Erzurum
Erzerum/Erzurum (Karin) (Էրզրում) - capital of the Erzerum Vilayet.
The city of Erzurum (Karin in Armenian) was a majority Armenian until 1830, when 10,000 Armenians left for the Russian Empire, leaving only 1,200 behind (120 families). Likewise in the Province of Erzurum 70 to 80 thousand left at the same time (including those from the city), also ending the majority Armenian population of the province. This meant that the number of places inhabited by Armenians dropped from 931 to 391 and the number of Armenians dropped from 381,230 to 151,949. The new city walls of 1855-77 replaced the Roman ones built in the 5th century when the Romans founded the town as Theodosiopolis. After the Armenian Genocide, the entire Armenian population was completely finished off. Today, the city of Erzerum is mostly inhabited by Turks.
Erzurum was the largest city in Eastern Anatolia, and there was located the British, French, Persian, and Russian consuls as well as a branch of the Ottoman Bank which opened in 1908.
After the Young Turk Revolution in 1908, Armenian culture developed with less interference. Newspapers were established in 1908, which also saw the opening of a cinema. By WWI dramatic performances by touring companies out of Constantinople and Transcaucasia were common. A. Shahmuradian and G. Suny established choral groups during their visits, and bands were also organized, including a military band of the Sanasarian College, as well as a string orchestra at the Armenian Catholic lycee.
Armenian Schools
The Armenian Church had six boys schools and one girls school in Erzurum. The Mekhitarist Order of Venice had a Catholic school staffed by 4 French priests, as well as a "college"/prep-school. The Armenian Sisters of the Immaculate Conception had a girls' school. There was a boys and seperate girls schools run by Protestants. The Kavafian School was established in 1905 and allowed both boys and girls in the same school. In addition to these a local Armenian philanthropist established the Sanasarian College in 1881, which also had a museum and library and served primarily to train teachers.
Armenian Churches
The city of Erzurum itself had only one Armenian Apostolic Church, that of St. Astvadzadzin, built in 1838, as well as a small chapel said to have been built in 629. There were a number of shrines in the city, named St. Toros, St. Sahag, St. Yovsep, St. Minas, St. Nshan, and Nahadagats' Daban. The activity of Jesuits led to a Armenian Catholic archbishop in Erzurum, which was reduced to a bishop in 1890 - and whose jurisdiction covered the whole vilayet. This was the most imporant Catholic diocese in Armenia. There was an Armenian Catholic Church of St. Asdvadzadzin in the city as well. It was located in the Frank Quarter, built in 1840 and served as the cathedral. A protestant congregational mission was established in the city in 1839 and had an American style church by 1847.
The Vilayet of Erzurum had some 32 monasteries at the turn of the 20th century, three of which were nearby the city of Erzurum.
- Saint Lusavorich - about 1.5 hours walk from the city, at Murdaga village. It was a pilgrimage center. The monastery was built like a fortress and had vast land and cattle posessions.
- Khachgavank (Monastery of the Cross) - located in a village of the same name, about 8.5km north of the city. Thought to be from 639AD, it had massive walls surrounding it.
- Garmir Vank (Red Monastery) - was also known as Garmra Surp Asdvadzadzna Vank (the Red Monastery of the Mother of God). Located near the village of Hintsk about 5 hours from the city. The monastery was destroyed in an earthquake in 1770 and was rebuilt in 1800. The monastery was an especially impressive complex, and a resort for Armenians escaping the summer heat. The monastery at one time had its own orphanage, hospital and leprosarium.
Armenians from Erzurum
These are Armenians who were born or who have lived in Erzurum:
Armenians who's ancestors are from Erzurum:
Sources
- Armenia: A Historical Atlas by Robert Hewson.
Erzurum Archaeological Museum
Hacking history II: Erzurum Archaeological Museum
by Ara Sarafian
Published: Monday December 01, 2008
Erzurum, Turkey - Following my trip to the Museum of Anatolian Civilizations in Ankara, I was curious to see how Armenians would be represented at Erzurum Archeological Museum, in eastern Turkey. I expected to see at least something, as Erzurum was the location of the ancient city of Garin (Karin) in historic Armenia.
I flew into Erzurum early in the morning and went straight to the museum. In stark contrast with the Museum of Anatolian Civilizations, this provincial museum was a modest one-floor establishment. The staff at the museum seemed surprised to see a visitor as soon as they opened. They were very polite and got on with their job.
The museum has several sections, starting from the Paleolithic. The other sections are built around artifacts found at a number of excavations in the region, as well as some "emergency digs," which were forced by the building of the Baku-Ceyhan pipeline across Erzurum province recently. The museum also boasts a donation of Urartian artifacts from Igdir. The excavations forming the core of the museum have yielded Roman, Byzantine, Seljuk, and some Ottoman artifacts that are displayed in the museum, but nothing Armenian is on display. There is also no mention of Armenians in the historical explanations printed on large panels around the various exhibits, except for a special display related to Armenians. This display occupies almost a third of the museum. Ungrateful Armenians relocated
The special display starts by stating, "Anatolia was under the sovereignty of Umayyads from the end of the 7th century, who were followed by the Abbasids till the end of the 10th century." Then, we are told, "Byzantium dominated the whole of Anatolia starting from the end of the 10th century." The suggestion is that this region was called Anatolia at that time and not Armenia. The Byzantines, we are told, mistreated Armenians until the Seljuk Turks conquered this region. "Seljuk Turks showed tolerance to Armenians and other non-Muslim minorities." This is the first mention of Armenians in the museum.
The museum's narrative continues by stating that Armenians prospered in the Ottoman Empire until the 19th century, when they began rising against the state. It says that Armenians formed revolutionary committees, provoked the 1895 and 1908 incidents [massacres], and finally organized an Armenian uprising against the Ottoman government during World War I. Because of these revolts, we are told, Ottoman authorities deported Armenians and settled them in safer places in the empire.
(According to creditable sources, most Erzurum-Armenians were killed on their way to exile in June 1915. Some caravans were killed in Erzinjan, while others were wasted away on forced marches southward. The American consul in Harput gives harrowing descriptions of the Erzurum exiles as they passed by Harput, before at least some of them were killed near Lake Goljuk. He identified such victims because their identity papers could be found among their corpses.)
Then the main point of this special section is made: During World War I Armenians committed atrocities against Turks in eastern Turkey. There are discussions of massacres at such locations as at Chavushoglu Samanligi village in Ercis (near Lake Van) or Subatan village near Kars. These sites were excavated in the 1980s and 90s. We are told that in Chavushoglu Samanligi, the victims could be identified as Turks because of forensic examinations, written data, or artifacts found with the bodies. "It is possible to identify [the] race [of victims] by measurement, index, and morphological observation of the skulls.... We calculate that the cephalic index which is the most prominent criteria in race studies. We took the measurements of the eight skulls. The indexes varied between 76 and 89. The results showed that four are mesocaphalic and the others are brachycephalic... all skeletons belonged to [the] Alpine group to which Anatolian Turks belong." April 24, 1918
In the case of Subatan village, we are told that a massacre took place there on April 24 1918, when Armenians were evacuating the area. This assertion is made on the basis of contemporary written records, plus an examination of the mass graves at the village. Subatan was a mixed village of Turks, Armenians, and Greeks. According to the museum, 570 people were killed there. Interestingly, the Subatan village massacre in 1918 is considered to be "one of the excavations of the mass-graves which aim shedding light onto the events happened in Eastern Anatolia between 1915 and 1918." The inference is that the 1918 massacre of Turks in this village somehow explains what happened to Ottoman Armenians in 1915.
(Kars was not part of the Ottoman Empire when World War I broke out. After the Russian revolution Armenians controlled the city. In April 1918 Turkish armies advanced against Armenians in Kars and there was intercommunal violence in the surrounding villages. It is possible that there was a massacre at the village of Subatan around April 24, 1918, though there has not been an independent assessment of either evidence or circumstances.)
The museum also claims, more problematically, a massacre at Zeve (in Van province). We are told that this massacre took place in 1915 (no month is given), when 2,500-3,000 Turks-Muslims were brought to Zeve from eight other surrounding villages. These people were tortured and shot. "The most important findings of the excavations were daggers, cartridges, pieces of silk clothes, necklaces with beads displaying Sultan Reshad's monogram, amulets covered with wax, copper coins and glass buttons." Information about this claimed incident comes from an oral source (Ibrahim Sargin), but there is little further evidence offered about the claimed massacre, such as a more precise date of the incident and how the number and ethnicity of the victims was established. It is also not clear who the informant was, where the oral testimony might be found today, or who excavated the mass grave. If such a massacre took place after Russian occupation of this region (Spring 1915), we could investigate what Russian military units (with various Armenian, Muslim, and other soldiers) operated in this region.
The displays cabinets in this section present only artifacts related to massacres. These include personal effects, pieces of Muslim religious texts, spent Russian cartridges, as well as human remains and bullets. These exhibits are mainly from the villages of Timar (Erzurum-Pasinler), Alaca Koy (Erzurum), and Obakoy (Igdir). A surreal cameo role
Erzurum city had around 2,500 Armenian households in 1915, as well as 40 Armenian-inhabited villages around it. Yet the museum says nothing about Armenians in this area. There is no mention of Armenian settlements in the plain, churches, monasteries, and schools, nor anything about an Armenian contribution to the social and economic life of the province. The "Armenian atrocities" display appears rather surreal, where Armenians simply appear as murderers.
The typical experience for Armenian civilians during this period was to be "deported" and killed in June 1915. If one took a sample of Armenian clergymen, such as those of the Armenian Apostolic church of Erzurum, one would find that they were all murdered after being arrested and sent into exile by the government in June 1915. (The Armenian clergymen from Erzurum who were killed in 1915 were Archbishop Smpad Saadetian, Hmayag Kahana Mouradkhanian, Nerses Kahana Vahanian, Zareh Kahana Shisheian, and Zarmayr Kahana Kevorkian.)
Had the museum acknowledged the presence of Armenian civilization in this region, or that Armenians were deported en masse and suffered a great deal during 1915, one might have taken the "Armenian atrocities" section more seriously. In no way could the mass murder of Armenians in 1915 serve to justify the murder of Turks, Kurds, or others represented in the "Armenian atrocities section." However, the destruction of Armenians in June 1915 took place under the auspices of the state, as part of a genocidal campaign. One cannot say the same for the actions of those Armenians (or others) who may have committed atrocities after Russians occupied these regions. What one sees in the museum is disturbing because it manipulates the suffering of Turks and Kurds for the vilification of ordinary Armenians and the denial of Armenian history - including the Armenian Genocide of 1915. The goddess Anahit
After seeing the exhibitions I approached some museum officials and asked them why they found the use of the "E" word so difficult to mention in the museum. ("E" is for Ermeni or Ermenistan, that is Armenian or Armenia, in Turkish.) I was told that there was no such difficulty. It was just that they could not present Armenian artifacts in the museum if no such artifacts were found in the excavations they had undertaken. They also said that they did not have any artifacts on display less than 200 years old. Presumably this assertion did not include the Armenian atrocities section.
I did not ask why there was no mention or discussion of Armenia or Armenians in any of the discussion panels.
I asked how the British Museum had obtained a bust of the Armenian Goddess Anahit (circa 2nd century B.C.E.), from Erzinjan, near Erzurum, in the 1870s, while Erzurum Archeological Museum had not found anything comparable in all these years in the whole province. I was told that they knew of the Goddess Anahit exhibited in London, but they could not answer why they had not made similar finds in the area.
There was no point arguing about the "Armenian atrocities" section of the museum. I don't think they were comfortable with their position. Both the museum and the "Armenian atrocities" section were built over a decade ago, when the denigration and denial of Armenian history was a more brazen state policy.
The museum authorities were polite, even kind, and this atmosphere remains a big plus. But the intellectual weakness of the position these public officials find themselves in remains untenable. The question that occupied my mind was how one could come out of this impasse, with minimal embarrassment for such museum staff, even Turkish authorities themselves. After all, our common purpose remains a sensible solution to such problems.
Needs translation to English
Erzerum (Էրզրում, Эрзрум), also known as Erzirum (Էրզիռում), Erzrum (էրզռում), Teodosubolis (Թեոդոսուպոլիս) — Kavar (sanjak) (Գավառ (սանջակ)) in Western Armenia, in a province (նահ-ում) of the same name. On the north and northeast it bordered Trabizon province and Batumi marz (Բաթումի մարզ), on the west Erznga kavar (Երզնկա յի զավ), on the East Kharpert (Խարբերդ) and Bitlis (Բիթլիս) provinces, and on the east (yes, I realize it's being repeated, that's just what the Armenian said here) Bayazit (Բայազետ) kavar and Kars marz (Կարսհ մարզ): Վարչական կենտրոնը Կարին (Էրզրում) ք է: 19-րդ դ վերջերին և 20-րդ դ սկզբներին նրա մեջ մտնում էին հետևյալ 9 գվռ-ները՝ Բաբերդ, Բասեն, Դերջան, Էրզրում, Թորթում, Խնուս, Կիսկիմ, Սպեր, Քղի: The province (Գավ) had 1,574 settlements, 382,300 inhabitants, of which 89,934 were Armenian, Muslims were 287,839, and 4,527 (according to V. Kiney/Վ. Քինեի). At the start of the 20th cc. the province had 22 արական և 18 իգական հայկական նախակրթական schools with nearly 1,900 students and 70 teachers. Most of the Armenians of Erzurum kavar were killin in 1915—16 during the Armenian Genocide, and those that survived fled to different countries.
Կարին, Карин, Karin, Անաստասուպոլիս, Առզըռում, Առզռում, Արգիրոն, Արդուրում, Արզ, Արզան, Արզան ար-Ռում, Արզան էր–Ռում, Արզարում, Արզերում, Արզը Ռում, Արզիոում, Արզիոում, Արզի Ռում, Արզիրում, Արզն ար–Ռում, Արզնե էլ-Ռում, Արզն Հոռոմոց, Արզն Ռում, Արզրում, Արտը Ռում, բարանդիս, Գալիգուլա, Գարանիգիս, Գարանիտիդե, Էրեզ Էրում, Էրզեն Էլ-Ռում, Էրզենէրում, Էրզեն Էրում, Էրզենիռում, Էրզերում, էրզ էր-Ռում, Էրզին էրում, էրզիռում, էրզիրում, էրզյուրյում, էրզրում, էրզունիրում, էրզուրում, Թեոդոպոլիս, Թեոդոսիպոլ, Թեոդոսիոպոլիս, Թեոդոսիպոլիս, Թեոդոսիուպոլիս, Թեոդոսոպոլիս, Թեոդոսպոլիս, Թեոդոսուպոլ , Թեոդոսուպոլիս , Թեոդուպոլիս, Թվուլուս, Կալիկալա, Կալիքալա, Կարախպոլիս, Կարանա, Կարանատիդե, Կարանիտիդե, Կարանիտիս, Կարեն, Կարենտիս, Կարինի, Կարինիտես, Կարինիտիս, Կարնային քաղաք, Կարնա քաղաքի, Կարնո քաղաք, Կարնու քալաքի, Կարնու քա ղաք, Կարունս քաղաք, Կարուց քաղաք, Քալիքալա, Քարին — Քաղաք Մեծ Հայքի Բարձր Հայք աշխ-ի Կարինի գավ–ում, Կարինի սարահարթում, Եփրատ գետի ձախ կողմում, Այծպտկունք լ–ան հս-արմ լանջերին, ծովի մակերևույթից շուրջ 2000 մ) բարձր վրա: Ունի զով ու առողջարար կլիմա, առաւո և սաոնորակ խմելու ջուր: Ձմեռն այստեղ երկարատև ու խստաշունչ է, ամառը` զով, կարճատև:
Ք—ից հր երևում են Հավատամք լ–ան ան վերջանալի բլրաշարերը: Արլ-ում ձգվում է Դավաբոյնի լշ–ն, իսկ հս–ում և արմ–ում, ք-ին մոտ տարածվում է Կարնո դաշտը: Կ Հայկական լեռնաշխարհի հնագույն բնակավայրերից է: Նրա հիմնադրումը վերագրում են մ.թ.ա. 2—րդ հազարամյակի 2—րդ կեսին ապրած հայոց (Հայասական) թագավոր Կարաննիին, որից էլ առաջա ցել է Կ անունը: Ք—ի ծագումնաբանությունը կապվում է նաև Կարինիտես անձնանվան կաւմ նույնանուն ցեղանվան հետ: Կ-ի մասին պատմական հավաստի տեղեկությունները պահպանվել են հունա հռոմեական (1-ին դ) և հետագայի հայ պատմիչների գործերում: Երվանդունի, Արտաշեսյան և Արշակունի թագավորական դինաստիաների ժամանակ (6-րդ դ մ թ ա, 5-րդ դ մ.թ.) Կ Կարինի գավ-ի կենտ րոնն էր: Նրա դերն ու նշանակությունը առանձնապես սկսում է մեծանալ 387 թ Հայասաանի առաջին բաժանումից հետ, որպես բյուզանդական մասի սահմանային կարևորագույն բք: Բյուզանդիայի Թեոդոս II կայսեր (408—450 թթ) հանձնա րարությամբ Անատոլ զորավարը 431 թ Կ-ում կառուցում է նոր ամրություններ և կայսեր անունով ք—ը կոչում Թեոդոսուպոլիս: Ք-ի ամրություններն ու պաշտպանական կառռւյցները ընդարձակվում, վերակառուցվում են նաև Անաստաս I—ի (491–518 թթ) և հատկապես Հուստինիանոս I—ի (527-565 թթ) ժամանակ: 7—9-րդ դդ Կ մերթ բյուգանդական, մերթ արաբական մասում էր գտնվում: Այդ շրջ-ում Կ Կալիկալա և այլ անուններով շատ հաճախ հիշատակվում է նաև արաբական աղբյուրներում: 885 թ Հայաստանում Բագրատունիների թագավորու թյան հաստատումից հետո Կ նույնպես մտավ հայկական պետության կազմի մեջ: 949 թ, սակայն, բյուզանդացիները այն նորից խլեցին հայերից, 1049 թ, երբ սելջուկ-թուրքերը հիմնահատակ կործանեցին Արծն ք-ը, նրա կենդանի մնացած բնակիչները եկան ու հաստատվեցին Կ-ում և այն իրենց հայրենի ք-ի անունով կոչեցին նաև Արծն, որից և աոաջացան Կ—ի թուրք–արաբական Արզն Ռում (այսինքն՝ բյուզանդացիների Արծն), Արզրում, Էրզրում անունները: Սելջուկ-թուրքերին կարճ ժամանակով այստեղից վռնդեցին Զաքարյաններր, իսկ 1242 թ ք անցավ մոնղոլ-թաթարների իշխանության տակ: 15-րդ դ–ում Կ հաջորդաբար տի րում են կարակոյունլու և աղկոյունլու վաչկատուն ցեղերը, իսկ 1514—ին այն գրավում է օսմանյան սուլթան Սելիմ I—ը: 19—20-րդ դդ ռուսական զորքերը երեք անգամ ազատագրել են ք թուրքերից և երեք անգամ էլ ետ վերադարձրել: 1829 թ Ադրիանապոլսի հաշտության պայմանագրով, երբ Կ—ը վերադարձվեց թուրքերին, ռուսական զորքերի հետ ք—ից հեռացան ավելի քան 20000 հայեր, որոնք բնակություն հաստատեցին Ախալցխայի Ախալքալաքի, Լոռիի, Փամբակի շրջ-ներում: Կարնեցիներն իրենց նոր բնակա վայրերից մի քանիսը վերանվանեցին Կա րինի գավ–ի գ–երի անուններով: 1877—78 թթ ռուս–թուրքական պատերազմից հետո, սեպտեմբերի 7-ին, երբ ք կրկին թողնվեց, այնտեղից Անդրկովկաս գաղ թեց 2000 ընտանիք: Առաջին համաշխար հային պատերազմի ժամանակ Կարինի հայ բնակչության զգալի մասը զոհ գնաց թուրքական յաթաղանին: 1918 թ փետրվարի 26–ին ք նորից է անցնում թուրքերի ձեռքը: Կ մշտապես եղեք է Հայաստանի կարևոր կ ենտրոններից մեկը, Կարնո աշխ–ի վարչա-քաղաքական, Հուստինիանոս 1—ինի վերակազմած Առաջին Հայք պրովինցիայի, հետագայում էրզրումի էմիրության, իսկ թուրքական տիրապետության ողջ ընթացքում Արմ Հայասատանի ամենաընդարձակ Էրզրոմի նահ–ի (վիլայեթի) կենտրոնը: Կ նախ և առաջ հայտոնի է եղել իբրև բք: Թեև հին հայկական և վաղ միջնադարյան պաշտպանական կառույցներից այստեղ քիչ բան է պահպանվել, սակայն ուշ ժամանակներում թուրքերի կառուռած բերդն ու քաղաքամերձ ամրությունները (Մեջիդիե, Նիխախ, Սևիշլի) կանգուն էին մինջև առաջին Համաշխարհային պատերազմը և պահպանում էին իրենց ռազմա– ստրատեգիական նշանակությունը: Ք—ի միջնաբերդր գտնվում է կենտրոնում, երեք բլուրների վրա շրջապատված կրկ նակի պարիսպներով: Այն ուներ նաև խրամ, որը անհրաժեշտության դեպքում, լցվում էր Մուրտառ գետակի ջրերով: Այստեղ կային գաղտնի գետնուղիներ, զինանոցներ, պահեստներ ու զորանոցներ: Միջնաբերդից բացի, ք նույնպես ու ներ շրջապարիսպներ, որոնց վերահս կում էին 72 աշտարակները: Պարսպաշա րի համալիրի մեջ մտնում էին Ախալցխայի (կամ Վրացական), Երզնկայի, Թավրիզի և Խարբերդի ք-ային 4 գլխավոր դարպասները: Օտարների երկարատև տիրապետությունը զգալիորեն փոխել է Կ-ի բնակչության ազգային պատկերը ի վնաս հա յերի: 1829 թ Կ ուներ շուրջ 130000 բնակիչ, որից հայեր 30000, 1909-ին՝ 60000 բնակիչ, որից հայեր՝ 15000 (2500 ընտա նիք): Հայերը հիմնականում բնակվում էին ք–ի հս և հս-արմ թաղամասերում: Այստեղ էին գտնվում նաև ԱՄՆ-ի, Անգլիայի, Ֆրանսիայի, ու Ռուսաստանի հյուպատոսությունները :
Որպես առևտրական գլխավոր մայրուղիների հանգուցակետում գտնվող ք, Կ պատմական բոլոր ժամանակներում Էլ ունեցել Է տնտեսական կարևորագույն նշանակություն: Առևտրական սերտ կա պեր ուներ Կոստանդնուպոլսի, Տրապիզոնի, Թավրիզի, Երևանի, Թիֆլիսի հետ: 1856—71 թթ կառուցված Տրապիզոն —Բաբերդ—Կարին մոտ 300 կմ երկար խճուղին Է՛լ ավելի աշխուժացրեց կապը արտաքին աշխ–ի հետ: Սրանից հետո ավարտ վեց նաև Կարին — Հասանկալա ճանապարհի կառուցումը: 1915 թ Կ երկաթու ղային հաղորդակցություն ուներ Աարիղամիշի հետ: Այդ ճանապարհներով էին ք բերվում մետաքս, բամբակյա նուրբ գործվածքներ, համեմունք, ապակեղեն, դեղորայք, բուսական յուղ, սուրճ, արդուզարդի առարկաներ և այլ ապրանքներ: Ներքին ու արտաքին առևտրով և արհեստագործությամբ հիմնականում զ բաղվում էին հայերը: 20-րդ դ սկղբներին ք ուներ մի քանի շուկա, 12 հրապարակ, 32 քարավանատուն ու իջևան, 18 բաղնիք, 150 պանդոկ, 180 հացի փուռ: 1909 թ ավելի քան 3000 արհեստանոցների, խա նութների ու առևորական կրպակների համարյա կեսը պատկանում էր հայերին: Կ—ի հայ արհեստավորները հռչակված Էին հատկապես ոսկերչության, դերձակու թյան, դարբնության, զինագործության, որմնադրության, կաշեգործության, մուշտակագործության, պղնձազործության մեջ: Կարնեցի կանանց ձեռքով գործված գունագեղ ու նրբաճաշակ գորգերն ու արհեստագործական մյուս ապրանքները մեծ հռչակ ունեին Հայաստանի ու դրսի շուկաներում: 1870—ական թթ Կ—ում կար ապուխտի (բաստուրմա) և մսի սու ջուխի 4 տնայնագործական ձեռնարկու թյուն, որոնք պատկանում կին հայերին: Այդ Ժամանակ ք-ում տարեկան մորթվում էր 5000 միայն խոշոր եղջերավոր անա սուն: 19—րդ դ կեսերին Կ—ում գործում էին նաև 6 կաշեգործական, մի քանի օղե թորման, ներկարարական և այլ ձեռնար կություններ:
Ք—ի մոտակայքում արղյունահանվում Էր կերակրի աղ: 1880-ական թթ իտալացի կոմս Քոնտ դը Բիրզանին Կ—ում հիմնեց ծխախոտի մշակման ձեռնարկություն, որի հումքի մի մասը բերվում Էր Տրապի զոնից: Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին գերմանացի կապիտալիստները իրավունք էին ստացել Կ—ի շրջակայքում նավթի պաշարներ որոնելու: Կ—ի հայերը մինչև 1880–ական թթ համեմատաբար ապրում էին տնտեսա պես ապահով պայմաններում: Նրանք աչքի Էին ընկնում ջերմ հայրենասիրու թյամբ, ընտանեկան հարաբերությունների ավանդապահությամբ:
Կ 19-րդ դ-ում և 20-րդ դ սկզբներին սովորական ասիական ք էր, սակայն ուներ համեմատաբար լայն սալահատակված փո ղոցներ, հրապարակներ: Մեկ-երկու հար կանի քարաշեն ու կավաշեն տները զուրկ էին ամենատարրական կոմունալ հարմարություններից, որի պատճառով էլ հաճախ բռնկվում էին համաճարակներ: Ք–ում մեծ ավերածություններ են եղել 728, 1659, 1791, 1843, 1850—52, 1861, 1901–02 թթ. երկրաշարժերի ժամանակ: 1861 թ երկրաշարժից զոհվել է 3000 մարդ:
Կ ջրառատ ք է, այնտեղ բխում են շուրջ 500 հորդառատ ու սառնորակ աղբյուր ներ: Աղբյուրներ կային փողոցներում, հրապարակներում և նույնիսկ մասնավոր տների բակերում: Ջրի մի մասն էլ ք էր բերվում խողովակաշարով Այծպտկունք լ–ան լանջերից: Կլիմայի խստության պատճառով ք—ում և շրջակայքի բանջարանոցներում մշակում էին միայն կարտոֆիլ, կաղամբ, գազար և կանաչիների մի քանի տեսակներ:
Կ հայ մշակույթի ու լուսավորության խոշոր կենտրոն էր: Նրա ամենահին կրթական հաստատությունը Կենտրոնական մայր վարժարանն էր, որը հիմնադրել էր Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունին 1811 թ: Հետագայում այդ կրթարանը վերանվանվեց Արծնյան եռամյա երկսեռ վարժարան: 1909թ այն ուներ 334 աշակերտ, 9 ուսուցիչ: 19—րդ դ վերջերին ու 20-րդ դ սկղբներին Կ-ում գործում էին նաև Աղաբալյան, Արծնյան (երկրորդ), Գալֆայան, Հռիփսիմյան, Մսրյան, Մսրյան հնգամյա և Տեր–Ազարյան դպրոցները: Կրթական գործում իր առանձնահատուկ տեղն ուներ Սանասարյան իննամյա արական վարժարանը (1881—1916 թթ): Մասնավոր դպրոցներում սովորողների հետ միասին, 1909 թ Կ–ի հայ աշակերտների թիվը անցնում էր 2800—ից: 1878 թ Կ-ում հիմնվել էր թատերական միություն: Մշակութային ընկերություն ներից հայտնի էին ուսումնասիրաց, Անձնվեր, Վարդանանց, Ընկերասիրաց, Սիսական, Կրթական, Ազքատասիրաց ևն: Այդ ժամանակ Կ—ում կար նաև 3 մանկապարտեզ: Մինչև առաջին Համաշխարհային պատերազմը Կ—ում լույս էին տեսնում «Հառաջ», «Սիրտ», «Ալիքտ, «Երկիր», «Լույս» պարբերականներրը: 1870-ական թթ ք–ում լույս էր տեսնում նաև «Էնվարե շարգիե» 4 էջանոց թերթը, որի 2 էջը տպվում էր հայերեն, երկուսը թուրքերեն: 1878 թ Բեռլինի կոնգրեսից հետո Թուր քիայում Աբդուլ Համիդի սկսած հայահա լած քաղաքականությունը պայքարի կո չեց նաև Կ-ի հայությանը: 1881 թ Խ. Կետեկցյանի, Հ. Աստուրյանի, Բ. Նավա սարդյանի, Կ . Նշկյանի ջանքերով այստեղ ստեղծվեց «Պաշտպան հայրենյաց՚ խմբակը, որր հետապնդում էր ազգային–ազատագրական նպատակներ: 1890–ական թթ կեսերին Արմ Հայաստանում և Թուրքիայի հայաբնակ շրջ–ներում սկսված հայկական կոտորածների ալիքները հասան նաև Կ: Այստեղ կոտորածն սկսվեց 1895 թ հոկտեմբերի 18-ին: Մի քանի օրվա ընթացքում ավերվեցին, հրկիզվեցին ու կողոպտվեցին հայերի տները, արհեստանոցներն ու խանութները: Դաժանորեն սպանված հայերի թիվը 1000 մարդուց ավելի էր: Գերվեցին կամ առևանգվևցին հարյուրավոր կանայք ու երեխաներ:
Կ—ի պատմական հուշարձանները գրեթե չեն պահպանվել: Այն, ինչ մնացել է, համեմատաբար ուշ ժամանակների կառույցներ են: Դրանցից նշանավորը ս Աստվածածին եկեղեցին է: Այն կառուցվել է 1840 թ, 7-րդ դ հին շինության տե ղում: Հնում այս եկեղեցու մոտ էր գտնվում Քառասուն Մարտիրոսվածների վանքը: Ս Աստվածածինը Բարձր Հայքի ամենագեղեցիկ ու ամենախոշոր շինություններից է: Այն կառուցված է, կարմրավուն, սրբատաշ ավազաքարով, որի գմբեթը հենվում է քարե ամբողջական կտորներից տաշված 20 սյուների վրա: Շենքն ունի երեք մուտք: Սրա մոտ գտնվում Էր չափերով ավելի փոքր ևս մեկ եկեղեցի` ս Աստվածածին անունով, որտեղ Եզր կաթողիկոսի գլխավորությամբ (629-641 թթ) 629 թ տեդի է ունեցել եկեղեցա կան ժողով: Հայոց եկեղեցիներում մինչև 1915 ք պահվում էին 13-18–րդ դդ տասնյակ հայերեն ձեռագրեր ու տպագիր գրականություն: Կ հայոց թեմական առաջնորդի նստավայրն էր: Ք—ում գործում էին նաև հայ կաթոլիկների 2 եկեղեցիները, որոնցից մեկը կառուցվել է, 18–րդ դ` Աբրահամ ամիրա Ալավերդյանի միջոցներով: Ս Աստվածածին եկեղեցիների մոտ էր գտնվում բարեկարգ ու պարսպապատ hայոց գերեզմանատունը, որտեղ պահպանվում էին 11—12-րդ դդ տապա նաքարեր: Կ-ի ուխտատեղիներից է ս Նշանը:
Ք—ի շատ թե քիչ հետայքրքրություն ներկայացնող մուսուլմանական ճարտարապետական շինություններն են Չինլի մինարեն, Հաղճապակյա մինարեն, Ուլու ջամի մզկիթը ևն: Սրանք, որպես կանոն, կամ վերափոխված քրիստոնեական շեն– քեր են, կամ կառուցված են ավերված ու քանդված հայկական եկեղեցիների տեղում Կ միջնադարյան հայ գրչության նշա նավոր կենտրոն էր: Մեզ են հասել այստեղ գրված մի քանի ձեռագրեր. Կ–ում են ծնվել աշխարհագիր Հակոբ Կարնեցին (17—րդ դ), Եղիա Կարնեցին, «Պաշտպան հայրենյաց» խմբակի ղեկավար Խ. Կետեկցյանր, գրող Առանձարը (Մեխակ Գույումջյան, 1876—1913 թթ), մշակու թային գործիչ Շավարշ Գարագաշր (1893—1952 թթ), գրիչ ու մանկավարժ Հովհաննես Կարնեցին (18–19-րդ դդ), սովետահայ նկարիչ Ա. Ալեքսանյանը (1910—1942 թթ) և շատ ուրիշներ:
Արմ Հայաստանի մյուս վայրերի հա յերի նման ողբերգական եղավ նաև կար նեցիների ճակատագիրը: Երիտթուրքերը հայերի զանգվածային ջարդն այստեղ իրականացրեցին 1915 թ հունիսի 14—15-ին և հուլիսի 26–ին: Կենդանի մնացած ների փոքրաթիվ խմբերը խուսափելով կոտորածից, մի կերպ փախան զանազան կողմեր: Թուրքական տվյալներով 1860—ական թթ ք–ի շուրջ 90000 ազգաբնակչու թյան մեջ հայերի թիվը կազմում էր 250—300 մարդ: