 17 Թուրքական բանակի սպա Արամ Կայծակը (Թերզյան) Հաճընի 1920 թ. ութամսյա հերոսական ինքնապաշտպանության «Վրեժ» խմբի փոխհրամանատարն էր, որը սպանեց Դողան բեյին (Ծ.Բ.): 18 Հայերեն խոսող թուրք կանայք: 19 Այս երգը նվիրվել է Սասնո (1894 թ.) — հետագա այլ հերոսամարտերի ղեկավարին՝ ազգային հերոս Մեծն Մուրադին, Համբարձում Պոյաճյանին (1867, Հաճըն - 1915, Կեսարիա): 20 1920 թ. Հաճընի ութամսյա հերոսական դյուցազնամարտին նվիրված Արամ-Ասպետի այս — այլ բանաստեղծությունները հաճընցիները ժողովրդականացրել ու իրենցն են համարում: 21 Ինքնապաշտպանության անցած հաճընցիները թշնամու թնդանոթը գրավում են, բայց մեջն արկ չի լինում, որ կրակեն — չեն կարողանում պաշտպանվել: 22 Սողոմոն Թեհլերյան (1896-1960 թթ.) - հայ ազգային վրիժառու: 1921 թ. Բեռլինում սպանել է Հայոց ցեղասպանությունն իրագործած — անպատիժ մնացած երիտթուրք կառավարության ղեկավարներից Թալեաթ փաշային: 23 Նկատի ունի Հայկական Կիլիկիայի Լ—ոն Բ Մեծագործ արքային (1198-1219 թթ.): 24 1918 թ. ֆրանսիական բանակում հայ կամավոր լեգեոնականները Պաղեստինում՝ Արարայի մոտ, պարտության են մատնել թուրք-գերմանական զորքերին — հաղթանակ նվաճել:

5. ՀԱՅՐԵՆԱԲԱՂՁ ԵՐԳԵՐ 1 (557). ԱՆՏԵՐ ԹՈՂԻՆՔ ՄՇՈ ԱՆՈՒՇ ԴԱՇՏ, ԴՈՒՐԱՆ Անտեր թողինք Մշո անուշ դաշտ, դուրան, Սուրբ օթ—ան, տուն ու տանիք ու վաթան, Մատուռ ու վանք, գիրք ու կանոն, Ավետրան, Մնաց անտեր, մնաց՝ ընկավ շան բերան: Էս ինչ էկավ մըր գլխուն, լաո՜, Մշուշ պատեց աշխարհուն, Դարը շուռ էկավ, քարը շուռ էկավ մըր ճամփին, Ցաք ու ցրիվ արեց մըզի թշնամին: Կարմրատոտիկ կռունկնե՛ր, դուք չմոռնաք սուրբ պատգամ, Մեղրագետու զուլալ ջրից կուշտ խմեք, Ձեր բներ լե շինեք քիվին Կարապետա մեր Սուրբ տան, Կռունկնե՜ր ջան, կռունկնե՜ր, ձըզի մեռնիմ, խորոտնե՜ր: 2 (558). ՎԱՆ-ՎԱՍՊՈՒՐԱԿԱՆ Վան-Վասպուրական, Դու իմ ծննդավայրն ես, Իմ տխուր անցյալն ես, Ինչքան հեռու ես, Այնքան՝ մոտիկ ես: Դու իմ երազներում ես, Մորս կարոտներումն ես, Բոլոր վանեցիների սրտումն ես, Որոնք կան — հիմա՝ չկան: Վա՛ն, ես քեզ սիրեցի Քո անարատ հող ու ջրի համար, Վանա լճի լուսնկա գիշերների համար, Վարագա սարի բուրավետ ծաղիկների համար, Անուշահոտ, անմահական խնձորի համար: Վան-Վասպուրական, Դու իմ ծննդավայրն ես, Ուրեմն՝ շա՜տ քաղցր ես: 3 (559). ԱՎԱ՜Ղ, ՍՈՒՐՄԱԼՈՒ1 Ա՜յ Սուրմալու, ջա՜ն Սուրմալու, Չկա զանգակի ձայն, չկա հայ բարբառ, Դարձել ես բնավեր գայլերի անտառ, Դպրոցներով հարուստ, մարդաշեն գավառ: Ավա՜ղ, ավա՜ղ, Սուրմալու, Օձն է նստել բնիդ վրա, Սուրմալու՜: Անբախտ Արարատը յուր ս— ամպերով Ողբում է կորուստդ, քաղցր Սուրմալու՜, Դարձել ես ավերակ, հողին հավասար, Հայաստանի փառք ու պարծանք, Սուրմալու՜: Ավա՜ղ, ավա՜ղ, Սուրմալու, Օձն է նստել բնիդ վրա, Սուրմալու՜: Քնքուշ հայ աղջկա երգի փոխարեն, Ագռավն է վայում ս— բախտդ, Սուրմալու, Թող սգա հայ ազգը կորստիդ համար, Հայաստանի փառք ու պարծանք, Սուրմալու՜: Ավա՜ղ, ավա՜ղ, Սուրմալու, Օձն է նստել բնիդ վրա, Սուրմալու՜: Թողել ու եկել ենք մեր այգիները, Վառվել, մոխիր են դարձել մեր շեն գյուղերը, Ուզինք չտալ Վան ու Բիթլիս, Էրզրում, Քեզ էլ անոնց վրա տվինք, Սուրմալու՜: Ավա՜ղ, ավա՜ղ, Սուրմալու, Օձն է նստել բնիդ վրա, Սուրմալու՜: Այգեպանդ չկա՝ այգիդ զարդարե, Չորս կողմդ խավար, մութ գիշեր է, Երանի Աստված քեզի պաշտպաներ. Արդյոք մի օր կգնա՞նք Սուրմալու: Ավա՜ղ, ավա՜ղ, Սուրմալու, Օձն է նստել բնիդ վրա, Սուրմալու՜: 4 (560). ՃՈՐՈԽԻ2 ԱՓԻՆ Վշտոտ սրտով, կարոտ աչքով, Բեկված հոգով, արցունք աչքով Քեզ եմ դիմում, իմ հայրենի, Հարազատ գետ, անգին Ճորոխ: Ասա՝ լսեմ, ի՞նչ լուր ունես Իմ հարազատ հայրենիքի Ծաղկափթիթ դաշտ ու հանդից, Անտառներից ու լեռներից: Ասա՝ լսեմ, ի՞նչ լուր ունես Իմ մանկության վեհ օրրանից, Պարզ ու զուլալ, սառն ու վճիտ Աղբյուրներից, գետակներից: Ու՞ր են արդյոք, քո սիրելի Հայ զավակներդ՝ հոգով արի, Ինչու՞ լռեց նրանց ձայնը, Ս— սուգ պատեց շեն երկիրը: Չհամբերեց էլ Ճորոխը, Ալիքները տվեց իրար Զավկին կորցրած մոր կսկիծով, Այսպես խոսեց նա ցավատանջ: - Բավ է խառնես իմ վերքերը, Հայրենասեր, հեգ ալ—որ, Նախկին վճիտ իմ ջրերը Այժմ դառել են արցունքի ծով: Իմ սիրասուն զավակների Շիրիմներն են միայն մնում, Որոնց մեղմ ու զով զեփյուռը Սվսվում է ու համբուրում: Վատ թշնամին, նենգ դրացին, Կռվի չելավ դեմ հանդիման, Այլ՝ նա դիմեց խարդավանքի, Սուտ երդումի ու սուտ խոստման: Խաղաղ մարդկանց, անզեն մարդկանց Կապկպեցին չվաններով, Շարան-շարան ձորեր տարան, Խոցոտեցին սվիններով: Այժմ թե— իմ ափերը Սուգ են հագել ու սուգ կապել, Սակայն մոտ է այն մեծ օրը, Որ կբերե խինդ ու ծափեր: Զոհվածների կորյունները Կդառնան մեծ-մեծ առյուծներ, Հայրենական ար—ի տակ Անվախ, հզոր քաջ մարտիկներ: Էլ չեն խաբվի նենգ թշնամու Սուտ խոստումից, երդումից, Սուրը ձեռքին դեմ դուրս կգան, Կջախջախեն բունը հիմքից: Նոր այն ժամին զոհվածների Ոսկորները կթարմանան Ու հայ ազգի զավակները Իրենց երկրին կտիրանան: 5 (561). æԷԲԷԼՄՈՒՍԷՆ ՂԱՐԻԲԸ Յասըձա խնթրից% Այարում ծիօն հիզնիլ%, æէբէլ Մուսա ուրթիլ%, Թիզինքն թ#զ քաղիլ%, Ընղայզինէն ունղայզ քաղիլ%:3 Յասըձա խնթրից% Այարում ծիօն հիզնիլ%, Հայաստան ուրթիլ%, Խիլք ու շն&ւրք սուրվիլ%, Միր վաթանը շինցընիլ%:4 Դուզմը՛շ իրէք զմասինէն, Արաղ լցրէք ղադըղնէն, Հազօր ան#շ թըղ ըննօ Հայաստան ուրթօղ գէնջիրէն: ՄՈՒՍԱԼԵՌՑԻ ՊԱՆԴՈՒԽՏԸ Աստծուց խնդրեցի Թամբած ձի հեծնել, Գնալ Մուսա լեռ, Թզենուց թուզ քաղել, Ընկուզենուց ընկույզ քաղել: Աստծուց խնդրեցի Թամբած ձի հեծնել, Հայաստան մեկնել, Դպրոց հաճախել, Խելք ու շնորհք սովորել, Մեր հայրենիքը շենացնել: Լցրեք լիքը սեղանները, Օղին լցրեք բաժակները, Հազար անուշ թող լինի Հայաստան գնացող ջահելներին: 6 (562). ՑԱՆԿԱՄ ՏԵՍՆԵԼ ԻՄ ԿԻԼԻԿԻԱՆ Երբ որ բացվին դռներն հույսի, Եվ մենք Երկիր դառնանք կրկին, Չքնաղ երկիր մեր Հայրենյաց, Որ բռնությամբ առին մեզնից: Ցանկամ տեսնել իմ Կիլիկիան. Օդը՝ մաքուր, ջուրը՝ զուլալ, Ցանկամ տեսնել իմ Կիլիկիան. Վանքեր, բերդեր հոնտեղ շա՜տ կան: Երբ որ լուծվի Հայոց Հարցը, Եվ մեզ տրվի նախնյաց հողը, Մենք կվարենք մեր արտերը, Կշենացնենք մեր գյուղերը: Ցանկամ տեսնել Սասուն ու Վան, Զեյթուն, Հաճըն — Մուսա Դաղ, Տարսոն, Մարաշ, Սիս ու Այնթապ, Կծաղկացնենք մենք անպայման: 7 (563). ՄԵՐ ՔԵՍԱԲԸ Բարձր է Կասիոսի գագաթը, Գերի մնաց ինչպես Արարատը, Թուրքին մնաց ցանքն ու արտը, Ավելացավ քեսաբցու դարդը: Ոչ մի այլ ազգ չկար մեջդ, Այժմ դռանդ է կայնած մեջիդը, Աղոթք արեք հայոց ժամին, Թող խորտակվի թուրքի ջամին: Կիլիկիայի մնացորդ ես, Քեսա՜բ, Երազներից մեզ հուսախաբ, Գործերդ մնացին կիսատ, Ով պանծալի դու մեր Քեսա՜բ: Ունիս գյուղեր բազմազան, Անուններով զանազան, Ուր կար ժամեր այլազան, Տերտեր, պատվելի, սրբազան: Ո՜վ, դու չարքաշ քեսաբցի՜, Տերն էիր դու քո հացի, Արի — քաջ գյուղացի, Մնացորդնե՜ր կիլիկիացի: Հայոց գյուղերի բեկոր, Մնացել ես դու կամակոր, Արդյոք կգա՞ սիրուն մի օր, Հավաքվենք շուրջդ բոլոր: Փանոսն եմ ես քեսաբցի, Շատ երկրներ պտտեցի, Քո նմանը չհանդիպեցի, Ո՜վ, պանծալի դու մեր Քեսաբ: 8 (564). ՀԱՅՐԵՆԻ ՏՈՒՆ5 Գյուղին ծայրը՝ վտակին քովիկ, Ծառերուն մոտ կանաչ, զովիկ, Խրճիթ մը կար համեստ սիրուն, Իմ աննման, Հայրենի՜ տուն: Կբաբախեն հոն անդադար, Զույգ մը սրտեր լոկ ինձ համար, Հորս, մորս անուշ սրտեր Գոհարներու հետ չեմ փոխեր: Օրորոցս հին ու ցածրիկ, Հոն անկյուն մը կգտնեք ինձ, Հոն բացվեցան լեզվիս կապեր, Նախկին քայլերս հոն եմ արել: Ուրախություն, հաճույք ու սեր՝ Հայրենի տունս եմ լեցուցեր, Ար—ուն տակ չկա՜ մեկ բան Իմ հայրենի՜ տանս նման: 9 (565). ՕՏԱՐՈՒԹՅՈՒՆ ԱՅՍՔԱՆ ՏԱՐՈՎ Օտարություն այսքան տարով, Կուլամ հայրենյաց կարոտով, Օտարական ենք մնացել. Միացե՛ք, հայե՜ր, միացե՛ք: Մանուկ զավակներս մորթեցին, Կույս աղջիկներս փախցուցին, Բռնի կրոնքեն հանեցին. Միացե՛ք, հայե՜ր, միացե՛ք: Գ—որգ Չաուշն առաջն ընկած, Փամփուշտները խաչաձ— կապած, Մոսինները ձեռքը բռնած. Միացե՛ք, հայե՜ր, միացե՛ք: Կարմիր, կապույտ, նարնջագույն, Թող գան բոլոր, ուտեն երդում, Քանի մենք չենք մեկ հոտ-հովիվ, Չենք ունենա ազատ Հայրենիք: 10 (566). ԱՅՍՔԱՆ ՏԱՐԻ ԹԱՓԱՌԵՑԻՆՔ Այսքան տարի թափառեցինք, Դարձյալ օտար հող մնացինք, Մեր անուշիկ Հայաստանից Հեռու-հեռու բնակվեցինք: Հայրենիքից պանդուխտացա, Դառն ցավի հանդիպեցա, Թողի հարազատ կին, որդի՝ Ս— հողին արժանացա: 11 (567). ՆԵՐԳԱՂԹԻ ԼՈՒՐԸ Օտարության ժամանակ է. Արդյոք սա ի՞նչ խղճմտանք է, Համբերություն շատ լավ կյանք է. Համբերե՛, հոգի՜ս, համբերե՛: Հեռացեր եմ տունես-տեղես, Կորուցեր եմ հարազատներ, Կարոտ մնացեր հայրենիքես. Համբերե՛, հոգի՜ս, համբերե՛: Օտարության մեջ ինկեր ենք, Կուլամ կարոտո՜վ-կարոտո՜վ. Հայ Խնդիրը լուծվեր շուտով. Համբերե՛, հոգի՜ս, համբերե՛: Ուրախացիր, մի՛ լար տխուր, Ոտքիդ վրա կայնի՛ր ամուր. Շուտով կլսես ներգաղթի լուր. Համբերե՛, հոգի՜ս, համբերե՛: 12 (568). ԵՐԵՎԱՆ ԵՐԹԱԼ ԿՈՒԶԵՄ Եր—ան երթալ կուզեմ, Քերական կարդալ կուզեմ, Ես ի՞նչ ընեմ քերական, Երբ բոլորն են ուսումնական: 13 (569). ՀԱՅԱՍՏԱՆ ԵՐԹԱԼՈՒ ԵՄ Հայաստան երթալու եմ, Մշտական մնալու եմ, Ես ի՞նչ ընեմ օտար աշխարհ. Ահա կերթամ Հայաստան: 14 (570). ՀԱՅԱՍՏԱՆ ԵՐԹԱԼ ԿՈՒԶԵՄ Հայաստան երթալ կուզեմ, Եր—ան տեսնալ կուզեմ, Մասիս սարի կատարին Դրոշակ պարզել կուզեմ: 15 (571). ՀԵ՜Յ æԱՆ, ԵՐԵՎԱ՜Ն Կարոտցեր եմ քեզի, շքեղ Եր—ան, Շատ ծովերեն բարձր ոսկե լիճ Ս—ան, Ձկներ ունիս խորքումդ՝ կողակ ու իշխան, Հոգիս վկա լինի, կյանքս քեզ կուտամ: Հե՜յ ջան, Եր—ա՜ն, դու իմ Հայաստան, Հե՜յ ջան, հե՜յ ջան, սիրուն Եր—ան: Եր—ա՜ն, սիրելիս, դու միշտ անսասան, Շրջապատված ունիս այգի, բուրաստան, Օդդ, ջուրդ՝ անուշ, տեսքդ՝ աննման, Ով չի սիրում քեզի՝ հայ չէ իսկական: Հե՜յ ջան, Եր—ա՜ն, դու իմ Հայաստան, Հե՜յ ջան, հե՜յ ջան, սիրուն Եր—ան: Երբ որ ես կմեռնեմ, Հայաստան տարեք, Արարատյան դաշտում դիակս թաղեք, Արարատյան գինով բաժակներ լցրեք, Շշով խորովածը լավաշով կերեք: Հե՜յ ջան, Եր—ա՜ն, դու իմ Հայաստան, Հե՜յ ջան, հե՜յ ջան, սիրուն Եր—ան: 16 (572). ՀԱՅԱՍՏԱՆԸՆ ԴԷՍԹԱՆԸ Քիմ դիր յազան դէսթանը, Օ սէվէր Հայաստանը, Ա՛լ սազընը էլինէ, Չալ Հայաստան դէսթանը: Յաշասը՜ն էրմէնիլէր, Դայանդըլար բու գ&ւնէ, Յախընլարդա յօլջույուզ՝ Դ&ւշմանա գ&ւլէ-գ&ւլէ: Օյնարըմ հէմ դէ չալարըմ, Չալարըմ հէմ դէ օյնարըմ, Հայաստանը գ#րդ&ւքջէ Յըլդըզլարա հօփլարըմ: Արարատըն գագաթը՝ Ասլանլարըն յուվասը, Օրալար թ&ւրք&ւն դէյի՛լ. Էրմէնինին յուվասը: Ստալին դիր բաբամըզ, Միկոյան՝ հայաթըմըզ, Բաղրամյան՝ քարդաշըմըզ, Մացակ Պապյան՝ ռէիսիմիզ: ՁՈՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻՆ Ով գրել է այս վիպերգը, Նա սիրում է Հայաստանը, Ձեռքդ վերցրու քո սազը, Նվագիր Հայաստանի երգը: Հայերը թող միշտ ապրեն, Տոկացին, հասան այս օրին, Շուտով մենք ճամփա կելնենք՝ Թշնամու վրա խնդալով: Կպարեմ — կերգեմ, Կնվագեմ — կպարեմ, Հայաստանը տեսնելուս պես Ես աստղերին կթռչեմ: Արարատի գագաթը Առյուծների բույնն է, Այդ վայրերը թուրքինը չե՛ն. Հայերի բնօրրանն է: Ստալինը մեր հայրն է, Միկոյանը մեր կյանքն է, Բաղրամյանը մեր եղբայրն է, Մացակ Պապյանը՝ ղեկավարն է: 17 (573). ՀԱՅԻ ԵՐԿԻՐ, ՀԱՅԻ ՀՈՂ Հայեր ունինք խելացի, Քաջեր ունինք սիրելի, Ողջ աշխարհով հռչակվեց Բաղրամյանը պանծալի: Հայի երկիրը, հայի հողը Մինչ— ե՞րբ թուրքը տիրի, Բա՛վ է մեզի սպասելիք. Զենքի դիմե՛ք, հա՜յ որդիք: Զոհվածների սուրբ արյունը Վրեժ առնել կկանչե, Բաղրամյանի հրամանով՝ Կատյուշայով պիտ բուժենք: 18 (574). ԿԱՐՈՏՑԵՐ ԵՄ ՀԱՅՐԵՆԻՔԻՍ Ա՜յ քարավան, ջա՜ն քարավան, քշի՛ր քո ճամփան, Կարոտցեր եմ Հայրենիքիս. քունս չի տանիր: Լուսնակ գիշեր քեզ կկանչեմ ու դուն չես լսեր, Կարոտցեր եմ ազիզ եղբորս. քունս չի տանիր: Անապատի փշերից դեն քշի՛ր քո ճամփան, Կարոտցեր եմ Մասիս լեռան. քունս չի տանիր: Դարդանելի նեղությունեն ազատի՜ր մեզի, Կարոտցեր եմ իմ սուրբ հողին. քունս չի տանիր: Հայաստանեն նավը եկավ դեպի Լիբանան, Լիբանանեն հայեր տարավ դեպի Հայաստան: Ա՜յ քարավան, ջա՜ն քարավան, քշի՛ր Հայաստան, Կարոտցեր եմ Հայրենիքիս. քունս չի տանիր: 19 (575). ՄԵՐՆ Է ԿԱՐՍՆ ՈՒ ԱՐԴԱՀԱՆ Քշի՛ր, հե՜յ ջան քարավան, Մեզ կսպասե Հայաստան. Թող ողջ աշխարհն իմանա՝ Մերն է Կարսն ու Արդահան: Կեցցե՜ս դու, Հայր Ստալին. Սրբի պես մեզ փրկեցիր, Մեզ չսիրող թուրքերի Սրտիցը վերք բացեցիր: Կուզե՛նք զայն, կուզե՛նք զայն. Մերն է Կարսն ու Արդահան, Թե չիտան՝ զեն-զորքով Պիտի առնե Բաղրամյան: Ամբողջ վեց դար ազգովին Եղանք գերի օտարին, Բայց աչքերնիս կնային Արդահանին ու Կարսին: Կարս, Արդահանը մեզի Պիտի շուտով դարձվի, Որ այդ հողերն ամայի Փոխակերպենք դրախտի: 20 (576). ՂԱՐԱԲԱՂԸ ՄԵՐ ՓՈՔՐԻԿ Ղարաբաղը մեր փոքրիկ Մասն է Հայոց աշխարհի. Ինչու՞ թողնենք օտարին, Երբ հայերն են հոն բնիկ: 21 (577). ՄԵՐ ՀԱՅ ԵՂԲԱՅՐՆԵ՜Ր, ՄԵՆՔ ՇԱ՜Տ ԼՌԵՑԻՆՔ Մեր հայ եղբայրնե՜ր, մենք շա՜տ լռեցինք, Բավական է մեզ ասչափ համբերենք, Մեր Ղարաբաղը մեզնից խլեցին, Հիմա ուժ ունենք՝ ետ առնենք նորից: 22 (578). ԵԿԵ՛Ք, ԵՂԲԱՅՐՆԵ՜Ր, ԻՐԱՐ ՄԻԱՆԱՆՔ Լռեց զանգը կյանքիս, Էս ավերակ վանքիս՝ Էլ աղոթք չկա... Ա՜խ, ես ու՞ր գնամ. Ուրիշ տեղ հայրենիք չկա: Մենք պարտավոր ենք հիշել զոհերին, Հայ ժողովրդի նահատակներին, Թող հողը ձեր վրա միշտ թեթ— լինի, Ա՜խ, ես ու՞ր գնամ. չկա ուրիշ հայրենիք: Մենք հայ ենք, հայ էլ կմնանք, Եկե՛ք, եղբայրնե՜ր, իրար միանանք. Վանա ծովին, Էրզրումին, Ղարաբաղին տիրանանք:

1 Սուրմալուն (Իգդիր) 1920 թ. գրավվեց թուրքերի կողմից — 1921 թ. Կարսի պայմանագրով անցավ Թուրքիային: 2 Ճորոխ գետի կենտրոնական մասում է գտնվել երբեմնի հայաշատ Արդվին քաղաքը, որը —ս Թուրքիային է անցել: 3 Երգը հորինվել է 1939 թ. հետո, երբ Ալեքսանդրետի սանջաքը հանձնվել էր Թուրքիային, ընդ որում՝ նա— Մուսա լեռը, իսկ մուսալեռցիները բռնագաղթվել էին Այնջար: 4 Երգի այս հատվածը հյուսվել է 1946 թ. զանգվածային հայրենադարձության նախօրեին, երբ Մայր-Հայաստանը կանչում էր իր աշխարհասփյուռ զավակներին: 5 Այս — «Կարոտցեր եմ Հայրենիքիս» [18(574).] երգերն առաջին անգամ լսել եմ արժանահիշատակ հորիցս՝ Գառնիկ Սվազլյանից (1946 թ., Ալեքսանդրիայում), —, հիշողությամբ վերհիշելով, զետեղել եմ սույն ժողովածուի մեջ: