Նախիջևան` Գլուխ հինգերորդ

<-Նախիջևան

Քաջակորով այրք Նախիջևան աշխարհի

«Ապրում են միայն նրանք, որոնք պայքարում են...

Ու քայլում մտախոհ,վսեմ իղձերով տոդորված

Սնուցանելով անդաղար, ցերեկ և գիշեր,

Կամ մի սուրբ աշխարհի և կամ թե մի մեծ սեր..»

Վ. ՀՅՈԻԳՈ

Այս ենթավերնագրի տակ դասդասված են պատմական այն անձերը, մշակութային, հոգևոր ու գիտության, աշխարհիկ գործիչներն ու բարեգործները, որոնց գործունեությամբ ու աջակցությամբ դարեր շարունակ գոյատևել ու շենացվել է այս լեռնաշխարհը, զարկ տրվել միջնադարյան ու մերօրյա հայ մշակույթն ու գիտությունը։ Չկա մի այնպիսի բնագավաո, որտեղ նրանք ներդրած չլինեն իրենց լուման ու տաղանդը։ Անշուշտ, այս ցանկը դեոևս ամբողջական չէ և ամենևին էլ հավակնություն չունի լիակատար հարմարվելու։ Չէ որ դժնի ու դաժան ժամանակները կուլ են տվել պատմական շատ իրադարձություններ ու դեմքեր, այստեղ երկնած ու ստեղծագործած շատ ու շատ հայորդիների ճակատագրերն ու կենսագրությունները, նրանց գործունեության շատ գաղտնիքները։ Եթե այսօր Նախիջևանի պատմական գավառները հայությունից դատարկ ու ամուլ են, ապա դրա պատճառները նախևառաջ եղել են արտաքին գործոնները։ Այդ գործոններից առաջին հերթին պետք է նշել Հայկական լեռնաշխարհ IV—XIX դդ. մուտք գործած պարսիկների ու արաբների, թուրք սելջուկների ու թաթարների, թուրքերի ավերումներն ու պատերազմական գործողությունները, որոնք սովորաբար ավարտվում էին ժողովրդի զանգվածային ջարդերով ու տեղահանություններով։ Այսպես, նախիջևանահայության մի հոծ զանգված՝ շուրջ 2 հազար ընտանիք (մոտ 15 հազար մարդ) դեռևս 360-ական թվականներին, պատմիչ Փավստոս Բյուզանդի վկայությամբ, Շապուհ 2-ի արշավանքների ժամանակ գերի է տարվել Պարսկաստան։ Այնուհետև նախիջևանահայության երկրորդ մեծտեղահանությունները կատարվել են արաբական արշավանքների (VIII–IX դդ.) ժամանակ և ապա XIII-XVIII դդ.։

Պատմական մի շարք աղբյուրներով պարզված է, որ XIII դ. կեսերից նախիջևանահայության մի զգալի մասը (Ագուլիսից, Ջուղա¬յից, Նախիջևանից, Շոռոթից Ցղնայից, Փառակայից և այլ վայրերից) հիմնավորվել են Կ. Պոլսում ու Զմյուռնիայում, Անկուրիայում ու Պրուսայում, Սթոնոզիայում և այլ քաղաքներում։ Նշված և այլ քաղաքներում նախիջևանահայության կուտակումները ստվարանում է Լենկթեմուրի 1375—1425 թթ. արշավանքների և ապա XV—XVII դդ. Հայաստանի տարածքում տեղի ունեցան թուրք-պարսկական պատերազմների հետևանքներով։ XVI—XVII դդ. թուրք-պարսկական պատերազմների պատճառով նախիջևանահայության մեծ խմբերը (Ագուլիսից, Ջուղայից, Ռամիսից, Նախիջևանից, Փառակայից, Շոռոթից, Ցղնայից, Խոշկաշենից, Շահապոնքից և մի շարք այլ բնակավայրերից) բռնագաղթվել են Պարսկաստան ու Հնդկաստան, Թուրքիա, Իտալիա ու Հոլանդիա, Բուլղարիա (Շումեն, Կոլարովգրադ, Ռուսե), Ռուսաստան (Պետերբուրգ, Մոսկվա, Աստրախան), Ուկրաինա, Հյուսիսային Կովկաս, Մոլդավիա ու Բեսարաբիա և այլուր։ Միայն 1605 թ. Շահ Աբասը Նախիջևանի գավառներից բռնագաղթեց շուրջ 40—50 հազար հայերի։ Իսկ XIX դ. կեսերից հետո և 1900—1920֊ ական թվականներին Նախիջևանի հայության մի զգալի մասը աստիճանաբար կենտրոնացվել է նաև Անդրկովկասի մշակութային կենտրոններում՝ Թիֆլիսում ու Երևանում, Շուշիում ու Բաքվում, ինչպես և Նուխիում, Պետերբուրգում, Մոսկվայում, Աստրախանում և այլուր։ Իսկ այսպիսի տեղաշարժերի ու ստեղծված բնական պայմանների ընթացքում, ինչ խոսք, հաճախակի մշուշապատվում—մոռացության են տրվում բազմաթիվ իրադարձություններն ու բազում ճակատագրերը, նախնիների ծննդավայրը։ Ահա այսպիսի բռնագաղթերի ու տեղաշարժերի պատճառով է, որ Նախիջևանի բնակավայրերից, մասնավորապես Ագուլիսից ու Ցղնայից, Նախիջևանից ու Շոռոթից, Ջուղայից ու Փառակայից օտար երկրներ են տեղափոխվել «Հանրագիտակում» ընդգրկված հանճարեղ Կոմիտասի նախնիները, Սամվել Մուրադյանի ու Հարություն Խալիբյանի, Ռուբեն Մամուլյանի ու Մայքլ Առլենի, Հանրի Տրուայաի ու էդգար Շահինի, Ավետ Ավետյանի ու Դավիթ Մալյանի, Ռաֆֆի Պետրոսյանի ու Աբգար Հովհաննիսյանի, Արամ Խաչատրյանի ու Նիկողայոս Ռունիաթյանի, Լազարյանների ու Սաֆրազյանների, Հովնաթանյանների ու Քալանթարյանների տոհմերը և բազմաթիվ այլ աչքառու գործիչների ու սպասավորների ծնողներն ու պապերը, գերդաստանները։

«Քաջակորով այրք ու տիկնայք Նախիջևան հայաշխարհի» շարքով ներկայացվող հայ ժողովրդի մշակութային ու պատմական գործիչների մի մասը, անշուշտ, ընթերցողին ծանոթ կլինեն զանազան աղբյուրներից։ Այդուհանդերձ բազմաթիվ անուններ հանրությանը ներկայացվում են առաջին անգամ։ Համոզված եմ, որ մեր ժողովրդի պատմության, գիտության ու մշակույթի սպասավորների ու մշակների անունների իմացումը, կամբողջացնի մեր ունեցած գիտելիքները և կամրապնդի մեր պատմական հիշողությունն ու ճշմարտությունը։ Եվ թող երիցս Օրհնյալ լինեն և միշտ հիշվեն այստեղ ներկայացված մեծ ու փոքր բոլոր մշակները, որոնք իրենց ունակություններով ու ինչքի ներդրումով զարգացրել ու վառ են պահել հայ մշակույթի ու գիտության այս կամ այն բնագավառը։

ԱԲԱՍ Ճահկեցի (XIII դ.) - իշխան։ Ապրել և գործել Ճահուկ գավառի Ճահուկ գավառակենտրոնում։ Ճահուկի տոհմիկ մեծահարուստներց է, Սյունյաց Ստեփանոս 3-րդ եպիսկոպոսի (1168—1216 թթ.) քրոջ ամուսինը։ Սրա Խաթուն անունով դուստրը Ելիկում Օրբելյանի կինն էր:

ԱԲԵԼ Գաղեցի (XVI դ.) - գրիչ։ Ծնվել Է Երնջակ գավառի Գաղ գյուղում։ Սրա գրչագրած ձեռագրերից հայտնի է լատինահայ մի Ճաշոց, ուր նա գրչագրել է Ֆլորենցիայի Տոսկանի քաղաքում 1571 թ.։

ԱԲԵԼ քահանա (XV ղ.) - վարդապետ, բարերար։ Ծնվել և գործել է Գողթնի Ոբևան գյուղում, եղել է Ոբևանի ս. Գևորգ եկեղեցու առաջնորդը։ Սրա ծախսերով ցղնեցի Ստեփանոս աբեղա գրիչը 1488 թ. գրչագրել է մի Ավետարան, որն այժմ պահվում է Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքում։

ԱԲԵՂՅԱՆՆԵՐԻ տոհմ (XIX–XX դդ.) - Նախնավան գավառի Աստապատ ավանի նշանսւվոր տոհմերից։ Ճանաչված գիտնական, ազգային-հասարակական գործիչ Արտաշես Աբեղյանի հավաստմամբ տոհմի նախահայրր եղել է Պետրոսը, որը հավանաբար ապրել է XVIII ո.։ Նա ունեցել է Աղբեղ մականունը կամ ծաղրանունը։ Որպես թե նրա ընչացքներից մեկը եղել է սև, իսկ մյուսը՝ սպիտակ (թուրքերեն՝ «աղ»), այդ պատճառով էլ համագյուղացիները նրան անվանել են «Աղ-բեղ», իսկ գերդաստանը՝ «Աղբեղենք»։ Այս անվանումն էլ իր հերթին հետագայում «բարեփոխվելով» կազմվել է Աբեղյան ազգանունը։

Աղբեղ մականված Պետրոսը ունեցել է մի քանի արու գավակ, որոնցից մեկն է եղել Գալուստը։ Այդ պատճառով էլ գերդաստանի անդամների մի մասը կոչվել են նաև Գալստյան ազգանունով։ Գալուստի որդիներից է եղել Խաչատուրը (կինը՝ Մարթա), որն էլ ունեցել է Գաբրիել, Մանուկ Աբեղյան զավակները։Աբեղյան տոհմը առանձնապես ճանաչման է ւարժանացել մեծանուն գիտւնական Մանուկ Աբեղյանի, ազգային-հասարակական գործիչ, փիլիսոփա, մանկավարժ Արտաշես Աբեղյանի, լրագրող Խաչիկ Աբեղյանի, ՀՀ ժող. նկարիչ Մհեր Աբեղյանի և այլոց գործունեությամբ: Տոհմի սերունդների մեծ մասը բնակվում են Երևանում, Գերմանիայում և այլուր։

ԱԲԵՂՅԱՆ Արտաշես Գաբրիելի (մահացել է 1955 թ.) — ազգային-հասարակական գործիչ, մանկավարժ։ Ծնվել է նախճավան գավառի Աստապատ ավանում մոտավորապես 1870-ական թվականներին։ Մանուկ Աբեղյանի հորեղբոր որդին է։ Բարձրագույն կրթությունը ստացել է Գերմանիայում՝ այդտեղ ստանալով փիլիսոփայական գիտությունների դոկտորի կոչումը։ Մանկավարժական աշխատանքներ է կատարել Թիֆլիսում, Երևանում, եղել է Ներսիսյան դպրոցի ուսուցիչներից։ Այստեղ Մանուկ Աբեղյանի և Մամբրե Մատենճյանի հետ կազմել և հրատարակել է (ձեռագիր տպատառերով, 1908 թ-ից) «Գրագետ» վերնագրով ուղղագրական հոդվածների 3 պրակները, որոնք հետագայում ունեցել են մի քանի տպագրություններ։ Հայաստաւնի Հանրապետության շրջանում եղել է խորհրդարանի անդամ, խորհրդարանի դաշնակցական պատգամավորական խմբի ղեկավար։ Զգալի քաղաքական աշխատւսնքներ է կատարել դաշնակցության գաղափարախո սության ասպարեզում։ Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո մշտական բնակություն է հաստատել Գերմանիայում։

Հայաստանից տարագրվելուց հետո Գերմանիայում բացառիկ ու կարևոր աշխատանքներ է կատարել գերմանահայության մշակութային ու քաղաքական կյանքի կազմակերպման գործում։ Լինելով գերմանահայ համայքի Ազգային միության անդամ և փոխնախագահ, ապա նախագահ բացառիկ աշխատանքներ է ծավալել 1941—45 թթ. պատերազմի հազարավոր հայ ռազմիկների ու տարագիր հայության փրկության համար: 1945—46 թթ. Շտուտգարդ քաղաքում եղել է հայկական համակենտրոնացման ճամբարի հայկական դպրոցի տնօրեն, ապա Մյունխենի համալսարանի արևելյան լեզուների ֆակուլտետի պրոֆեսոր, հայերենի դասախոս։ Հրատարակել է բազմա թիվ պատմաբանասիրական, պատմաքաղաքական, մանկավարժական հոդվածներ ու աշխատություններ։ Հայերենից գերմաներեն և գերմաներենից հայերեն կատարել է մի շարք թարգմանություններ։ Աշխատակցել է սփյուռքի թերթերին ու հանդեսներին։ Որպես դաշնակցական գործչի նրա աշխատությունները Հայաստանում չեն տպագրվել։ Արխիվը գտնվում է Երևանի Ե. Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանում։

ԱԲԵՂՅԱՆ Խաչիկ Անդրեի (1909– 1987) — լրագրող, մանկավարժ։ Ծնվել է Նախհավանի Աստապատ ավանում։ 1928—35 թթ. աշխատել է Հյոաիս-կովկասյան երկրամասային «Գրոհ» թերթում, որպես ուսուցիչ՝ Տուապսեի շրջանի հայկական դպրոցներում, Ռոստովի «Ուրյադնիկ» թերթում։ 1941—42 թ. եղնլ է Երևանի «Կոմունիստ» թերթի բաժնի վարիչ։ Պատերազմի վերջի տարիներին եղել է «Բոյեվայա զվեզդա» («Մարտական աստղ») թերթի խմբագիր։ 1946—75 թթ. աշխատել է «Սովետական Հայաստան», «Կոմունիստ» թերթերում, «Բանբեր Հայաստանի արխիվների» հանդեսում։ Հեղինակ է բազմաթիվ հոդվածների։Պարգևատրվել է մի շարք մեդալներով ու շքանշաններով։

ԱԲԵՂՅԱն Մանուկ Խաչատուրի (1865–1944)— բանասեր, գրականագետ ու լեզ վաբան, բառարանագիր, ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս (1943): Ծնվել է Նախճավան գավառի Աստապատ ավանում, ուր և ստացել է սկզբնական կրթությունը։ Գիտամանկավարժական գործունեությամբ գործել է Թիֆլիսում, Շուշիում, Երևանում։ Հայ գրականության, լեզվի և գրականագիտության վերաբերյալ հրատարակել է ավելի քան 60 առանձին գրքեր ու աշխատություններ, որոնց մեծ մասը հիմնարար ուսումնասիրություններ են («Հայոց հին գրականության պատմություն», «Հայոց լեզվի տեսություն», «Աշխարհաբարի շարահյուսությունը», «Հայոց լեզվի տաղաչափությունը» և այլն)։ Աբեղյանի .անունով է կոչվում ՀՀ ԳԱԱ գրականության ինստիւոուտը։

ԱԲԵՂՅԱՆ Մհեր Մանուկի (1909)-նկարիչ։ Ծնվել Է Նախճավանի Աստապատ ավանից Էջմիածին տեղափոխված Աբեղյանների ընտանիքում։ ՀՀ ժող. նկարիչ (1960)։ Մասնագիտական կրթությունը ստացել է Երևանում, Մոսկվայում ու Լենինգրադում։ Զբաղվել է նաև մանկավարժական ու հա սարակական աշխատանքներով։ 1937—1945թթ. դասավանել է Փ. Թերլեմեզյանի անվան գեղարվեստի ուսումնարանում, 1954—59 թթ՝ Գեղարվեստաթատերական ինստիտուտում։ 1939–45 և 1967–68 թթ. եղել է Հայաստանի նկարիչների միություն վարչութնան նախագահ։ Արվնստը ինքնատիպ է և խարսխված ազգային ավանդույթներով։ Նրա բազմաժանր շատ ու շուտ ստեղծագործությունները լայն ճանաչման են արժանացնել աշխարհի շատ երկրներում։

ԱԲՐԱՀԱՄ Աստապատցի (1710 — 1777)– մատենագիր, գրիչ, եպիսկոպոս։ Էջմիածնի միաբան, Հովսեփ Տաթևացու և Սիմեոն Երևանցու ընկերակիցը: Ծնվել է Նախճավան գավառի Աստապատ ավանում, որի համար էլ ստացել է Աստապատի մականունը։ Յոհան քահանայի որդին է։ 1743—45 թթ. և 1759 թ. եղել է Զմուռնիայի առաջնորդ։ Կ. Պոլսում մահտեսի Մարկոսին աջակցել է տպարան բացելու։ 1755 Ադրիանապոլսում գրչագրել է մի ժողովածու (Մատենադարան, 71)։ 1774—76 թթ. եղել է Սյունաց թեմի առաջնորդ։ Հրատարակել է մի քանի գրքեր։ Ստեղծագործությունների մի մասը մինչև այժմ անտիպ են։

ԱԲՐԱՀԱՄ Աստապատցի (XVIII–XIX դդ.) — մատենագիր վարդապետ։ Ապրել և ստեղծա գործել է XVIII դ. վերջերին և XIX դ. սկգբներին։ Ծնվել և ուսանել է Նախճավան գավառի Աստապատ ավանում։ Եղել է Էջմիածնի միաբան: Հեղինակ է մի շարք չափածո տաղերի ու ներբողների, ճա ռերի և այլ երկերի, որոնց մի մասը տեղ են գտել Կ. Պոլսում 1807 թ. լույս տեսած «Ներբողեան սրբոյ աթոռոյն Էջմիածնի» գրքում։ 1796 թ. Ագուլիսի ս. Թովմա վան¬քում գրել է մի պատմական հիշատակարան՝ Անդրկովկասում և Թիֆլիսում Աղա Մահմեդ խանի կատարած արշավանքների ու ավերումների մասին։

ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ Արամ Հակոբի (1899–1992) — բժիշկ–ուրոլոգ։ ՀՀ գիտ. վաստ. գործիչ (1959), սոց. աշխ. հերոս (1969)։ Ծնվել է 1880-ական թվականներին Ագուլիսից Թիֆլիս տեղափոխված ագուլեցու ըն տանիքում։ Մոսկվայի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետը ավարտելուց հետո 1930 թ-ից աշխատել է Մոսկվայի մարզային կլինիկական ԳՀԻ ուրոլոգիկան կլինիկայում, 650—75 թթ. եղել նրա տնօրենը:

Բժշկական հիմնարկներում վարել է զանազան պաշտոններ: Հրատարակել է մի շարք բժշկագիտական աշխատություններ։ Մի շարք գիտական ընկերությունների և արտասահմանյան ակադեմիաների պատվավոր անդամ է եղել։ 1976 թ. արժանացել է ԽՍՀՄ պետական մրցանակի: Երևանում հիմնադրել է «Ռուսական արվեստի թանգարան» և իր գեղանկարչության հարուստ հավաքածուն նվիրել Հայաստանին։

ԱԲԵՅԱՆ տոհմ (XIX-XX դդ.) - Ագուլիսի նշանավոր և մինչև այժմ շարունակվող տոհմերից։ Տոհմի ներկայացուցիչները գործել են Ագուլիսում, Թիֆլիսում, Աստրախանում, Թեհրանում, Երևանում։ Պետերբուրգի, Մոսկվայի, Թեհրանի համալսարանները ավարտած Աբեյաններից մեծ ճանաչման են արժանացել բժիշկներ Քրիստափոր և Խաչատուր Աբեյաները։ Ազգային-հասարակական գործիչ է եղել Մուշեղ Աբեյանը։

ԱԲԵՅԱՆ Մուշեղ (մահացել է մոտավորապես 1940-ական թվականներին) — ազգային-հասարակական գործիչ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում XIX դ. վերջերին։ Բարձրագույն կրթությունը ստացել է Մոսկվայում։ Գործել է Մոսկվայում, Երևանում, Թիֆլիսում և Պարսկւսստանում։ Հայաստանի Հանրապետության ժամանակ վարել է կարևոր պաշտոններ, որից հետո տարագրվել է Պարսկաստան։ Սրա որդիներից Սմ բատ Աբեյանը ավարտել է Թեհրանի և ԱՄՆ մաթեմաթիկական գիտությունների համալսարանները և այժմ հաստատվել ԱՄՆ-ում, ունի մեծ ճանաչում։ Դուստրը՝ Գոհար Աբեյանը, ավարտել է Թեհրանի պետական երաժշտական կոնսերվատորիան և դասախոսում է այդտեղ։

ԱԲԵՅԱՆ Քրիստափոր (մահացել է 1930–40-ական թվականներին) - բժիշկ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Աբեյանների տոհմից է։ Բժշկական բարձրագույն կրթությունը ստացել է Մոսկվայի համալսարանում, որից հետո գործել է Թիֆլիսում, Աստրախանում։ Սրա եղբայրը՝ Խաչատուրը, ևս բժիշկ է եղել, որը Մոսկվայի համալսարանը ավարտելուց հետո գործել է Թիֆլիսում:

ԱԲՐՀԱՄՅԱՆ Խորեն (1900-1937)֊ ռազմական գործիչ: Ծնւ|ել է Նախիջևան քաղաքում։ Գործել է Ռուսաստանում, Միջին Ասիայում, Թիֆլսում, Երևանում։ 1919 թ. եղել է «Սամարղանդ» նավի կոմիսար։ 1921 թ. մասնակցել է Ղամարլոփ, Զանգեզուրի և Դարալագազի ճակատամարտերին: Հայաստանում քաղաքացիական կռիվների ավարտից հետո նշանակվել է հրետանայինգնդի, ապա 1925—27 թթ. ռազմա-քաղաքական դպրոցի կոմիսար։ Այնուհետև մինչև 1937 թ. եղել է Անդրկովկասի ռազմական հետևակային դպրոցի, հայկական դիվիզիայի կոմիսար: 1935 թ. պարգևատրվել է Կարմիր աստղի շքանշանով։ Հրատարակել է «Պայքար բասմաչների դեմ», «Քաղաքացիա¬կան պատերազմները Հայաստանում» և այլ գրքերը։ Աքսորվել է 1937 թ.։

ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ Վոլոդյա Ղազարոսի (1939) – ինժեներ: Ծնվել Է Գողթնի Փառակա գյուղում: Գիտությունների դոկտոր Է, Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի ընդհանուր ֆիզիկայի ամբիոնի վարիչ (1984 թ-ից)։ Հրատարակել Է մի շարք գիտական աշխատանքներ։

ԱԴԵԼՅԱՆ (Ազարիա Դանիելյան, 1873–1903) – բելետրիստ։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում։ Ավարտել է Ռիգայի պոլիտեխնիկումը և ուսուցչություն արել Երևանի թեմական դպրոցում։ Աշխատակցել է «Մուրճին»։ Հրատարակել է մի շարք հոդվածներ և գրական երկեր, որոնք ստորագրել է Ադելյան կեղծանունով։

ԱԶԱՏՅԱՆ Շմավոն (1925) - Ճարտարապետ։ Ծնվել է Գողթնի Ագա գյուղից Զա քաթալա տեղափոխված ազեցու ընտանիքում։ 1958 թ-ից աշխատում է «Երևան նախագիծ ինստիտուտում։ Եղել է արվեստանոցի ղեկավար, տնօրեն։ Նախագծել է մի շարք շենքեր, կատարել պատմաճարտ. հուշարձ. վերականգնման նախագծեր։ Հրատարակել է հոդվածներ, «Հայկական շքամուտքերը» գիրքը, դասախոսել բուհում։

ԱԶԱՐԻԱ (XV դ.)–Գողթն գավառի եպիսկոպոս 1471 թ.։

ԱԶԱՐԻԱ (XV դ.) – Երնջակ գավառի եպիսկոպոս 1475 թ.։ Ալթունդաշի և Փայխաթունի որդին։ Սրա հիշատակին 1475 թ. մի խաչքար է կանգնեցվել Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքում։

ԱԶԱՐԻԱ (XV դ.)– գրակազմ։ Ծնվել ու գործել է Ագուլիս քաղաքում։ Սրա կատարած աշխատանքներից հայտնի Է Ագուլիսում 1456 թ. կազմած Գրիգոր գրչի մի Հայսմավուր ք ը:

ԱՋԱՐԻԱ (XVII դ.) — վաճառական, բարեար։ Ծնվել է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում։ 1690 թ, Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում Ափրեմ քահանա գրչին իր ծախսերով մի Հայսմավուրք գրչագրել տալով ստացել ու նվիրել է ս. Ստեփանոս կամ Երեք Խորանի եկեղեցուն:

ԱԶԱՐԻԱ (XVII դ.)–Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսի տանուտեր 1668 թ.։ Տեր Մարգարի որդին է։

ԱԶԱՐԻԱ աբեղա (XV դ.) — հոգևորական, բարերար: Ծնվել է Գողթնի Բիստ գյուղում։ XV դ. կեսերից հետո Հակոբ և Յոհան Տևացիների հետ Բիստում գրչագրել է տվել մի Հայսմավուրք:

ԱԶԱՐԻԱ ԱԿՌԱՆ (XVIII դ.) - կրոնական գործիչ։ Գործել է Նախճավան և Երնջակ գավառներում, եղել է Գարագուշ գյուղի և Քռնայի ս. Աստվածածին վանքերի վանահայրը։ 1743 թ. Ճամփորդել է Իտալիա եղել է Հռոմում և Վենետիկում։

ԱԶԱՐԻԱ Շահկերտցի (Ջուղայեցի, Ազարիա Ա., 1563–1601)– կրոնական գործիչ, տաղերգու։ Ծնվել է Երնջակի Շահկերտ ավանում, Պողոսի և Օղլանփաշի որդին է։ Իրեն անվանել է նաև Ջուղայեցի։ Ունեցել է Աղուպշի, Փաշա և Ալինջա եղբայրները։ Եղել է Ներսես Ամկեցու ւսշակերտը։ Գործել է Երնջակում, Հալեպում, Սիսում։ 1584 — 86 թթ. և ապա 1592 թ-ից եղել է Սսի կաթողիկոս: Հալեպում բացել է վարդապետական դպրոց և դասավանղել այնտեղ։ Սրա աշակերտներն են Հովհանես Անթափցի, Հակոբ Զեյթունցի, Մեսրոպ Տաթևացի, Մկրտիչ Խարբերդցի վարդապետները։ հեղինակ է «Մանկութիուն քերականութեան» աշխատությանը։ Գրել է նաև տաղեր, որոնցից 7-ը հասել են մեր օրերը։ Մեծ մասամբ կրոնական բովանդակության այդ տաղերից ուշադրության է արժանի հատկապես «Տաղ վասն գինւոյ յԱզարիայէ ասացեալ» տաղը։

ԱԶԱՐԻԱ Ջահկեցի (Ճահկեցի, XVII դ.) — հայ կաթոլիկ քահանա։ Ծնվել է XVII դ. առաջին կեսերին, Ճահուկ գավաոի Ճահուկ գավառակենտրոնում։ Անտոն Նազարոսի հետ որպես դեսպան Եվրոպական վեհապետներին (Հռոմի պապ, Տոսկանիայի դուքս, Վենետի– կի քաղաքապետ) Պարսից շահի թղթերը մատուցանելու համար 1669 — 73 թթ. ճամփորդել է Եվրոպա։

ԱԶԱՐԻԱ Ջուղայեցի (XVI-XVII դդ.) - տոմարագետ, կրոնական գործիչ։ Ապրել և գործել է Երնջակ գավառի Ջուղա քաղաքում (1695 թ. տեղահանությունից հեատո` Պարսկաստանում) ՝ XVI դ. երկրորդ կեսերին և XVII դ. առաջին կեսում։ Ծնողներն էին Խումարն ու Երինջանը։Սրա անունով է կոչվել հայոց տոմարական 3-րդ շրջանը կամ «փոքր» տոմարը, որը սկսվում է 1616 թ.։ Հեղինակ է մի շարք աշխատու թյունների, որոնց մի մասը հրատարակվել են՝ «Գիրք տոմարայ հայոց Ազարիայի և Հռոմայեցւոց» (Վեն., 1685), «Գիրք տոմարաց որ և Պարզատումար կոչի» (Նոր Ջուղա, 1647) :

ԱԶԱՐԻԱ Ջուղայեցի (XVI դ.)- տաղերգու, եպիսկոպոս։ Ապրել և ստեղծագործել է Երնջակ գավառի հռչակավոր Ջուղա քաղաքում: Հեղինակ է մի շարք տաղերի, որոնց մի մասը անտիպ են:

ԱԶԱՐԻԱ Ցղնեցի (XV դ.) – եպիսկոպոս։ Հիշատակվում է 1488 թ. Ցղնայում Ստեփանոս աբեղա գրչի գրչագրած մի ձեռագրի հիշատակարանում:

ԱԶԱՐԻԱ Ֆրիդռն Ապարանեցի (1562– 1607 թթ.) — հայ եկեղեցական գործիչ, կաթոլիկ եպիսկոպոս։ Ծնվել է Երնջակ գավառի պատմական Տիգրանավան (Ապարաններ) գյուղում։ Եղել է Նախիջևանի կաթոլիկ եկեղեցու վիճակի առաջնորդ։ 1602 թ. մեկնել է Հռոմ իր պաշտոնի հաստատման համար և չի կարողացել վերադառնալ հայրենիք: Մահացել է Հռոմում և թաղվել ս. Մարիամ Եգիպտաց ի եկեղեցում: Լատիներեն գրել է «Հաղորդագրություն Հայաստանի եկեղեցիների կացության մասին» աշխատությունը, որի մեջ նկարագրել է նաև ժամանակակից դեպքեր ու իրադարձություններ. ինչպես և Նախիջևանի գավառների 12 կաթոլիկ գյուղերի մասին։

ԱԶՐԻ Ագուլեցի (XVII դ.) - բարեգործ։ Ծնվել է Դաշտ Ագուլիսում, մահտեսի Եարղուլի և Հռիփսիմեի որդին է։ 1655 թ. կառուցել է ավել Գորիսի շրջանի Շնհերի Կուսանաց Անապատի ե՝կեղեցին ու համալիրը։ Սրա որդին է Բենիամին Ագուլեցին։

ԱԹԱՆԱՍ (XV դ.)–գրիչ։ Գործել է Շահապոնք գավառամասի Օծոփ գյուղի ս. Աստվածածին վանքում։ Գրչագրել է մի շարք ձեռագրեր։ Մեզ է հասել 1486 թ. և 1488 թ. նրա գրչագրած Ավետարաններից երկուսը։

ԱԹԱՆԱՍ (XVI դ.)- կրոնական գործիչ։ Գործել է Նախճավան գավառում, 1541 թ. եղել է գավառի եպիսկոպոսը։

ԱԹԱԲԵԿՅԱն Գարեգին (1870-ական – 1930-ական թվականներ)- բժիշկ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Ավարտել է Մոսկվայի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետը և գործել Թիֆլիսում։

ԱԹԱՆԵՍՅԱՆ Զարիկ Մկրտիչի (1916) – մանկավարժ։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում։ Թիֆլիսում ավարտելով հայկական մանկավարժական ուսումնարանը 1936 թ. տեղափոխվել է Երևան և գբաղվել մանկավաչժությամբ։ Հասարակական ակտիվ և մանկավարժական բարեխիղճ աշխատանքի համար պարգևատրվել է մի շարք պատվոգրերով, իսկ 1966 թ.՝ Լենինի շքանշանով։

ԱԼԵՔՍԱՆ (XVII դ.)– գրիչ։ Ղազար քահանա գրչի ու ծաղկողի որդին՝ Կոզմա Նորաշենցու եղբայրը։ գործել է Երնջակ գավառի Նորաշենի ս. Աստվածածին վանքում և գրչագրել մի շարք ձեռագրեր։ 1669 թ. նրա գրչագրած երկու Ավետարաններից մեկը և 1665 թ. գրչագրած մեկ այլ ձեռագի¬րը այժմ պահպանվում է Մաշտոցյան Մատենադարանի թիվ 8253 և 148 համարի տակ։

ԱԼԵՔՍԱՆ (XVIII դ.) -կաթոլիկ կրոնական գործիչ։ Ծնվել է Ճահուկ ավանում։ Գործել է Շահապոնք գավառամասի Շահապոնք ավանում։ 1729 — 37 թթ. եղել է Շահապոնքի ս. Աստվածածին վանքի վանա-հայրը։ 1730 թ. Իտալիայում տպագրել է տվել կրոնական կանոններ ընդգրկող «Ժամք» գրքույկը։

ԱԼԵՔՍԱՆ Բստեցի (XVII դ.) - Գողթն գավառի Բիստի ս. Նշան կամ Կոպատափ անապատի վարդապետ, վանքի առաջնորդ 1670 թ.։ 1687 թ. նորոգել է տվել Բիստի ս. Աստվածածին եկեղեցին։

ԱԼԵՔՍԱՆՈՍ (XVII դ.)- գրիչ, ծաղկող։ Ծնվել է Երնջակի Նորաշեն գյուղում։ Գործել է Ագուլիս քաղաքում։ Ազարիա քահանայի և Խանումի որդին է։ Հայտնի է 1651 թ. նրա ծաղկած և գրչագրած Շարակնոցներից մեկը։ Մեկ այլ Շարակնոց էլ Ագուլիսում գրչագրել է 1659 թ.։

ԱԼԹՈւՆՅԱՆ Հովհաննես (Ալթըն ժան, 1709 — 1774) - գյուղատնտես։ Ծնվել է Ճահուկ գավառի Ճահուկ գավառակենտրոնում, գավառապետի ընտանիքում։ Նադիր Շահի տիրապետության ժամանակ՝ Թամազի Ղուլիի արշավանքների ընթացքում, 1726 թ. Արթունյան ընտանիքը սրի է քաշվում, իսկ Հովհաննեսին որպես ստրուկ վաճառքի է տարվում Անատոլիա։ 14 տարվա ստրկու¬թյան տարիներին Հովհաննեսը աշխատել է տորոնի մշակման դաշտերում և յուրացրել նրս տեխնոլոգիան, որին նախապես ծանոթ էր հայրենի Ճահուկում տորոնի մշակման փորձից։

Ստրկության ծանր լուծը ազատատենչ ձգտումներով օժտված Հովհաննեսին ստի պում են դիմել փախուստի։ Նա իր հետ վերցնելով տորոնի սերմերը Անատոլիայից փախչում է Զմուռնիա և դիմում Ֆրանսիայի դեսպանին՝ իրեն Ֆրանսիա ուղարկելու խնդրանքով։ Դեսպանի օգնությամբ Հովհաննեսը հաստատվում է Ավինյոն քաղաքում և մեծ արգելքներից հետո 1758թ.՝ առաջին անգամ Ֆրանսիայում, հիմք է դնում տորոնի մշակմանը, որը, ինչպես հայտնի է, որդան կարմիրից հետո արժեքավոր և շահութաբեր ներկանույթ է։ Ամուսնացել է ֆրանսուհի Մարի Օբրիի հետ, որից ունեցած միակ աղջիկը մահացել է 1812 թ.։ Ֆրանսիայում մետաքսի արդյունաբերության հարցերով հանդիպել է Լուի 15-րդ թագավորի հետ։ Ձեռք բերած հաջողությունների համար ստացել է Ֆրանսիայի Գիտությունների թագավորական ընկերության Մոնպելիեի Պատվո նշան։ 1744 թ. նախագծել է կնգուղից բամբակ զատող մի մեքենա։ Այս գյուտը Ֆրանսիայի Գիտությունների ընկերության կողմից հիացմունքով է ընդունվել, սակայն միջոցների պակասի պատճառով չի կառուցվել։

1812 թ. ֆրանսիացիները Ալթունյանի հիշատակին հուշատախտակ (արձան) են դրել Ավինյոնի Կալվե թանգարանում, իսկ 1846 թ.՝ հավուր պատշաճի գնահատելով նրա ծառայությունը Ֆրանսիային, ՆոթրԴամ դը Դոմ ժայռի վրա կանգնեցրել են նրա բրոնզե մեծաձույլ արձանը՝ «Տորոնը ներմուծող Ժան Ալթընին երախտագետ վոկլյուզցիներից» մակագրությամբ։ 1944թ. այս արձանը գերմանացիները այլ մետաղաձույլ արձանների հետ Ֆրանսիայից տեղափոխել են Գերմանիա և ձուլել որպես թնդանոթ։ Ֆրանսիացիները այս արձանը վերականգնել են 1988 թ.։ Նրա անունով է կոչվում Ալթըն լը Պայլուդ գյուղը։ 1836 թ. բանաստեղծ Շարլ Սուլիեն նրա հիշատակին գրել է մի բանաստեղծություն, իսկ նրա գործունեությունը բնորոշել այսպես. «...Մի աղքատ, թշվառ հայ, որը միլիոններ սփռեց մեր հողում»։

ԱԼԹՈԻՆՏԱՇ (XV դ.)- ոսկերիչ, Գողթնի Ազարիա եպիսկոպոսի հայրը։ Գործել է Ագուլիս քաղաքում, Գողթն գավառում։ Հիշվում է 1476 թ. գրչագրված մի ձեռագրում (Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարան N 6257):

ԱԿՈԲ (XV դ.)- խառատ։ Ծնվել և գործել է Գողթնի Բիստ ավանում։ Պատրաստել է 1336 թ. Բիստի ս. Նշան կամ Կոպատափ անապատում 1336 թ. գրչագրված Ավետարանի կազմի տախտակները։

ԱՀԱՐՈՆ (XVII ղ.)- բարերար։ Ծնվել ու գործել է Գողթնի Փառակա գյուղում։ 1665 թ. Ղազար երեց գրիչը Փառակայում սրա ծախսերով գրչազրել է մի Ավետարան։

ԱՀԱՐՈՆՅԱՆ Հովհաննես (Օվի, 1885–1921)— դերասան։ Ծնվել է Ագուլիսում, գործել Թիբիլիսի և Բաքվի թատրոններում։ Խաղացել է նաև Կ. Պոլսում, Թավրիզում և Արմավիրում։ Կերպարանավորել է մի շարք դերեր:

ԱՀԻՋԱՆ (XV դ.) – բարերար։ Ծնվել ու գործել է Ասուլիսում, Տիրիջանի որդին է։ Վան քաղաքում իր մոր՝ Թաթարխաթունի հետ, Ազարիա գրչին 1484 թ. գրչագրել է ավել մի Ավետարան։

ԱՂԱ ՇԱԻՆ (XV դ-բարեզործ։ 1441 թ. նորրգել է ավել Գողթն գավառի Քաղաքիկ գյուղի ս. Ստեփանոս եկեղեցին։

ԱՂԱԲԵԿ (XVI դ.)-Երնջակ գավառի Սալիթաղ գյուղի գեղջավագ 1540 թ.։

ԱՂԱԲԱԲՅԱՆ Ղազար (XVIII ղ.)- Վաճառական։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Վաճառականական գործերով եղել է Ռուսաստանում, Ամստերդամում։ Մահացել է Պետերբուրգում։

ԱՂԱԶԱՐ -Շոռոթեցի (մահ. է 1490թ.)–բարերար, շոռոթեցի Խութլիբեկի որդին է, Շոռոթում մի խաչքար է կանգնեցվել սրա հիշատակին։

ԱՂԱՋԱն (XVII դ.)- բարերար։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Գաղ գյուղում։ 1657 թ. սրա ծախսերով շոռոթեցի Հովհանես վարդապետը գրչագրել է մի Ավետարան։

ԱՂԱՋԱՆ (մահացել է 1899 թ.)- մելիք, բարեգործ։ Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառի Նորաշեն գյուղում։ Մելիք Անդրեասի որդին է, կինը՝ Ղանաթել։ Տապանաքարը գտնվում է Նորաշենի գերեզմանատանը։

ԱՂԱՄ Ջուղայեցի (XVI–XVII դդ.)- բարերար։ Ծնվել է Ջուղա քաղաքում։ 1605 թ. բռնագաղթվել է Նոր Ջուղա։ Ամիրվելի և Սուլթանի որդին է։ 1619 թ. սրա մեկենասությամբ Նոր Ջուղայում մի Ավետարանի կազմ է արծաթապատվել (Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանք, 382)։

ԱՂԱՄԱԼ Նախիջևանցի (XVII–XVIIIդդ.)— բարեգործ։ Նախիջևանցի Աղաջանի և Նանագուլի որդին։ 1705 թ. կառուցել է տվել Երնջակ գավաոի Աբրականիսի ս. Կարապետ վանքի ս. Ստեփանոս մատուռի զանգակատունը։ 1704 թ. նորոգել է տվել Շամբի ս. Ստեփանոս նախավկայի վանքի եկեղեցու արևմտյան պատը:

ԱՂԱՄԱԼ Շոռոթեցի (XVII դ.)- վաճառական։ Ծնվել է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Գործել է հայրենի գյուղաքաղաքում, Պարսկաստանում, Վենետիկում։ Հայտնի է եղել իր հարստությամբ և բարերարությամբ։

ԱՂԱՄԱԼ Ջուղայեցի (XVII դ.)- գրիչ։ Ծնվել է Ջուղայում, գործել՝ Նախիջևանի գավառներոսմ, Թիֆլիսում: Գրչագրել է մի շարք Հեռագրեր։ Հայտնի է 1661 թ. Թիֆլիսի Փաշիվանքում, 1665 թ. գրչագրած և այլ ձեռագրերը։

ԱՂԱՄԱԼՅԱՆ Շմավոն (մահացել է մոտավորապես 1940-ական թվականներին) - բժիշկ: Ծնվել է Ագուլիսում։ Դարասկզբին ավարտելով Մոսկվայի համալսարանի բժշ֊ կական ֆակուլտետը տեղափոխվել է Բաքու և գործել այնտեղ։

ԱՂԱՄԱԼՅԱՆ Սուքիաս (1738-1789)-մանկավարժ, մաթեմատիկոս, կրթական գործիչ։ Ծնվել է Երնջակ գավաոի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Փոքր հասակում ծնողների հետ գաղթել է Բուլղարիա, իսկ հետո՝ 1755 թ. մեկնել է Վենետիկ։ Ս. Ղազարի վանքի դպրոցը ավարտելուց հետո քարոզչական պաշտոնով մեկնել է Հնդկաստան (Կալկաթա): Զբաղվել է կրթամանկավարժական աշխատանքներով, կազմել դասազրքեր և այլ ձեռնարկներ: 1791 թ. Վենետիկում տպագրվել է նրա հեղինակած «Թուաբանութիւն» աշխատությունը, որը պարունակում է մաթեմատիկական սահմանումներ ու ապացույցներ և ունի հարուստ բովանդակություն։

ԱՂԱՄԻՐԶՅԱՆ Շմավոն (1870-ական – 1940-ական թվականներ) - բժիշկ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Ավարտել է Մոսկվայի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետը։Գործել է հիմնականում Բաքվում։

ԱՂԱՆՈԻՐ Հելենա (1850-ական թվակ.– 1913) — նկարչուհի, բանաստեղծուհի։ Ծնվել և գործել է Իտալիայի Պադուա քաղաքում, Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղաքաղաքից սերող նշանավոր բարերար Սամվել Մուրադյանի ղստեր թոռնուհին է։ Գրել է մի շարք բանաստեղծություններ (իտալերեն) , որոնցից մեկը՝ «Կանթեղ» բանաստեղծությունը, հայերեն է թարգմանել Արսեն Ղազիկյանը։ Կատարել է նաև մի շարք գեղանկարներ, նկարազարդել է քրոջ՝ Վիկտորիա Աղանուրի «Նոր անթոլոգիա» ժողովածուն։

ԱՂԱՆՈՒՐ Վիկտորիա (1855—1910)- բանաստեղծուհի։ Ծնվել է Իտալիայի Պաղու քաղաքում, Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղաքաղաքից սերող նշանավոր բարերար Սամվել Մուրադյանի դստեր թոռնուհին է:։ Էդուարդ Աղանուրի և Իտալուհի Ջուզեպպինա Բաչինի ընտանիքի հինգ ղուստրերից (Հելենա, Անժելիկա, Մարիա) ամենաճանաչված ու տաղանդավոր ստեղծագործողն է եղել։ Գործել է Պադուայում, Նեապոլում, Վենետիկում, Հռոմում։ Գրել է սիրային ու քնարական բանաստեղծությունների շարքեր, որոնք հրատարակվել են «հավիտենական զրույց» (1900), «Նոր անթոլոգիա» (1908) ժողովածուներում և հեղինակին մեծ ճանաչում բերել ինչպես Իտալիայում, այնպես էլ Եվրոպայում։ Ունեցել է նաև արտակարգ գեղեցկության: 1890 թ. ամուսնացել է իտալական պետական բարձրաստիճան պաշտոնյա Գուիդո Բոմբ իլլի հետ։ 1910 թ., երբ վախճանվել է Վիկտորիան, նրա աճյունի մոտ ամուսինը` Գ. Բոմբիլլին, ինքնասպան է եղել և թաղվել են միասին։

ԱՂԱՋԱՆ Շահապունեցի (մահ. է 1720 թ.) — վաճառական, բարերար։ Ծնվել է Շահապոնք գավառի Շահապունիք ավանում, Բալասան Շանապունեցու որդին է։ XVIII դ. սկգբներից բնակվել է Վենետիկում։ Թաղվել է Վենետիկի ս. Խաչ եկեղեցու գերեզմասնատանը։ Ս. Խաչ եկեղեցուն նվիրաբերել է արծաթյա սպասքեղեն, կարպետ և այլ իրեր:

ԱՂԱՍՅԱՆ (Աղասիև, Աղալով) Անդրեաս (XIX ղ.)— արծաթագործ վարպետ։ Գործել է Գողթն գավառի Որղուար քաղաքում, XIX դ. կեսերին։

ԱՂԱՍՅԱՆ Վարսենիկ Գրիգորի (1898-1974) — բանաստեղծուհի, դրամատուրգ, թարգմանչուհի։ Ծնվել է Ճահուկ գավառի Ճահուկ ավանում։ Շուրջ 17 ժողովածուների («Մայրական հույզեր», «Հատընտիր», «Լիրիկա») հեղինակ է: Ռուսերենից կատարել է մի շարք թարգմանություններ:

ԱՂԱՎԵՅԱՆ Սերգեյ Դավթի (1913)– խորհրդային քանակի ինժեներ-գնդապետ։ Ծնվել է Գողթն գավառի Բիստ գյուղում։ Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ եղել է սովետա-ֆրանսիական «Նորմանդիա-Նեման» ավիագնդի հրամանատարի տեղակալ։ Մասնակցել է Տու-104, 114, 124 և 134 ինքնաթիռների ստեղծման և փորձարկման աշխատանքներին։

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ Շրջուացի (XVIIIդ.)– վարդապետ, Ագուլիսի ս. Թովմա վանքի միաբան։ Ծնվել է Գողթն գավառի Շրջու (Սրջու) գյուղում, որի համար էլ ստացել է Շրջուացի մականունը։

ԱՂՊՈԻՂԱ (XV դ.) – մեկենաս։ Գողթն գավառի Ստեփանոս արքեպիսկոպոսի հայրը։ Ծնվել և գործել է Գողթն գավառում։ Սրա մեկենասությամբ գրչագրվել են մի քանի ձեռագրեր։

ԱՂՈՒՄ Ցղնեցի (XVII դ.) - վաճառական, բարերար։ Ծնվել է Գողթնի Ցղնա ավանում։ Վաճառականական գործերով եղել է Պարսկաստանում և այլ երկրներում։ Նվիրատվություններ է կատարել Անկարիայի ս. Աստվածածին վանքին։

ԱՄԲՐԱՍԻՈՍ (Ամրասիոս, XIV–XV դդ.) — Շահապոնք գավառամասի Օծոփի ս. Աստվածածին վանքի Վրթանես եպիսկոպոսի հայրը, Խութլուբեկի որդին։ Ծնվել է մոտավորապես 1390 թ.։ Պռոշյան իշխանական տոհմի 2-րդ ճյուղի շառավիղներից է։

ԱՄԻՐՅԱՆ (Ամիրով) Հակոբ (XIX դ.) - ոսկերիչ, արծաթագործ վարպետ։ Ծնվել և գործել է Գողթնի Որդուար քաղաքում, XIX դ. կեսերին։

ԱՄԻՐԽԱՆՅԱՆ (Ամիրխանով) Առուստամ (XIX դ.) — ոսկերիչ, արծաթագործ վարպետ։ Ծնվել է և գործել Նախիջևան քաղաքում։

ԱՅՎԱԶ (XVII դ.)– դարբին։ Ծնվել և գոծել է Ագուլիս քաղաքում։ 1694 — 95 թթ. արձանագրության համաձայն 6 տարի աշխատել է Ագուլիսի ս. Թովմա վանքի նորոգման համար։

ԱՅՎԱԶ, Ագուլեցի (XVII դ.) - բարերար:։ Ծնվել և գործել է Ագուլիսում։ 1651 թ. մի Ավետարան է գրչագրել տվել և այն ստանալով նվիրել է Ագուլիսի ս. Աստվածածին Եկեղեցուն.։

ԱՅՎԱԶՅԱՆ (Այվազով) Հակոր (XIX դ.)— արծաթագործ վարպետ։ Ծնվել և գործել է Որդուար քաղաքում, XIX դ. կեսերին։

ԱՅՎԱԶՅԱՆ (էյվազով) Սարգիս (XIX դ.)— զինագործ։ Գործել է Որդուար քաղաքում, XIX դ. 2-րդ կեսերին։

ԱՆԱՆ (XVII դ.) — շինարար վարպետ։ Ծնվել և գործել է Աստապատ ավանում։ Արզուի ամասինր։ հիշատակվում է Շամբի ս. Ստեփանոս նախավկայի վանքի շինարարական խաչքարի հիշատակագիր արձանա¬գրություններից մեկում։

ԱՆԱՆԻԱ (XV դ.)— գրիչ, քաջ գրագետ ու կազմող։ Գործել է Ագուլիս քաղաքում, գրչագրել մր շարք ձեռագրեր, որոնցից մեկը պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան մատենադարանում (N 6846)։

ԱՆԱՆԻԱ (մահ. է 1721 թ.) - վաճառական։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Դարգամարգ (Թագավորամարգ) (գյուղում, Գրիգորի որդին է։ Եղել է մի քանի երկրներում։ Բնակվել է Գրիգորոպոլիս քաղաքում։ Խոր ծերության տարիքում մահացել է Գրիգորոպոլսում և թաղված է ս. Աստվածածին եկեղեցում։

ԱՆԱՆՅԱՆ (Անանով) Օհան (XIX դ.)- արծաթագործ վարպետ։ Ծնվել է Նախճավան գավառի Յարմջա գյուղում: Գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. կեսերին։

ԱՆԱՍՏԱՍ եպիսկոպոս (VI դ.) - 550–580 թթ. եղել է Գողթն գավառի եպիսկոպոսը։ Գործել է նաև Նախճավան գավառում:

ԱՆԴՐԱՆԻԿ (Սողոմոնյան, 1873 — 1949) — դերասան, ռեժիսոր։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում, բեմական ասպարեզ է մտել 1890 թ. սկզբնեից։ Գործել է Բաքվում, Թիֆլիսում։ Դերասանուհի Ազնիվի հետ ամուսնանալով Թիֆյիսում կազմեյ է մի թատերաւկան խումբ և ներկայացումներով հանդես եկել Պարսկաստանում, Կարսում և Կովկասի հայաշատ մի շարք քաղաքներում։ 1903 թ. Սիրանուշի խմբի հետ ներկայացումներ է տվել Բուլղարիայում, Ռումինիայում, Եգիպտոսում։ Հետագայում՝ 1920–ական թվականներին, ներկայացումներով հանդես է եկել Ֆրանսիայում ու Ամերիկայում։ Կերպարանավորվել է մի շարք դերեր։ 1921 թ. տեղափոխվել է արտասահման և 1923 թ. հաստատվել ԱՄՆ-ում։

ԱՆԴՐԱՆԻԿ Գոհար (ծնվել է մոտավորապես 1915 թ.) — դերասանուհի, դերասան Անդրանիկի դուստրը։1921 թ. ընտանիքի հետ մեկնել է արտասահման և 1923 թ. հաստատվել ԱՄՆ-ում։Խաղացել է հոր կազմած թատերախմբում։ Հանդես է եկել մի շարք քաղաքներում։ Ամուսնացել է դերասան Եղիշե Հարությունյանի հետ և գրվել Անդրանիկյան–Հարությունյան ազգանունով։ Ունեցել է նաև նկարելու ձիրք։

ԱՆԴՐԱՆԻԿ Պերճուհի (1901—1979)– դերասանուհի, դերասան Անդրանիկի դուստր։ Ծնվել է Թիֆյիսում։ Սկզբնական շրջանում խաղացել է Թիֆլիսի Արտիստական թատրոնում։ 1921 թ. ընտանիքով մեկնելով արտասահման 1923 թ. հաստատվել է ԱՄՆ-ում։ Խաղացել է հոր` Անդրանիկի հետ, իսկ հետո Հ. Աբելյանի թատերախմբում և հանդես եկել մի շարք դժվարին դերերով։Ներկայացումներով հանդես է եկել Բուլղարիայում, Ֆրանսիայում, ԱՄՆ-ում և այլ երկրնեում։ 1950 թ. Լոս Անջելեսում նշվել է նրա բեմական գործունեության 25–ամյակը։ Հայաստանում եղել է մի քանի անգամ։

ԱՆԴՐԵԱՍ երեց (XVII դ.)- գրիչ։ Գործել է Ազուլիս քաղաքում։ Հայտնի է սրա գրչագրած մի քանի ձեռագրերը, որոնցից մեկը՝ Ճաշոցը, գրաչագրել է 1657 թ.։

ԱՆԴՐեԱՍ քահանա (մահացե) է 1657 թ.) — հոգևոր զործիչ։ Ծնվել և գործել է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Եղել է Շոռոթի հոգևոր դպրոցի ուսուցիչ։

ԱՆԴՐԵԱՍ քահանա Նախիջևանցի (XVI– XVII դղ.) — մանկավարժ, հայոց նոր վկաներից։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում։ Փոքր հասակում՝ Շահ Աբասի ավերումներից, նրա ծնողները Նախիջևանից տեղափոխվել են Ագուլիս քաղաք, որտեղ էլ հետագայում Անդրեասը ձեռնադրվել է որպես Ագուլիսի դպրոցի «դպրապետ», մանկավարժ։ Այս դպրոցում, որը բացել էին Պողոս և Մովսես վարդապետները, սովորում էին մոտ 50 աշակերտներ։ Շահ Աբասի Ագուլիս այցելելու կապակցությամբ Անդրեասը դպրոցական երեխաներին հավաքագրումից փրկելու համար ածիլել է տալիս նրանց մազերր։ Սակայն այդ արարքը բացահայտվում է և Շահի հրամանով Անդրեասին բանտարկում են։ Նրան ազատություն են խոստա նում միայն մի պայմանով՝ եթե նա ուրանա քրիստոնեությունը։ Սակայն մեծ հայրենասեր Անդրեասը գերադասում է մեռնել, քան հավատախոխ լինել։ Մի շարք չարչարանքների ենթարկելուց հետո Շահի հրամանով, նրան սրախողխող են անում 1617 թ. նոյեմբերի 18-ին։ Կսկիծով լցված ագուլիսցիները Անդրեասի դին ամփոփում են Ագուլիսի ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցում։

ԱՆԴՐԻԱՍ (XVI-XVII դդ.) - վարդապետ։ Ծնվել ու զործել է Երնջակ գավառում։ 1609 է. եղել է Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքի վանահայրը։

ԱՆԴՐԻԱՍՅԱՆ (Անդրիասով) Միքայել (XIX դ.)— զնագործ վարպետ։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում։ Այդտեղ էլ գործել է 1880-ական թվականներին։

ԱՆՈՅՇ (XVIII–XIX դդ.) - բարերար։ Ծնվել է Գողթնի Ռամիս գյուղում։ XIX դ. սկգբներին բնակվել է Բուլղարիայի Ռուսե քաղաքում և Ռուսեի եկեղեցուն նվիրել է մեկ գորգ, մեկ պղնձյա քշոց և այլ իրեր։ ԱՆՏՈՆ (XVI–XVII դդ.)- հոգևորական, բարերար։ Ծնվել և գործել է Աստապատ ավանում, Մարջանի և Աննայի որդին է։ Եղել է ս. Վարդան եկեղեցու վերակացու։ 1703 թ. օժանդակել է ս. Վարդան եկեղեցու նորոգմանը։

ԱՆՁՐԵՎ (XVII դ.)- Գողթն գավառի Ցղնա ավանի գեղջավագ, խոջա։ Շահ Աբասի Ագուլիս այցելելու և Անդրեաս քահանային նահատակելու դեմ առնելու համար 1617 թ. իր կնոջ հետ մեկնել է Ագուլիս և միջնորդություններ է արել շահին։ Սակայն ամեն ինչ անցել է անօգուտ։

ԱՆՏՈՆ Նազարոս Ապրակունեցի (XVII դ.) — կրոնական գործիչ, Ավգուստինոս (0գոստինոս) Բաջենցի եպիսկոպոսի քեռորդին կամ եղբորորդին։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Ապրակունիս ավանում։ 1670—73 թթ. որպես ճարտար և գիտուն գործիչ պարսից Շահի՝, դեսպանական հանձնարարությամբ եղել է Եվրոպայում (Ֆրանսիա, Իտալիա), 1673 թ,՝ Վենետիկում և ապա Հռոմում՝ Պապի մոտ։ 1674 թ. ճամփորդել է Փարիզ և շարադրել իր դեսպանության ճանապարհորդական նոթերը, որը Ք. Պատկանյանը զետեղել է «Նշխարք մատենագրութեան հայոց» ժողովածույում։ Այս ճանապարհորդա կան նոթերը (պահպանվում է Փարիզի Ազ գային Մատենադարանում) 1899 թ. տպագրվել է նաև «Բանասեր» հանդեսում և թարգմնվել Ֆրանսերեն (Մ. Բրոսե): Հե֊ղինակ է նաև խրատական բովանդակության երկի։ Եվրոպական երկրներ կատա¬րած ճանապարհորդությունից վերադառնալուց հետո՝ 16584 թ. եղել է Ապրակուսյաց վանքի վանահայր:

ԱՆՈԻՇՅԱՆ Գրիգոր (1760—1830) - երգիծաբան։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Նադիր Շահի արշավանքներից րնտանիքով բռնագաղթվել է Կ. Պոլիս։ Նրա ստեղծագործական ժառանգությունից մեզ է հասել երգիծական մի ուշագրավ ստեղծագործություն։

ԱՌԱՔԵԼ (XIII դ.) - գրիչ: Ծնվել և գոր ծել է Նախճավանի Աստապատ ավանում: 1269 թ. գրչագրած նրա մի Ավետարանը, պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 382)։

ԱՌԱՔԵԼ (XIV-XV դդ.) – վարդապետ, գրիչ։ Ծնվել է Նախճավանի Աստապատ ավանում։ 1409 թ. Աստապատում գրչագրել է մի Ավետարան։

ԱՌԱՔԵԼ դպիր (XIX դ.) - գրիչ։ Գործել է Նախճավան գավառի Աստապատ ավա¬նում: Նրա գրչագրած մի շարք մատյաններից հայտնի է 1369 թ. ս. Վարդան եկեղե¬ցում գրչագրած Ավետարանը։

ԱՌԱՔԵԼ Կուքեցի (XVIII դ.) – կրոնական գործիչ, գրիչ։ Ծնվել է Շահապոնք գավառամասի Կուքի գյուղում։ Գործել է հայրենի գավառում և Կ. Պոլսում։ Գրչագրել է մի քանի ձեռագրեր, որոնցից մի ժողովածու 1730 թ. ընդօրինակել է Կ. Պոլսում։ 1735 թ. մի խաչ է նվիրել հայրենի գյուղի ս. Նշան կամ Հազարաբյուրաց նշանավոր վանքին։

ԱՌԱՔԵԼ Նախիջևանցի (XVII–XVIII դդ.) — տաղերգու, եպիսկոպոս։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում։ XVII դ. վերջերին և XIII դ. աոաջին տասնամյակներում ապրել ու քործել է Կ. Պոլսում։ 1678 թ. որպես Հակոբ Ջուղայեցու պատվիրակ եղել է Վենետիկում։ 1730 թ. ընդօրինակված մի «Ծաղկաքաղ» ժողովածույում պահպանվել է Ա. Նախիջևանցու հայկական տոմարին նվիրված մի բանաստեղծությունը։ 1678 թ. Մարսիլիայի հայկական տպարանը պահպանելու համար նամակներ է գրել հայ վաճառականներին և Թոմաս Հայրապետին։

ԱՌԱՔԵԼ Նախիջևանցի (XIV դ.) – կրոնական գործիչ, թարգնմանիչ։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում, գործել է Երնջակ գավառի Քռնայի վանքում և Նախիջևանում։ 1335 թ. լատիներենից հայերեն է թարգմանել Պետրոս Արագոնացու կազմած «Գիրք Դատաստանաց և Կանոնաց ժողովածուն (Երևան, Մատենադարան N 184) և այլ աշխատություններ:

ԱՌԱՔԵԼ Շոռոթեցի (XVII դ.) - գրիչ, գրակաքմուղ։ Ծնվել և գործել է Շոռոթում։ Կ. Պոլսում գրչագրել, կազմել և նորոգել է մի շարք ձեոագրեր։ 1682 թ. նրա գրչագրած մի Հայսմավուրքը պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 9370)։

ԱՌԱՔԵԼ Շոռոթեցի (Բոբիկ 1613—1680) - կրոնական և հասարակական գործիչ, տա¬ղերգու, արքեպիսկոպոս։ Ծնվել է Երնջակի Շոռոթ գյուղաղաքաղաքում։ 1648 թ. ձեռնադրվել է Ֆահրապատի եպիսկոպոս, իսկ 1659 թ. Փիլիպոս կաթողիկոսի կողմից նշանակվել է հայրենի Երնջակ գավառի ս. Կարապետ վանքի արքեպիսկոպոս և առաջնորդ։ Փիլիպոս կաթողիկոսին հաջորդած Հակոբ Ջուղայեցու հանձնարարությամբ 1679 թ. մեկնել է Հռոմ՝ բանակցությունւներ վւսրելու: Այստեղ էլ 1680 թ. օգոստոսի 6-ին մահացել է և թաղվել Հռոմի ս. Մարիամ եգիպտացի եկեղեցում։ Սրբակրոն անձ էր և անվանի քարոզիչ, բոբիկ շրջելու համար ստացել է Բոբիկ մականունը, իսկ իրեն նվեր տված դրամնե¬րը աղքատներին բաժանելու համար կոչվել է «անարծաթ վարդապետ»։ Հեղինակ է մի քանի տաղերի։ Հայրենի գավառում կատարել է մի շւսրք բարեգործական աշխատանքներ, կազմակերպել եկեղեցիների ու վանքերի նորոգման լսշխսաւաւնք ներր։ Դա սավանդել է Երնջակի ս. Կարապետ վանքի դպրոցում:

ԱՌԱՔԵԼ Քարձգեց Շոռոթնցի (XVII–XVIII դդ) — Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղաքաղաքի ճանաչված վաճառական։ Վենետիկում ունեցել է առևտրական տուն, ուր և գործել է 1718–1738 թթ.։

ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ (Առաքելով) Դանիել (XIX դ.) — ոսկերիչ, արծաթագործ վարպետ։ Գործել Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. կեսերին։

ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ Համազասպ Ալեքսանդրի(1909)-շինարար։ Ծնվել է Շարուր գավառի այժմյան Դաշարխ գյուղում։ Տեխնիկական գիտությունների դոկտոր է։ 1962 թ-ից երկար տարիներ ղեկավարել է շինարարության և ճարտարապետության ԳՀԻ-ի հիդրոտեխնիկայի և հատուկ բետոնների լաբորատորիան։ Հրատարակել է մի շարք գիտական աշխատանքներ։

ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ-ՆԵՐՍԻՍՅԱՆ Մենտոր (1878 ֊1904)–ինժեներ։ Ծնվել է Ագուլիսում։ Ավարտել է Ֆրեյբերգի ակադեմիան։ Մահացել է 1904 թ. հոկտեմբերի 19-ին և թաղվել ս. Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցու գերեզմանատանը։

ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ (Առաքելով) Մակար (XIX դ.) — արծաթագործ վարպետ։ Ծնվել է Նախճավան գավառի պատմական Տամբատ (Թմբուլ) գյուղում։ Գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. կեսերին։

ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ Սեդրակ Առաքելի (1884– 1942) — նկարիչ, խորհրդահայ գեղանկարչական դպրոցի հիմնադիրներից։ Ծնվել է Դահուկ գավառի Ճահուկ ավանում։ Երևանի Փ. Թերլեմեզյանի անվան Գեղարվեստի ուսումնարանի հիմնադիրներից ու դա¬սատուներից։ Հայկական բնաշխարհի լա¬վագույն պատկերողներից մեկն է։ Աշխա¬տանքների մեծ մասը գտնվում է Երևանի և այլ պատկերասրահներում։

ԱՌԼԵՆ Մայքլ (Գույումճյան Տիգրան, 1895-1956)– գրող։ Ծնվել է 1860-ական թվականներին Ռուսաստան, ապա Բուլղարիայի Ռուշչուկ (Ռուսե) քաղաք տեղափոխված ցղնեցու ընտանիքում։ 1900-ից ապրել է Անգլիայում։ Անգլիագիր ստեղծագործող է։ Թղթակցել է նշանավոր «Դեյլի Էքսպրես», «Արարատ» և այլ թերթերին ու հանդեսներին։ Համաշխարհային գրականության պատմության մեջ հայտնի են նրա «Լոնդոնյան արկածախնդրություն» (1920), «Կանաչ գլխարկը» (1924), «Մեյ ֆերը» (1925), «Ռոմանտիկ կինը» (1921), «Հափշտակ¬ված թագը» (1937), «Մի գաղտնի պատմություն» (1954) և այլ երկերը։ Նրա միշարք ստեղծագործությունների հիման վրա բեմադրված ու նկարահանված կինոնկար¬ները լայն ճանաչում են գտել Եվրոպայի, Ամերիկայի և այլ երկրներում։ Իր հայկա¬կան ծագման մասին տեղեկություններ է հաղորդել «Ես գիտեի դոկտոր Գեբելսին» պատմվածքում:

ԱՌՈԻԽ Աստապատցի (XVII դ.) - վաճառական, բարերար։ Ծնվել է Նախիջևանի Աստապատ ավանում։ Վաճառականական գործերով եղել է Պարսկաստանում, Իտալիայում և այլուր։ 1650—60-ական թվականներին օժանդակել է Գաղատիո ս. Աստվածածին վանքի նորոգման աշխատանքներին:

ԱՍԱՏՐՅԱՆ Նվարդ Ղազարի (1925)- դերասանուհի։ Ծնվել է Շահապոնքի Գոմեր գյուղում։Հայաստանի վաստակավոր և Ադրբեջանական ԽՍՀ ժողովրդական արտիստուհի (1979)։ Գործել է Բաքվի և Ստեփանակերտի թատրոններում, կերպարանավորել մի շարք դերեր։

ԱՍԼԱՆ Շոռոթեցի (1675–1735) - վաճառական, բարերար։ Ծնվել է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում, Պողոսի որդին է։ Գործել է հայերենի գյուղաքաղաքում, Ամստերդամում։ 1720-ական թվականներից բնակությոն է հաստատել Ամստերդամում։ Ունեցել է (կինը՝ Գասբար) 4 աղջիկ և 3 տղա։ Թաղված է Ամստերդամի ս. Սևերոս եկեղեցու գերեզմանատանը։

ԱՍԼԱՆՅԱՆ Թովմաս (1880-ական – 1930–ական թվականներ) - իրավաբան։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Ավարտել է Մոսկվայի համալսարանի իրավաբանական ֆակուլտետը և իրավաբանական գործու¬նեությամբ գործել Մոսկվայում։

ԱՍՏՎԱԾԱՏՈՒՐ (XIV–XV դդ.)– վարդապետ։ Ծնվել և գործել է Գողթն գավառում, եղել է Գողթնի Սինեական անապատի րաբունիներից։ Դասավանդել է գրչարվեստ և այլ առարկաներ։

ԱՍՏԱՏՈԻՐ (XVII–XVIII դդ.)- բարերար։ Ծնվել և գործել է Աստապատ ավանում, Կոստանդինի որդին է։ 1704 թ. օժանդակել է Շամբի ս. Ստեփանոս վանքի նորոգման աշխատանքներին։

ԱՍՏՎԱԾԱՏՈՒՐ (XVII–XVIII դդ.)- վաճառական, բարերար։ Ծնվել է Աստապատ ավանում, Կուսանենց խոջա Արզումանի որդին է։ 1725 թ. օժանդակել է Շամ¬բի ս. Ստեփանոս վանքի նորոգման աշխատանքներին։

ԱՍՏՎԱԾԱՏՈՒՐ (XVIII դ.) – բարերար։ Ծնվել է Աստապատ ավանում, Վարդանի և Թեղիկի որդին է։ Իր եղբայրներ Ստեփանի ու Թաղվերանի հետ 1725 թ. օժանդակել է Շամբի ս. Ստեփւանոս վանքի նորոգման աշխատանքների՝ն։

ԱՍՏՎԱԾԱՏՈՒՐ (XVIII-XIX դդ,)- բարերար։ Ծնվել ու գործել է Նախիջևանում։ 1821 թ. իր կնոջ՝ Հերիքնազի հետ մի արծաթյա խաչ պատրաստել տալով նվիրել է Էջմիածնի Գանձատանը (թիվ 140)։

ԱՍՏՎԱԾԱՏՈՒՐ (XV դ.) - գրիչ։ Գործել է Գողթնի Բիստ գյուղում։ Մեզ է հասել 1489 թ. նրա գրչագրած մի Ավետարանը, որը նա գրչագրել է Ղարիպ Խաթունի հիշատակին։

ԱՍՏՎԱԾԱՏՈՒՐ դպիր (XVII դ.) - գրիչ։ Գործել է Երնջակ գավառում։ 1649 թ. Երնջակի ս. Կարապետ վանքում գրչագրել է մի ձեռագիր:

ԱՍՏՎԱԾԱՏՈՒՐ Ագուլեաց Դաշտեցի (XVIII դ.)— տպարանատեր։ Ծնվել է Գողթն գավառի Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում։ Կ. Պոլսում XVII դ. վերջերին հիմնել է տպարան։ 1698 թ. այդ տպարանում տպագրվել է «Գիրք խոստովանութեանց» և այլ գրքեր։

ԱՍՏՎԱԾԱՏՈՒՐ Գաղեցի (XVII ղ.) - վաճառական։ Ծնվել է Երնջակի Գաղ գյուղում։ Վաճառականական գործերով եղել է մի քանի երկրներում, 1698 թ–ից բնակվել է Վենետիկում:

ԱՍՏՎԱԾԱՏՈՒՐ Մասրևանցի (XVII դ.) - բարերար։ Ծնվել է Գողթնի Մասրևան գյուղում։ Եղել է մի քանի երկրներում։ Իր ծախսերով մի արծաթյա, ոսկեզոծված ու թանկարժեք քարերով պատած խաչ է պատրաստել ավել ու 1621 թ. նվիրել ս. Հաճկատար Աստվածածին եկեղեցուն։ Խաչը այժմ պահպանվում է Լվով քաղաքի պատ֊ մության թանգարանի մետաղյա իրերի բաժնի MT—179 թվի տակ։

ԱՍՏՎԱԾԱՏՐՅԱՆ Զաքար (XIX դ.)- բարեգործ։ Ծնվել և ապրել է Շահապոնք գա֊վառամասի Բաբոնք գյուղում։ 1849 թ. Բաբոնք գյուղի մոտ՝ Նախիջևան գետի վրա, կառուցել է տվել մի կամուրջ, որի ավերակ հետքերը տեսանելի էին մինչև 1960-ական թվականները։

ԱՎԱԳ (XVI դ.) - շինարար վարպետ։ Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառում։ 1560 թ. կառուցել է Երնջակ գավառի Փորադաշտի ս. Ստեփանոս վանքի պարիսպը, որի վերաբերյալ արձանագիր խաչքարը պահ¬պանվել է ս. Ստեփանոս վանքի եկեղեցու արևմտյան մուտքի շարված՜քում։

ԱՎԱԳ (XVII–XVIII դդ.)-շինարար վարպետ։Ծնվել է Աստապատ ավանում, վարպետ Պողոսի հայրը։ Հիշատակվում է Շամբի ս. Ստեփանոս վանքի եկեղեցու 1724 թ. մի խաչքարի Հիշատակագիր արձանագրությոննում:

ԱՎԱԳՅԱՆ Նազիկ Քրիստափորի (1924) — ազգագրագետ։ Ծնվել է Գողթնի Ցղնա ավանում։ Զբաղվում է հայ ժողովրդի նյութական մշակույթի արժեքներից մեկի՝ ժողովրդական տարազի, հարցերով: Այւդ բնագավառի ուսումնասիրման վերաբերյալ հրատարակել է բազմաթիվ գիտական հոդվածներ և առանձին գրքեր։

ԱՎԱԳՅԱՆ ՍԱՐԳԻՍ (1848-1907) - շինարար վարպետ։ Ծնվել և գործել է Երնջա¬կի Շահկերտ գյուղում։ Հայրենի գյուղում կատարել է մի շարք շինարարական աշխատանքներ։

ԱՎԱԳՅԱՆ վանգես Հայկի (1931)– քանդակագործ, Ռուսաստանի վաստակավոր նկարիչ։ Ծնվել է Շանապոնք գավառամասի Գոմեր գյուղում։ Բնակվում է Չելյաբինսկում, հեղինակ է մի շարք հետաքրքիր քանդակագործական աշխատանքների։

ԱՎԱԼՋԱՆ (XVII ղ.)- բարեգործ։Ծնվել է Երնջակ գավառի Գաղ գյուղում, Ծատուրի և Նոյամի որդին։ 1658 թ. Ստամբուլում գերի ընկած մի Ավետարան գնելով բերել է հայրենի գյուղ և նվիրել գյուղի ս. Գրիգոր եկեղեցուն։

ԱՎԱՆԵՍՅԱՆ (Ավանեսով) Սահակ (XIX դ.) — ոսկերիչ, արծաթագործ։ Գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. վերջերին և 1900 ական թվականներին։

ԱՎԱՆԵՍՈՎ Ստեփան (1921– 1964)– պատմաբան, արևելագետ։ Ծնվել է Գողթն գավառի Փառակա գյուղում։ Պաշտոնավարել է գիտագաղափարական հիմնարկներում։ Հեղինակ է մի շարք աշխատությունների: «Ազգային փոքրամասնությունների վիճակը Թուրքիայում», «Թուրքական կառավարության արտաքին քաղաքականության պրոամերիկյան կողմնորոշումը 1950 — 1960 թթ.» և այլն)։

ԱՎԵՏԻՍ (XVII դ.)–գրիչ։ Գործել է Նախճավան գավառի Աստապատ ավանում։ Նրա գրչագրած մի շարք ձեռագրերից հայտնի է 1661 թ. մի Հայսմավուրքը, որը գրչագրել է Վարդան քահանայի հետ` մահտեսի Սարգիսի պատվերով։

ԱՎԵՏԻՍ Աստապատցի (մահ. է 1771թ.)- վարդապետ։ Հայրենի գավառում գործելուց բացի աշխատել է նաև Զմյուռնիայում։ Թաղված է Զմյուռնիայի ս. Ստեփանոս եկեղեցու գերեզմանատանը:

ԱՎԵՏԻՍՍ Աստապատցի (XIV — XV դդ.) — կրոնական գործիչ, Գրիգոր Տաթևացու աշակերտը։ Ծնվել է Նախճավան գավառի Աստապատ ավանում։ Գործել է հայրենի Նախճավան, Երնջակ և Սյունյաց գավառներում։ 1409 թ. Գ. Տաթևացու 15 աշակերտների թվում մեկնել է Քաջբերունիքի Մեծոփա վանք:

ԱՎԵՏԻՍ Շոռոթեցի (մահ. է 1661 թ.)–վարդապետ։ Գործել է հայրենի Շոռոթում, Աբրակունիսում։ Թաղված է Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքի գերեզմանատանը:

ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ (Ավետիսով) Ալեքսան (XIXդ.) — արծաթագործ վարպետ։ Ծնվել է Գողթի Որղույար քաղաքում, գործել՝ Վերին Ասուլիսում, XIX դ. վերջերին։

ԱվԵՏԻՍՅԱՆ Խաչատուր (մահացել է մուսավորապես 1930-ական թվեականներին) - բժիշկ։ Ծնվել է Գողթնի վերին Հանդամեջ գյուղում։ Դարասկգբին ավարտելով Մոսկվայի համալսարանի բժշկական ֆակոււոետը հաստատվել է Բաքվում և գործել այնտեղ։

ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ Մինաս (մահացել է մոտավորապես 1940-ական թվականներին)- բժիշկ։ Ծնվել է Գողթնի Վերին Հանդամեջ գյուղում։ Բժշկական բարձրագույն կրթույունը Մոսկվայում ստանալուց հետո հաստատվել է Թիֆլիսում և գործել այնտեղ։

ԱՎԵՏԻՔ (XVI–XVII դդ.)- վաճառական։ Ծնվել է Ջուղա քաղաքում, Խուդաբաշխի որդին է։ Գործել է հայրենի քաղաքում, Պարսկաստանում, Իտալիայում։ 1602 թ-ից բնակվել է Վենետիկում։

ԱՎԵՏԻՔ (XVII-XVIII դդ.)– բարերար։ Ծնվել ու գործել է Գողթնի Փառակա գյուղում, Մանուկի որդին է։ 1706 թ. իր հողերի մի մասը փառակեցիներ Փիլիպոսի, Մուրադի ու Պալեղի հետ նվիրաբերել է Փառակայի եկեղեցիներին։

ԱՎԵՏԻՔ Աստապատցի (Ալթուն, XVII դ.)— եկեղեցաշինության կտիտոր: Ծնվել է Նախճավանի Աստապատ ավանում։ Նա մեծ ջանքեր գործադրելով Երնջակ գավառիա Ապարաններ ավանի կաթոլիկ հայրերից վերցնում է Բոլու սարում թաքցրած ս. Հռիփսիմեի մասունքները, որոնց մի մասը դնում է Նախճավան գավառի Քյուլթափա գյուղի նորակառույց եկեղեցու հիմքում և այն անվանակոչում ս. Հռիփսիմե։

ԱՎԵՏԻՔ Դաշտեցի (XVI-XVII դդ.)- գուսան։ Ծնվել է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում։ Շահ Աբասի բռնագաղթի ժամանակ (1605 թ.) տեղափոխվել է Նոր Ջուղա։ Մականունով կոչվել է նաև Աբդի։ Նրանից հայտնի է մի շարք գուսանական երգեր, որոնք ամփոփված են «Տաղարանի» մեջ (Երևանի Մատենադարան, N 3692):

ԱՎԵՏԻՔ Շոռոթեցի (XVIII դ.)–տաղերգում։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Նրա անտիպ տողերի մի մասը պահպանվել են Նաղաշ Հավնաթանի «Տաղարանում»։

ԱՎԵՏԻՔ Ճահկեցի (Ջահկեցի, մահ. է 1744 թ.) — հոգևոր և դրական գործիչ, վարդապետ։ Ծնվել է Ճահուկ գավառի համանուն ավանում։ Ապրել և գործել է 17-րդ դ. 2-րդ կեսից։ Եղել է հայտնի մանկավարժ-թարգմանիչ Փիլիպոս Ղայթմազյանի ուսուցիչը։ Մականունով կոչվել է «Սրբակենցաղ վարդապետ»։ 1744 թ. եղել է Երնջակ գավառի եպիսկոպոս, այնուհետև վրա հայոց թեմի առաջնորդ։ հեղինակ է «Ներբողեան առ թագաորն Հերակլ» չափածո աշխատանքի, որի վրացերեն օրինակը պահվում է Թիֆլիսիի Կ. Ս. Կեկելիձեի անվան ձեռագրերի ինստիտուտում (ծ— 3723)։ Թաղված է Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքի գերեզմանատանը։

ԱՎԴԱԼ (XVII–XVIII դդ.) –բ արերար։ Ծնվել է Աստապատ ավանում, Աղաջանի որդին է։ Իր եղբայրների հետ 1725 թ. օժանդակել է Շամբի ս. Ստեփանոս վանքի նորոգման աշիատանքներին։

ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ (ՈՍԿԱՆՅԱՆ) Ավետ Մարկոսի (1897—1971) — դերասան; ժող. արտիստ (1962)։ Ծնվել է Գողթնի Ցղնա ավանից 1890-ական թվականներին Թիֆլիս տեղափոխված ցղնեցու ընտանիքում։ Գործել է Թիֆլիսում, Բաքվում, Վանաձորում և Երևանում։ 1922 թ-ից բնակվելով Երևանում մինչև իր կյանքի վերջը աշխատել է Երևանի Գ. Սունդուկյանի անվան թատրոնում։ Իր ստեղծած բազմաթիվ ու մեծարվեստ կերպարներով հայ թատրոնի մեծատաղանդ գործիչներից է և առանձնա¬հատուկ տեղ ունի հայոց թատրոնի պատմության մեջ: Թատրոնից բացի բազմիցս նկարահանվել է նաև «Հայֆիլմի» կինոնկարներում և ստեղծել բարձրարվեստ կինոդերակատարումներ (Բազազ Արտեմ, Զիմզիմով Սաղաթել) : Իր բազմամյա ու տաղանդա¬շատ զործունեության համար պարգևատրվել է Լենինի և այլ շքանշաններով, արժանացել ԽՍՀՄ պետական մրցանակի ՝(1941)։

ԱՎԻ (XVII դ.) – շինարար վարպետ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Գործել է հայրենի քաղաքում և Գողթն գավառում։

ԱՐԶՈԻՄԱն Աստապատցի (XVII–XVIII դդ.) — բարերար: Ծնվել է Աստապատ ավանում։ Եղել է Բուլղարիայում և այլուր։ 1714 թ. Եվդոկիա քաղաքի ս. Պարսամ եկեղեցում ստացել է Եղիա Մարզվանցի գրչի գրչագրած մի «Խորհրդատետրը» և այս նվիրել Բուլղարիայի Տռնովա (այժմ՝ Վելիկո-Տռնովո) քաղաքի ս. Աստվածածին եկեղեցուն։

ԱՏՈՄ (IV դ.) - Գողթն զավառի իշխան։ Հիշատակվում է IV դ. երրորդ քառորդում՝ Փ. Բուզանդ պատմիչի պատմությունում։

ԱՏՈՄ Գաղեցի (XIV դ.) - վարդապետ։ Ծնվել է Երնջակի Գաղ գյուղում, Պետրոս Գաղեցի գրակազմի հորեղբայրն է։ Եղել է Երնջակ ս. Գևորգ վանքի վարդապետներից, մահացել է մինչև 1396 թ.։

ԱՐԱԽԱՆՅԱՆՆԵՐ֊Ի տոհմ (XIX–XX դդ.) — Ագուլիսի նշանավոր տոհմերից։ Ագուլիսում, Որդուարու ունեցել են մետաքսի արտադրության գործարաններ։ Ինչպես հայրենի քաղաքում, այդպես էլ Որդուարում, Թիֆլիսում կատարել են բարեգործական աշխատանքներ։ Տոհմի նշանավոր ներկայացուցիչը հայատնի տնտեսագետ, հրապարակախոս ու հասարակական գործիչ Ավետիք Արասխանյանն է։

ԱՐԱՍԽԱՆՅԱՆ Ավետիք Մկրտումի(1857—1912) — տնտեսագետ, հրապարակախոս, հասարակական գոոծիչ, գաղափարա¬խոս, գրականագետ։ Ծնվել է Ագուլիսում, Քալանթարյան նշանաւ|որ տոհմի փեսա էր։ Գործել է Թիֆլիսում։ Հեղինակ է մի շարք կարևոր աշխատությունների ու հոդվածների։ Հատկապես աչքի են ընկնում նրա «Հողի արդյունաբերությունը և հասարակությունը», «Ազգաբնակչությունը և ազգաբնակչական շարժումները» և այլ աշխատությունները։ 1875—87 թթ. աշխատակցել է «Մշակ»–ին։ 1889—1900 թթ. խմբագրել և հրատարակել է «Մուրճ» ամ¬սագիրը։ Կատարել է նաև մի շարք թարգմանչական աշխատանքներ։

ԱՐԱՐԱՏՅԱՆ Սերովբե (մահացել է 1890 թ.) – հոգևոր գործիչ, եպիսկոպոս։ Ծնվել է հավանաբար Երնջակ գավառում և գործել տեղի եկեղեցիներում։ Թաղված է Ապրակունիս գյուղի գերեզմանատանը։

ԱՐԻՍՏԱԿԵՍ (XVII դ.) -վարդապետ, գրակազմ։ Ծնվել է Երնջակ գավառում։ Եղել է Երնջակի ս. Կարապետ վանքի վարդա¬պետներից։ 1636 թ. այդտեղ Տեր Մարգարի հետ կազմել է Տաթևում գրչագրված մի Ավետարան և նվիրել Շամբաձորի ս. Աստվսւծածին եկեղեցուն։

ԱՐԻՍՏԱԿԵՍ (մահ. է 1673 թ.) - վարդապետ։ Ծնվել ու գործել է Երնջակ գավառում։ Եղել է Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքի վանահայր, դպրոցի րաբու¬նի։ Թաղված է ս. Կարապետ վանքի գերեզմանատանը:։

ԱՐԻՍՏԱԿԵՍ (XVI–XVII դդ.) - եպիսկոպոս, գրիչ։ Ծնվել ու գործել է Նախիջևան գավառում։ 1617 թ. Նախիջևան քա¬ղաքում գրչագրել է մի Ավետարան։

ԱՐԻՍՏԱԿԵՍՅԱՆ Հակոբ (1860-ական թվակ — 1930-ական թվակ.) — մանկավարժ։ Ծնվել է Գողթնի Վերին Ազա գյուղում։ Մանուկ Աբեղյան֊ի քրոջ որդին է։ Գևորգյան ճեմարանը ավարտելուց հետո զբաղվել է ուսուցչությամբ:

ԱՐՄԱՄ (XVIII–XIX դդ.) – բարերար։ Ծնվել ոււ գործել է Ագուլիսում, Սահակի որդին է։ Սրա և Փիլիպոսի դուստր Մարթայի ծախսերով 1814 թ. Ագուլիսի ս. Թովմա վանքում պատրաստվել է Ավետարանի մի արծաթյա կազմ, որն այժմ պահպանվում է Էջմիածնի Գանձատանը (թիվ 274)։

Բ

ԲԱԲ (XVII–XVIII դդ.) - բարերար։ Ծնվել է Աստապատ ավանում։ Աստապատցի Պողոսի որդին է։ 1704 թ. Բունիաթ և Խաչիկ Աստապատցիների հետ օժանդակել է Շամբի ս. Ստեփանոս եկեղեցու նորոգման աշխատանքներին։

ԲԱԲԱԽԱՆՅԱՆ Աբել Մելքի (1838– 1915) — այգեգործ, իրավաբան։ Ծնվել է նախիջևան քաղաքում, տոմարագետ Միրզա Աբաս Մելիք Բաբախանյանի (մահ. է 1843 թ.) որդին է։ Ավարտել է Լազարյան ճեմարանը և գործել Նախիջևանում։

ԲԱԲԱՅԱՆ (Բաբաև) Խաչատուր (XIX դ.)—արծաթագործ վարպետ։ Ծնվել է Շարուր գավառի Բաշ Նորաշեն գյուղում և գործել այդտեղ 1880-ական թվականներին։

ԲԱԲԱՅԱՆ Կարապետ (1839 — 1920) - գործարանատեր, բարեգործ։ Ծնվել է Գողթնի Հանդամեջ գյուղում։ Զբաղվել է մետաքսի արտագրությամբ։ Որդուարում 1849 թ. բացել է մետաքսի արտադրության գործարան, ուր մեծ համբավ է ունեցել ամբողջ Անդրկովկասում։ Այդ գործարանի հիմքերի վրա 1930-ական թվականներին կազմակերպված մետաքսի գործարանը գործում է մինչև այժմ Բաբաև վերաանվանակոչումով։ Կատարել է մի շարք բարեգործություններ և մեծ լումա ունի Գողթնում շերամապահության ու մետաքսագործության հիմնադրման գործում։

ԲԱԲԳԵՆ (X դ.) - Նախճավան գավառի եպիսկոպոս 976 թ.։ X դ. սկզբին Նախճավանի եպիսկոպոսությունը կարճ ժամանակով փոխադրվել էր Մարդաստան գավառի Համբոյրազան ավան, իսկ այստեղից էլ Ջուղայի մոտ, Արաքսի մյուս ափին գտնվող Մաղարդայի կամ Շամբի ս. Ստեփանոս Նախավկայի վանքը։

ԲԱԲԵԼԱՍ (II դ.) - Գողթնի օտարազգի եպիսկոպոս Կումս եպիսկոպոսից հետ:

ԲԱԳԱՐԱՏ (XVII դ.) - գրիչ։ Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղւսքաղաքում: Նրա գրչագրած ձեռագրերիցերկուսը՝ 1648 թ. «Ճաշոցը» և 1651 թ, «Մեկնութիւն Սաղմոսացը» պահապնվում են Երևանի Մաշտոցյան. Մատենադարանում (N, N 7422, 1528)։

ԲԱԴԱԼ (1810-1860) -գուսան։ Ծնվել է Շահապոնք գավառամասի Նորս գյուղում։ Գործել է Շուշիում։ Փոքր հասակում ծաղիկ հիվանդությունից կուրացել է։ Ստեղծագործել և կատարել է իր երգերը։

ԲԱԴԱԼՅԱՆ Արփիկ Խազարի (1896– 1976) — բժիշկ, ՀՀ վաստակավոր բժիշկ (1945)։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում։ 1927թ. ավարտել է Երևանի պետհամալսարանի բուժֆակը։ Աշխատել է Վեդու շրջանում, ապա Երևանի Ն. Հակոբյանի անվան Էպիդեմիոլոգիայի և հիգենիայի ինստիտուտում։ Գիտության դոկտոր է։ Հրատարակել է մի շարք բժշկագիտական աշխատություններ: Ծառայել է Հայրենական Մեծ պատերազմում։ Պարգևատրվել է մեդալներով ու շքանշաններով։

ԲԱԴԱԼՅԱՆ Գրիգոր Ստեփանի (1913-1986) - բժիշկ։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Փորադաշտ գյուղում։ 1918 թ. ընտանիքով տեղափոխվել է Վարդենիս։ 1941 թ. ավարտելով Երևանի բժշկական ինստիտուտը զորակոչվել է բանակ։ Եղել է Կովկասյան, Ղրիմի, 1-ին բելոռուսական ռազմաճակատներում։ Ծառայելով Հայկական 89-րդ Թամանյան դիվիզիայում եղել է 400-րդ գնդի սանիտարական վաշտի հրամանատար։ Պարգևատրվել է մի շարք շքանշաններով։

ԲԱԴԱԼՅԱՆ Խաչատուր (1905-1992) - պատմաբան։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Փորադաշտ գյուղում։ Դւսսախոււել է Երևանի պետհամալսարանում։ Հեղինակ է մի շարք պատմագիտական աշխատանքների։

ԲԱԴԱԼՅԱՆ Օվի (1879-1940–ական թ վակ.) — ազատամարտիկ։ Ծնվել է Գողթնի Բիստ գյուղում։ 1918-20 թթ. եղել է Բիստի ագգային ջոկատի հրամանատար։ Աքսորվել) է 1937 թ., որից հետո տեղեկություններ հայտնի չեն։

ԲԱԴԱՄՅԱՆ (Բաղամով) Մեսրոպ (XIX դ ) – զինագործ վարպետ։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում, ուր և գործել է 1880-ական թվականնեւին։

ԲԱԺԲԵՈՒԿ-ՄԵԼԻՔՅԱՆ Լավինիա Ալեքսանդրի (1922)–նկարչուհի։ Ծնվել է Թիֆլիսում, մայրը՝ Նեկտար Խոջամիրյանը, ագուլիսեցի է։ ՀՀ ժող. նկարիչ (1983), ԽՍՀՄ Գեղարվեստի ակադեմիայի թղթ. անդամ (1988)։ Ավարտել է Մոսկվայի Սուրիկովի անվ. գեղ. ինսստուտը։ Ստեղծել է բազմաթիվ գեղանկարչական՝ ար ժեքներ։ Մասնակցել է բազմաթիվ ցուցահանդեսների։ Ստեղծագործությունները գտնվում են Հայաստանի, Վրաստանի, Ռուսաստանի. և այլ երկրների թանգարաններում ու անհատների հավաքածուներում։

ԲԱԼԱՍԱՆ Պողոսի Շահապունեցի (ծն. է մոտավորապես 1680-ական թվակ.)– նավապետ, վաճառական։ Ծնվել է Շահապ ոնք գավառամասի Շահապունիք ավանում։ XVIII դ. սկգբներից բնակվել է Վենետիկում, ուր և ունեցել է սեփական նավ։ Որպես նավապետ հաճախակի հիշված է 1740—49 թթ. նավավարության գործարքներում:

ԲԱԼԱՍԱՆՅԱՆ Աբիսակ Գրիգորի (1908 - 1941)– զինվորական։ Ծնվել է նախճավան գավառի Ազնաբերդ գյուղում։ Անդրկովկասի հետիոտնի Թիֆլիսի ռազմական դպրոցը ավարտելուց հետո որպես սպա 1939 թ. մասնակցել է ֆիննական պատերազմին, իսկ այնուհետ՝ Հայրենական Մեծ պատերազմին։ Կռվելով Կարելական ռազմաճակատում հերոսաբար զոհվել է 1941 թ. սեպտեմբերի 15-ին՝ 361-րդ բարձունքի գրավման ժամանակ։ Պարգևատրվել է Լենինի շքանշանով (1941)։

ԲԱԼՅԱՆ Բագրատ Հովհաննեսի (1898 — 1940) – տնտեսագետ, մանկավարժ։ Ծնվել է Գողթնի Բիստ ավանում։ Գործել է հայրենի ավանում, Բաքվում։ Մեկ տասնյակ տարուց ավելի դասախոսել է Բաքվի համալսարանում։

ԲԱՂԴԱՍԱՐ (մահ. է 1602 թ.) – վաճառական։ Ծնվել է Ջուղա քաղաքում։ Աղաբաբի որդին է։ Կյանքի վերջին տասնամյակնեում հիմնական բնակություն է հաստատել Կ. Պոլսում։ Մահացել և թաղվել է Կ. Պոլսում։

ԲԱՂԴԱՍԱՐ (մահ. է 1685 թ.) - վաճառական, բարերար։ Ծնվել է Գողթնի Ցղնա ավանում։ Մի շարք օժանդակութլուններ է կատարել Ցղնայի ս. Աստվածածին եկեղեցու նորոգումների ժամանակ։ Թաղված է ս. Աստվածածին եկեղեցու մեջ։

ԲԱՂԴԱՍԱՐ (XVII դ.) - գրիչ։ Ծնվել է Երնջակ գավառում։ 1696 թ. երնջակի Նորաշեն գյուղում գրչագրել է մի ձեռագիր:

ԲԱՂԴԱՍԱՐՅԱՆ Համո Միքայելի (1895–1931)— արհմիութենական պետական գործիչ։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում։ Ներսիսյան դպրոցը ավարտելուց հետո 1917 թ. Էրզրումի շրջանում աշխատել է որպես վիճակագրական բաժնի պետ, 1921—23 թթ.՝ Ալեքսանդրապոլի արհեմիութ. բյուրոյի պատասխանատու քարտուղւսր, Երևանի հողանտառարհմիության կենտրոնական վարչության նախագահ։ 1928 - 30 թթ. եղել է ՀԱՄԿԽ-ի (Մոսկվա) հրահանգիչ, կուլտսեկտորի վարիչ։

ԲԱՅԱԹՅԱՆ (Բայաթով) Սարգիս (XIX 17.) — ոսկերիչ, արծաթագործ վարպետ։ Գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. վերջերին։

ԲԱՐԵՂԱՄ (XVII դ.) – բարերար: Ծնվել ու գործել է Երնջակի Նորաշեն գյուղում։ 1668 թ. իր ծախսերով Կոզմա Նորաշենցի գրչին գրչագրել է տվել մի Հայսմավուրք:

ԲԱՐՍԵՂ (XVII դ.) – բարերար։ Ծնվել է Ջուղայում, Ամիրի որդին է։ Պատրաստել է տվել մի եկեղեցական կանթեղ, որի պատվանդանը (արձանագրությամբ) այժմ պահվում է Հայաստանի պատմության պետական թանգարանում (N 2635) :

ԲԱՐՍԵՂ (XVII դ.) - գրիչ։ Ծնվել ու գործել է Ագուլիսում։ Հայտնի է Ագուլիսում 1676 թ. գրչագրած նրա ձեռագրերից (Նարեկ) մեկը։

ԲԱՐՍԵՂ (XV-XVI դդ.) - րաբունապետ, գրիչ։ Ապրել և գործել է Ագուլիս քաղաքում, ղեկավարել Ագուլիսի ս. Թովմայի դպրոցը։ Գրչագրել է ձեռագրեր և բարձր որակ ունենալու համար կոչվել է «շնորհալի գրագիր», «դասագլոխ րաբունի»։

ԲԱՐՍԵՂ (XVI–XVII դդ.)– կրոնական գործիչ, գրիչ։ Ծնվել և գործել է Ջուղա քաղաքում։ Նրա 1603 թ. գրչագրած «Մեկնութիւն Ղուկասու Ավետարանին» ձեռագիրը պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մա տենադարանում (N 8243):

ԲԱՐՍԵՂ Աստապատցի (XVII դ.) – վաճառական, բարերար: Վաճառականական գործերով եղել է մի շարք երկրներում։ XVIII դ. կեսերից բնակվել է Վենետիկում։ Գաղատիո ս. Աստվածածին վանքի 1650—60-ական թվականների նորոգման աշխատանքներին օժանդակելուց բացի վանքին նվիրել է նաև զանազան սպասքեր ու նվերներ:

ԲԱՐՍեՂ Ջուղայեցի (XVII դ.) - վարդապեւո։ Ստեփանոս Ձիք Ջուղայեցու ու Աննայի որդին է, Հակոբ Ջուղայեցի գրչի եղբայրը.։ Գործել է Նոր Ջուղայում։

ԲԱՐՍԵՂ Փառակեցի (մահ.. է 1771 թ.) — կրոնական գործիչ, Էջմիածնի միաբան, Եպիսկոպոս, գրիչ։։ Ծնվել է Գողթն գավառի Փառակա գյուղում: Մինչև 1749 թ. եղել է Աստրախանի և Ռուսաստանի թեմի ա֊ ռաջնորդ։ Թողել է 2 հատոր մատենագրական նյութեր, գյրչագրել է ձեռագրեր՝։ 1751 թ. հայրենի գյուղում գրչագրել է «Ծառ Մեռոնի, պատմութիուն կազմութեան և նիթոց Մեռոնի» մատյանը։ Մահացել է Զմյուռնիայում և թաղված է Զմյուռնիայի ս. Ստեփանոս եկեղեցու գերեզմանատանը:

ԲԱՐԱՔԻԱՍՅԱՆ Շոռոթեցի (XVIII դ.)- գրիչ։ Գործել է հայրենի զյուղաքաղաք Շոռոթում, Ադրիանապոլսում:

ԲԱՐԽՈՒԴԱՐՅԱՆ Անդրեաս (1870-ական — 1940-ական թվականներ) — մեղվաբույծ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում, գործել՝ Թիֆլիսում։ Մեղվաբույծներին օգնելու նպատակով Թիֆլիսում 1910 թ. հրատարակել է «Գործնական ձեռնարկ մեղվաբուծության» գրքույկը:

ԲԱՐԽՈԻԴԱՐՅԱՆ Արշակ (1870-ական-1930-ական թվականներ)— իրավաբան։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Իրավաբանա– կան բարձրագույն կրթությունը ավարտել է Մոսկվայում և գործել այնտեղ։

ԲԱՐԽՈԻԴԱՐՅԱՆ Մկրտիչ (1862-1927) — բանասեր, թա՝գմանիչ, հրատարակիչ։ Ծնվել է Ագուկիսում, գործել՝ Մոսկվայում։ 1888— 96թթ. Մոսկվայում հրատարակել է «Հանդես գրական և պատմական» պարբե¬րականը։ Հեղինակ է մի շարք հրապարակախոսական քաղվածների։ Նրա թարգմանությամբ Երևանում լույս է տեսել Լ. Տոլստոյի «Հաջի Մուրադ՚ վեպը։ Անտիպ է Վիպպերի «Հին արևելքը և Էգեյան կուլտուրան» աշխատությունը։

ԲԵԳԻՋԱՆԵՆՑ Գասպար (XVII դ.) - գրիչ: Ծնվել և գործել է Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Նրա գրչագրած ձեռ֊ագրերից հայտնի է 1659 թ. մի Հայսմավուրքը։

ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ Սարգիս Մկրտիչի (Բեգլա– րով Սերգեյ Նիկիտի, 1898 — 1949) – նկարիչ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Գործել է երևանում և Թուրքմենական ԽՍՀ-ում։ Թուրքմենական ԽՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ (1939) : Մեծ ներդրում ունի Թուրքմենական ԽՍՀ նկարիչների միության գործունեության (1929-1934 թթ.), տեղի գեղարվեստի ուսումնարանի հիմնադրման և֊ մանկավարժության(1931-1948 թթ.) բնագավառում: Նրա ՍՏեղծած գեղանկարչության մի մասը գտնվում է Աշխաբադի, Մոսկվայի և այլ թանգարաններում:

ԲԵԳՅԱն Արմենակ Ջիլֆուգարի (1910) - իրավաբան։ Ծնվել է Գողթնի Փառակա գյուղում։ Գործել է Մոսկվայում, Երևանում ։ Գիտությունների դոկտոր է։ Հրատարակած գիտական աշխատանքները վերաբերում են պետական։ իրավունքի, պետության պատմության և այլ հարցերին։

ԲԵԿԼԱՐ (XVII դ.) – խմբապնտ, զինվոր: Ծնվել և գործել է Շոռոթ գյուղաքաղաքում։

ԲԵՆԵԴԻԿՏՈՍ Նախիջևանցի (XVII դ.) - կրոնական գործիչ, Բուռզատի որդին։ Շահ Թամազի արշավանքների ժամանակ գերի ընկած Բենեդիկտոսին ազատելու համար ճահկեցիննրը վաճառում են իրենց եկեղեցական սպասքները, ազատում նրան և 1542 թ. ուղարկում են Հռոմ՝ իրենց եպիսկոպոս ձեռնադրելու համար։

ԲԵՆԻԱՄԻՆ Ագուլեցի (XVII դ. 70-ական — XVIII դ. 30-ական թվականներ) — շինարար վարպետ, բարեգործ։ Ծնվել է, Գաշտ Ագուլիսում։ Ազրի և Ոսկիի որդին է։ Նո րոգել է տվել Շնհերիի Կուսանաց Անապատի եկեղեցին, որը կառուցել է, իր հայր Ազուրիան կամ Ազրին։

ԲՇԽԵՄ (XVII դ.) - հոգևորական, բարեգործ։ Ծնվել և գործել է Նախճավանի Աստապատ գյուղաքաղաքում, Խոջա Ամիրի և Գուլստանի որդին է։ Սրա ծախսերով 1656 թ. մարմարապատվել է Շամբի ս. Ստեփանոս Նախավկայի եկեղեցու սեղանը, որի մասին պահպանվել է վիմագրություն։

ԲՈԴԵ (XVI–XVII դդ.) - խաչքարագործ վարպետ։ Ծնվել և գործել է Ճահուկ ավանում։ 1697 թ. քանդակած նրա խաչքարերից մեկը՝ (Դազաթի հիշատակին) պահպանվել է Ճահուկի ս. Հովհանես եկեղեցու որմում։

ԲՈԻՆԻԱԹ (XVII դ.) - շինարար վարպետ։ Ծնվել և գործել է Ագուլիսում։ 1694– 95 թթ. արձանագրության համաձայն դարբին Այվազի հետ 6 տարի աշխատել է Ագուլիսի ս. Թովմա վանքի նորոգման հա¬մար։

ԲՈւՆԻԱԹ Աստապատցի (XVIII դ.)- կրոնական գործիչ։ Ծնվել և գործել է Նախճավանի Աստապատ ավանում։

ԲՈԻՆԻԱԹ Խոշկաշենցի (XVII-XVIII դդ.) — վաճառական, բարեգործ։ Ծնվել է Երնջակ գավաոի Խոշակունիք, Խոշկաշեն գյուղում։ 1706 թ. Վենետիկում տպագրել է տվել մի ժամամացուց և մի «ժամագիրք սրբուհւոյ Կուսին Մարիամու Աստուածածնին» (1768) գրքերը։ Խոջա Ազարի որդին է։

ԲՈԻՆԻԱԹՅԱՆ Աբրահամ (1848—1911)մանկավարժ։ Ծնվել է Գողթնի Ցղնա ավանում։ Բարձրագույն կրթություն ստանալուց հետո գործել է Մոսկվայում։ Թաղված է Մոսկվայի ս. Հարություն եկեղեցու գերեզմանատանը։

ԲՈԻՆԻԱԹՅԱՆ Ալեքսանդր (1868—1930–ական թվականներ) — տնտեսագետ, մանկավարժ։ Ծնվել է Գողթնի Ցղնա ավանում։ Բարձրագույն կրթությունը ստացել է Գերմանիայում և հիմնականում գործել Թիֆլիսում։

ԲՈՒՆԻԱԹՅԱՆ (Բունիաթով) Գրիգոր (XIX դ)—արծաթագործ վարպետ։ Ծնվել է Նախճավան գավառի Յարմջա գյուղում։ Գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. 2-րդ կետերին։

ԲՈԻՆԻԱԹՅԱն Մենտոր Աբրհամի (1888– 1969) - տնտեսագետ։ Ծնվել է Գողթնի Ցղնա ավւսնում։ Սովորել է Բեռլինի, Լայպցիգի, Մյունխենի և Օտրասբուրգի համալսարաններում։ Որպես դասախոս գործել է Մյունխենում, Մոսկվայում, Թիֆլիսում, Երևանում։ 1920 թ-ից բնակվել է Փարիզում։ Եղել է քաղաքատնտեսության գիտությունների ակադեմիայի (ԱՄՆ), Ամերիկյան և Ֆրանսիական տնտեսսւգիտության ընկերությունների անդամ։ Ապրանքի ու փողի, կապիտալի ու վարկի, ճգնաժամերի ու կապիտալիզմի մյուս տնտեսական կատեգորիաների մասին հրատարակել է մի շարք գիտական աշխատություններ։

ԲՈԻՆԻԱԹՅԱՆ Նիկողայոս (1878—1943) — ճարտարապետ։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքից 1860-ական թվականների Թիֆլիս տեղափոխված նախիջևանցու ընտանիքում։ 1914 թ. ավարտելով Պետերբուրգի Գեղարվեստի ակադեմիան 1914—16 թթ. մասնակցել է Անիի ուսումնասիրման Ն. Մառի արշավախմբի աշխատանքներին։ 1924 թ. հրավիրվելով Երևան մինչև 1938 թ. եղել է Երևանի գլխավոր ճարտարապետը։ Նախագծել և կառուցել է ավելի քան 70 շենքեր («Երևան», «Սևան» հյուրանոցները և այլն)։ Հեղինակ է մի շարք գիտական հոդվածների։ Առանձին գրքերով հրատարակելէ «Անի. պալատական եկեղեցի» (ռուսերեն, 1915), «Հեթանոսական տաճար Տրդատի տաճարին կից Գառնի ամրոցում» (1933) աշխատություններր։ երկար տարի¬ներ դասավանդել է նաև Մոսկվայի ու երև անի բուհերում։

ԲՈԻՆԻԱԹՅԱՆ Օրի (Իսրայել) Ավագի (1895—1970) - դերասան։ ՀՀ ժողովր դական արտիստ (1950)։ Ծնվել է Ճահուկ գավառի համանուն ավանում։ 1922թ. աշխատել է Հայաստանի առաջին պետական թատրոնում (Սունդուկյանի անվան պետ. թատրոնում): Նկարահանվել է, նաև «Հայֆիլմի» «Կամո», «Սևանի ձկնորսները» և այլ ֆիլմերում։

Գ

ԳԱԲՐԻԵԼ (XVII դ.)– գրիչ։ Ծնվել և գործել է Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ 1682 թ. և 1692 թ. գրչագրած նրա երկու Հայսմավուքները պահպանվում են Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N, N 6217, 7472)։

ԳԱԲՐԻԵԼ (XVIII դ.) - վարդապետ, քսւրեոսր։ Ծնվել ու գործել է Ագուլիսում։ 1743 թ. Ագուլիսում նորոգել է մի արծաթյա պահարան, որն այժմ պահպանվում է Էջմիածնի Գանձատանը (թիվ 288) :

ԳԱԲՐԻԵԼ աբեղա (XVII դ.) - բարերար։ Ծնվել է Գողթնի Տևի գյուղում։ 1695 թ. Ռեմալ քաղաքում գերությունից ազատվել է մի «Հարանց Վարք»։

ԳԱԳԻԿ Քռնեցի (XIII դ.) - Երնջակ գավառի Քռնա գյուղի մեծահարուստներից։ Սրա հիշատակին 1191 թ. մի խաչքար է ք անդակել Քռնայում:

ԳԱԼՍՏՅԱՆ Գրիգոր Զաքարի (1913) – բուսաբույծ։ Ծնվել է Շահապոնքի պատմական Օծոփ (այժմ՝ Բադամլու) գյուղում։ Գիտությունների դոկտոր է։ Երկար տարիներ դասախոսել է հայկական գյուղատնտեսական ինստիտուտում, 1968—197Տ թթ. եղել է նույն ինստիտուտի ագրոնոմ, ֆակ-ի դեկանը, 1978 — 86 թթ.՝ բուսաբուծության ամբիոնի պրոֆեսոր։ Հրատարակած գիտական աշխատանքները վերաբերում են Հայաստանում տարածված առվույտների մշակության և այլ հարցերի ուսումնասիրմանը։

ԳԱԼՍՏՅԱՆ Հրայր (զոհվել է, 1909 թ.) — ազգային-ազատագրական պայքարի մար¬տիկ։ Ծնվել է Գողթնի Փառակա գյուղում։ ՀՀ դաշնակցության ակտիվ գործիչներից է, սպանվել է ռուս դավաճանի գնդակից։ Թաղված է Ջուղա գյուղի գերեզմանատանը։

ԳԱԼՍՏՅԱՆ Վիլեն Շմավոնի (1941)– բալետի արտիստ։ Ծնվել է Գողթն գավա¬ռից Երևան տեղափոխված փառակեցու ըն¬տանիքում։ ՀՀ ժող. արտիստ է (1967)։ Երևանի պարարվեստի ուսումնարանը ավարտելուց հետո 1959—61 թթ. եղել է Թբիլիսիի Փալիաշվիլու, 1961-ից՝ Երևանի Սպենդարյանի անվան օպերայի ու բալետի թատրոնների արտիստ (ղեկավարել է նաև բալետային խումբ , եղել թատրոնի գլխավոր բալետամայստեր): 1987—1988 թթ. եղել է Մոնտեվիդեոյի «Տեատրու Սոլիս»–ի գլխավոր բալետմայստերը: Բեմադրնլ է մի քանի բալետներ; Նա դերապարերից հիշարժան են Սպարտակ, Արմեն (Ա. Խաչատրյանի «Սպարտակ», «Գայանե» , Զիգֆրիղ) Չայկովսկու «Կարապի լիճը»), Անտունի, Դավիթ (Հավհաննիսյանի «Հավերժական կուռք ) և այլ դերակատարումները։ Արժանացել է ՀՀ պետական մրցանակի (1967) , դասական պարարվեստի միջազգային մրցույթի առաջին մրցանակի և ոսկե մեդալի (Վառնա, 1968) :

ԳԱԼՈԻՍՏ (XIX-XV դդ.) - վարդապետ։ Ծնվել և գործել է Գողթնի զավառում, եղել է Գողթնի Սինետկան անապատի վարդապետներից և հիշատակվում է Ֆռանգ գրչի 1402 թ. գրչագրած ձեռագրերից մեկում։

ԳԱԼՈԻՍՏ (XVII դ.)- գրիչ։Ծնվել ու գործել է, Ագուլիս քաղաքում։

ԳԱԼՈԻՍՏ Ագուլեցի Գողթանյան (XVII դ.)- տաղերգու։ Ծնվել է Ագուլիս քաղա¬քում, հավանաբար XVII դ. (կենսագրական տվյալները շատ քիչ են)։ 1709 թ. Կ. Պոլսում տպագրված Ագաթանգեղոս պատմիչի պատմությանը առդիր հրատարակվել է նաև Գալուստի «Երգ սրբոյն Գրիգորի մեծի Լուսաորչին մերոյ» բանաստեղծությունը և մեկ այլ ոտանավորը։

ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ-ՆՈԻՐԻՆՅԱՆՑ Մ ա ր թ ա (XIX դ. 1920-ական թվականներ) -մանկավարժ։ Ծնվել է Ագուլիսում։ 1895—96 թթ. եղել է ներքին Հանդամեջ գյուղի իգական դպրոցի կագմակերպիչ և վարժուհի։

ԳԱՍՊԱՐՅԱն Գասպար (Մանուչարյան Արամայիս, 1888—1968) - ՀՀԴ գործիչ։ Ծնվել է Ճահուկ գավառի Ճահուկ ավանում։ 1905 թ. եղել է ՀՀԴ անդամ և մի շարք հանձնարարություններ է կատարել Նախիջևանի գավառներում։ 1908 թ. ձերբակալվել է և դատպարտվել մահապատժի։ Կովկասի փոխարքա Վարանցով Դաշկովի հրամանով որպես անչափահասի մահապատիժը փոխարինվել է 20 տարվա բանտարկության։ Տաժանակրությունը անց է կացրել Պետերբուրգի և Խերսոնի բանտերում մինչև ցարիզմի տապալումը՝ 1917 թ.։ Ազատվելուց հետո մեկնել է հայրենի Ճահուկ և վերստին ակտիվ մասնակցություններ է ունեցել Նախիջևանում ՀՀԴ և Հայաստանի Հանրապետության 1918—1920 թթ. ծավալաւծ գործողություններին։ 1920—1930 թթ. բնակվել և գործել է Թիֆլիսում, Երևանում։Չեկայի հետապնդումներից խուսափելու համար 1934 թ. փոխել է անունը և կոչվել է Արամայիս Մանուչարյան։ 1937—1942 թթ. աշխատել է Բերդյանսկ քաղաքի (Ուկրաինա) ավացիոն գործարանում։ Այնուհետև 1942 թ. տեղափոխել է ԱՄՆ և բնակվել Լոս Անջելեսում։ Իր անցած կյանքի ոդիսական-հուշերի ձեռագիրը 1965 թ. ուղարկել է Հայաստանի գյրողների միությանը։ Գրող Ս. Խանգադյանը Գասպարյանի հիշողությունները հրատարակել է «Բանբեր Հայաստանի արխիվների» պարբերականում (N 3, 1990, N 3, 1991)։

ԳԱՎԱԶԱՆ (XIV դ.)–գրիչ, մանրանկարիչ: Երնջակ գավառի Նորակերտի ս. Գրիգոր եկեղեցում 1357 թ. պարոն Ջեսարի պատվերով գրչագրել և մանրանկարել է մի Ավետարան։

ԳԱՐԱ (Կիրակոս, 1813–1871) – գուսան։ Ծնվել և գործել է Նախիջևան քաղաքում։ Հորինած երգերը կատարել է սագի նվագակցությամբ։

ԳԵՎՈՐԳ (XVI–XVII դ) - վաճառական։ Ծնվել է Ջուղա քաղաքում, Անտոն Ջուղայեցու որդին է։ Մականունով կոչվել է Սերդար: Հիմնականում զբաղվել է մետաքսի վաճառականությամբ։ 1599 թ–ից բնակվում էր Վենետիկում։

ԳԵՎՈՐԳ – Ագուլեցի (XV դ.)-Ագուլիս քաղաքի առաջնորդ 1435 — 36 թթ.։

ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ Հովհաննես (1870–ական թվակ. — 1940-ական թվակ.) — բարերար։ Ծնվել է Գողթնի Քաղաքիկ գյուղում։ իր հայրենի գյուղի և Գողթնի մի շարք այլ բնակավայրերի համար կատարել է բարեգործական աշխատանքներ։ 1914 թ. իր կնոջ՝ Նինայի, հետ որոշ Ժամանակ Քաղաքիկի իր տանը հյուրընկալել է Մարտիրոս Սարյանին, ուր և Մարտիրոս Սարյանը կատարել է «Քաղաքիկի ծաղիկները» հայտնի կտավաշարքը:

ԳԷՈՐԳ (XIV դ.) – Գողթնի իշխան։Հովհաննես եպիսկոպոս Քռնեցու եղբայրը։

ԳԻԳԻ (XIII դ.) —Շահապոնք գավառամասի ՆՈՐՍ Գյուղի իշխաններից։ 1251 թ. մի գեղաքանդակ խաչքար է կանգնեցրել Նորսում ի հիշատակ իր և ծնողների։

ԳՅՈԻԼՆԱԶԱՐՅԱՆ Մովսես (1880-ական թվականներ–1919–21 թթ.) -Ագուլիս քաղաքի 1919 թ. թուրքերի դեմ ազգային պայքարի կազմակերպման զինվորական ղե¬կավար։ Զոհվել է 1919-21 թթ.։

ԳՅՈԻՏ (V դ.) – Գողթնի իշխան, Շաբիթ իշխանի որդին։ Կորյուն պատմիչի վկայու¬թյամբ Գյուտը Մեսրոպ Մաշտոցին «շատ ծառայթյուններ էր անում» Գողթնում դպրոցներ բացելու և ուսումնական գործը ամրապնդելու համար։

ԳՈՀԱՐ (XIII) - Ծնվել ու գործել է Շահապոնք գավառում։ Գրիգոր քահանայի կինն է։ Իր ամուսնու բարեխոսության համար 1293 թ. մի խաչքար է քանդակել տվել Շահապոնք գյուղում:

ԳՈՐԳ (XIV դ.) – Երնջակ գավառի Քռնա գյուղի գեղջավագ, Հովհաննես Քռնեցու մորեղբայրը։ Իր կնոջ՝ Ելթիկի, հետ 1330 թ. իր հայրենի Քռնայում 70 օրում կառուցել է տվել ս. Աստվածածին նշանավոր վանքը, որին կից գործել է բարձրագույն տիպի դպրոց։

ԳՈՐԳԻԿ (XV դ.) - Գողթն գավառի Յոբեվանիս գյուղի գեղջավագ, 1488 թ.։

ԳՐԻԳՈՐ (XIV –XV դդ.) - գրիչ։ Գործել է Շահապոնք գավառամասի Շահապոնք գյուղում։ Խոցադեղի և Թանկիելի որդին է։ Շարունակել է Հովսեփ Շահապունեցի վարդապետի «Յաղագս խորհրդոց եկեղեցւոյ, Թովմայի Աքուինացոյ» (Վրացական թանգարան,N 10) սկսած և մինչև 1415 թ. կիսատ թողած աշխատության թարգմանության և գրչագրման աշխւատանքը։

ԳՐԻԳՈՐ (VI դ.) -Նախճավան գավառի եպիսկոպոս 553 թ.։

ԳՐԻԳՈՐ (XV դ.) - գրիչ։ Ծնվել և գոր¬ծել է Գողթն գավառի Բիստ գյուղում, Պետրոսի և Միհրիշարի որդին է։ Եղել է Բիստի Կոպատապ կամ ս. Նշան անապատի աբեղա։ 1489 թ. նրա գրչագրած Ավետարաններից մեկը պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 6531) : Մեկ այլ Հայսմավուրք էլ գրչագրել է Ագուլիսում՝ 1456 թ.։

ԳՐԻԳՈՐ (XVII–XVIII դդ.) - բարեգործ, մեծահարուստ։ Ծնվել և գործել է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ 1702 — 1706 թթ. աջակցել է հայրենի գյուղաքաղաքի ս. Հակոբ Հայրապետ եկեղեցու նորոգման աշխատանքներին։

ԳՐԻԳՈՐ (մահ.է 1656 թ.) - վաճառական, բարերար։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում, Սերոբի որդին է։ Բնակվել և գործել է հիմնականում Կ. Պոլսում։

ԳՐԻԳՈՐ (XVI դ.) – շինարար վարպետ։ Ծնվել և գործել է Ջուղա քաղաքում։ 1582թ. նորոգել է Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի։ պարիսպը։

ԳՐԻԳՈՐ (XVII-XVIIIդդ.) - բարերար Ծնվել ու գործել է Գողթնի Բիստ գյուղում, Եղիաի որդին է։ Թոխատ քաղաքի ս. Պարսամ եկեղեցում մասրևանց Եղիա գրչին իր ծախսերով գրչագրել է տվել մի Պատա րագամատույց:

ԳՐԻԳՈՐ (XVI-XVII դդ.) - դպիր։ Ծնվել է Գողթնի Մեսրոպավան գյուղում, Դավիթի որդին է։ Գործել է Ցղնայում և Գողթնի այլ բնակավայրերում։ Հիշատակվում է 1708 թ. արձանագրության մեջ։

ԳՐԻԳՈՐ (XVI-XVII դդ.) - վաճառական։ Ծնվել է Ջուղա քաղաքում, Մարտի րոսի որդին է։ 1602 թ–ից գործել է Վենետիկում։

ԳՐԻԳՈՐ (XVII-XVIII դդ.) – վարդապետ։ Ծնվել և գործել է Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Շոռոթի ժողովրդի միջոցներով սա 1708 թ. կառուցել է տվել Շոռոթի ս. Գրիգոր Լուսավորիչ վանքի եկեղեցու զանգակատունը։

ԳՐԻԳՈՐ (XVII դ.) – գրիչ։ Ծնվել և գործել է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ 1650 թ. նրա գրչագրած մի ժողովածուն պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում։

ԳՐԻԳՈՐ (XVII դ.) - դարբին։ Ծնվել է Նախճավան գավառի Աստապատ ավանում: Սրա մասին 1656 թ. մի խաչքար է հայտնի Աստապատի ս. Վարդան Եկեղեցու արև մտյան շքամուտքի շուրջը ագուցված արձանագիր խաչքարերի թվում :

ԳՐԻԳՈՐ Գծող (XVII–XVIII դդ.) – քարգործ վարպետ։ Ծնվել և գործել է Ագուլիսում։ Սրա մասին 1703 թ. մի խաչքար է հայտնի Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսի ս. Նշան կամ Ամարաին եկեղեցում։

ԳՐԻԳՈՐԻՍ (XVII–XVIII դդ.) – ճարտարապետ: Ծնվել է Ագուլիսում, գործել Գողթն և Երնջակ գավառներում։ 1706 թ. նորոգել է Շոռոթ գյուղաքաղաքի ս. Հակոբի գմբեթը և այլ հուշարձաններ:

ԳՐԻԳՈՐ կաազմող (XVI դ.) - խաչքարեր կազմող վարպետ։ Ծնվել և գործել է Ջուղա քաղաքում։ Քանդակել է մի շարք ինքնատիպ ու գեղաքանդակ, բարձրարվեստ խաչքարեր, որոնցից մի քանիսի վրա կա նաև նրա ինքնադիրը։

ԳՐԻԳՈՐ Ալթունյան (XVIII դ.) - գրիչ։ Գործել է Նախիջևան քաղաքյում։ Նախիջևանի Ամենայն Սրբոց վանքում 1770 թ. գրչագրել է մի Քարոզգիրք:

ԳՐԻԳՈՐ Ապարաներցի (XIV–XV դդ.) — վարդապետ, գրիչ: Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառի Ապարաններ ավանում, եղել Ապարաների վանքի վանահայր: Նրա գրչագրած մի Աստվածաշունչը պահպանվում Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 354) :

ԳՐԻԳՈՐ Դպիր (XVII Դ.) – գրիչ: Ծնվել և գործել է Ագուլիս քաղաքում։ Մեզ է հասել 1637 թ. նրա գրչագրած մի «Կանոնա¬գիրք, Դատաստանագիրք» ձեռագիրը, որը ժողովածուն, պահպանվում է Երևանի Մատենադարաում (N 6496)։

ԳՐԻԳՈՐ Դպիր (XVII դ.) – գրիչ: Ծնվել և գործել է Աստապատ ավանում։ նրա գրչագրած ձեռագրերից մեկը՝ 1665—69 թթ. ժողովածուն, պահպանվում է Երևանի Մատենադարանում (N 3468)։

ԳՐԻԳՈՐ Ըզնըմերցի (XVIII դ.) – վարդապետ, Ագոււլիսի ս. Թովմա վանքի միա¬բան։ Ծնվել է Գողթն գավառի Ըզնըմեր, Ազնամիր գյուղում, որի համար էլ ստա¬ցել է Ըզնըմերցի մականունը։

ԳՐԻԳՈՐ Ապրակունեցի (XIV դ.) - կրոնական գործիչ, Եսայի Նշեցու աշակերտը։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Ապրակունիս ավանում։ 1330 թ. եղել է Երնջակ գավառի վանքի վանահայրը, վանքի դպրոցի բա բունապետը։

ԳՐԻԳՈՐ Ծործորեցի (XVII դ.) – կաթոլիկ և հոգևոր գործիչ, թարգմանիչ։ Գործել է Նախիջևանի կաթոլիկ գյուղերում։ Լատիներենից հայերեն է թարգմանել մի քանի աշխատութ ուններ:

ԳՐԻԳՈՐ Շահկերտցի (XVIII դ.) - Երնջակ գավառի Շահկերտ ավանի 1750 թ. Նախիջևանի պարսիկ կուսակալ Հեյդար խանի դեմ կազմակերպած ապստամբության կազմակերպիչներից և ակտիվ մաս¬նակից։ Մականունով կոչվել է Սարու Գրի¬գոր։ Հեյդար խանի հետ կնքված հաշտու թյունից հեւոո սա ևս Հովաննես Խանդամիրյանի հետ հավանաբար խաբեությամբ հրավիրվել է խնջույքի և թունավորվել։

ԳՐԻԳՈՐ Շահկերտցի (XVII–XVIII դդ.) — կրոնական գործիչ։ Երնջակ գավառի ե պիսկոպոս 1704թ.։ Ծնվել է Շահկերտ ավանում, մականունով կոչվել է Վալոնց։ Մահացել է 1704 թ. և թաղված է Աբնրա– կունիսի ս. Կարապետի գերեզմանատանը։

ԳՐԻԳՈՐ Ջահկեցի (XVII–XVIII դդ.) - թարգմանիչ, տպագրիչ։ Ծնվել է Ճահուկ գավառի Ճահուկ ավանում, որտեղից էլ ստացել է Ճահկեցի (Ջահկեցի) մականու¬նը։ Պետրոս Ջահկեցու հետ 1714 թ. լատիներենից 3 ամսում թարգմանելով տպագրել է «ժամագիրք Ջահկայ» գիրքը 1715 թ. մեկ այլ գիրք:

ԳՐԻԳՈՐ Ջուղայեցի (XIV–XV դդ.) - հոգևոր գործիչ, վարդապետ։ Գրիգոր Տաթևացու, աշակերտը։ Ծնվել և գործել է Ջուղա քաղաքում, Սյունաց գավառներում։ 1410 թ. գրչագրել է մի Հայսմավուրք:

ԳՐԻԳՈՐ Ջուղայեցի (XVII դ.) – գրիչ։ Ջուղայի տեղահանությունից հետո 1675 թ, Ջուղայում գրչագրել է ձեռագրեր:

ԳՐԻԳՈՐ Վարպետ (XVII դ.) – ճարտարապետ, Հին Ջուղայեցի Սրապիոնի որդին։ Գործել է Երևանում և այլուր։ 1642թ. կառ ուցել է Երևանի Կաթոլիկե եկեղեցու արևմտյան կողմում եղած ժամատունը։

ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ Գրիգոր (1900—1979) – լեզվաբան։ Ծնվել է Նախճավան գավառի Աստապատ ավանում (Թազագյուղ) : Որպես ուսուցիչ աշխատել է Երևանի տարբեր դպրոցներում։ Մամուլում հրատարակել է լեզվաբանասիրական մի շարք հոդվածներ, շարադրել Ներսիսյան դպրոցի պատմությունը։ 1940 թ. լույս է ընծայել «Գրի պատմություն» ոչ ծավալուն մենագրությունը:

ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ Ղազար (մահ. է 1770 թ.) — վաճառական, բարերար։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ 1730-ական թվականներից բնակվել է Կ. Պոլսում։ Մահացել է Հնդկաստանում։ Սրա թողած ժառայնգության մի մասը բաժանվել է 1864 թ. Պոլսի Պատրիարքայության միջոցով։

ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ (Կիրկորով) Սիմոն XIX դ.) — արծաթագործ վարպետ։ Ծնվել է Նախճավան գավառի Աստապատ (Թազագյուղ) գյուղում։ Գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. 2-րդ կեսերին։

ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ Օրբել Հովհաննեսի (1899 1989) — գյուղատնտես, մանկավարժ։ Ծնվել է Գողթնի Բիստ ավանում։ Գործել է Նա խիջևանում, Երևանում։ Դասավանդել է Նախիջևան քաղաքի Պուշկինի անվան դպրոցում, մանկավարժական ուսումնարանում, բժշկական տեխնիկումում, Երևանի ֆինանսա-առևտրական, հիդրոմելիորատիվ և այլ տեխնիկում

ԳՐԻԳՈՐՅԱՆՑ Ալեքսանդր Կարապետի (1923—1988) – պատմաբան։ Ծնվել է Գողթնի Մեսրոպավան գյուղում։

Գիտությունների դոկտոր, 1958-60 թթ. եղել է ՀԽՍՀ գլխարխիվի պետի տեղակալ, ապա աշխատել է ԳԱ պատմության ինստիտուտում։ 1969 — 73 թթ. եղել է Կիրովականի մանկավարժական ինստիտուտի ռեկտոր, 1975 -1988 թթ.՝ Երևանի Վ. Բրյուսովի անվան ռուսաց և օտար լեզուների ինստիտուտի գիտկոմունիզմի ամբիոնի վարիչ։ ՀԽՍՀ բանվոր դասակարգի և մտավորականության ձևավորման պատմության վերաբերյալ հրատարակել է մի շարք աշխատանքներ:

ԳՐՈ (Տեր-Հակոբյան Գրիգոր, 1887–1969) – բժիշկ–հոգեբույժ։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում։ Ծննդավայրում սկզբնական կրթությունը ստանալուց հետո 1905 թ. ավարտել է Երևանի գիմնազիան, Մոսկվայի համալսարանի բնագիտության, Օդեսայի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետները։ փորձել է Մոսկվայի, Երևանի բուժ հիմնարկներում։ 1925—37 թթ. Երևանում եղել է հոգեբուժական բաժանմունքի վարիչ կլինիկայի դիրեկտոր, ամբիոնի վարիչ։ Ա ռանց դիսերտացիայի պաշտպանության 1936 թ. ստացել է պրոֆեսորի կոչում 1937 թ. աքսորվել է։ Աքսորից վերադառ նալուց հետո գործել է Երևանում։ Հեղինակ է մի շարք բժշկագիտական հոդվածների։ 1936 թ. հրատարակել է նյարդաբանական տերմինների առաջին հայերեն բառարանը։

ԳԵՎՈՐԳ (VIII դ.) - Նախճավան գավառի եպիսկոպոս 768 թ.։

ԳԵՎՈՐԳ (XV111 դ.)– Գողթն գավառի իշխան 1770 թ.։

ԳԵՎՈՐԳ Ծերունի (XIV դ).)– րաբունապետ։ Գործել է Նախճավանի Աստապատ ավանում։ Եղել է Աստապատի դպրոցի րա բունապետ։

ԳԵՎՈՐԳ Քռնեցի (XIV դ.) - Գողթնի իշխան։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Քռնա ավանում։ Հովսեփ Քռնեցու եղբայրն է։

ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ Գրիգոր (1870-ական – 1930-ական թվականներ) – իրավաբան։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Մոսկվայի համալսարանը ավարտելուց հետո իրավաբանական գործունեությամբ բնակվել է Թիֆլիսում:

ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ Մամիկոն Հարությունխ (1877—1962) — դրամատուրգ, թատերական գործիչ, թարգմանիչ, բառարանագիր: Ծնվել է Գողթն գավառի Քաղաքիկ գյուղում։ Գործել է Մոսկվայում, Թիֆլիսում, Երևանում։ 1901—1916 թթ. որպես դատապաշտպան գործել է Մոսկվայում, Թիֆլիսում և Կովկասում։ 1921—28 թթ. որոշ ընդմիջումներով եղել է Գ. Սունդուկյանի անվան դրամատիկական թատրոնի, 1933-ին՝ Երևանի Ալ. Սպենդիարյանի անվան օպերայի և բալետի թատրոնի տնօրեն։ Գրել է «Փառանձեմ» և «Վարդազար» պատմական պիեսները։ Հայերենից ռուսերեն է թարգմանվել Փավստոս Բուզանդի «Հայոց Պատմությունը», Գ. Սունդուկյանի «Խաթաբա լա» և այլ (ստեղծագործությունները։ Ռուսերենից հայերեն կատարել է մի շարք թարգմանություններ։ 1943—60 թթ. մասնակցել է ռուս-հայերեն քառահատոր բառարանի ստեղծմանը։

ԳՈԻԼԱԲԵԿ (XVI–XVIIդդ. ) - վաճառական։ Ծնվել է Ջուղա քաղաքում, Փափազֆակի որդին է։ 1611 թ–ից բնակվել է Վենետիկում։

ԳՈՒԼԻԱՐ (XV դ.) – գրիչ։ Ծնվել ու գործել է Շահապունիք գյուղում։ Սրա գրչագրած ձեռագրերից մեկը պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 3 36) :

ԳՈՒԼԽԱՆԴԱ (XVII Դ) - Բարեգործ: Ծնվել և բնակվել է Գողթն գավառի Անապատ գյուղում, Ղուլի կինն է։ 1671 թ. մի Ավետարան գնելով նվիրել է Անապատի ս. Ստեփանոս Նախավկայի եկեղեցուն։

Դ

ԴԱՆԻԵԼ (XIV դ.) – Գողթն գավառի Ցղնա ավանի տանուտեր, Պետրոսի որդին է։ 1349 թ. ստացել է Ցղնայում գրչագրված մի Ավետարան։ Նույն թվականին էլ բազում տանջանքների է ենթարկվել Գողթն ասպատական թաթարների, կողմից։

ԴԱՆԻԵԼ (XVI–XVII դդ.) - վաճառական։ Ծնվել է Ջուղա քաղաքում, Դերվիշի որդին է։ 1599—1600 թ–ից բնակվել է Վենետիկում:

ԴԱՆԻԵԼ (XVIII դ.) – վարդապետ։ Ծնվել է Նախճավանի Աստապատ ավանում։ Գործել է հայրենի գավառում։ 1790 թ. եղել է Աստապատի ս. Ստեփանոս վանքի առաջնորդը:

ԴԱՆԻԵԼ (XVI–XVII դդ.) - վարդապետ։ Ծնվել է Գողթնի Մեսրոպավան գյուղում, գործել` Գողթնում։ Հիշատակվում է 1601 թ.։

ԴԱՆԻԵԼ Կուքեցի (XIII-XIV դդ.) - գրիչ։ Ծնվել և գործել է Շահապոնք գավառամասի Կուռքի գյուղում։ Գրչագրել է մի շարք ձեռագրեր։ Մարգարե վարդապետ Օծոփեցու խնդրանքով գրչագրել է Հ. Քռնեցու «Գիրք դժոխոցը», իսկ 1409 թ.՝ «Ստորագրութեանց Արիստոտելին» ձեռագիրը։

ԴԱՆԻԵԼ Վարպետ (XVII դ.) - ճարտարապետ-վարպետ, Սահակի և Խուպծնիկարի որդին։ 1683 թ. կառուցել է Երնջակ գավա ռի Փորադաշտ գյուղի ս. Ստեփանոս վանքի բարձր պարիսպները և այլ շինությունները։

ԴԱՍՏԱԿՅԱՆ Արամ Ավետիսի (1895–1938) — հեղափոխական, պետական աշխա¬տող։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ 1919 թ. եղել է Պարսկաստանի կոմկուսի անդամ։

ԴԱՎԻԹ (XVIII–XIX դդ.) - բարերար։ Ծնվել է Գողթնի Ռամիս գյուղում։ XIX դ. սկզբներին բնակվել է Բուլղարիայի Ռուսե քաղաքում և տեղի եկեղեցուն նվիրել է մի վարագույր ու մի գորգ։

ԴԱՎԻԹ (XVII դ.) — ճարտարապետ։ Երնջակ գավառի ս. Կարապետ վանքի եկեղեցու 1644—66 թթ. նորոգման ճարտարապետը, որի ինքնագիրը պահպանվել է նույն եկեղեցու բեմի ճակատին։ Նա Հովհաննես ճարատարապետի հետ նորոգել է նաև ս. Կարապետ վանքի գավիթն ու վանքապատկան շինությունները:

ԴԱՎԻԹ Դպիր (XVII դ.) - գրակազմ։ Ծնվել և գործել է Գողթն գավառի Ցղնա ավանում։ 1698 թ. նորոգել Է Մարութա գրչի Գրչագրած 1694 թ. Մաշտոցը (Երևանի ֊ Մատենադարան, N4175):

ԴԱՎԻԹ Շոռոթեցի (XVII դ.) — վաճառական, բարերար: Գործել է հայերենի գավառում, Պարսկաստանում, Թուրքիայում: Կյանքի վերջում բնակվել է Անկուրիա քաղաքում: Անկուրիայի հայկական եկեղեցին նվիրել է արծաթյա կանթեղ և այլ իրեր։

ԴԱՎԻԹ Ջուղայեցի (XIII դ.) - բարերար։ Ջուղայեցի Կիրակոսի որդին է: Կառուցել է տվել Կեչառիսի վանքի ժամատան ձախ ավանդատան վերինն հարկը։

ԴԱՎԹՅԱՆ Հկոբ Քրիստափորի (1888—1938) – խորհրդային դիվանագետ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում: Դիվանագիտական աշխատանքները սկսել g 1919 թ.։ 1921–22 թթ. եղել է ՌԽՖՍՀ արտաքին գործերի մինիստրության կոլեգիայի անդամ, մերձբալթյան երկրների բաժնի վարիչ։ 1922—24 թթ. ԽՍՀՄ ներկայացուցչության խորհրդական Չինաստանում: 1925—27 թթ. ԽՍՀՄ ներկայացուցչության խորհրդական և ապա ժամանակավոր հավատարմատար Ֆրանսիայում: 1927—38թթ. Խորհրդային լիազոր ներկայացուցիչ Պարսկաստանում։

ԴԱՎԹՅԱՆ Մարգար Դանիելի (1910–1964) - զրող։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ 1930 թ. Բաքվում միջնակարգը ավարտելուց հետո սովորել է Երևանի մանկավարժական ինստիտուտում, ապա Բաքվի համալսարանում։ Երկար տարիներ աշխատել է Բաքվի հայերեն «Կոմունիստ» թերթում և «Գրական Ադրբեջան» (հայերեն) հանդեսի խմբագրություններում որպես բաժնի վարիչ։ 1939— 64 թթ. եղել է Ադրբեջանի գրողների միության հայկական մասնաճյուղի նա|սագահ։ Գրական ստեղծագործությունները հրատարակել է 18 գրքերով «Երջանկություն», Ծիրանի ծաո», «Մեր քաղաքում», «Հավերժական կտակ» և այլն)։

ԴԵՊՈԻՀ Նորաշենիկցի (XVII դ.) - գրիչ։ Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառի Նորա շեն գյուղում, Ալեքսան գրչի եղբայրն է : Եղբոր մահից հետո 1669 թ. շարունակել է գրագրել Ալեքսանի կիսատ, թողած ձեռագիրը:

ԴԻԼԱՔ (XVII—XVIII դդ.) –բարերար: Ծնվել է Աստապատ ավանում, Հակոբի որդին է։ Իր Դանիել, Էվում, Ռադեոս և Հով սեփ եղբայրների հետ 1705 թ. օժանդակել է Շամբի ս. Ստեփանոս վանքի նորոգման աշխատանքներին։

ԴԺԽան (XVII–XVIII դդ.) -բարերար։ Ծնվել է Ագուլիսում, Վարդանի դուստրն է։ 1717 թ. ս. Շմավոնի մի Աջ է նվիրել Ագուլիսի ՝ս. Շմավոն եկեղեցուն։

ԴԻՈՆԵՍԻՈՍ Ճահկեցի (XVIII դ.)- թարգմանիչ։ Ծնվել է Ճահուկ գավառի Ճահուկ ավանում։ 1740 թ. Վենետիկում թարգմանել է Հիվեդ եպիսկոպոս Ավրունշաի պատմական գործերը։

ԴՈՄԻՆԻԿՈՍ Ճահկեցի (XVII–XVIII դդ.)— արդապետ, թարգմանիչ։ Գործել է հայրենի Ճահուկ և Երնջակ գավառներում։ կատարել է նաև թարգմանություններ։ 1737 թ. իտալերենից հայերեն է թարգմանել սրբագրել ու խմբագրել «Պատմություն ընդհանուր աշխարհաց» աշխատությունը։

ԴՈՄԻՆԻԿՈՍ Սալիթաղեցի (XIV դ.) - կրոնական գործիչ, գրիչ, թարգմանիչ։ Ծնվել է Երնջակի Քռնա ավանի մոտ գտնվող Սալիթաղ գյուղում, Առաքելի ու Փոքրմերի որդիքն է։ Հիմնականում գործել է Քռնայի վանքում։ Գրչագրած մատյաններից հայտնի են «Բօնա Վենդուի վասն վարուց սրբոյն Ֆրանցիսկոսի» (1339), Ալպերտի (1341) և այլ ձեռագրերը։ 1344 թ. Մարգարե Օծոփեցու հետ ւ|երստին լատիներենից հայերեն են թարգմանել Ալպերտի աշխատությունը, 1345 թ.՝ «Գիրք տնօրինութեան Քրիստոսի» և այլ գրքեր։ Թարգմանություններից բացի գրել է նաև ինքնուրույն աշխատություններ։

ԴՈՄԻՆԻԿՈՍ Շահապոնցի (XV դ.) - րիչ, գրակազմ։ Ծնվել և գործել է Շահա պոնքում։ 1440 թ. նրա գրչագրած Ավետարաններից մեկը պահպանվում է Երուսաղեմի Մատենադարանում (N 1822): Հայտնի է նաև նրա Հովսեփ Ապարենեցու հրամանով կազմած-նորոգած 1433 թ. և 1442 թ. ձեռագրերը (Փարիզի Ազգային գրադարան, Մակլերի N 107)։

ԴՊԻՐ Նազար (XVII դ.) - դպիր: Ծնվել և գործել է Ագուլիսում։ Մահացել է 1651 թ. և թաղվել Ագուլիսի Բեկի գերեզմանատանը։

Ե

ԵԱՂՈԻԲ Ագուլեցի (XVI դ.) - քարագործ վարպետ։ Այս վարպետի աշխատանքներից հայտնի են 1556 թ. Ադրբեջանի Դաշքյասանի շրջանի Մեծ Բանանց գյուղի հին եկեղեցում կանգնեցված երկու խւսչքարերը։

ԵԴԳԱՐ Ջուղայեցի (մահ. է 1637 թ.) - վաճառական։ Ծնվել է Ջուղա քաղաքում, Հովհան բեկի որդին է։ Գործել է Ջուղայում, Իտալիայում։ Մահացել է Վենետիկում։ Կատարել է բարեգործություններ:

ԵԴԻԳԱՐՅԱՆ Արշակ (1869—1940)– հրապարակախոս։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում, գործել՝ իֆլիսում։ Պարբերական մամուլում հրատարակել է, բազմաթիվ հոդվածներ։ Թարգմանել է Չ. Դիկենսի «Վերադարձրած հանցավորը» երկը (Թիֆ. 1896):

ԵԶԻԿԻԵԼ (XVII–XVIIIդդ.) - գրիչ: Գործել է Գողթնի Փառակա գյուղում։ Նրա գրչագրած ձեռագրերից մեկը՝ «Խորհրդատետր պատարագին», հասել է մեր օրերը և գրչագրված է 1717 թ.։

ԵԼԹԻԿ (XIV դ.)— րնջակ գավառի Քռնա ավանի գեղջավագի՝ պարոն Գորգի կինը, որը ամուսնու հետ 1330 թ. Քռնայում 70 օրում կառուցել է տվել նշանավոր ս. Աստվածածին վանքը։

ԵՂԻԱ (XVII-XVIII դդ.)- գրիչ։ Ծնվել է Գողթնի Մեսրոպական գյուղում։ 1711 թ. Թոխաթ քաղաքի ս. Պարսամ եկեղեցում գրչագրել է մի ձեռագիր։ Մեկ այլ Խորհրդաւտետր էլ գրչագրել է Գողթնի Տանակերտ գյուղում 1719 թ., մեկ ուրիշը 1726 թ. Նախիջևան քաղաքում։

ԵՂԻԱ Երեց (XVII–XVIII դդ.) – գրիչ։ Գործել է Գողթն գավառի Տանակերտ գյուղում։ Այստեղ գրչագրած նրա ձեռագրերից մեկը՝ «Խորհրդատետր պատարագին», գրվել է 1710 թ.։

ԵՂԻԱ Օծոփեցի (XIV—XV դդ.) — հոգևոր գործիչ, Գրիգոր Տաթևացու աշակերտը։ Ծնվել է Շահապոնք գավառամասի Օծոփ գյուղում։ Գործել է Շահապոնքում։

ԵՂԻՍԱԲԵԹ (XVII դ.) – Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղաքաղաքի ս. Աստվածածին վանք Կուսանոցի մայրապետ 1650-ական թվականներին։

ԵՂՆԱԶԱՐ Նորսեցի (XVII-XVIII դդ.) — վաճառական, բարերար։ Ծնվել է Շահապոնք գավառամասի Նորս գյուղում: XVIII դ. սկզբներին բնակվել է Վենետիկ քաղաքում և ս. Խաչ եկեղեցուն կատարել նվիրատվություններ:

ԵՆՈՔՅԱՆ Սենեքերիմ Մկրտչի (1893-1971) – զինվորական գործիչ։ Ծնվել է Շարուր գավառի Վարմազիար գյուղում: 1920թ. գտնվել է զինծառայության մեջ: Եղել է Հայաստանի առաջին զինկոմիսարը: 1928թ. ավարտելով զինվորական ակադեմիան, երկար տարիներ աշխատել է ԽՍՀՄ պաշտ պանության մինիստրությունում։

ԵՍԱՅԻ (XVIII դ.) - Գողթնի եպիսկոպոս 768—773 թթ., հետագայում՝ 775 թ., կաթողիկոս։ IX դ. մինչև. XIII դ. 2-րդ կեսերը Գողթնի եպիսկոպոսությունը միացվել է Տաթևին։ 1280-ական թվականներից այն նորից հանդես է եկել որպես առան ձին եպիսկոպոսություն:

ԵՍԱՅԻ (XVIII դ.) – գրիչ։ Գործել է, Երնջակի Ապրակունիսի ս. Կարապետ վանքում։ 1698 — 99 թթ. նրա գրչագրած մի ժողովածուն պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 3478)։

ԵՍԱՅԻ (XVIII դ.)- գուլիս քաղաքի մելիք, պարսից Ազատ խանի կողմից 1752 թ. հոկտեմբերի 12-ին Ագուլիսի գրավելու դիմադրության կազմակերպիչ։ Զոհվել է 1752 թ.՝ Ագուլիսի համար մղած մարտերի ժամանակ, որը Ազատ Խանին մերժել էր նրա զորքին դրամ և պարենամթերք տրամադրելու համար։

ԵՎԱՏ (XVI դ.) - բարերար։ Ծնվել և գործել է Գողթն գավառում։ 1593 թ. ստացել է Ցղնայում Ստեփանոս գրչի գրչագրած Ավետարաններից մեկը։

ԵՐԱՄԻԱ (V դ.) — Նախճավան գավառի եպիսկոպոս 450 թ.։

ԵՐՆՋԿՅԱՆ ՕՀԱՆ (մահացել է 1892 թ.)— հոգևոր գործիչ։ Ծնվել և Երնջակ գավառի Փորադաշտ գյուղում։ Գործել է Երնջակ գավառում և հայրենի գյուղում։

ԵՐՆՋԱԿՅԱՆ Մովսես (XIX դ.) – Երնջակ գավառի Փորադաշտ գյուղի տանուտեր։

ԵՓՐԵՄ (XVII դ.) – գրիչ։ Ծնվել և գոր ծել է Ագուլիս քաղաքում։ Սրա գրչագրած Ձեռագրերից հայտնի է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում 1651 թ. գրչագրած մի Հայսմավուրքը:

ԵՓՐԵՄ (XVI դ.) – մանրանկարիչ։ Ծնվել և գործել է Ագուլիս քաղաքում։ Նրա ձեռագրերից Հայտնի է 1551թ. Ավետարանը, որը ձաղկել է Մարիամ կուսակրոնի հիշատակին։

ԵՓՐԵՄ (XVII-XVIII դդ.) - գրիչ, մանրանկարիչ։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղաքաղաքում, Հովհաննես քահանայի և Զանազանի որդին է: Նրա Գրչագրած և մանրանկարած ձեռագրերից մեկը՝ 1708 թ. Ավետարանը, պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 2590) : Հայտնի է նաև Ագուլիսում 1690 թ. գրչագրած նրա Հայսմավուրքը ևս:

ԵՓՐԵՄ (XVII–XVIII դդ.) - գրիչ։ Ծնվել և գործել է Ագուլիս քաղաքում։ Մեզ է հասել 1690 թ. և 1733թ. գրչագրած նրա մի Հայսմավուրքը և մի Ավետարանը։

Զ

ԶԱՐԳԱՐՅԱՆ տոհմ (XIX–XX դ.) -Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսի աչքի ընկնող տոհմերից։ Թիֆլիսում, Մոսկվայում և այլ վայրերում ունեցել են գործարաններ ու առևտրական ուներ, կատարել են բարեգործություններ։ Տոհմի մտավորականներից առավելապես հայտնի են մանկավարժներ Մկրտիչ ու Մեխակ Զարգարյանները, թատերագիր, բժիշկ Արիստակես (Ռուստեմ) Զարգարյանը, ատամնաբույժ Եվգենիա Զարգարյանը, որոնք Ագուլիսից բացի հիմնականում գործել են Թիֆլիսում ու Երևանում, Մոսկվայում, ուր և բնակվում են նրանց շառավիղները։ Թիֆլիսում բացած Ավետիս և Հարություն Զարգարյանների կաշվի գործարանը ժամա¬նակին մեծ համբավ է ունեցել։

ԶԱՐԳԱՐՅԱՆ Արիստակես Հայրապետի (Ռուստեմ, 1864—1935) - հասարակական գործիչ, բժիշկ, գրող։ Ծնվել է Գողթնի Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում։ Լազարյան ճեմարանում սովորելուց հետո ավարտել է Մոսկվայի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետը։ Գործել է Մոսկվայում, Թիֆլիսում, Թավրիզում։ Մինչև 1905 թ. եղել է Պետերբուրգի պալատական բժիշկ, որին հրավիրել է Միխայիլ Նիկոլաևիչ ցարը։ Թավրիզում եղել է խորհրդային հյուպատոսարանի գրականագիտական ընկերության փոխնախագահ, Հայաստանի կարմիր խաչիԹավրիզի բաժնի նախագահ, ՀՈԿ–ի նախա գահության անդամ։ Թիֆլիսում եղել է հայոց հրատարակչական ընկերության նախագահ, սերտ կապերի մեջ է եղել Հ. Թումանյանի հետ։ Խմբագրել է 1919 թ. Թիֆլիսում լույս տեսնող (զոկական բարբառով) «Զոկի ճրոյգ» թերթը։ Գրել է 16 գրական երկեր, որոնցից 4-ը գրական լեզվով, իսկ 12-ը՝ զոկական բարբառով։ Հիմնականում Ագուլիս քաղաքի կենցաղը արտահայտող և զոկական բարբառով գրված նրա «Ադաթ չի՚, «Փրշտա կատու», «Աստված թակի զոկի խասիաթը» և այլ ոդևիլները ժամանակին բեմադրվել են Թիֆլիսի, Զաքաթալայի, Բաքվի թատրոններում և մեծ ճանաչում են բերել հեղինակին։ 1992 թ. Թավրիզում Հր. Աճառյանին օգնել է Ագուլիսի բարբառին նվիրված նրա աշխատանքի շտկմանն ու համալրմանը։ Զբաղվել է նաև նկարչությամբ և հիմնականում իր կտավներում պատկերել է Ագուլիսի ու Գողթնի բնապատկերները։

ԶԱՐԳԱՐՅԱՆ եվգենիա (1870–ական - 1930-ական թվականներ)- բժիշկ։ Ծնվել է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում։ Մոսկվայի համալսարանի ատամնաբուժական բաժինը ավարտելուց հետո գործել է Թիֆլիսում։

ԶԱՐԳԱՐՅԱն Մեխակ (1870-ական – 1930-ական թվականներ) — մանկավարժ։ Ծնվել է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում։ Մոսկվայի համալսարանի բնագիտական բաժինը ավարտելուց հետո որպես ուսուցիչ գործել է Թիֆլիսում, Երևանում։

ԶԱՐԳԱՐՅԱՆ Մկրտիչ (XIX դ.) - բարեգործ։ Ծնվել և գործել է Ագուլիս քաղաքում։ 1857 թ. Դաշտ Ագուլիսում բացել է մասնավոր դպրոց։ Այն գործել է շուրջ 10 տարի և ամեն տարի ունեցել 30—40 ձրիավարժ աշակերտներ։ Ուսուցիչն է եղել դաշտեցի Պողոս Ադամալյանցը։

ԶԱՐԴԵՂ (XII–XIII դդ.)- բարերար։ Ծնվել և գործել է Շահապոնք գավառամասի Կուքի գյուղում։ 1215 թ. մի խաչքար է կանգնեցրել Կուլքիի վանքի մոտ գտնվող ջրաղացի ձորում։

ԶԱՔԱՐԻ վարդապետ (մահացել է 1660 թ.) – կրոնական գործիչ։ Ծնվել և գործել է Նախճավանի Աստապատ ավանում։ Թաղ¬վել է ավանի Կարմիր կամ ս. Ստեփանոս վանք ում։

ԶԱՔԱՐԻԱ (XIII– XIV դդ.) - Նախճավան գավառի եպիսկոպոս 1321 թ.։

ԶԱՔԱՐԻԱ. (XIV դ.) – Գողթն գավառի եպիսկոպոս 1375թ.։

ԶԱՔԱՐԻԱ (XIV դ.) - գրիչ։ Գործել է, երնջակ գավառի Քռնայի վանքում։ Գրչագրել է մի շարք ձեռագրեր։ 1308 թ. նրա գրչագրած ձեռագրերից մեկը՝ «Գիրք Եւթն առաքինութեանց Պետրոսի Արագոնացւոյ» մատյանը, պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 59441) :

ԶԱՔԱՐԻԱ (XVIII դ.) – վաճառական։ Ծնվել է, Ագուլիս քաղաքում։ Հեռավոր ճանապարհորդությունից քարավանով Ագուլիս վերադառնալու 1790 թ. հունվարի 10-ին, Արաքսի ափին ենթարկվում է շուրջ 1000 հոգուց կազմված այլադավանների հարձակմանը և սպանվում։ Թաղված է Ագուլիսի մեծ գերեզմանատանը։

ԶԱՔԱՐԻԱ աբեղա (XVII դ.) - կրոնական գործիչ։ Գործել է Շահապոնք գավառի Կուքի գյուղի ս. Նշան կամ Հազարաբյուրաց վանքում։ 1658 թ. նորոգել է տվել վանքի շինությունները, որի մասին պահպանվել է վիմագրություն։

ԶԱՔԱՐԻԱ Ագուլեցի (1630-1691) – վաճաոական, ճանապարհորդ, բարեգործ։ Ագուլեցի Քրդունց Աղամիրի և Սավգուլի որդին է։ Հայրեն Ագուլիս քաղաքից դուրս գալով նա 1647—81 թթ. ճանապարհորդելով եղել է Պարսկաստանում, Թուրքիայում, Իտալիայում, Իսպանիայում, Գերմանիայում Հոլանդիայում։ Իր ճանապարհորդական նոթերը ամփոփել է մի աշխատության մեջ, որը հայտնի է, «Զաքարիա Ագուլեցու գրությունը` վերնագրով և լույս է տեսել Երևանում 1938թ.։ Այդ աշխատության մեջ մեծ տեղ է հատկացված XVII դ. 2-րդ կեսի Հայաստանի, հարևան և եվրոպական երկրների բնության ու բնակչության, հուշարձանների ու ճանապարհների, քաղաքա¬կան և սոցիալտնտեսական այլևայլ հարցերին։ Մեծ աշխատանքներ է կատարել Ագուլիսի մշակութային կյանքի կազմակերպման և հուշարձանների նորոգման գործում։

ԶԱՔԱՐԻԱ Խոշկաշենցի (XVI դ.) - գրիչ։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Խոշակունիք, Խոշկաշեն գյուղում։ Ճամփորդել է Իտալիա։ 1570թ. Ֆլորենցիա քաղաքում գրչագրել է մի «Ժամագիրք կարգին Դոմինիկեանց» ձեռագիրը։

ԶԱՔԱՐԻԱ Շոռոթեցի (XVII դ.) – կրոնական գործիչ։ Ծնվել է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում: Եղել է Երնջակ գավառի Ապրակունիսի ս. Կարապետ վանքի վանահայրը։ 1630 թ. եղել է Հռոմում, 1652 թ. Վենետիկում։

ԶԱՔԱՐԻԱ Շոռոթեցի (XVIII դ.) – արքեպիսկոպոս։ Գործել է հայրենի Շոռոթում, Աբրակունիսում և այլ բնակավայրերում։ 1779 թ. եղել է Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքի վանահայր։

ԶԱՔԱՐՅԱՆ Ալմաստ Գրիգորի (1924)– գրականագետ։ Ծնվել է Գողթն գավառի Փառակա գյուղում։ Հեղինակ է բազմաթիվ բանասիրական ու գրականագիտական ուսումնասիրությունների։ Առանձին լույս է ընծայել 10-ից ավելի գրքեր: Կազմել և ծանոթագրել է ե. Չարենցի ակադեմիական հրատարակության 6 հատորները, հեղինա¬կակից է «Սովետահայ գրականության տա¬րեգրություն» և այլ աշխատությունների։

ԶԵԼԻՆՍԿԻ (Մկրտչյան) Ստեփան Պավելի (Ամիրզադի, 1847—1904) - ազգագրագետ, տնտեսագետ, պատմաբան։ Ծնվել է Նախճավան գավառի Յարմջա գյուղում։ Գործել է Թիֆլիսում և Երևանում։ Հայերենից բացի տիրապետել է ռուսերենին, արևելյան և եվրոպական մի քանի լեզուների։ 1870—83 թթ. Թիֆլիսում և Երևանում զբաղվել ուսուցչությամբ։ 1882 թ. ռուս գրող և պատմաբան Դ. Լ. Մորդովցևի հետ մասնակցել է Արարատի զագաթը կատարած վերելքին։ Թիֆլիսում մասնակցել է Հայոց բարեգործական ընկերության, կայսերական ազգագրական ընկերության աշխատանքներին։ Մամուլում հրատարակել է Նախիջևանի գավառի հայերն կենցաղի, ժողովրդական բժշկության, Անդրկովկասի այգեգործության, ուսումնական գործի և ազգագրության մասին մի շարք հոդվածներ: Գրել է բազմաթիվ հոդվածներ և ուսումնասիրություններ, որոնց մեծ մասը մինչև այժմ անտիպ են։

ԶՈՐՅԱն տոհմ (XIX–XX դդ.)-Ցղնայի նշանավոր տոհմերից։ Այն հիմնականում հայտնի է ՀՀԴ հիմնադիրներից Ստեփան (Ռոստոմ) Զորյանի գործունեությամբ։Ռոստոմից բացի Զորյան տոհմից ազգային, հեղափոխական գործիչներ ու ազատամարտիկներ են եղել նաև նրա եղբայրները՝ Զորի և Արիստակես Զորյանները։

ԶՈՐՅԱՆ Արիստակես (1871—1897) – ազգային-ազատազրական պայքարի մար տիկ։ Հեղափոխական անունը՝ Կարո։ Ծնվել է Գողթնի Ցղնա ավանում, հայ հեղափոխական դաշնակցության հիմնադիրներից Ստեփան Զորյանի կրտսեր եղբայրն է։ Գործել է Թիֆլիսում, Պարսկաստանում։ Թիֆլիսում սովորելով զինագործի արհեստը դաշնակցության մարտիկներին մատակարարել է զենք ու զինամթերք: Մասնակցել է մի շարք բնակավայրերի պաշտպանությանը։ 1897 թ. հուլիսին զոհվել է Խանասորի ճակատամարտում։ Սրա մասին ժամանակին տարածված է եղել ազգային հայրենսաիրական «Կարոյի հիշատակին» երգը.

«Ագուլիսի քաջ պատանի,

Մահվան լուրդ ով կտանի,

Քեզ պեսներին բյուր երանի,

Դուք եք հույսը Հայաստանի։

Խունկ ու մոմով գամ Խանասոր,

Արցունք թափեմ ես ամեն օր,

Քեզ տեսնելով մնացի մոլոր,

Նստած կուլամ միշտ սգավոր։

Արտասուքս հեղեղ դարձավ,

Պայծառ, օրս խավարեցավ,

Դաշտ ու ձորեր արյուն դարձավ,

Խանի պես քաջը զոհվեցավ։

Արեք հարյուր հայ քաջերով՝

Բոլոր զինված մոսիներով,

Շերիֆ բեկին մեծ ջարդ տալով՝

Կարոն ընկավ վրեժ կազմելով»։

ԶՈՐՅԱՆ Զորի (1870–ական-1934) - հասարակական-քաղաքական գործիչ։ Ծնվել է; Գողթնի Ցղնա ավանում, ՀՀԴ հիմնադիրներից Ստեփան Զորյանի եղբայրն է։ 1900–ական թվականներից ակտիվորեն մասնակցել է ՀՀԴ գործունեությանը։ 1918—1920 թթ. եղել է Ախալցխայի քաղաքագլուխ և մեծ ծառայություն ունի Ախալցխայի ինքնապաշպանության կազմակերպման գործում։

ԶՈՐՅԱՆ Ստեփան (Ռոստոմ, 1867–1919) — հասարակական-քաղաքական գործիչ, հայ Դաշնակցություն կուսակցության հիմնադիրներից։ Ծնվել է Գողթնի Ցղնա ավանում։ Հեղինակն է ՀՀԴ կուսակցության ծրագրի տեսական մասի։ 1881 թ. տեղափոխվել է Թիֆլիս։ 1882—86 թթ. ավարտել է Թիֆլիսի ռուսական ռեալական դպրոցը։ Այնուհետև ընդունվել է Վարշավայի Նովո Ալեքսանդրյան զյուղատնտեսական բարձրագույն դպրոցը, որտեղ ուսանողական ցույցերին մասնակցելու համար ձերբակալվել է և ոստիկանական հսկողության ներքո աքսորվել է Ցղնա։ Հայրենի ավանում Աբրահամյան ազգանունով անցագիր ձեռք բերելով մեկնել է Թիֆլիս և Քրիստափոր Միքայելյանի հետ ձեռնամուխ եղել գաղտնի տպարան բացելու գործին, որը նյութական միջոցների պակասի պատճառով ձախողվում է: Աբրահամյան կեղծանունով ավարտական քննություններ է հանձնել Բաքվում և Մոսկվայում ընդունվել գյուղատնտեսկան բարձրագույն դպրոց, ուր ուսանում էին Ս. Զավարյանն ու Ա. Սահակյանը։ Այստեղ ակտիվորեն մասնակցելով հայ և ռուս ուսանողության հավաքներին ու ցույցերին նորից ձերբակալվել է և աքսորվել հայրենի ավան՝ Ցղնա։ Այստեղից նորից մեկնելով Թիֆլիս իր հայրենա¬կից Ք. Միքայելյանը և Ս. Զավարյանի հետ ամբողջովին նվիրվում է ՀՀ Դաշնակցության գործունեության։ Գործել է Թիֆլիսում, Մոսկվայում, Պետերբուրգում, Պարսկաստանում, Բուլղարիայում։ 1892—95 թթ. խմբազրվել է դաշնակցության խոս նակ «Դրոշակ» թերթը։ Բալկաններում գտնվելու ժամանակ 1898 թ. իր կնոջ՝ Լիզա Մելիք-Շահնազարյանի, հետ բացել է մասնավոր դպրոց։ 1890—91 թթ. դասավանդել է Թավրիզի Արամյան ազգային դպրոցում։ Ք. Միքայելյանի և Ս. Զավարյանի մահից հետո մինչև իր կյանքի վերջը անձնվիրաբար նվիրվել է հայ ազգային-ազատագրական շարժմանը, կրել է ժամանակաշրջանի վարչակարգի դաժանությունները, ղեկավարել դժվարին ժամանակների ազգային պայքարը։

ԶՐՈԻԱՆԴԱՏ (IV դ.)- Գողթն գավառի 6–րդ եպիսկոպոսը Սահակից հետո։

ՋՈԻԼ-ԿԱՐՆԱՅՆ (Ալեքսանդր, XVI դ.) — բանաստեղծ, պետական գործիչ։ Ծնվել է 1550 թ. Հնդկաստանի Քաշմիր քաղաքում բնակություն հաստատած վաճառական Հա կոբ Ջուղայեցու և Աբդուլ Հայի դուստր Հուլիանայի ընտանիքում։ Պատմական փաստերի համաձայն Ջուղա քաղաքից այդտեղ տեղափոխված Հակոբի իննամսյա որդուն Հնդկաստանի Աքբար թագավորը (1566– 1605 թթ.) զավակ չունենալու պատճառով որդեգրում է։ Աքբար թագավորը, որը ուներ Մարիամ Բեգում անունով հայ կին (9-րդը, թագուհի), ընդունելով Հակոբ Ջուղայեցու առաջադրած պայմանը, պարտավորվում է պահպանել Ալեքսանդրի ազգությունը և քրիստոնյա դավանանքը։ Արքունիքում Ալեքսանդրը ստանում է լավ դաստիարակություն, կրթություն և Ջուլ-Կարնայն մականունը, որը նշանակում է երկեղջյուր։ Հետագայում Աքբար թազավորը ունենում է սեփական որդի, որն էլ նրա մահից հետո տիրում է Հնդկաստանի գահին։ Ալեքսանդր–Ջուլ–Կարնայնը հասունեության տարիներին կառավարել է Զամբահարի երկրամասը, Բենգալի նահանգը և զանազան պատասխանատու պաշտոններ վարել Հնդկաստանի այլ վայրերում։ Կյանքի վերջին տարիներին քաղաքական կյանքից հեռանալով բնակվել է Բենգալ նահանգի Հուգլի քաղաքում։ Այդտեղ նա գրել է բանաստեղծություններ ու պոեմներ, եր գեր, որոնց թեման հիմնականում փիլիսոփայական մոտիվներ ունեն։ Հնդկերեն գրված այդ ստեղծագործությունները լայն ճանաչում են գտել Հնդկաստանում և իրենց բարձարվեստ արժեքով տեղ գտել հնդ կերենի նշանավոր «Ռազմալ» կոչվող տաղարանում։

Է

ԷԴԻԼՇԱՅ Ագուլեցի (XV դ.) – Ագուլիս քաղաքի մեծահարուստներից, բարեգործ, Ազուլիսի տանուտեր 1436 թ.։ Հայտնի է եղել է իր բարեպաշտությամբ, «տածող և խնամածու Ագուլեաց, հայր սրբերու և այրեա»։

ԷԼԻԿՈՒՄ (XIV դ.)– Շահապոնք գավառամասի Նորս զյուղի իշխան։ 1391 թ. մի խաչքար է կանգնեցրել Նորսում։

ԷԽԱՆեՆՑ Աբրահամ (XVII դ.) - Ագուլիս քաղեքի մելիք 1680 թ.։

ԷՎԱԶ (XVII դ.) – վաճառական, բարերար։ Ծնվել ու գործել է Ագուլիս քաղաքում։ 1655 թ. Ագուլիսում մի Ավետարան զրչագրել տալով ստացել է ու նվիրել Ագուլիս ս. Աստվածածին եկեղեցուն։

ԷՎԱԼ (XVII դ.) – բարերար։ Ծնվել է Ագուլիս ք աղաքում, Ղոլգուլի և Չալաքի որդին է։ 1671 թ. Մովսես վարդապետին գրչագրել տալով մի Ավետարան այն ստացել է ու նվիրել Ագուլիսի ս. Աստվածածին եկեղեցուն։

ԷՏԻԼ (XV դ.)- բարերար։ Ծնվել ու գործել է Ագուլիս քաղաքում։ Նուրիջանի որդին է։ Սրա ծախսերով Ագուլիսում 1481 թ. Գրիգոր աբեղա գրիչը մի Հայսմավուրք է գրչազրել։

Ը

ԸՌՈԻԶԲԵԿ (XV դ.) - բարերար, Շահապոնք գավառամասի Կուքի գյուղի մեծահարուստներից, պղնձագործ։ 1478 թ. իր կնոջ Ասուդանի, դուստր Սուլթան Մելիքի հետ ստացել է Մանուել գրչի Կուքիի վանքում գրչագրած մի Գանձարանը։

Թ

ԹԱԴԵՈՍ (VII դ.) - Նախճավան գավառի եպիսկոպոս 688 թ.։

ԹԱԴԵՈՍ (XVII դ.) - գրիչ, մանրանկարիչ: Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Նշանավոր Հովնաթանյան տոհմի 1-ին սերնդի ներկայացուցիչ, Նաղաշ Հովնաթանի հոր՝ Հոհանի եղբայրը։ Մեզ է հասել 1654 թ. և 1667–68 թթ. գրչագրած ու մանրանկարած նրա «Ժամագիրք» և «Աստվածաշունչ» մատյանները (Երևանի Մատենադարան, N 3545)։

ԹԱԴԵՈՍ (XVII դ.)– գրիչ։ Գործել է Երնջակ գավառի Գաղ գյուղում, Գրիգորի և Զորիկի որդին։ 1666 թ. այստեղ գրչագրել է մի Մաշտոց։

ԹԱԴԵՈՍ Շահապունեցի (XV դ.) - վարդապետ։ Ծնվել և գործել է Շահապոնք գյուղում։ 1450 թ. Կաֆա քաղաքում գնել է մի ձեռագիր և այն նորոգել տալով լրացրել է։

ԹԱԴԵՈՍ Շահապունեցի (XVIII դ.) - հոգևորական, գրիչ: Ծնվել է Շահապոնք ավառամասի Շահապունիք ավանում։ 1647 թ. մեկնել է Հռոմ և Ճահուկի եկեղեցիների նորոգումների համար դրամահա¬վաքություն կատարել` հավաքելով 3200 դուկատ։ Հռոմում 1647—48 թթ. գրչագրել է (6 ամսում) մի Քարոզգիրք։

ԹԱԴԵՎՈՍ (XV դ.) - հոգևորական, բարերար՝։ Ծնվել ու գործել է Գողթնի Բիստ գյուղում։ 1439 թ. Բիստում Խաչատուր գրչին իր ծախսերով գրչագրել է տվել մի Ավետարան։

ԹԱԴԵՎՈՍ (մահ. Է 1718 թ.) - Շահապոնք գավառամասի Օծոփ գյուղի ս. Աստվածածին վանքի վարդապետ, որը մահացել է 1718 թ. և թաղվել վանքի գերեզմանատանը։

ԹԱԴԵՎՈՍՅԱՆՆԵՐԻ տոհմ (XIX-XX դդ.) - Ագուլիսի աչքի ընկնող տոհմերից: Տոհմի մտավորականներից XIX դ. կեսերից հայտնի են հեղափոխական Լևոն Թադեվոսյանը, բանաստեղծ Քրիստափոր Թադևսոյանը, մանկավարժ ու ազգային գործիչ, խմբագիր Հովսեփ Թադևոսյանը, Ստեփան Թադևոսյանը (Սամսոն խան) և այլք: Ագուլիսում և այլ վայրերում ունեցել են շե րամապահական և այլ գործարաններ։Ագուլիսի շերամապահական գործարանը ղեկավարել է Սաթենիկ Թադևոսյանը։

ԹԱԴԵՎՈՍՅԱՆ Լևոն (1855-1936) – հայ հեղափոխական դաշնակցության մարտիկ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում, հայ հեղափոխական դաշնակցության հիմնադիրներից Քրիստափոր Միքայելյանի քրոջ որդին է (մականունով Պապաշա): Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցը ավարտելուց հետո 1884—88 թթ. դասավանդել է Ագուլիսի դպրոցում։ Այստեղ երիտասարդության հետ կազմակերպել է մի շարք գրական-գեղարվեստական ներկայացումներ, երեկոներ։ Այնուհետև Թիֆլիսում, Բաքվում, Գանձակում և այլուր վարել է մի շարք պաշտոններ։ Թղթակցել է «Դրոշակ» թերթին, Բաքվում ընտրվել է Ոսկանապատի Կենտրոնական Կոմիտեի մնայուն անդամ և մեծ դեր է կատարել, որտեղ էլ ստացել է հեղափոխական մականուն՝ Պապաշա, Չոփուռյան։ եղել է դաշնակցության 4-րդ համագումարի պատգամավոր 1909—1912 թթ. եղել է ազատազրկման մեջ։ 1919 թ. Երևանում ընտրվել է Հայաստանի հանրապետության խորհրդարանի պատգամավոր, Գերագույն դատարանի ատյանի անդամ։ Փետրվարյան հեղաշրջումից հետո տարագրվել է Պարսկաստան, ապա ժնև ու Փարիզ, ուր վարել է դաշնակցության Կենտրոնական դի¬վանի վարիչի պաշտոնը։Մահացել է Փա¬րիզում։

ԹԱԴԵՎՈՍՅԱն Հովսեփ (1873-1938) – մանկավարժ, խմբագիր, հասարակական–ազգային գործիչ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ 1887—95 թթ. սովորել ու ավարտել է Լազարյան Ճեմարանը։ 1900 թ. Մոսկվայի համալսարանի պատմալեզվագրական բաժինը ավարտելուց հետո այնուհետև 2,5 տարի ուսանել է Բեռլինի ու Մյունխենի համալսարաններում։ Երկու տարի դասավանդել է Թիֆլիսի հայոց Հովնանյան դպրոցում, ապա որպես տեսուչ գործել է Ախալցխայի ու Բաթումի հայկական դպրոց, ներում։ 1909—18 թթ. դասավանդել է Լազարյան ճեմարանում։ Հայաստանի հանրապետության ժամանակ եղել է Երևանի գավառական ինքնավարության վարչության նախագահ։ 1921—29 թթ. եղել է Թավրիզի հայոց դպրոցի հիմնադիրներից ու ուսուցիչներից։ 1929—31 թթ. եղել է Թեհրանի հայոց դպրոցի ուսուցիչ։ 1931 թ. Թեհրանում հիմնադրել է «Ալիք» թերթը և 5 տարի անընդմեջ խմբագրել։ Այնուհետև խմբագրել է «Նավասարդ», «Լույս». «Արփի», գրական–գիտական ամսագրերը։ Աշխատակցել է մի քանի այլ հանդեսների։ Հրատարակել է մի շարք գրական-բանասիրական, պատմաբանասիրական աշխատանքներ։ հատկապես հետաքրքրական է նրա Լազարյանների տոհմից նվիրված մեծածավալ ուսումնասիրությանը, որը հրատարակել է «հանդես ամսօրեայ» հանդեսը։

ԹԱԴԵՎՈՍՅԱՆ Հովսեփ (1840 — 1901)– մանկավարժ, բանաստեղծ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Քրիսաափոր Միքայելյանի քրոջ որդին է։Գործել է Մոսկվայում, Թիֆլիսում, Բաքվսւմ, Ալեքսանդրապոլում։ Հեղինակ է մի շարք բանաստեղծությունների, որոնց մի մասը տպագրվել է Բաքվում։

ԹԱԴԵՎՈՍՅԱՆ Վռամշապուհ Սամսոնի (1900–1979) – իրավաբան։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Իրավաբանական պաշտոններ է վարել ՌԽՖՍՀ դատաքննչական մարմիններում, ՌԽՖՍՀ գիտության վաստակավոր գործիչ է (1974)։ 1948—49 թթ. եղել է ՀԽՍՀ դատախազ։ 1946 թ. եղել է 2-րդ համաշխարհային պւստերազմի հանցագործների Տոկիոյի դատավարությունումԽՍՀՄ պետական մեղադրող։ Գիտական աշխատանքներ է վարել Մոսկվայի իրավաբանական՝ գիտահետազոտական հիմնարկներում։ Հրատարակել է իրավաբանական մի քանի գիտական աշխատություններ։

ԹԱԴԵՎՈՍՅԱՆ Քրիստափոր (մահացել է 1901—1902 թթ.) — մանկավարժ, բանաստեղծ: Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Գործել է Թիֆլիսում, Ալեքսանդրապոլում։ Եղել է Ալեքսանդրապոլի հայոց ծխական դպրոցի տեսուչ։ Մամուլում հրատարակել է մի շարք բանաստեղծւսթյուններ։ Ետմահու Բաք վում հրատարակվել է նրա բանաստեղծություններ գրքույկը։

ԹԱԹԱՐԽԱԹՈԻՆ (XV դ.) - բարերար։ Ծնվել է Ագուլիսում, Տիրիջանի կինն է։ 1484 թ. Վան քաղաքում իր Ահիջան որդու հետ Ազարիա գրչին մի Ավետարան է գրչագրել տվել ու ստացել։

ԹԱԹՈՍՅԱՆ (Թարոսով) Գալուստ (XIX դդ.) — արծաթագործ վարպետ։ Ծնվել և գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. վերջերին։

ԹԱՄԱՄ Շահկերտցի (XVII դ.) - Երնջակ գավառի Շահկերտ ավանի Մալխաս գյուղապետի դուստրը, որին Նախիջևանի Մահմուդ Աղա խանը ուզում էր կնության վերցնել Երևանում նստող իր Մուրթուզ Ղուլի խանի համար։ Սակայն արիասիրտ օրիորդը պահպանելով կուսությունը իրեն նետում է Հրազդանի ձորի բարձր՝ լեռներից և կենդանի մնալով դժվարությամբ հասնում է Եղվարդ ավանը։ Եղվարդի գյուղապետ մահտեսի Սահակը անմարդկայնորեն վարվելով Թամարի հետ՝ խեղդամահ է անում արիասիրտ օրիորդին։ Զաքարիա Սարկավագի տեղեկությունների համաձայն Թամարը խեղդամահ է արվել 1691 թ. և թաղվել Եղվարդի եկեղեցու մերձակայքում։

ԹԱՂՎԱԼԵ (մահ. է 1574) - շինարարա վարպետ։Ծնվել ու գործել է Ջուղա քաղաքում: Շիրիմի տապանաքար-խաչքարը գտնվւոմ է Ջուղայի քաղաքային գերեզմանատանը։

ԹԱՌՈԻՄՅԱՆՑ Մարկոս (XIX դ.) - վաճառական, բարերար։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում։ Իր Զոհրապ, Կարապետ և Հովհանես եղբայրների հետ նորոգել է Բաքու քաղաքի հին թաղում գտնված ս. Աստվածածին եկեղեցին։

ԹԱՐՎԵՐԴՅԱՆ Ե. (XIX դ.) - մանկավարժ։ Ծնվել է Շարուր գավառի Խանլուխյար գյուղում։ 1887 թ. հայրենի գյուղում բացել է իգական միադաս դպրոց և ուսուցչություն արել այդտեղ։

ԹԵՎԱՆ (XVII դ. վերջեր-XVIII դ. առաջին տասնամյակներ) — բարերար: Ծնվել է Գողթն գավառի Փառակա գյուղում, Մեծ Սահակի որդին է։ Եղել է մի քանի երկրնեում։ 1717 թ. աջակցել է Ուկրաինայի Տոպոլևկա (նախկին Թոփտի, Թոպլի) գյուղի ս. Ուրբաթ եկեղեցու նորոգման աշխատանքներին, որի վերաբերյալ վիմագրությունը պահպանվել է եկեղեցու արևելյան պատին (արտաքուստ)։ 1743 թ. Օդեսա քաղաքում կառուցել է տվել մի աղբյուր, որի արձանագիր քարը պահպանվում է Օդեսայի պատմության թանգարանում։

ԹԷՈԴՈՐՈՍ (VI–VII դդ.) -Նախճավան գավառի եպիսկոպոս 605 թ.։

ԹՈՎՄԱ քահանա (XIV դ.)- բարերար։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում, Հակոբ քահանայի և Ավագուհու որդին է։ 1375 թ. իր ծախսերով Ագուլիսում Վարդան գրչին գրչագրել է տվել Գրիգոր Նարեկացու Մատյան Ողբերգության պոեմը։

ԹՈՎՄԱՍ (XVIII դ.) - կրոնական գործիչ, Գողթն գավառի եպիսկոպոս 1737 թ.։ Ծնվել և գործել է Գողթնում։

ԹՈՎՄԱՍ Ագուլեցի (XVII–XVIII դ.) – տպագրիչ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Աստվածատուրի որդին է։ Վենետիկում 1687 թ. կատարել է ագուլիսցի Խոջա Նահապետ Գյուլնազարյանի ծախսերով տպագրված «Պարզաբանութիւն Սաղմոսաց» գրքի շարվածքի, սրբագրման ու տպագրման աշխա¬տանքները։ 1734 ր. Կ. Պոլսում իր հեղի նակությամբ հրատ. է «Պատմութիւն Թովմայի առաքելոյն» չափածո երկը։

ԹՈՎՄԱՍ ԱԳՈԻԼԵՑԻ (մահ. է 1828 թ.) — հոգևորական։ Ծնվել է Ասուլիսում, Օհանջանյանների տոհմից է։ Գործել է հայրենի գավառում և Մոլդավիայում։ Կյանքի վերջին տարիներին գործելով Մոլդավիայում եղել է Քիշինևի ս. Հարություն եկեղեցու սպասավորներից։ Թաղված է ս. Հարություն եկեղեցու գերեզմանատանը։

ԹՈՎՄԱՍ Ապարանցի (XIV–XV դդ.)– կաթոլիկ գործիչ։ Ծնվել է Երջնակ գավառի Ապարան ավանում։ 1425 թ. ընտրվել է Սուլթանիայի եպիսկոպոս:

ԹՈՎՄԱՍ Աստապատցի (XVII–XVIII դդ) — վարդապետ։ Ծնվել է Աստապատ ավանում։ 1605 թ. եղել է Աստապատի ս. Ստեփանոս վանքի առաջնորդը։

ԹՈՎՄԱՍ Խոշկաշինեցի (Իսավերտենց, XVIII դ.) - կրոնական գործիչ։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Խոշակունիք, Խոշկաշեն գյուղում։ Հայրն էր Բունիաթը, պապը՝ Խոջա Ագարիան։ Եղել է Նախիջևանի 12 կաթոլիկ գյուղերի գավառահայր: XVIII դ. թուրք-պարսկական պատերազմների ժամանակ Նախիջևանից 1000-ից ավելի կաթոլիկ հայերի տեղափոխեց երկրից և մեծ դժվարություններով բեակեցրեց Զմուռնիայում։ 1723 թ. Իտալիայում տպագրել է տվել մի գիրք և թարգմանել մի Խորհրդատետր (1728)։

ԹՈՎՄԱՍ Ջահկեցի (XIV դ.) - կրոնական գործիչ։ Ծնվել է Ճահուկ գավառի Ճահուկ ավանում։ Եղել է Հռոմում և 1356թ. օծվել Նախճավան գավառի կաթոլիկ եկեղեցիների եպիսկոպոս։

ԹՈՎՄԱՍ Վանանդեցի (Նուրիջանյան, մահացել է 1708 թ.) – մշակութային գործիչ, տպագրիչ-հրատարակիչ։ Ծնվել է Գողթն գավառի Վանանդ գյուղում։ Եղել է Վանան դաձորի կամ Տրունյաց ձորի նշանավոր ս. Խաչ վանքի վանահայր։ Սա նպատակ էր դրել Գողթնում բացելու Եվրոպական տիպի բարձրագույն դպրոց, որը չի հաջողվում։ 1677 թ. ճանապարհորդել է Եվրոպա և վերադառնալով հայրենիք 1691 թ. ձեռնադրվել է Գողթն գավառի եպիսկոպոսը։ 1695 թ. մեկնել է Ամստերդամ և իր ագգական Մաթևոս Վանադեցու աջակցությամբ բացել տպարան։ Այս տպարանում, որը գործել է մինչև 1705 թ., Թովմաս և Մաթևոս,Ղուկաս և Միքայել վանանդեցիները հրատարակել են մի շարք կարևոր գրքեր ու աշխատություններ և նոր թափ հաղորդել հայկական գրահրատարակչության գործին։ 1697 թ. մեծ արժանապատվությամբ Վիեննայում վարել է (6 ամիս) եկեղեցական պատասխանատու պաշտոն։ Եղել է նաև Բելգիայում (1699), Փարիզում (1702), Գերմանիայում, Իտալիայում և Անգլիայում։ Եվրոպական մի շարք երկրներում ունեցել է մեծ ճանաչում։ 1705 թ. կազմած կտակի համաձայն իր տպարանն իր ամբողջ ունեցվածքով կտակել է իր հայրենի¬քին։ Մահացել է 1708 թ. հայրենիք մեկնելով ճանապարհին՝ Բելգիայի Անտրվեպեն քաղաքում։ Թաղված է Անտրվեպենի Աստ֊ վածամոր Մայր տաճարի ավագ խորանի առջև։ Նուրիջանի և Դիլդարի որդին է։

ԹՈՐՈՍ Աստապատցի (XVII դ.) - վաճառական, բարերար։ Գործել է հայրենի գավառում, Իտալիայում։ Գաղատիո ս. Աստվածածին վանքի 1650–60-ական թվականների նորոգման աշխատանքներին կատարել է նվիրատվություններ:

ԹՐՈԻԱՅԱ Անրի (Թորոսյան Լևոն Աս¬լանի, 1911) — ֆրանսերենով գրող հայազգի գրող։ Ծնվել է 1890-ական թվականներին Գողթնի Ցղնա ավանից Արմավիր, ապա Մոսկվա տեղափոխված ցղնեցու ընտանիքում։ 1918 թ. ծնողների հետ Ռուսաստանից տեղափոխվել է Ֆրանսիա։ Կրթությամբ իրավաբան է. 1959 թ-ից ֆրանսիական ակադեմիայի անդամ։ Առաջին անգամ լայն ճանաչման է արժանացել «Սարդը» վիպակով, որը ստցել է Գոնկուրյան մրցանակ (1938)։ Ստեղծագործությունների մի մասը («Քանի դեո կա երկրագունդը», «Արդարների լույսը», «Ապագայի ժառանգորդները») նվիրված են Ռուսաստանի վտարանդիների, դեկաբրիստների ու նախորդնիկների գործի պատկերմանը։ Նրա լավագույն ստեղծագործություններից են մրցանակի արժանացած «Սգավոր ձյունը» (1952) վիպակը, «Ցանք և հուձք» հինգհատորյա շարքը (1953—58) և այլն։ Ա. Պուշկինի Լերմոնտովի, Դոստոևսկու և Տոլստոյի մասին դրել է կենսագրական վե պեր և այլ ստեղծագործություններ:

ԹՈԻՄԱ (Թովմաս, XIV դ.) - հոգևորական, բարերար։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Աբրակունիս գյուղում, Ավագուհու որդին է։ Գործել է Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքում։ Սրա մեկենասությամբ 1379 թ. Աբրակունիսի վանքում Կարապետ և Հակոբ գրիչները գրչագրել են «Մասունք Աստվածաշնչի» մատյանը (Մաշտոցյան Մատենադարան, 159):

ԹՈԻՄԱՅ (XV դ.) - գրիչ։ Ծնվել և գործել է Ագուլիս քաղաքում։ Հայտնի են սրա գրչագրած 1425 և 1432 թթ. գրչագրած ձեռագրերը։

ԹՈԻՄԱՅ ուսումնական (XV դ.) - վարդապետ, բարեգործ։ Ծնվել է Գողթն գավառի Վանանդ գյուղում։ Հալեպ քաղաքում հայերենից արաբերեն թարգմանել տալով գրչարել է տվել Պողոս առաքյալի թղթերը։ ԹՈԻՄԱՅԱՆՑ Կարապետի (XVII դ.)- բարերար, վաճառական։ Ծնվել է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում, Այվազի և Թիլիխանի որդին է։ Վաճառականական գործերով եղել է մի քանի երկրներում։ 1681 թ. Լիվոռնո քաղաքում գերի ընկած մի Ճաշոց գնելով նվիրել է Ստորին Ագուլիսի ս. Ստեփանոս եկեղեցուն։ Մեկ այլ Ճաշոց էլ ստա¬նալով Կեսարիայում (1674 թ.) բերել և նվիրել է ս. Ստեփանոսին։

ԹՈԻՄԱՆԵՆՑ Առաքել (XVII դ.) – շինարար վարպետ։ Ծնվել և գործել է Ագուլիս քաղաքում։ 1680 թ. Ագուլիսի շուկայի մոտ՝ Մուսաբեկի համար, կառուցել է կրպակների կարավանատուն։

ԹՈԻՄԱՍ (XIX դ.) - բարերար։ Ծնվել և գործել է Ագուլիս քաղաքում։ 1831 թ. Հախումյան եղբայրների հետ կառուցել է տվել Ագուլիսի ս. Թովմա վանքի եկեղեցու արևմտյան մուտքի զանգակատունը։

ԹՈԻՄԱՆՅԱՆ Հարության Օհանջանի (1869—1943) – գրող, թատերագիր; Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում, գործել՝ Թիֆլիսում։ Զբաղվել է ուսուցչությամբ, եղել Թիֆլիսի Հովնանյան դպրոցի հայոց լեզվի ուսուցիչը։ «Աղբյուր», «Տարազ», «Լումա» և այլ պարբերականներում լույս է ընծայել մի շարք բանաստեղծություններ և գրական այլ երկեր: Աոանձին գրքերով լույս են տեսել նրա ստեղծագործությունների մի մասը («Խոլեր», 1892, «Մելիք Բեգլար», 1899)։ Ա. Զարգարյանի հետ խմբագրել է Թիֆլիսում զոկական բարբառով լույս տեսած «Զոկի ճրոյգ» թերթը, որտեղ այդ բարբառով հրատարակել է մի քանի չափածո ստեղծագործությ ուններ:

ԹՈԻՄԱՆՅԱՆ Առաքել (1870-ական – 1950-ական թվականներ) — ագգային-ազատագրական պայքարի մարտիկ։ Ծնվել է Գողթնի Փառակա գյուղում։ 1918—1920 թթ. եղել է Փառակայի ինքնապաշտպանության ջոկատի հրամանատար, Գողթնի ազգային խորհրդի անդամ։

ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ Սերգեյ Մայիլի (մահացել է 1969 թ.) — իրավաբան, զինվորական գորւծիչ։ Ծնվել է Բիստում։ Որպես զինվորական իրավաբան գործել է Իրանում, Ավստրայում, Բաքվում, Երևանում, Լվովում և այլ վայրերում։

ԹՈՒՆՅԱՆՑ Մկրտիչ (մահացել է 1883 թ.) — հոգաբարձու, բարեգործ։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում։ Իր միջոցներով կառուցել է տվել Նախիջևան քաղաքի ս. Գևորգ եկեղեցու առաջնորդարանը, տղաների դպրոցը, հոգացել է եկեղեցու կառուցման ծախսերի կեսը։ Իր մահից հետո նմանօրի¬նակ բարեգործական աշխատանքները շարունակելու համար Նախիջևանի ս. Գեորգ եկեղեցուն կտակել է 400ռուբ., իսկ Էջմիածնի մայր աթոռի ճեմարանին՝ 300 ռուբլի։

ԹՈՒՆԻՅԱՆ (Թունիև) Գևորգ. (1850-ական – 1920–ական թվականներ) - արծաթագործ վարպետ։ Ծնվել և գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. վերջերից 1910-ական թվականները։

Ի

ԻԳՆԱՏԻՈՍ (XVII–XVIII դ.) - գրահրատարակիչ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում, Ռուստամի որդին է։ Գործել է Կ. Պոլսում։ 1725 թ. իր հայրենակիցներ Հովհաննես Շոռոթեցու, Մովսես Աստապատցու և այլոց հետ աշխատել է Սիմոն Ջուղայեցու «Դիրք քերականության» գրքի հրատարակման վրա։

ԻՍԱ Տրոնի (X դ.) – Գողթնի Տրունյաց, կամ Տրունի տոհմի իշխան, Հունավարի որդին։ Պատոնավարել է Գողթնում։

ԻՍԱՀԱԿ (XVII դ.) – գրիչ։ Գործել է Նախճավաանի Աստապատ ավանում։ Նրա գրչագրած ձեռագրերից մեկը՝ 1676 թ. Ավետարանը, որը այն գրչագրել է ակնոցով 52 տարեկանում, պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 8567)։

ԻՍԱՀԱԿ Փառակեցի (XVIII դ.) – կրոնական գործիչ, ժամանակագիր, գրիչ։ Ծնվել է Գողթն գավառի Փառակա գյուղում։ Եղել է Վանում, Երուսաղեմում։ 1763 թ. Վան քաղաքում գնել է XVI– XVII դդ. մի Ավետարան։

ԻՍԱՀԱԿՅԱՆ Երեմի (1830 — 1883) – գրող։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում, գործել՝ Թիֆլիսում և Մոսկվայում։ Աշխատակցել է «Արարատ», «Մեղու Հայաստանի», «Ճռաքաղ», «Հուսիսափայր» պարբերականների: Հրատարակել է մի շարք մեծ ու փոքր ստեղծագործություններ:

ԻՍԿԱՆԴԱՐ (XVI դ.) - վաճառական։ Ծնվել է Ջուղա քաղաքում, էմիրի որդին է։ 1573 թ-ից բնակվել է Վենետիկում։

ԻՍԿԱՆԴԱՐՅԱՆ Ստեփանոս (XIX դ.) - վարդապետ։ Ծնվել Նախիջևանի Այլապատ գյուղում։ 1893 թ. եղել է Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքի վանահայրը։

ԻՍՐԱՅԵԼ կազմող (XVI դ.) – խաչքարեր կազմող վարպետ։ Ծնվել և գործել է Ջուղա քաղաքում։ Ջուղայի հռչակավոր գերեզմանատան խաչքարերի թվում պահպանվում նաև այս տաղանդաշատ վարպետի կերտած կոթողները, որոնցից մի քանիսը ունեն նաև վարպետի ինքնագիրը։

Լ

ԼԱԶԱՐՅԱՆՆԵՐԻ (Եղազարյաններ, Աղազարյաններ, Նազարյաններ, Նազարեթյան ներ, Լազարևներ, XVI —XX դդ.) տոհմ ազնվական տոհմ Պարսկաստանում և Ռու սաստանում։ Տոհմը սերում է Երնջակ գավառի Ջուղա քաղաքի մոտ՝ Արաքսի ափին, գտվող Ջուղայի Դաշտ ջյուղից: Լազարյանների տոհմի նահապետը Ղազարն է (կինը Խաթայ): Սրա որդին է եղել խոջա Մանուկը (կինը՝ Մարիամ), որը 1605 թ. Շահ Աբասի բռնագաղթի ժամանակ Դաշտ գյուղից բռնագաղթվել է Սպահան, ապա Նոր Ջուղայում դաշտեցիների հետ հիմնել Ջուղայի Դաշտ թաղամասը։Պարսկաստանում վերսկսելով իր գործունեությունը Լազարյանները կաևոր դեր են խաղացել ինչպես Նոր Ջուղայի հայոց կյանքում, այնպես էլ XVII—XX դդ. հայ իրականությունում առհասարակ։ ՆՈՐ Ջուղայում խոջա Մանուկի միակ զավակը եղել է Աղազարը կամ Եղիազարը (ունեցել է երկու կին՝ Բադրի և Վարդենի)։ Վերջինս ունեցել է չորս որդի՝ Նազարե թ, Վալիդե, Սաֆար, Մանուկ։ Աղազարը , որը մահացել է 1701 թ., ՆՈՐ ՋՈ ղայամ կատարել է մի շարք շինարարական աշխատանքներ ու բարեգործություններ: Այնուհետև տոհմի շարունակողներն են եղել Նազարեթի որդի՝ իշխանապետ Եղիազարը կամ Ղազարը և նրա չորս զավակները՝ Հովհանեսը (1735—1801), Մինասը (1737—1809), Խաչատուրը (1741-1774), Հովակիմը (1743 — 1826) : Սրանք լինելով հասարակական, քաղաքական, մշակութային գործիչներ մեծ համբավ են ունեցել ինչպես Պարսկաստանում և Ռուսասստանում, այ նպես էլ XVIII—XIX դդ. հայ իրականության մեջ։

Իշխանապետ Եղիազարը կամ Ղազարը XVIII դ. կեսերին՝ 1745-50 թթ., իր որդիներով Պարսկաստանից Ռուսաստան տեղափոխվելով Մոսկվայում և Աստրախանում հիմնել է կտորի, կտավի և այլ գործարաններ, կաճ ժամանակում մեծ ճա նաչման արժանացել: Եկատերինա 2-ի հրամանով 1776 թ. հոկտեմբերին Եղիազարին և նրա 4 որդիներին շնորհել է ազնվականի տիտղոս և ճանաչվել որպես ժառանգական ազնվականներ։ Այնուհետև Ռուսաստանին մատուցած մեծագործությունների համար Հովհաննես Լազարյանը Եկատերինա 2-ի հրովարտակով ստացել է Ատենական խորհրդականի աստիճան, իսկ այնուհետ 1778 թ.՝ Կոմսի տիտղոս։ Ռուսական պալատի խորհրդականի աստիճան ուներ նաև Մինաս Լազարյանը։ Խաչատուրը իր ծախսերով 1779 թ. կառուցել է տալիս Մոսկվայի ս. Խաչ հայոց եկեղեցին, Հովակիմ Լազարյանը՝ 1815 թ. Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանը, նրա տպարանը (1829 թ.), եղբոր՝ Հովհանեսի, հետ նորոգել է տալիս Մոսկվայի հայկական եկեղեցին և կատարում այլ բարեգործություններ։ Այս ամենից բացի Լազարյանները կատարել են այլ շինարարական, լուսավորչական ու կրթակա ն գործի կազմակնրպման աշխատանքներ։ Մեծ է եղել նրանց դերը նաև 1828 թ. պարս կահայերի գաղթի կազմակերպման գործում: Լազարյանների տոհմի ներկայացուցիչները ամբողջ կարողությամբ ու նվիրումով լծված լինելով հայ մշակույթի ու լուսավորության զարգացման գործին բացառիկ թափ ու կազմակերպվածություն են հաղորդել այդ բնագավառներին: Լազարյան ճեմարանը, ուր սովորել եք հայ մշակույթի ու գիտության շատ ու շատ կարկառուն դեմքեր, հայրենի Գողթն գավառի Ագուլիս քաղաքի համար ուներ հատուկ տեղեր (առանց վարձի ) և կրթաթոշակ: Լազարյանների տոհմը հետագայում շարունակվում է Հովակիմի զավակներով՝ Խաչատուր, Հովհանես, Հարություն, Ղազար Լազարյաններով ու 6 աղջիկներով: XIX դ. 40—53-ական թվականներին Լազարյանները միայն բարեգործությունների համար նվիրաբերել են 6 միլիոնից ավելի գումար, Մոսկվայում և Պետերբուրգում կառուցել 5 հայկական եկեղեցիներ, 20-ից ավելի շենքեր և այլ կառույցներ։1871 թ. Խաչատուր և Ղազար (Եղիազար) Լազարյանների մահվամբ մարում է Լազարյանների արական ճյուղը։ 1873 թ. Կայսերական հատակ հրամանագրով Լազարյան ազգանունը փոխանցվում է Խաչատուր Լազարյանի դուստր Եղիսաբեթի ամուսնուն՝ իշխան Սիմյոն Դավթի Աբամելիքին՝ ստանալով Աբամելիք–Լազարյան անվանումը։ Սակայն 1916 թ. սրա մահ վամբ մարեց նաև այս տոհմը։

ԼԱԶԱՐՅԱՆ Խաչատուր Ղազարի (1741– 1774) — հասարակական գործիչ, բարերար: Ղազար, Լազարյանի երրորդ որդին է, ծն վել է Նոր Ջուղայում։ Մահացել է 32 տարեկան հասակում և համեմատաբար քիչ գործունեություն է ունեցել։ Իր միջոցներով կառուցել է տվել Մոսկվայի հայոց ս. Խաչ եկեղեցին, որի կառուցումը ավարտվել է 1779 թ.՝ նրա մահից հետո։ Անձամբ ղեկավարել է եկեղեցու կառուցման աշխատանքները և 1774 թ. ձմռան ամիսներին մրսածությունից հիվանդացել է ու մահացել։ Թաղված է Մոսկվայի Վագանսկի հա¬յոց գերեզմանատանը։

ԼԱԶԱՐՅԱՆ Խաչատուր Հովակիմի (1789– 1871) — պետական, ազգային-հասարակական, մշակութային գործիչ, բարերար: Հովակիմ Լազարյանի երրորդ որդին է։Ավարտել է Պետերբուրգի Մանկավարժական ճեմարանը և պետական ծառայության անցել 1801 թ-ից։ Եղել է Պետական խորհրդա կան, Կայսերական պալատի Սենեկապետ։ Ռուսական կայսրության կողմից ստացել է բազմաթիվ շքանշաններ (Ս. Հովհանես Երուսաղեմացու, Ս. Աննայի, պարսից Շահից՝ «Առյուծ և Արեգակ» և այլն), եղել մի շարք ընկերությունների պատվավոր անդամ։ Կայսերական դիվանի Արտաքին գործոց և Արտաքին գործոց նախարարությունում վարել է մի շարք պատասխանատու պաշտոններ։ Ռուս-պարսկական 1828 թ. պատերազմի ժամանակ բանակում եղել է խորհրդական։ 1818 թ-ից եղել է Լազարյան ճեմարանի հոգեբարձուի օգնական, իսկ հոգեբարձուի՝ իր եղբայր Հովհաննեսի, մահից հետո (1858 թ-ից) ճեմարանի, Մոսկվայի ու Պետերբուրգի հայոց եկեղեցիների հոգաբարձու։ Մեծ գումարներ է ներդրել Լազարյան ճեմարանի, նրա տպարանի, եկեղեցիների գործունեությունը ամրապնդելու ուղղությամբ։ Մեծ ջանքեր է ներդրել Ռուսական կայսրության ենթակա յությամբ հայոց ինքնավար թագավորություն ստեղծելու համար:

ԼԱԶԱՐՅԱՆ Հարություն Հովակիմի (1791—1813) — զինվորական գործիչ։ Հովակիմի երրորդ որդին է։ Զինվորական կրթություն ստանալով ծառայել է բանակում և մասնակցել շուրջ 42 ռազմաճակատների և աչքի ընկնող քաջագործություններ կատարել։ Ունեցել է շտաբսրոտմիստրի կոչում։ Կատարած քաջագործությունների համար ստացել է Ս. Աննայի, «Սուր և խաչ», Վլադիմիրի շքանշաններ։ 1805 թ. եղել է Ռուսաստանի Արտաքին գործոց Կայսերական ատյանի թարգմանիչ։ Մահացել է 22 տարեկանում ՝ Նապոլեոնի դեմ 1813 Թ. Լայպցիկի հայտնի ճակատամարտում։ Թաղված է Պետերբուրգի հայոց գերեզմանատան Լազարյանների ս. Հարություն եկեղեցում։

ԼԱԶԱՐՅԱՆ Հովակիմ Ղազարի (1743–1826) - պետական, ազգային հասարակական գործիչ , ազգային բյարերար։ Ծնվել է Նոր Ջուղայում, խոջա Ղազարի 4-րդ որդին է։ Գործել է Նոր Ջուղայում, Պետեր բուրգում, Մոսկվայում։ Իր մեծ եղբոր՝ կոմս Հովհանես Լազարյանի, կտակի համաձայն 1815 թ. Մոսկվայում հիմնել է Լազարյան ճեմարանը և եղել նրա առաջին վերատեսուչ-տնօրենը։ Տուլա քաղաքից 45 կմ հեռավորության վրա ունեցել է Պոկրովսկոյե գյուղ-կալվածքը, ուր 1787 թ. ընդունել է Եկատերինա 2-րդ կայսրուհուն։ Ազնվականի տիտղոսի է արժանացել 1792 թ.։ 1812 թ. Հայրենական պատերազմի ժամանակ կայսերական հրովարտակով արժանացել է Վլադիմիրյան, 1816 թ.՝ Ասպետա¬կան շքադրամների։ Կատարել է բազմաթիվ բարեգործություններ և ազգանպաստ գործունեություն։ Նվիրաւտվություններ է կատարել Ներսիսյան դպրոցին, 1782 թ. Մոսկվայի հայոց եկեղեցու բակում կառուցել է եկեղեցապատկան երկու շենքեր, 1812 թ. նորոգել եկեղեցին։ Կինը՝ Աննա Սարգոյա նը, մահացել է 1820 թ.։ Ունեցել է 5 տղա, (Հովհանես, Խաչատուր, Հարություն, Ղազար 1-ին, Ղազար 2-րդ) և 6 աղջիկ։ Տղաներից Ղազար 1–ինը և երկու աղջիկները մահացել են մանկահասակ։ Գրել է նաև հայրենասիրական ու երգիծական բանաստեղծություններ, որոնք անտիպ են։

ԼԱԶԱՐՅԱՆ Հովհանես Ղազարի (1735–1801) — պետական, ազգային հասարակական զործիչ, ազգային բարերար։ Ծնվել է Նոր Ջուղայում, Ղազարի ավագ որդին է։ Ստանալով լավ կրթություն ժամանակի աչքի ընկնող զործիչներից է եղել։ Եկատերինա 2-ի և Պավել 1-ին կայսեր ժամանակ Պետերբուրգում վարել է պատասխանատու պետական պաշտոններ, եղել պետական բանկի վարչության անդամ, հմուտ ֆինանսիստ։ Արժանացել է Եկատերինա 2-ի և Պավել 1–նի վստահությանն ու բարեկամությանը։ Նրան է պատկանել Պետերբուրգից 40 կմ հեռավորության վրա գտնվող Ռոփշա արքունական ավանը, Պերմ նահանգի կոմս Ստրոգոնովների ընդարձակ դաստակերտը իր գործարաններով։ Ռոփշայում նա ընդունել է Ավստրիայի կայսեր Հովսեփ 2-ին, Շվեդիայի թագաժառանգին, Ֆրանսիայի թագավոր Լուդիվիկոս XVI տարագիր եղբորը՝ կոմս դ Արտուային և մի շարք այլ դուքսերի ու իշխանների։ Հետագայում այս ապարանքը նա նվիրել է կայսեր Պավել 1-ին (չնչին գումարով)։Պետական զործունեության համար 1786 թ. Ավստրիայի կայսերից ստացել է բարոնի տիտղոս, իսկ 1788 թ.՝ կոմսության։ 1791 թ. Եկատերինա կայսրուհին շնորհել է Ատենական խորհրդականի աստիճան, 1800 թ.՝ Պավել կայսերը Պետական Խորհրդականի աստիճան։ Մեծ է նրա ծառայությունները նաև բարեգործությունների ասպարեզում։ Իր կալվածքներում և այլ բնակավայրերում բացել է դպրոցներ (Թիֆլիսում, Նոր Նախիջևանում, Գրիգորիոպոլում) ու հիվանդանոցներ, գործարաններ ու եկեղեցիներ։ 1779 թ. Պետերբուրգի գլխավոր պո ղոտայի՝ Նևսկու վրա, կառուցել է ս. Կատարինե (իր կնոջ անունով) հայոց եկեղեցին։ Վասիլևսկի թերակղզում 1791 թ. (հայոց գերեզմանատանը) իր վաղամեռիկ Հարություն որդու հիշատակի համար կառուցել է ս. Հարություն եկեղեցին։ Բացի այդ, 1784 և 1789 թթ. ս. Կատարինե եկեղեցու գավթի առջև կառուցել է չորս հարկանի քարաշեն տներ և նվիրելլ եկեղեցուն։ Մեկենասել է մի շարք գրքերի տպագրությանը, մեծ գումար կտակել իր կրտսեր եղբորը՝ Հովակիմին, Մոսկվայում հայոց կրթության ու մշակույթի գործը զարգացնելու նպատակով դպրոց հիմնելու (Լազարյան ճեմարանը): Կինը՝ Կատարինե Հովհակիմյան-Լազարյանը, Միրզախանյանց տոհմից Է և մահացել է 1819 թ.։ Ունեցել է 2 աղջիկ (Աննա և Մարիամ) և մեկ որդի՝ Հարությունը։ Աղջիկները մահացել են մանկահասակ, իսկ Հարությունը՝ 23 տարեկան։ 1768 թ. իր ողջ հարստությունը կտակել է կրտսեր եղբորը՝ Հովակիմ Լազարյանին։ Ռուսական կառավարությանն է ներկայացրել հայոց պետակ. վերականգ. նման հատուկ ծրագիր։ Թաղված է Պետերբուրգի իր կողմից կառուցած ս. Հարություն եկեղեցում:

ԼԱԶԱՐՅԱՆ Հովհանես Հովակիմի (1786—1858)— զինվորական գործիչ, բարերար։ Հովակիմ ավագ որդին է։ Ավարտել է Պետերբուրգի գերմանական դպրոցը և Մոսկվայի համալսարանը (1821)։ 1801 թ-ից անցնելով պետական ծառայության աշխատել է Մոսկվայի Արտաքին գործոց Կայ¬սերական Ատյանի դիվանում որպես թարգմանիչ՝ տիրապետելով գերմաներենին ու ֆրանսերենին։ 1843 թ. ակտիվ մասնակցություն է ունեցել Մոսկվայի Հաղթակամարի կառուցմանը։ Պերմ նահանգում ունեցել է կալվածք-գյուղեր, ավելի քան 19 հազար գյուղացիներով։ Սոլիկամսկում ունեցել է աղի հանքեր, երկաթի ու չուգունի գործա¬րաններ։ Պարգևատրվել է Ս. Աննայի, Վլադիմիրի և այլ շքանշաններով։ 1854 թ. պարսից շահից ստացել է «Առյուծ և Արե¬գակի» 1-ին աստիճանի և այլ շքանշաններ։ 1847 թ. ընտրվել է Փարիզի գրականության և հնությունների Ասիական ընկերության անդամ։ 1815—1858 թթ. եղել է Լազարյան ճեմարանի, Մոսկվայի և Պետերբուրգի հայկական եկեղեցիների հոգաբարձու և մեծ բարերարություններ կատարել։ 1853 թ. իր Խաչատուր եղբոր հետ Լազարյան ճեմարանին են նվիրել Մոսկվայի իրենց սեփական տունը։ Թաղված է Պետերբուրգի հայոց գերեզմանատան ս. Հարություն եկեղեցում։

ԼԱԶԱՐՅԱՆ Ղազար (Եղիազար, Աղազար)՝ Նազարի, 1700—1782)—ազգային գործիչ, բարերար: Ծնվել է Նոր Ջուղայում, Խոջա Նազարի կամ Նազարեթի կրտսեր որդին է։ Եղել է Նոր Ջուղայի կառավարիչ։ Լազարյանների տոհմի հիմնադիրը Ռուսաստանում։ Նոր Ջուղայում ունեցել է մեծ կարողություններ և 1749—50 թթ. իր որդիների հետ տեղափոխվել է Ռուսաստան, ուր և հետագայում շարունակվել է այս նշանավոր տոհմի ներկաացուցիչների բուռն գործունեությունը։ Սկզբնական շրջանում Ռուսաստանի Բոգորոգսկի գավառի Ֆրեանովա գյուղում գնել է մի կալվածք 500 գյուղացիներով։ Այստեղ նա կառուցել է կտավի ու կերպասի գործվածքների գործարաններ, որոնց արտադրանքը մեծ ճանաչում են ձեռք բերել Ռուսաստանում և այլ երկրներում։ Եկատերինա 2-ի պալատի մետաքսեղենի համար հիմնականում օգտագործում էին Ղազարի գործարանի արտադրանքը։ Բացի այդ լայն ճանաչում են ունեցել նաև նրա գործարանների արտագրած կտորե ու թղթե պատկերազարդ պաստառները և այլ արտադրատեսակները։1776 թ. Եկատերինա 2-ի կողմից ինքը և չորս որդիները ճանաչվել են ժառանգական ազնվականներ և ստացել ազնվականի տիտ ղոս։ Նրա ծառայությունը մեծ է նաև Ռու սաստանի մետաքսագործության զարգացման գործում։ Թաղված է Մոսկվայի Վազանսկի Հայոց գերեզմանատանը: Կինը՝ Աննա Հովակիմյանը, մահացել է 1770 թ. և թաղված է Մոսկվայի ս. Աստվածածին հայոց եկեղեցու գերեզմանատանը:

ԼԱԶԱՐՅԱՆ Ղազար Հովակիմի (1788– 1870–ական թթ.) — գնդապետ: Հովակիմի կրտսեր որդին է։ 1810 թ. սովորել է ճանապարհների Հաղորդակցման ղպրոցում։ 1813թ–ից անցել է զինծառայության և 1826 թ. ստացել գնդապետի աստիճան։ Մասնակցել է ռուս-պարսկական պատերազմին և մեծ նպաստ բերել 1828 թ. 40 հազար պարսկահայերի գաղթի կազմակերպման գործին: Պարգևատրվել է մի շարք շքանշաններով (Ս. Աննայի, պարսկական «Առյուծ և Արև»): Ն. Աշտարակեցու աքսորվելուց (1828) հայկական աշխարhազոր ստեղծելու համար արտաքսվել է Կովկաւսից։ Ամուսնացել է Անտունաետայի հետ և ունեցել 3 դուստր՝ Դարիա, Աննա և Լեոնիլա անուններով:

ԼԱԶԱՐՅԱՆ Մինաս Ղազարի (1737–1809) — պետական գործիչ, բարերար։ Ծնվել է Նոր Ջուղայում, Ղազարի երկրորդ որդին է։ Պետական ծառայության բնագավառում ստացել է Պետական խորհրդականի աստիճան, այնուհետև թողել ծառայությու¬նը և նվիրվել հասարակական ու բարեգործական աշխատանքների։ 1800—06 թթ. Մոսկվայի ս. Խաչ եկեղեցու բակում կառուցել է 2 փայտաշեն տներ եկեղեցու համար։ Սրա գումարներով հետագայում Հովակիմ Լազարյանը Մոսկվայի Վագանսկի հայոց գերեզմանատանը կառուցել է տվել ս. Հարություն եկեղեցին։ Սերտ կապերի մեջ է եղել Էջմիածնի հետ (Ներսես Աշտարակեցի, Եփրեմ կաթողիկոս): Հայ եկեղեցու կառավարման բարեփոխումների համար մշակել է Սյունհոդոսի կանոնադրությունը: Մահացել է անզավակ և թաղված է Պետերբուրգի հայոց գերեզմանատան ս. Հարություն եկեղեցում։

ԼԻԱՆՈՍ (XIII դ.) -Շահապոնք գավառամասի Նորս գյուղի իշխան։ 1251 թ. կառուցել է տվել Նորսի ս. Գյուտ կամ ս. Խաչ վանքը։ 1258 թ. նորոգել է տվել Գամրեզի եկեղեցին։

ԼԻՊԱՐԻՏ (XIII դ.)– Ճահուկ գավառի իշխան։ Օրբելյան Էլիկում իշխանի և Խաթունի որդին։

ԼՈԻՍԻԿ (1 դ.)– Բարդուղիմեոս առաքյալի աշակերտը։ Վախճանվել է Գողթն գավառի Վանանդ գյուղում, որի շիրիմի վրա հետագայում կառուցել են ս. Լուսիկ կոչվող մատուռը։

Խ

ԽԱԹՈՒՆ (XII դ.) -Ճահուկ գավառի իշխան Աբաս Ճահուկեցու դուստրը, Սյունաց Ելիկում Օրբելյանի կինը։ Սրանց ամուսնությունից ծնվել է մի որդի, որին Ելիկումը իր հոր անունով կոչել է Լիպարիտ։ Վերջինս էլ Օրբելյանի հայրն է, XIII դ. նշանավոր պատմիչ Սա. Օրբելյանի պապը։

ԽԱԼԱԹՅԱՆ (Խալաթով) Կարապետ Բոգդանի (1850-ական–1920-ական թվականների — արծաթագործ վարպետ։ Ծնվել և գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX ղ. վերջերից 1910-ական թվականները։

ԽԱԼԱԹՅԱՆ (Խալաթա) Մկրտիչ (XIX դ.) — զինագործ վարպետ։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում, ուր և գործել է 1880-ական թվականներին։

ԽԱԼԻԲՅԱՆ Հարություն Պողոսի (1790– 1871) — ագգային-հասարակական գործիչ, խոշոր առևտրական ու արդյունաբերող։ Ծնվել է Ագուլիսի մերձակա գյուղերից 1751 թ. (Ատրպատականի Ագատ խանի արվերումների պատճառով) Ղրիմի Թեոդոսիա քաղաք, ապա 1777—79 թթ. Նոր-Նախիջևան տեղափոխված գողթնեցու ընտանիքում։ Պապը Հարություն Սպանդարյանն էր, որի սերունդը հետագայում կոչվել է Խալիբյան ագգանունով։ Հարություն Խալիբյանի հայրը՝ Պողոս Խալիբյանը, Ղրիմի հայությանը Նոր-Նախիջևան տեղափոխելու գործի գլխավոր կազմակերպիչներից մեկն էր, որը ռուսական իրականության մեջ ժամանակին մեծ ճանաչում է ունեցել և ստացել է խորհրդականի աստիճան։ Հարություն Խալիբյանը, որը կղերաաղայական հոսանքի ազդեցիկ դեմքերից մեկն էր, 12 տարի (1833-35, 1842-53 թթ.) եղել է Նոր-Նախիջևանի քաղաքագլուխ։ Նրս կատարած ազգօգուտ գործերից են իր ծախսերով ս. Հարություն եկեղեցու կառուցումը, Թեոդոսիայի ուսումնարանի բացելը (հիմնադիրն է Գաբրիել Այվազյանը), որը հայտնի է «Խալիբյան ուսումնարան» անունով և գործել է 1858 —74 թթ.։ Այդ ուսումնարանի սաներից 20-ը ստացել են Խալիբյան կրթաթոշակ։ Արժանահիշատակ է նաև այս դպրոցին կից նրա ծախսերով բացած տպարանը, որտեղ տպագրվել են բազմաթիվ գրքեր։ Հովանավորել է Թեոդոսիայի «Մասյաց աղավնի» պարբերականի լուսընծայումը։

ԽԱՅՐԻ (Գայրի, XVI դ.)- վաճառական։ Ծնվել է Ջուղա քաղաքում։ Գործել է հայրենի քաղաքում, Պարսկաստանում, Իտալիայում և այլուր: 1570 թ-ից բնակվել է Վենետիկում։ Կատարել է բարերարություններ։

ԽԱՆԴԱՄԻՐՅԱՆ տոհմ (XVIII–XIX դդ.) — Երնջակ գավառի Շահկերտ ավանի իշխանական տոհմերից։ Պատմության մեջ այս տոհմի հեւո առնչվող հայտնի փաստը դա Ծահկերտի 1750 թ. կազմակերպված ապստամբությունն է։ Այս ապստամ բությունը, որը հայտնի է «Ծահկերտի ապստամբություն» անվանումով, իր 500 զինվորներով կազմակերպել էր Շահկերտի իշխան Հովհաննես Խանդամիրյանը ընդդեմ Նախիջևանի պարսիկ Հեյդար խանի։ Խանդամիրյանների հետ առնչվող հաջորդ հայտնի փաստը Շուշիի 1891 թ. թատրոնի բացմանն է վերաբերվում։ Այն իր տանը կից սրահում բացել է Շահկերտից Շուշի տեղափոխված Մկրտիչ (Նիկիտա) Խանդամիրյանը։ Այս թատրոնը, որը բավականի մեծ համբավ է ունեցել, հայ թատրոնի պատմության մեջ հայտնի է որպես «Խանդամիրյան թատրոն» անունով։

ԽԱՆԴԱՄԻՐՅԱՆ Մկրտիչ (Նիկիտա) Աբրահամի (1860–ական—1920-ական թվականներ — թատերական գործիչ։ Ծնվել է .Երնջակ գավաոի Շահկերտ ավանում, Շահկերտի իշխանական Խանդամիրյան տոհմից։ XIX դ. երկրորդ կեսերին Շահկերտի բնակչության մի մասի հետ ընտանիքով տեղափոխվել և բնակվել է Շուշիում։ 1891 թ. Շուշիում իր տանը կից կառուցված (իր նախագծով) շենքում բացել է մի թատրոն, որը նրա անունով հայտնի է «Խանդամիրյան թատրոն» անվանակոչմամբ։ Շուշի քաղաքի մշակութային կյանքում կարևոր դեր կատարած այս թատրոնը գործել է մինչև 1905 թ. և ժամանակին մեծ ճանաչում է ուսեցել։ Թատրոնի շենքը ունեցել է 850 տեղ, հարմարավետ բեմ, դահլիճ և ճեմասրահ։

ԽԱՉԱՊԱՊԱ Ջուղայեցի (մահ. է 1581 թ.) — վաճառական։ Գործել է հայրենի քաղաքում, Իտալիայում, Պարսկաստանում։ Ըստ տապանաքարի արձանագրության սպանվել է 1581 թ. Խուդաբանդ Շահի կողմից։ Կատարել է բարեգործություններ։

ԽԱՉԱՏՈԻՐ (XIV դ.) – գրիչ։ Ծնվել և գործել է Ջուղա քաղաքում։ 1325 թ. նրա գրչագրած ձեռագրերից մեկը՝ «Ճաշոցը», պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 6235) :

ԽԱՉԱՏՈԻՐ Աստապատցի (XVII–XVIII դդ.) — վարդապետ։ Գործել է Աստապատում, Երնջակում և այլ վայրերում։ 1709 —11 թթ. եղել է Աստապատի վանքի առաջնորդը։

ԽԱՉԱՏՈԻՐ (XIII դ.) - Շահապոնք գավառամասի Նորս գյուղի մեծահարուստ, բարերար: 1250-ական թվականներին Նորսում մի ջրաղաց է կառուցել և նվիրել գյուղի ս. Լիանոս վանքին։

ԽԱՉԱՏՈՒՐ (XV դ.) - գրիչ, գրակազմ։Շնվել է Գողթն գավառում, գործել՝ գավառի Բիստ և Նավիշ գյուղերում։ Գրչագրել, կազմել և նորոգել է մի շարք ձեռագրեր։ Հայտնի է նրա 1439 թ. գրչագրած մի Ավետարանը։

ԽԱՉԱՏՈԻՐ (XVII դ.) - կրոնական գործիչ, Ագուլսի ս. Թովմա վանքի վարդապետ, առաջնորդ։ 1636 թ. նորոգել է տվել ս. Թովմա վանքի համալիրը և կատարել շինարարական այլ աշխատանքներ։ Գրչագրել է տվել մի շարք ձեռագրեր:

ԽԱՉԱՏՈԻՐ (XVII դ.) - կրոնական գործիչ։ Գողթն գավառի եպիսկոպոս 1699 թ.։

ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՋՈԻՂԱՅԵՑՈՒ (XVII դ.) - հոգևոր գործիչ, վարդապետ։ Ծնվել է Ջուղա քաղաքում, Գուլհակոբի որդին է։ 1666 թ. եղել է Մաքինյաց վանքի առաջնորդը և նորոգել է տվել վանքի շինությունները։

ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ Արամ Եղիայի (1903 – 1978) — կոմպոզիտոր, մանկավարժ, հասարակական գործիչ, դիրիժոր։ ԽՍՀՄ (1945), ՀԽՍՀ (1955), Վրացական ԽՍՀ (1963) Ժող. արտիստ, սոց. աշխատանքի հերոս (1973), ՀՀԳԱ ակադեմիկոս (1963)։ Ծնվել է Գողթնի Ներքին Ազա գյուղից 1900 թ. Թիֆլիս տեղափոխված ազեցու ընտանիքում։ Իր հայրենի գյուղում Խաչատրյանը 1978 թ. լինելուց հետո նշել է. (Երևան, «Կոմունիստ» (ռուսերեն,. 1978, 6. 05). «գնացի այնտեղ, տեսա իմ պապերի երկիրը։ Երկինքը այնտեղ կապույտ է և մեր տան դուռը տխրալի ճռնչում էր... երբ ես ստեղծում էի Ջութակի կոնցերտը հոգով ու մտքով գտնվում էի Գողթնում... լսում էի մորս ձայնը...»։ Խաչատրյանների հայրական տան ավերակները մինչև օրս էլ տե֊սանելի են Ներքին Ազայում։ Տողերիս գրողի աջակցությամբ 1987 թ. մեծանուն կոմպոզիտորի հայրական տունը և գյուղը նկարահանվել է «Արամ Խաչատրյան» կինոնկարում։ Ազացիների և Ա. Խաչատրյանի բարեկամների վկայությամբ Ա. Խաչատրյանը ծնվել է Ազայում և միայն 3—4 տարեկան հասակում ընտանիքով տեղափոխվել Թիֆլիս։ Համաշխարհային լայն ճանաչում ձեռք բերած կոմպոզիտորի արվեստը սերտ կապերով առնչվում է ինչպես մեծանուն Կոմիտասի, այնպես էլ Ա. Սպենդիարյանի, Ռ. Մելիքյանի ստեղծագործությունների հետ։ Նրա բազմաթիվ ու բազմազան ժանրերով ստեղծված ստեղծագործությունները, ինչպես, օրինակ, «Գայանե», «Սպարտակ» բալետները, երկրորդ ու երրորդ Սիմֆոնիաները, Ջութակի, Թավջութակի, Դաշնամուրի կոնցերտ-ռապսոդիաները, մեր ժամանակների համաշխարհային երաժշտության բաղձանքներից են։ Խաչատրյանը բազմաթիվ հեղինակային համերգներով հանդես է եկել 30-ից ավելի արտասահմանյան երկրներում։ Պարգևատրվել է ԽՍՀՄ և արտասահմանյան բազմաթիվ երկրների շքանշաններով ու մեդալներով, արժանացել պետական մի շարք մրցանակներով։ Կյանքի ու գործի վերաբերյալ հրատարակվել են մի շարք գրքեր։ Նրա անունով է կոչվում Հայֆիլհարմոնիայի մեծ դահլիճը, Երևանում ունի տուն-թանգարան։

ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ Գայանե Լևոնի (1942)– նկարչուհի։ Ծնվել է Ագուլիսից Թիֆլիս տեղափոխվւսծ ագուլիսցու ընտանիքում։ Վրաստանում, Ռուսաստանում և այլուր բացել է ցուցահանդեսներ։ Սերում է Ագուլիսի Հախնազարյան և Քալանթար տոհմերից։

ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ (Խաչատուրով) Գալուստ (XIX դ.) — զինագործ։ Գործել է Որդուար քաղաքում, XIX դ. 2-րդ կեսերին։

ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ (Խաչատուրով) Գրիգոր (XIX դ.) — արծաթագործ վարպետ։ Գործել է Նախիջևան քաղաքում XIX դ. վերջերին։ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ (Խաչատուրով) Մելիք (XIX դ.) — զինագործ։ Գործել է Որդուար քաղաքում, XIX դ. կեսերին։

ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ (Խաչատուրով) Միքել XIX դ.) — արծաթագործ վարպետ։ Գործել է Որ դուար քաղաքում, XIX դ. կեսերին։

ԽԱՉԻԿ (XIII դ.) –Նախճավան գավառի եպիսկոպոս 1175 թ.։

ԽԱՉԻԿ (XVI դ.) - Երնջակ գավառի Ապրակունիս գյուղի գեղջավագ 1540 թ.։

ԽԱՉԻԿՅԱՆ Գարեգին Բաղդասարի (1883-1953) - զինվորական։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում: 1918—19 թթ. ազգամիջյան ընդհարումների ժամանակ Նախիջևանում որպես զինվորական սպա (կապիտան) մասնակցել է ազատագրական պայքարին։ 1941—46 թթ. աքսորվել է Ղազախստան։ Աքսորավայրից վերադառնալուց հետո աշխատել է Երևանի ձեռնարկություններում։

ԽԱՉԻԿՅԱՆ Գրիգոր (մահացել է 1910 թ.) — շինարար վարպետ։ Ծնվել և գործել է Երնջակի Ապրակունիս գյուղում, վարպետ Օհանի որդին է։ Ինչպես հայրենի, այնպես էլ շրջակա գյուղերում կատարել է շինարարական մի շարք աշխատանքներ:

ԽԱՉԻԿՅԱՆ Լևոն Ստեփանի (1918– 1979) — պատմաբան. բանասեր-աղբյուրագետ։ Գիտության վաստակավոր գործիչ (1968), ՀՀ ԳԱ ակադեմիկոս (1971)։ Ծնվել է 1910-ական թվականներին Նախիջևանի Հաջիվար գյուղից Երևան տեղափոխված հաջիվարցու ընտանիքում։ Զբաղվել է միջնադարյան Հայաստանի պատմությամբ ու աղբյուրագիտությամբ, հայ կրթական կենտրոնների ու գիտական մտքի, մշակույթի պատմության հարցերով։ 1949—54 թթ. աշխատել է ԳԱ պատմության ինստիտուտում, 1954 — 79 թթ. եղել Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանի տնօրեն։ Հրատարակել է բազմաթիվ գիտական աշխատություններ ու մենագրություններ, խմբագրել է «Բանբեր Մատենադարանի» 3—13 հատորները: Նրա հրատարակած աշխատությունների մեծ մասը կարևոր ներդրումներ են հայագիտության բնագավառում։ Մաշտոցյան մրցանակի, աոաջին դափնեկիրն է (1909): Պարգևատտրվել է ԽՍՀՄ ժսղովուրդների բարեկամության շքանշանով (1978)։

ԽԵՉՈՒՄ (XVII դ.) – Նախճավան գավառի Խառց գյուղի տանուտեր։ 1651 թ. ստացել է Գրիգոր Ճվաձորցու գրչագրած մի Ավետարանը։

ԽՆՉՈԻՄ (XVIII–XIX դդ.) - բարերար։ Ծնվել է Գողթնի Ռամիս գյուղում։ XIX դ. սկզբներին բնակվել է Բուլղարիայի Ռուսե քաղաքում և Ռուսեի եկեղեցուն նվիրել է մեկ արծաթյա խաչ։

ԽԱՉՅԱն Թևան Կարապետի (1911– 1944) – բանաստեղծ։ Ծնվել է Նախճավան գավառի Ազնաբերդ գյուղում։ Աշխատել է «Ավանգարդ» թերթում։ 1941 թ. մեկնել է բանակ և զոհվել 1944 թ. Ուկրաինայի համար մղվող մարտերում։ 1940 թ. հրատարակել է «Առօրյա» բանաստեղծությունների գրքույկը։

ԽԼՂԱԹ (XVII դ.) — վարպետ, բարերար։ Ծնվել ու գործել է Շոռոթում: Սրա ծախսերով Սարգիս Շոռոթեցի գրիչը 1668 թ. գրչագրել է մի Ավետարան։

ԽՈԴԱԲԱՇԽ (XV դ.) - Գողթն գավառի Յոբեվանիս գյուղի տանուտեր: 1488 թ. մի Ավետարան է ստցել և նվիրել հայրենի գյուղի ս. Գևորգ եկեղեցուն։

ԽՈՆԾԻ (XV դ.) – բարերար: Ծնվել և ապրել է Շահապոնքի Կուքի գյուղում։ Սրա և կնոջ՝ Գոգալի, մեկենասությամբ Կուքեի վանքում Մանուել գրիչը 1496 թ. գրչագրել է մի Ավետարան։

ԽՈՋԱ ԱՂԱԲԵԿ (մահ. է 1674 թ.) - վաճառական։ Ծնվել է Ճահուկ գավառի Ճահուկ ավանում։ Երևանի Սեֆիդուլի խա¬նի ժամանակ 1661—74 թթ. եղել է նրա փողերանոցի պատասխանատուն։

ԽՈՋԱ ԱՄԻՐՋԱՆ (XVIII դ.) - վաճառական, բարերար: Ծնվել է Ճահուկ գավառի Ճահուկ ավանում, հայրապետի որդին է։ Վաճառականական գործերով եղել է մի քանի երկրներում։ Կ. Պոլսում բնակվելու տարիներին 1735 թ. մի Աստվածաշունչ է գրչագրել տվել և բերել նվիրել Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքին։

ԽՈՋԱ ԱՅՎԱԶ Շոռոթեցի (XVII–XVIII դդ.) — բարեգործ, Շոռոթի իշխան։ Ծնվել է Շոռոթում, Մկրտիչի և Կատարիորդին է: 1714 թ. նորոգել է տվել Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքի ս. Ստեփանոս մատուռի զանգակատունը և վանքին նվիրել մի վարագույրով խաչկալ։ 1704 թ. սրա և Սամուել իշխանի միջոցներով կառուց¬վել է Շոռոթի ս. Հակոբ եկեղեցու գմբեթը։ Շոռոթի ս. Գրիգոր Լուսավորիչ վանքի մոտ կառուցած սրա ջրաղացի մասին է Նաղաշ Հովնաթանի խնջույքի «Տաղ ի վերայ Այվազին ջրաղացին ի Նաղաշ Յովնաթանե ասացեալ» տաղը։

ԽՈՋԱ ԱՎԱԳ (1599-1669) – վաճառական, բարերար: Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում, Ագուլիսի մեծահարուստներից է։ Վաճառականական գործերով եղել է մի քանի երկրներում։ Օժանդակություններ է կատարել Ագուլիսի հուշարձանների նորոգումների համար:

ԽՈՋԱ ԱՏՐԲԵԿ (XVI դ.) – բարերար: Ծնվել ու գործել է Ջուղա քաղաքում։ 1587 թ. Հակոր Ջուղայեցի գրիչ ու մանրանկարիչին իր ծախսերով գրչագրել է տվել մի Ավետարան և այն ստանալով նվիրել է Ջուղայի եկեղեցիներին։

ԽՈՋԱ ԱՏՈՄ (XVII դ.) – վաճառական բարեգործ։ Ծնվել է Գողթնի Ցղնա ավանում։ Շրջագայել է Եվրոպական մի շարք երկրներում։ XVII դ. առաջին կեսերին համագյուղացիներ Պունիաթի ու Պաղումի հետ մի շարք նվիրատվություններ է կատարել Անկուրիա քաղաքի եկեղեցիներին:

ԽՈՋԱ ԳՐՈԻՄ (XVI դ.) – վաճառական, բարերար: Ծնվել է Ջուղա քաղաքում, Սողոմոնի և Թուրվանդի որդին է։ Առևտրական գործերով եղել է մի շարք երկրնե րում։ 1584 թ. գերի ընկած մի Ավետարան գնելով նորոգել է տվել և հանձնել Ջուղայի ս. Աստվածածին եկեղեցուն:

ԽՈՋԱ ԳՅՈԻԼՆԱԶԱՐ (XVII դ.) - վաճառական, բարերար։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Վաճառականական գործերով եղել է մի քանի երկրներում։ 1671 թ. Մալխասի ու Քիչիբեկի հետ միասին կազմակերպել է Ագուլիսի ս. Քրիստափոր եկեղեցու նորոգման աշխատանքները։

ԽՈՋԱ ԴԱՎԻԹ (մահ. է 1660 թ.) – վաճառական։ Ծնվել է Գողթնի Փառակա գյուղում։ Առևտրական գործերով եղել է Պարսկաստանում և այլ վայրերում։ Հիմնական բնակություն է Հաստատել Կ. Պոլսում։ Փառակեցի խոջա Մուրադի որդին է։ 1660 թ. կրակահեղձ է եղել Կ. Պոլսի Խոջախանի հրդեհի ժամանակ։

ԽՈՋԱ ԶԱՔԱՐԵ (XVII դ.) – վաճառական։ Ծնվել է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Գործել է հայրենի գավառում, Պարսկաստանում: Օժանդակել է Շոռոթի հուշարձանների նորոգման աշխատանքներին և կատարել բարերարությունւներ:

ԽՈՋԱ ԽԱՉԻԿ (XVI-XVII դդ.) - Ջուղա քաղաքի քաղաքապետը մինչև 1605 թ. բռնագաղթը, Մելքումի և Շահրիխասի որդին է։ Պապն է Սուլթան բեկը։ Կատարել է մի շարք շինարարական և բարեգործական աշխատանքներ: Մահացնլ է 1604 թ., որի տապանաքարի գեղեցիկ խաչքարը պահպանում է Ջուղայի հռչակավոր գերեզմանատանը: Սրա որդիներն են խոջա Սաֆարը, խոջա Նազարը, խոջա Սինան բեկը, Բազումը, Հովհանեսը։

ԽՈՋԱ ՄԱԼԽԱՍ (XVII դ.) - վաճառական, բարերար: Ծնվել է Ագուլիսում։ 1671 թ. խոջա Գյուլնազարի ու Քիչի բեկի հետ կազմակերպել է Ագուլիսի ս. Քրիստափոր եկեղեցու նորոգման աշխատանք¬ները։ Կատարել է այլ բարերարություններ։

ԽՈՋԱ ՄԱՆՈՒԿ Զոհրապյան (մահացել է 1658 թ.) - վաճառական: Ծնվել է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Աջակցություններ է ցույց տվել Շոռոթի հուշարձանների նորոգումներին: Տապանաքարը գտնվում է Շոռոթի գերեզմանատանը։

ԽՈՋԱ ՄԻՐԱՔ (սպանվել է 1477 թ.) - քաղաքական գործիչ, խոշոր վաճառական: Ծնվել է Ջուղա քաղաքում։ 1469 թ. Պարսկաստանի Ուզուն Հասան թագավորի կողմից որպես դեսպան և գործունյա մարդուղարկվել է Վենետիկ առևտրական կապեր հաստատելու համար: Թավրիզում և այլ վայրերում ունեցել է մեծ հարստություն։ Հետապնդվել է մահմեդականների կողմից և առաջարկվել ընդունելու իսլամի դավանանքը։ Մերժելով այս առաջարկը 1477 թ. սպանվել է Մեհտի անունով մի մահմեդականի կողմից։ Սպանության տարում ջու ղայեցի Կուռճի վարպետը պատրաստել է մի մեծ դրվագազարդ սինի (պահվում է Հայաստ. պատմության պետական թանգարանում)՝ ի վայելումն սրա որդիների, որոնցից մեկի անունը Հակոբ է։ 1448 թ. սրա ծախսերով Հովսեփ աբեղան գրչագրել է մի Ավետարան։

ԽՈՋԱ ՄԿՐՏԻՉ (XVII դ.) - բարերար, վաճառական: Ծնվել է Ջուղա քաղաքում, իսկ այնուհետև բռնագաղթվել Նոր Ջուղա։ Ուստիանի որդին է։ Ունեցել է Դիլաք և Ծատուր անուններով որդիներ: 1641 թ. գերի ընկած մի Ավետարան է Էրզրումից գնել և նվիրել Ջուղայի ս. Գևորգ եկեղեցուն:

ԽՈՋԱ ՄԿՐՏԻՉ (XVII դ.) - բարեգործ։ Ծնվել և ապրել է Երնջակ գավառի Նորաշեն գյուղում։ Սա իր եղբոր՝ Հանեսի հետ, 1663 թ. օժանդակել է Նորաշենի ս. Աստվածածին մեծակառույց եկեղեցու նորոգմանը և գյուղի հանդեպ՝ Երնջակ գետի վրա, կառուցել է տվել մի կամուրջ։

ԽՈՋԱ ՄԻՔԱՅԵԼ (XVII–XVIII դդ.) – բարերար, վաճառական: Ծնվել է Գողթնի Փառակա գյուղում։ 1717 թ. Եզեկիել գրչին մի Խորհրդատետր է գրչագրել տվել և այն ստանալով նվիրել է Փառակայի ս. Շմավոն եկեղեցուն։

ԽՈՋԱ ՅԱՎՈԻՄ (մահացել է 1721 թ.) - վաճառական, բարեգործ: Ծնվել է Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղաքաղաքում, Սարումի որդին է։ Վաճառականական գործերով ճամփորդել է մի շարք երկրներ, աջակցել է հայրենի գյուղաքաղաքի հուշարձանների նորոգման աշխատանքներին։

ԽՈՋԱ ՆԱԶԱՐ (1564– 1636 թթ.) - վաճառական, բարերար: Ծնվել է Ջուղա քաղաքում, Խոջա Խաչիկի և Մարիամի որդին է: Գործել է Ջուղայում, իսկ 1605 թ. Բռնագաղթից հետո՝ Նոր Ջուղայում: Ջուղայի մեծահարուստ և ազդեցիկ ունևորներից է։ Ինչպես Հին, այնպես էլ Նոր Ջուղաներում կատարել է մի շարք շինարարական ու բարեգործական աշխատանքներ: Կառուցել է Նոր Ջուղայի ս. Գևորգ եկե¬ղեցին, Արաքսի կամրջի երկու կողմերի քարավանատները և այլն։ Գրչագրել է տվել մի քանի ձեռագրեր: Մահացել է 1636 թ. և թաղված է Նոր Ջուղայի գերեզմանատանը։

ԽՈՋԱ ՇԱՄՕՆ (XVII դ.) - բարեգործ, Մեծահարուստ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ 1661 թ. խոջա Ավթանդիլի հետ նորոգել է տվել Խոր Վիրապի եկեղեցին:

ԽՈՋԱ ՇԱՀՎԵԼ (XVII-XVIII դդ.) - վաճառական, բարերար: Ծնվել է Ջուղայի Դաշտ գյուղում, Բանդորի որդին է: 1717 թ. կառուցել է Շամախու մոտ գտնվող Մեյսարու գյուղի ս. Աստվածածին եկեղեցու բեմն ու դուռը։

ԽՈՋԱ ՇԻՈՇ Ջուղայեցի (XVI–XVII դդ.) — վաճառակւսն, քաղաքական գործիչ։ Ծնվել է Ջուղա քաղաքում։ Պարսկաստա¬նում, Իտալիայում և այլուր ունեցել է մի շարք վաճառատներ: Որպես գործարար մարդ 1606—9 թթ. Շահ Աբասի կողմից դեսպանի առաքելությամբ եղել է Հռոմում ու Վենետիկում։

ԽՈՋԱ ՇՄԱՎՈՆ (մահ. է 1670 թ.) - վաճառական, բարերար: Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Գործել է Ագուլիսում, Նոր Ջուղայում, Հնդկաստանում։ Ագուլիսում և Նոր Ջուղայում կատարել է բարեգործական աշխատանքներ։ Մահացել է 1670 թ. և թաղվել Նոր Ջուղայի գերեզմանատանը։

ԽՈՋԱ ՊԱՂՈԻՄ (XVII դ.) – վաճառական, բարեգործ։ Ծնվել է Գողթնի Ցղնա ավանում։Առևտրական գործերով եղել է մի շարք երկրներում։Իր համագյուղացիներ Ատոմի ու Պունիաթի հետ մի շարք նվիրատվություններ է կատարել Անկուրիա քաղաքի եկեղեցիներին։

ԽՈՋԱ ՊՈԻՆԻԱԹ (XVII դ.) - վաճառական, բարեգործ։ Ծնվել է Գողթնի Ցղնա ավանում։ Իր համագյուղացիներ Ատոմի և Պաղումի հետ XVII դ. առաջին կեսե¬րին առատ նվիրատվություններ է կատա¬րել Անկուրիա քաղաքի եկեղեցիներին:

ԽՈՋԱ ՆԱՀԱՊԵՏ Գյուլնազարյան (1629– 1694) — վաճառկան, տպարանատեր, մեկենաս։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ 1687 թ. Վենետիկում հիմնել է սեփական տպարան և տպագրել մի քանի գրքեր (Ն. Շնորհալու «Յիսուս որդի, 1686)։ Կ. Պոլսում մեծ գումարով ընդօրինակել է տվել մի Հայսմավուրք, կատարել է մի շարք բարեգործություններ:

ԽՈՋ ՆԻԿՈՂԱՅՈՍ (XVII դ.) – բարեգործ: Ծնվել և ապրել է Ագուլիս քաղաքում, Ղարդաշպալու և Չիչակի որդին է: 1680 թ. պատրաստել է տվել Շամբի ս. Ստեփանոս Նախավկայի վանքի եկեղեցու փայտյա դուռը:

ԽՈՋԱ ՍԱՀԱԿ (մահացել է 1676 թ.) - մեծահարուստ, բարեգործ։ Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Շոռոթի նշանավոր խոջա Փշրկի որդին է։ Իր հոր և մերձավորների հետ միասին նորոգել է տվել Շոռոթի ս. Հակոբ եկեղեցին, աղբյուրները և այլ հուշարձանները։

ԽՈՋԱ ՍԱՐԳԻՍ (XVII դ.) - վաճառական։Ծնվել է Գողթնի Անապատ գյուղում: Գործել է հայրենի գավառում, Պարսկաստանում, Ռուսաստանում։

ԽՈՋԱ ՍԱՐԴԱՐ (մահացել է 1665 թ.) - մեծահարուստ, բարեգործ։ Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Փշրկենց տոհմից խոջա Հայրապետի որդին է։Փշրկենց տոհմի մյուս բարերարների հետ միասին աջակցել է հայրենի գյուղաքաղաքի հուշարձանների նորոգումներին։

ԽՈՋԱ ՍԱՖԱՐ (XII դ.) - բարերար, մեկենաս: Ծնվել է Նախճավանի Աստապատ ավանում, Միրիջանի և Նարինի որդին է: Իր միջոցներով քանդակապատել է տվել Աստապատի ս. Վարդան եկեղեցու արևմտյան շքամուտքի դուռը, որի մասին վկայում է այս քանդակազարդ դռան 1655 թ. արձանագրությունը։

ԽՈՋԱ ՍԱՖԱՐ (1563-1618) – Ջուղայի իշխաններից, բարերար: Ծնվել է Ջուղա քաղաքում։ Ջուղայի քաղաքապետ խոջա Խաչիկի ավագ որդին է։ 1605 թ. բռնագաղթվել է Նոր Ջուղա, եղել Նոր Ջուղայի կառավարիչ, ուր կատարել է մի շարք բարեգործություններ: Թաղված է Նոր Ջուղայի գերեզմանատանը, ուր և գտնվում է նաև կնոջ՝ Ցուլթանփաշեի տապանաքարը, որը մնացել է 1607 թ.։ Ունեցել է Մելիք Աղա, խոջա Ֆռանգուլ, խոջա Սուլթան կամ Սուլթանում և Ջալալ բեկ որդիներ։

ԽՈՋԱ ՍԱՖԱՐ (Սաֆրազ, 1601–1659 — Նոր Ջուղայի իշխան, մեծահարուստ, բարերար։Ծնվել է Ջուղա քաղաքում: 1605 թ. բռնագաղթից հեստո բնակվել է Նոր Ջուղայում, ջուղայեցի խոջա Նազարի ավագ որդին է։ 1636 թ-ից՝ իր հոր մահից հետո, եղել է Նոր Ջուղայի իշխան-կառավարիչը, կատարել է մի շարք բարեգործություններ (կինը՝ Յուղիդե Գուլնաբաթ) : Ունեցել է Սաֆրազ, պարոն Վաթան, Մելիք Աղա, Խաչիկ, Շահնազար, որդիները և Մամ (մահացել է 1668 թ.) ու Մարիամ աղջիկները.։

ԽՈՋԱ ՍԱՖԱՐ (1578—1618) – Ջուղա քաղաքի ճանաչված վաճառական, բարեգործ։ Խոջա Ետիգարի որդին է։ Իատլիայում ունեցել է վաճառատներ։ Եղել է Շահ Աբասի սենեկապան: 1610 թ. որպես Շա հի դեսպան եղել է Տոսկանիայի դուքսի, Հռոմի պապի, Իսպանիայի թագավորի մոտ և այլ երկրներում:

ԽՈՋԱ ՍՈՒԼԹԱՆՈՒՄ (1593– 1632 թ.) - վաճառական, բարերար: Ծնվել է Ջուղա քաղաքում, խոջա Սաֆարի 3–րդ որդին է: Գործել է Ջուղայում, իսկ 1605թ. բռնագաղթից հետո՝ Նոր Ջուղայում: Նոր Ջուղայում կատարել է մի շարք բարեգործական աշխատանքներ: Թաղված է Նոր Ջուղայի գերեզմանատանը։ Ունեցել է մեկ որդի Սաֆար անունով, որը մահացել է 1684 թ.:

ԽՈՋԱ ՎԱՐԴԱՆ Կուսանյանց (մահացել է 1721 թ.) — բարերար։Ծնվել է Նախճավանի Աստապատ ավանում: Թաղվել է Աստապատի ս. Հովհանես եկեղեցու մուտքի առջև: Ըստ տապանաքարի արձանագրության սրա միջոցներով կառուցվել է ս. Հովհանես եկեղեցու գավիթը:

ԽՈՋԱ ՓԱՆՈՍ Ջուղայեցի (XVI դ.) – բարեգործ: Ծնվել է Ջուղա քաղաքում, Սուլթանկուլի և Սուլթանի որդին է: Կինը՝ Մարանէ, որդիները՝ Մարտիրոս, Սավուր: Գործել է Ջուղայում, իսկ այնուհետև գաղթել Հալեպ։ 1593 թ. մի Ավետարան է նվիրել Հալեպի ս. Քառասնից մանկանց եկեղեցուն։

ԽՈՋԱ ՈԻԼՈՒԳ (XVI–XVII դդ.) – վաճառական։ Ծնվել է Ջուղա քաղաքում, Ադիբեկի ոլրդին է։ 1609-ից գործել է Վենետիկում։ Կատարել է բարեգործություններ։

ԽՈՋԱ ՈՒՌՈԻԹԵԼ (XVII դ.) - բարերար։ Ծնվել է Երնջակի Ջուղա գյուղում, Բաբաջանի որդին է։ 1668 թ. օժանդակել է Շամբի ս. Ստեփանոս վանքի նորոգման աշխատանքներին:

ԽՈՋԱ ՔԻՉԻԲԵԿ (XVII դ.) - վաճառկան, բարերար: Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ 1671 թ. խոջա Գյուլնազարի ու Մալխասի հետ կազմակերպել է Ագուլիսի ս. Քրիստափոր եկեղեցու նորոգման աշխատանքները։

ԽՈՋԱ ՖՌԱՆԳՈՒԼ (1589 — 1634) - բարերար, առևտրական։ Ծնվել է Ջուղա քա¬ղաքում, խոջա Սաֆարի երկրորդ որդին է։Նոր Ջուղայում, ուր բռնագաղթվել է 1605 թ., կատարել է բարեգործական աշխատանքներ։ Ունեցել է երեք որդիներ, որոնցից Մովսեսը և Մելիքնազը մահացել են մանկահասակ (1-ինը 7, իսկ 2-րդը՝ 9 տարեկան) տարիքում 1635 թ.։ Թաղված է Նոր Ջուղայի գերեզմանատանը։ Այստեղ է թաղված նաև կինը՝ Բաբեն, որը մահացել է 1636 թ.։

ԽՈՋԱՄԻՐՅԱՆ Երվանդ Խաչատուրի (1889—1938) - հեղափոխական, խորհրդային պետական աշխատող։ Ծնվել է Ագու լիս քաղաքում։ Մասնակցել է 1917 թ. հեղափոխությանը, 1924—38 թթ. ՀԽՍՀ և Անդրֆեդերացիայի կուսակցական ու խորհրդային մարմիններում վարել է մի շարք պաշտոններ։

ԽՈՋԱՄԻՐՅԱՆ Միհրան Խաչատուրի (1882—1938) — հեղափոխական, պետական աշխատող։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ 1903—5 թթ. կուսակցական աշխատանքներ է կատարել Կիևամ, Թիֆլիսում, ժնևում: 1907—8 թթ, Կնունյանցի, Լունաչարսկու, Ցխակայաի հետ կազմակերպել է «Րադուգա>, բոլշևիկյան ամսագրի հրատակումը։ 1920—37 թթ. աշխատել է ՀԽՍՀ արտ գործժողկոմատում, բանակային-ֆինանսական մարմիններում։

ԽՈՋԱՆԵԹՅԱՆ Զեբեթ Ազատանի (1885-1943) – ինժեներ-տեխնոլոգ։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում: 1922—40 թթ. դասախոսել է Երևանի պետհամալսարանում: Հեղինակ է 10-ից ավելի գիտական աշխա տանքների։

ԽՈՋՈԻՄԵՆՅ Ոսկան (XVII ղ.) –Ագուլիս քաղաքի մելիք 1680 թ.։

ԽՈՍՐՈՎ (II դ.) – Գողթն, գավառի իշխան, Շաբի որդին։

ԽՈՍՐՈՎ (X դ.) - Գողթն գավառի իշխան X դ. կեսերին։

ԽՈՍՐՈՎԻԿ (XII դ.) – Ճահուկ գավառի ազատներից, Համատունյան տոհմից։ XII դ. որոշ ժամանակով Ջուրջի հետ տիրել է Ճահուկ գավառը։ Երիտասարդ հասակում մահացել է և թաղվել ճահուկում։

ԽՈՍՐՈվ Դողթնացի (VII-VIII դդ.) - Գողթն գավառի իշխան։ Զոհվել է 705 թ. Նախճավան և Խրամ քաղաքների եկեղեցիներում արաբների կազմակերպած ոճիրի ժամանակ: Սրա զավակներն են Վահան ցիներում արաբների կազմակերպած ոսիրի ժամանակ։ Սրա գավակներն են Վահան Գողթնացին և Խոսրովիդուխտը։

ԽՈՍՐՈՎ ճահուկցի (XVII դ.) - վաճառական, բարերար։ Ծնվել է ճահուկ ավա-նում։ Բնակվել է Կ. Պոլսում, ուր ունեցել է մեծ ճանաչում։ Թաղված է Կ. Պոլսում։

ԽՈՍՐՈՎԻԴՈՒԽՏ (VIII դ) - առաջին հայ բանաստեղծուհի, երաժիշտ: Նա Գողթնի իշխան Վահան Գողթնեցու քույրն էր, Խուսրով Գողթնացու դուստրը։ Եղբոր նահատակության առիթով 737 թ. հորինել է «Զարմանալի է ինձ» տաղը, որը կանոնացրել է հայ եկեղեցին և մտցրել Շարակնոցի մեջ։ Այն իր ուժով Ու պատկերներով, բովանդակությամբ մի հուզիչ ըստեղծագործություն է և հերոսացնում է Վահան Գողթնեցու մարտիրոսությունը:

ԽՈԻԴԱՎԵՐԴԻ (XVII դ.)- բարերար: Ծնվել է և գործել Աստապատ ավանում, Վերդու որդին է։ 1696 թ. օժանդակել է Շամբի ս. Ստեփանոս վանքի նորոգման աշխատանքներին։

ԽՈԻԴԱՎԵՐԴՅԱն Վասակ (1905-1984) — ինժններշինարար, դրամատուրգ։Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում։ Թբիլիսիում 1929 թ. բարճրագույն կրթությունը ստանալուց հետո աշխատել է Հայաստանի շինարարական տարբեր հիմնարկներում։ Ջբաղվել է նաև դրամատուրգիայով։ Ջ.Հացագործյանի հետ համատեղ գրած մի շարք պիեսները (« Խնդության սրինգը», նը») ժամանակին բեմադրվել են հանրա «Փիլիպոս Ասլանովիչ», «Մասիս», «Միլիոպետության տարբեր թատրոններում։

ԽՈԻՆԴՎԵԼԻ (XVII դ.) – շինարար վարպետ։ Ծնվել Է Ջուղա քաղաքում։ 1671 — 75 թթ. մասնակցել Է Ագուլիսի ս. Քրիստափոր եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքներին։

ԽՈԻՏԱՊԱՇԻ Դավիթ (XVI–XVII դդ.) - վաճառական։ Ծնվեյ Է Ջուղա քաղաքում, Ավետիքի որդին Է։ Գործել Է հայրենի քաղաքում, Իտալիայում: 1611 թ-ից բնակվել է Վենետիկում:

Ծ

ԾԱՏՈԻՐ (XVI դ.) - խառատ։ Ծնվել է և գործել է Ջուղա քաղաքում։Սրա հիշատակին Իսրայիլ կազմողի քանգակած խաչքարը, որը գտնվում Է Ջուղայի գերեզմանատանը, հասել Է մեր օրերը:

ԾԱՏՈԻՐ (XVIII դ.) բարերար։ Ծնվել Է Գողթն գավառի Հանդամեջ գյուղում, Սիրանի և Եղիսաբեթի որդին Է։ 1796 թ.իր ՀՈՐ Սիրանի հետ, գերի ընկած մի Ավետարան գերությունից ազատելով նվիրել Է Հանդամեջի ս. Աստվածածին եկեղեցուն:

Կ

ԿԱՐԱԿՈԶՅԱՆՑ ( Կարակոզով), Արշակ Խաչատուրի (1850-ական—1920–ական թվականներ — արծաթագործ վարպետ, Ժամագործ։ Ծնվել և գործել Է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ.վերջերից 1910-ական թվականները:

ԿԱՐԱՊԵՏ (XIII-XIV դդ.)-գրիչ։ 1315 թ. Գողթ ն գավառի Սինեակւս ն անապատում գրչագրել է մի ժամագիրք:

ԿԱՐԱՊԵՏ (XIV-XV դդ.) -վարդապետ, րաբունի։ Գործել Է Գողթն գավառի Սինեական անապատում։ 1385 թ. իր եղբայր Մկրտիչի հետ ստացել Է Ղազար գրչի գրչագրած մի «Կարգատրութիւն հասարակաց աղօթից» ձեռագիրը:

ԿԱՐԱՊեՏ (XIV դ.) -բարերար։ ՝Ծնվել ու գործել Է Նախիջևան քաղաքում, Ղարաճայի ու Շնոհորի որդին Է։ 1324 թ. սրա ծախսերով Յուսեփ գրիչը գրչագրել Է մի Ավետարան, որը Աստապատում ծաղկել Է Սիմոն նկարիչը։

ԿԱՐԱՊԵՏ (XIV դ.)– մանրանկարիչ, գրիչ։ Գործել Է Երնջակ գավառի Ապրակունիսի ս. Կարապետ վանքում: 1360 թ. նրա ծաղկած «ժողովածու բանից Գրիգոր Նարեկացույ, Գրիգոր Տղայի և այլոց» և 1379 թ.գրչագրած „ Մասունք Աստուածաշընչի“, մատյանները պահպանվում են Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում ( N,N 5705, 159):

ԿԱՐԱՊԵՏ (XV դ.)- գրիչ: Գործել Է Գողթն գավառի Փառակա գյուղում։ Նրա գրչագրած ձեռագրերից հայտնի Է 1495 թ. մի Մաշտոցը։

ԿԱՐԱՊԵՏ (XVI դ.) - Նախճավան գավառի եպիսկոպոս 1544 թ.։

ԿԱՐԱՊԵՏ (XVII դ.) - շինարար վարպետ։ Ծնվել և գործել է Ացուլիսում, մասնակցեյ եկեղեցիների և այլ շինությունների նորոգման ու կառուցման աշխատանքներին։

ԿԱՐԱՊԵՏ (XIV-XV դդ.) - կրոնական գործիչ, րաբունապետ։Գործել Է Երջնակ գավառի Քռնա և Ապարաններ ավաններում։ Էղել է Ապարանների դպրոցի րաբունապետը։

ԿԱՐԱՊԵՏ Նախիջևանցի (XIX դ.)- բարեգործ։ Ծնվել և ապրել է Նախիջևան քաղաքում. Ադամի և Թագուհու որդին Է։ 1879 թ. նորոզել Է տվել Շամբի ս. Ստեփանոս նախավկայի վանքի գանգակատունը և կատարել այլ բարեգործություններ։

ԿԱՐԱՊԵՏ նախիջևանցի (XVIII դ.)– կրոնական գործիչ, վարդապետ։ 1763 թ. եղել Է Երնջակ գավառի եպիսկոպոս, Աբրակուսիսի ս. Կարապետ վանքի առաջնորդ։

ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ Թադևոս (XIX դ.)– ատաղծագործ վարպետ։ Ծնվել ու գործել է Նախիջևան քաղաքում։ 1899 թ. նորոգել է Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքի տանիքն ու գմբեթի փայտակերտ լուսամուտները:

ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ (Կարապետով) Ստեփան (XIX դ.) — ոսկերիչ, արծաթագործ վարպետ։ Ծնկել և գործել Է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. վերջերին։

ԿԻՐԱԿՈՍ (XVI–XVII դդ.) – մանրանկարիչ։ Ղազար ծսւղկողի ու գրչի և Շոռոթում գործած Մարգարիտ գրչուհու հայրը։ Գործել Է Երնջակ գավառի Նորաշեն գյուղում Ծաղկել է ս. Աստվածածին վանքում գրչագրված մի շարք ձեռագրեր:

ԿԻՐԱԿՈՍ Աստապատցի (XVIII դ.) -վրադապետ, բարերար: Գործել է հայրենի Աստապատում, էջմիածնում։ 1745 թ. Իր կնքադրոշմով մի Ավետարան է նվիրել էջմիածնի Գայանե եկեղեցուն։ Ծաղկել էՆորաշենի ս. Աստվածածին վանքում գրչագրված մի շարք ձեռագրեր:

ԿՂԵՐԻԿՈՍ ԿՂԵՐԻԿՈՍ Տօնիկեան (XVII դ.)– գրիչ։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Խոշակունիք, Խոշնաշեն գյուղում։ Մեզ է հասել 1675 թ. նրա գրչագրած մի «Գանձ վարդապետութեան Քրիստոսի» ձեոագիրը։

ԿՈԶՄԱՍ Կոզմա Նորաշենեկցի (XVII դ.) – գրիչ, մանրանկարիչ: Ղազար գրչի ու ծաղկողի որդրն, Կիրակոս ծաղկողի թոռը, Ալեքսան գրչի եղբայրը։Ծնվել և գերծել է Երնջակ գավաջի Նորաշեն գյուղում: Գրչագրել և ծաղկել է մի շարք մատյաններ, որոնցից մի Մաշտոց մի Հայսմավուրք պահպանվում են երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում ( NN 3430, 3817 ):

ԿՈՄԻՏԱՍ (Սողոմ Գևորգի Սողոմոնյան, 1869-1935 )- կոմպոզիտոր, երաժիշտ-բանահավաք, երաժշտագետ, երգիչ, մանկավարժ: Ծնվել է Գողթնի Յղնա ավանից XVII դ. Վերջերին Քյոթահիա (Կուտինա) տեղափոխված ցղնեցու նահապետական ընտանիքում: Իր նախնիների մասին Կոմիտասը կենսագրականում գրել է. « Հորս ու մորս ազգատոհմն ի բնե ձայնեղ է... Սողոմոնյաններն ու քյոթահիացի հայ հին ընտանիքները ու քյոթահիացի հայ հին ընտանիքները հայկական զոկ ցեղիղն են և գաղթել են XVII դարու վերջում Գողթն գավառի Յղնա գյուղից»: Իսկ Յղնայի Տամբրի թաղամասում մինչև օրս էլ պահպանվում է Կոմիտասի պապերի` Սողոմոնաց ապարանքի ավերակները: Երաժշտագիտության հանճարեղ այս մշակը գործել է Էջմիածնում, Կ. Պոլսում, Բեռլինում, Փարիզում: 1894 թ. Էջմիածնում ձեռնադրվելով կուսակրոն աբեղա ստացել է VII դ. Բանաստեղծ ու երաժիշտ կաթողիկոս Կոմիտասի անունը: 1895 թ. Վարդապետական կոչում ստանալով անվանակոչել է Կոմիտաս Վարդապետ: Մեծատաղանդ գիտնականը 1915 թ. կրելով թուրքական կառավարության կաղմակերպած հայկական եղեռնի մղձավանջը կորցրել է մտավոր հավասարակշռությունը և 1919 թ-ից մինչև իր կյանքի վերջը (Փարիզի հոգեբուժական հիվանդանոցում) չբուժվեց:

Իր արգասաբեր ու գիտական բարձր պահանջկոտությամբ կատարած գործողությամբ Կամիտասը իրավամբ համարվում է հայկական ազգային կոմպոզիտորական դպրոցի հիմնադիր: Ուղղակի անգնահատելի են հայկական ժողովրդական երգերի, անտուների, հոգևոր երաժշտության , խազագիտության, տաղերի և հայկական երաժշտական արվեստի այլ բնագավառների ուսումնասիրությանը նվիրված նրա աշխատությունները: Ցավոք, կենդանության տարիներին Կամիտասը իր ստեղծագործություններից շատ քիչ նաբ է հրաըարակել: Իսկ նրա հիվանդության տարիներին` մանավանդ սկզբնական շրջանում , մածանուն երաժշտագետի ժառանգության զգալի մասը ցրկեց:Վերջին տասնամյակներում ինչպես սփյուռում (Փարիզ), այնպես էլ Երևանում լայնածավալ աշխատանքներ են կատարել Կոմիտասի ժառանգության հավաքման, ուսումնասիրման ու հրատարակման ուղղությամբ: Արդեն լույս են ընծայվել մի շարք կարևոր աշխատություններ ու ժողովածուներ:

ԿՈՅՍ (XVII դ.) – Գողթն գավառի Յղնա ավանի տանուտեր:

ԿՈՍԿԱՆԴԵԼ Ագուլեցի (XVIII դ.)– բարերար: Ագուլեցի Եղաուբի որդին է:1722 թ. Բայազետի ս. Շմավոն Առաքելոց եկեղեցուն մի արծաթյա խաչ է նվիրել:

ԿԱՍՏԱՆԴ Քահանա (XVIII դ.) - հոգեվորական, գրիչ: Ծնվել և գործել է Ագուլիսում: 1785 թ. գրչագրել է մի Հայսմավուրք: Կոստանյան (Կոստանով) Գրիգոր Արգումանի (XIX դ.) —արծաթագործ վարպետ։ Գործել է Որդուար քաղաքում:

ԿՈՍՏԱՆՅԱՆ (Կոստանով) Մարգար (XIX դ.) — արծաթագործ վարպետ: Գործել է Որդուար քաղաքում, XIX դ. կեսերին։ Ունեցեյ է առանձին արվեստանոց։

ԿՈՎՃԵՆՑ Մահտասի Մովսես (XVIII դ.) — վաճառական, բարերար։ Ծնվել է Ագուլհս քաղաքում, Հովհանեսի և Եասեսի որդին է: Վաճառականական գործերով եղել է մի քանի երկրներում: Երուսաղեմի եկեղեցուն մեծ և պատկերազարդ վարագույր է նվիրել 1766 թ.։

ԿՈՐՃԻԱԿ (XVI դ.) – մեծահարուստ, բարեգործ։ Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառում։ Երնջակի Հին Փորադաշտ գյուղի ս. Ստեփանոս վանքի եկեղեցու որմում սրա հիշատակին պահպանվել է 1596 թ. քանդակված մի խաչքար։

ԿՐԻԿՈՐՅԱՆ (Կրիկորով) Բարսեղ (XIX դ.) — արծաթագործ վարպետ: Գործել է Որդուար քաղաքոււմ, XIX դ. 2-րդ կեսերին։

ԿՐԻԿՈՐՅԱՆ (Կրիկորով) Եսայի (XIX դ.) —արծաթագործ վարպետ։ Գործել է Որդուար քաղաքում, XIX դ. կեսերին:

ԿՈՒԶՆԵՑՈՎ (Դարրինյան) Պյոտր (Պետրոս) Միքայելի (1895 — 1938) - պետական, արհմիութենական գործիչ։ Ծնվեյ է Նախիջևան քաղաքում: Գործել է Ալեքսանդրապոլում, Բաքվում, Երևանում: 1921 թ. Կիրովական քաղաքում երկաթուղային բանվորներից կազմելով «Երկաթյա ջո-կատ» մարտնչել է թուրքական բանակի դեմ՝ մասնակցելով Բայազետի և Երևանի կռիվներին։ 1924—27 թթ. եղել է ՀԱՄԽ-ի նախագահ, 1927 թ. ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի քարտուղար, 1928—30 թթ. և 1933—36 թթ. ՝ Անդֆեդերացիայի արհմիութենական խորհրդի նախագահ։ Ձերբակալվել է 1937 թ. և գնդակահարվել 1938 թ.։

ԿՈՒՄՍ եպիսկոպոս (I դ.) — Բարդուղիմեոս առաքյալի աշակերտը: Գողթն գավառի Որդուար քաղաքի մերձակայքում Բարդուղիմեոս առաքյանլը կառուցելով «Տեառն ընդ առաջ» եկեղեցին Կումսին նշանակել է նրա առաջնորդը, որից էլ սկիզբ է առնում Գողթնի եպիսկոպոսությունը։ Կումսի մահանալուց հետո նրան թաղել են Ագուլիսի ս. Թովմա վանքից ք իչ հյուսիս և շիրիմի վրա կառուցել մի փոքրիկ մատուռ, որը կոչվել Է Կումսի կամ Ամենափրկիչ անունով:

ԿՈւՌՃԻ (XV դ.) — արծաթագործ ու մետաղագործ վարպետ: Ծնվել և գործել Է Ջուղա քաղաքում։ Նրա ստեղծագործություններից մեզ հասած մի նմուշը` 1477 թ. սինին, պահպանվում է ՀՀ պատմու– թյաս պետական թանգարանում։ Վերջինս ունի բարձրավեստ կատարված պատկերներ ու բազմազան դրվագաղարդեր։

ԿՈԻՍԱՆՑԱՆՑ Վարդան (մահ. է 1721 թ.) — վաճառական, բարերար: Ծնվել Է Աստապատ ավանում, խոջա Պողոսի որդին է։ Սրա ծախսերով կառուցվել է Աստապատի ս. Հովհանես կուսաստանի գավիթը;

Հ

ՀԱԽՆԱԶԱՐՅԱՆ(XIX– XX դդ.)-Ագուլիսի մեծ համբավ ունեցող ն. մինչև. այժմ շարունակվող տոհմերից։ Այս տոհմի ներկայացուցիչները Ագուլիսի մեկ այլ նշանավոր տոհմի՝ Աբեյաների, հետ XIX դ. վերջերին առևտրական մեծ ընկերություն-ներ Էին հիմնել Մոսկվայում և մասնաճյուղեր ունեին Բաքվում, Աատրախանում,. Երևանում, Աշխաբադում, Մարսելում. Իրանի Բոբոլում, Սաբզվար, Նիշաբար, Թուրբաթ, Մարաղա և այլ քաղաքներում։ Հայտնի Էին բրդի և մետաքսի առևտրով։ Այս տոհմից իրենց բարեգործություններով հայտնի են եղել մեծահարուստներ Սարգիս, Հարություն Հախնազարյանեերը: Մանկավարժության ու գիտության բնագավառում զգալի ծառայություններ են մատուցել Մարտիրոս և Հովհանես Հախնազարյանները։ Տոհմի շարունակությունը այժմ իրականացնում է իրականացնում է Հովհանեսի որդի Արմեն Հախնազարյանը, որը Գերմանիայում և Իրանում կազմակերպում է հայկական հուշարձանների ուսումնասիրման ու նորոգման գործը։

ՀԱԽՆԱԶԱՐՅԱՆ Հարություն (գոհվել \ Ագուլիս 1919 թ. դեկտեմբերի 24–25-ի կոտորածի ժամանակի — բարեգործ, Ագուլիսի մեծահարուստներից։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Առևտրական հաստատություններ ուներ Երևանում, Մոսկվայում, Պարսկաստանում և այլ քաղաքներում: Ագուլիսի կրթական գործի և շինարարական աշխատանքների համար ներդրել է մեծ միջոցներ : Տարիների աշխատանքից հետո իր կյանքի վերջին տարիները հայրենի քաղաքում անցկացնելու նպատակով 1917 թ. մշտապես գտնվում էր Ագուլիսում, ուր և 1919 թ . զոհվել է: Սրա հորեղբոր թոռն է Հովհաննես Հախնազարյանը, որը 1919 թ. Ագույիսի կոտորքծից փրկվելով մշտական բնակություն է հաստատել Թեհրանում: (1898– 1975)– ինժեներ, տեխնիկական ծառայության գեներալ-մայոր ( 1944 թ.) : Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում։ 1918 թ֊ որպես կամավոր կռվել է Սարիղամիջի հայ-թուրքական ռազմաճակատում, մասնակցել է հայրենական մեծ պատերազմին: Գործել է Լենինգրադում, Մոսկվայում։ 1939—47 թթ. եղել է Ռագմամթերքի գիտահետազոտական ինստաւոուտի գլխավոր կոնստրուկտոր։ Պարգևատրվել է Լենինի, Կարմիր դրոշի 2, Աշխատանքային դրոշի և Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանը– շաններով։

ՀԱԽՆԱԶԱՐՅԱՆ Արմենակ Նիկոլայի (1885— 1970)– ինժեներ, հիդրոտեխնիկ : Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում։ Պետերբուրգի երկաթուղային տրանսպորտի ինստիտուտը ավարտելուց հետո աշխատել է Մոսկվայում, Թիֆլիսում, Երևանում։ Եղել է Մոսկվայի համամիութենական Հիդրոնախագիծ ինստիտուտի գլխավոր մասնագետ։Մասնակցել է Սևանգէսի շինարաությանը։ Մոսկվայի մի շարք քաղաքների գիտական հանդեսներում հրատարակել է մասնագի-տական մի շարք հոդվածներ։

ՀԱԽՆԱԶԱՐՅԱՆ Արմեն Հովհաննեսի (1941) – ճարտարապետ։ Ծնվել է 1919 թ. Ագուլիսի կոտորածից Թեհրան ապաստանած ագուլիսցու ընտանիքում: Ավարտել է Ախենի համալսարանի (Գերմանիա) ճարտարապետության և քաղաքաշինության բա– ժինը։ ճարտարապետության դոկտոր է և դասավանդում է Ախենի համալսարանում։ Գործում Է Ախենում և Թեհրանում: Հայ ճարտարապետության ուսումնասիրման նպատակով Գերմանիայում հիմնադրել Է «ՐԱՐ» կագմակերպությունը և հետազոտական, փաստավավերագրման բացառիկ գործունեության ծավալել ուղղությամբ : Հրատարակել է մի շարք գիտական հոդվածներ և արժեքավոր զեկուցումներով հանդես եկել միջազային գիտաժողովներում: Հանրահայտ են նրա ս. Թադեոս վանքին և Նոր Ջուղային նվիրված ուսումնասիրությունները: Պարսկաստանում երկար տարիներ կազմակերպում Է հայկական հուշրձանների նորոգման աշղատանքները:

Կինը` Սարգրիտը, գերմանուհի է և բազմիցս մասնակցել է Արևմտյան Հայաստանի հուշարձանների ուսումնասիրման "ՐԱՐ"-ի գիտարշավներին, որպես ճարտարապետ (1900—1978) — մանկավարժ, հասարակ գործիչ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում: Սո-վորել է Գևորգյան ճեմարան , ապա ավարտել Է Պրագայի համալսարանը։ 1919 թ. Ագուլի սի կոտորածից փրկվելով մշտա– կան բնակություն Է հաստատել Թեհրանում։ Պատմագիտության և փիլիսոփայության դոկտոր Է: Երկար տւսրիներ գբաղվել Է ուսուցչությամբ և Իրանի հայկական դպրոցների գործի բարելավման աշխատանքներով։ Շուրջ 30 տարի դասախոսել Է Թեհրանի համալսարանում։ Հեղինակ Է մի շարք մանկավարժական հոդվածների, ս. Ստեփանոս, Ս. Թադևոս վանքերին նվիրված աշխատությունների: Հայրենի Գողթն գավառի պատմական անցյալի վերաբերյալ հուշագրությունն ու ուսումնասիրությունը ամփոփված են 1987 թ. Անթիլասում հետմահու լույս տեսած նրա «Գողթան գավառ» մեծածավալ գրքում։ Սրա որդին է թեհրանաբանական ճարտարապետ Արմեն Հախնազարյանը, որի ջանքերով Գերմանիայում հիմնադրած «ՐԱՐ» կազմակերպությունը մեծ աշխատանքներ է կատարում Արեվմտյան Հայաստանի հուշարձանների ուսումնասիրմւսն գործում։ Կինը՝ տիկին Արուսյակ Հախնազարյանը , Պետերբուրգի կոնսերվատորիայի շրջաևավարտ է (դաշնակահար) և 30 տարուց ավելի դասախոսել Է Թեհրանի պետական կոնսերվատորիայում:

ՀԱԽՆԱԶԱՐՅԱՆ Մարտիրոս (զոհվել Է 1919 թ.) - հասարական գործիչ, մանկավարժ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում: 1885 թ. Մ. Աբեղյանի հետ ավարտել Է Գեորգյան ճեմարանը: Համալսարսնսկսն կրթությունը ստացել է Գերմանիայում։ Գործել Է Ագուլիսում, Էջմիածնում։ Եղել է Ազուլիսի դպրոցի ուսուցիչ, հոգաբարձու, Քաղաքիկ և Տանակերտ զյուղերի դպրոցների ուսուցիշ ու տեսուչ, Գևորգյան ճեմարանի ուսուցիչ, ավագ վերակացու։ Զոհվել է 1919 թ. դեկտեմբերի 24-ին՝ թուրքերի կողմից Ագուլիսի կոտորածի ժամանակ։ 1889 — 90 թթ. ՀՐ. Աճառյանին օգնել է Ագուլիսի բարրառի ուսումնասիրման և այդ բարբառի բառբարանի կագմելու աշխատանքներին։ Հովհաննես Հախնազարյանի հայրն է։

ՀԱԽՆԱԶԱՐՅԱՆ Ռուբեն (1888—1972) – գինեգործ : Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում: 1904—1907 թթ. ավարտել է Թբիլիսիի այգեգործության և գինեգործության դպրոցը։ 1921—49 թ. եղել է «Արարատ» տրեստի գինու կոմբինատի գլխավոր գինեգործի տեղակալ, 1949 — 55 թթ.՝ գլխավոր գինեգործ, 1955—70 թթ.՝ գինու լցման արտադրամասի և կոլեկցիոն մառանապետ։ Պար– գեվատրվել է Պատվո նշան շքանշանով, հրատարակել է (1925 թ., Օդեսա) Լ. Վ. Թաիրովի 40-ամյակին և նրա գործունեութ-յանը նվիրված մի գրքույկ։

ՀԱԽՆԱԶԱՐՅԱՆ Սարգիս (1860 — 1910– ական թվականներ) –հասարակական գործիչ, բարեգործ։ ԾնվեԼ է Ագուլիս քաղաքում։ Երկար տարիներ եղել է Ագուլիսի ծխական դպրոցի հոգաբարձու, Գևորգյան ճեմարանում և Երևանի թեմական դպրոցներում տարբեր ժամանակներում պահել է որդեգիրների։ Իր բարեգործական աշխատանքների համար Մակար կաթողիկոսից արժանացել է «մշտնջենավոր պատվավոր հոգեբարձուի» տիտղոսին:

ՀԱԽՎԵՐԴՅԱՆ Հենրիկ (1929) - թատերական նկարիչ։ Ծնվել է ՆախՃվան գավառի Աստապատ (Թազաքենդ) ավանում։ Նրա նկարչական ձևովորմամբ Գ. Սունդուկյանի անվան պետական թատրոնում, Կիրովականի, Լենինականի թատրոններում բեմադրվել են մի շարք պիեսներ:

ՀԱԽՈՒՄ (XVII դ.)փայտագրծ վարպետ: Ծնվել և գործել է Ագուլիս քաղաքում։ 1682 թ. փայտով, սադաֆով ու փղոսկրով պատրաստել է Ագուլիս ս. Հովհաննես—Մկրտիչ եկեղեցու դուռը։

ՀԱԽՈՒՄՅԱՆ Մնացական Ծահակի (XIX դ.) — բարերար: Ծնվել Է Ագուլի քաղաքում, բնակվել՝ Շուշիում։ 1831 թ. իր Աղաբաբ և Մաթևոս եղբայրների հետ կառուցել Է տվել Ագուլիսի ս. Թովմա եկեղեցու արևմտյան մուտքի զանգակատունը:

ՀԱԿՈԲ (XIII–XIV դդ.) - գրիչ։ Ծնվել և գործել է Նախիջևան քաղաքում, Աստապատ ավանում։ 1304 թ. նրա գրչագրած մի մեծադիր Ավետարանը պահպանվում Է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 3722) , որի մանրանկարչությունը Սիմեոն նկարիչը կատարել Է Աստապատ ավանում։ Մեկ այլ ձեոագիր՝ «Բանք Նեղոսի ճգնատրի եւ Եփրէմի Ասորւոյը» նա գրչագրել Է 1306 թ. և այժմ պահվում է Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքում (N 78):

ՀԱԿՈԲ (X IV դ.) – գրիչ: Ծնվել է և գործել է Երնջակ գավառում: Ապրակունիսի ս. Կարապտ վանքում գրչագրել է մի շարք ձեռագրեր: 1360 թ. Նրա գրչագրած նրա գրչագրած ձեռագրերից մեկը՝ «ժողովածու բանից Գրիգոր Նարեկացւոյ, Գրիգոր Տղայի և այլոց» մատյանը պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 5707): Մեկ այլ ձեռագիր էլ («Մասունք Աստուածաշնչի») 1379 թ. գրչագրել է Կարապետ գրչի հետ (Մատենադարան, 159):

ՀԱԿՈԲ (XV դ.) – կրոնական գործիչ, րաբունի։ Գործել է Ագույիս քաղաքում, XV դ. կեսերին եղել է Ագուլիսի դպրո-ցի րաբունապետ։

ՀԱԿՈԲ (XVII դ.) - մանրանկարիչ: Ծնվել և գործել է Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Մեզ է հասել 1657 թ. նրա մանրանկարած ձեռագրերից մեկը՝ Հայսմավուրքը, որը պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 7364):

ՀԱԿՈԲ (XVII դ.) - ձեռագրեր նորոգող, ցրակազմ։ Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Նորոգել և կազմել է մի շարք ձեռագրեր։

ՀԱԿՈԲ (XVII–XVIII դդ.) -Նախճավան գավառի եպիկոպոս 1706 թ.։

ՀԱԿՈԲ (XIV ղ.) —խառատ, բարերար։ Ծնվել և գործել է Գողթնի Բիստ գյուղում։ 1336 թ. Բիստում Թ. Արճիշեցու գրչագրած Ավետարանի կազմի տախտակներն է պատրաստել։

ՀԱԿՈԲ Աստապատցի (մահ. է 1673 թ.) — վարդապետ, րաբունի: Ծնվել և գործել է Աստապատում; 1661—1673 թթ. եղել է Աստապատի ս. Ստեփանոս վանքի առաջնորդը: Նորոգել է տվել վանքը, գրրչագրել ձեռագրեր։ Դասավանդել է վանքի դպրոցում։

ՀԱԿՈԲ Բստեցի (XIV–XV դդ.) րաբունի, գրիչ, Գրիգոր Տաթևացու աշակերտը։ Ծնվել է Գողթն գավառի Բիստ գյուղում, որի համար էլ ստացել է Բստեցի մականունը: Զքաղվել է մանկավարժու– թյամբ և գրչագրել ձեռագրեր։ 1409 թ. Գ. Տաթևացու 15 աշակերտների թվում եղել է Քաջբերունիքի Մեծոփա վանքում։ Գրիգոր Տաթևացին։ սրա խնդրանքով 1407 թ. շարադրել Է իր նշանավոր «Քարոզգիրք» աշխատությունը։ Այդ մասին Գր. Տաթևացին վերոհիշյալ աշխատության հիշատակարանում չափածո գրել է. «Այլ գրոյա այս խնդրողի՝ Յակոբ րաբուն համշիրակի Ի Տանէ, Գողթնաց, ի Բոատ բնակողի, Որոյ յիշատակ արհնութեամբ լիցի":

ՀԱԿՈԲ Գաղեցի (XVII դ.) վաճառական։ Ծնվել է Երնջակի Գաղ գյուղում: Գործել Է հայրենի գավառում, Պարսկաստանում և այլուր։ XVII դ. վերջերին բնակվել է վենետիկում։

ՀԱԿՈԲ Երեց Ջուղայեցի (XVI– XVII դդ.-գրիչ: Ծնվել Է Ջուղա քաղաքում։ Գործել Է հայրենի Ջուղայում, իսկ բռնագաղթից հետո՝ Սպահանում ու ՆՈՐ Ջուղայում։ 1607 թ. գրչագրած սրա ձե– ռագրերից մեկը այծմ պսհվում Է ՆՈՐ Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքում (396)։

ՀԱԿՈԲ ճահկեցի (XII դ.)– ճարտարապետ։ Ծնվել Է ճահուկ գավառի համանուն ավանում։ Սրա շինարարական գործունեու– թյունից հայտնի է, որ կառուցել է, Վրաստանի Աթենիի ս. Սիոն եկեղեցու գմբեթը։

ՀԱԿՈԲ ճահկեցի (XII դ.)– կրոնական գործիչ, վարդապետ: Ծնվել Է Ճահուկ գավառի հականուն ավանում: Եղել Է Տաթևի վանքի վանահայրը: Ստ. Օրբելյսնի վկայությամբ կառուցել Է տվել Տաթևի ս. Առաքելոց եկեղեցու գմբեթը։

ՀԱԿՈԲ ՄԵՂԱՊԱՐՏ Ջուղայեցի (XV–XVI դդ.) — հայ առաջին տպագրիչ, հայկական։ տպագրության հիմնադիր: Կյանքի ու գործունեության մանրամասները անհայտ են: Բանասիրության մեջ կարծիք կա, որ Հակոբը սերում է Կեսարիայից։ Վ. Զարդարյանի այս կարծիքը ժամանակին հերքել է Գարեգին Լևռնյանը և ապացուցել , որ Հակոբը իր ծնունդով ջուղայեցի է:Հայոց բանասիրությա՚ն պատմության մեջ մինչև, այժմ ճշգրաված տեղեկություններով Հակոբը գործել Է հիմնականում XVI դ. սկգբներից, Վենետիկում։ Այստեղ գրաձուլող վարպետների մոտ պատրաստելով հայերեն տպատառեր, զարդագրեր, վերնախորագրային զարդապատկերներ՝ բացել Է հայկական տպարան, որը գործել Է 1512 —13 թթ. և լույս է ընծայել 5 գիրք (ոմանց պնդմամբ՝ 6 գիրք : Դրանք «Ուրբաթագրիք" «Պատարագատետր», «Աղթարք», «Պարզատումար», «Տաղարան», գրքերն են։

Հակոբի գործածած « մեղապարտ », մականունը, որը հայոց գրի մշակների հա-մար ընդունված անուն Է, այժմ հատուկ անվան արժեք Է ստացել: Նրա հրատարակած գրքերը ունեն հատուկ տպարանանիշ, որը պատկերում Է երկգիծ քառակուսու մեջ առնված խաչակիր շրջանակը։ Չորս մասի բաժանված շրջանակի յուրաքանչյուր մասում կա լատիներեն D.T.Z. տառերը : Ըստ Կ. Բասմաջյանի վերծանմամբ այդ տառերն էլ նշանակում են Dei servus (Աստծո ծառա) , hakobus (Հակոբ).

ՀԱԿՈԲ Շոռոթեցի (XVII դ.) – մանրանըկարիչ: Ծնվել է և գործել է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում: Մեզ է հասել նրա մանրանկարած երկու ձեռագիր`1658 թ. Մի Հայսմավուրքը և 1660 թ. Մի „Քարոզգիրք Գրիգոր Տաթեւցույ“ մատյանները, որոնցից առաջինը պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 7364):

ՀԱԿՈԲ Պողոս երեց Նախիջևանցի (XIII-XIV դդ.)- գրակազմ: Ծնվել է գործել է Նաճավան գավառում: 1300 թ. Նախիջևանում կազմել է Մաթևոս գրչի գըռչագրած ձեռագրերից մեկը:

ՀԱԿՈԲ Ջուղայեցի (XVII դ.) – գրիչ: Ստեփանոս Ձիք Ջուղայեցի գրիչ ու նկարչի որդին է: Գործել է հիմնականում Վենետիկում: Հայտնի են Վենետիկում նրա գրչագչած 1659 և 1661 թթ. գրչագրած Ավետարանն ու Ժամագիրքը:

ՀԱԿՈԲ (XVI–XVII դդ.) - մանրանկարիչ։ Ծնվել Է Ջուղա քաղաքում և ստեղծագործել XVI դ. կեսերից մինչև XVII դ. սկզվները: Ջուղայեցի խոջա Վալու որդին Է։ Ուսանել Է Վանա լճի Լիմ կղզու վանքում։ 1605 թ. Շահ Աբասի բռնագաղթի ժամանակ հայրենի Ջուղայից բռնագաղթվել Է Սպահան։ Պահպանվել և մեզ են հասել 1595 —1610 թթ: ծաղկած նրա 8 ձեռագրերը, որոնցից 4-ը պանպանվում են Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում։ Ուշ միջնադարի աչքի ընկնող գեղանկարիչ Է։ Նրա մանրանկարները աչքի են ընկնում թեմատիկայի բազմազանությամբ, տոնական տրամադրությամբ, պարզ և վառ գույներով։

ՀԱԿՈԲ Ջուղայեցի (մահացել է 1661) – վաճառական, բարեգործ: Ավագի և Եղիսաբեթի որդին է: Օանդակել է Եղեգնաձորի շրջանի Շատինի վանքի նորոգման աշխատանքներին:Կյանքի վերջին տասնամյակում որպես հոգևորական գործել է Շատինում և թաղված է Շատինի վանքի գերեզմանատանը : Գրչագրել է տվել մի շարք ձեռագրեր և նվիրել է վանքերին: Ինքը 1661 թ. Գրել է ոանավոր տոմարի մասին: Վաճառականական գործերով եղել է մի շարք երկրներում:

ՀԱԿՈԲ վարդապետ (XVII դ.)- կրոնական գործիչ, գրիչ: Գործել է Նախիջևանում. Աստապատում և Քռնայում: Հայտնի է այդտեղ 1745 թ., 1765 և 1769 թթ. գըրչագրած նրա փ ձեռագրերը:

ՀԱԿՈԲ սարկավագ (XVII դ.)- գրակազմ: Ծնվել է ու գործել է Երնջակ գավառում: 1659 թ. Մի Ավերատարան է նորոգել Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքում:

ՀԱԿՈԲ Փառակեցի (XVII դ.)- Գրիչ: Ծնվել է Փառակա գյուղում, կրթությունը ստացել է Երնջակ գավառի Շահկերտի ս. Ամենափրկիչ և Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքերում : Սրա գրչագրած ձեռագրերից է 1768 թ. Ա. Կրետացու պատմություններից մեկի, որը պահպանվում է Երուսաղեմի Մատենադարանում:

ՀԱԿՈԲ Տևացի (XVդ.)- աբեղա, բարերար: Ծնվել է Գողթնի Տևի գյուղում: Եղել է Գողթնի գյուղի ս. Ստեփանոս վանքի աբեղա։ XV դ. կեսերից հետո բիստեցի Ադարիա և տևացի Յոհանի հետ Բիստում գրչագրել Է ավել մի Հայսմավուրք:

ՀԱԿՈԲ Դ Ջուղայեցի (1598—1680) – Էջմիածնի կաթողիկոս։ Ծնվել է Ջուղա քաղաքում։ 1605 թ. Շահ Աբասի բռնագաղթի ժամ անակ բռնագաղթվել է Սպահան:1655—1680 թթ. եղել է կաթողիկոս։ Կաթողիկոսական տարիներին ավարտել է Մայր աթոռի վերակառուցումը, զանգակատան կառուցումն ու ք անդակազարդումը, կառուցել է ավել ջրամբարներ ու ջրանցքներ: Զարկ է տվել գրատպությանը և մի շարք կապեր հաստատել Եվրոպական երկրների հետ։ Պայքարել է Հայաստանում և հայկական գաղթավայրերում կաթոլիկական քարոզության դեմ և այդ նպատակով 1677 թ. էջմիածնում հրավիրել է աշխարհիկ և հոգևոր գործիչների ժողով։ 1677 թ. ուղևորվել է Եվրոպա: Մահացե լ և թաղվել է Կ. Պոլսում։ Գրել է «Տօմար հայոց», «Յսղսգս վեցօրեա արարչագործութեան», "Յիշատակագրութիւն" և այլ ստեղծագործությունները:

ՀԱԿՈԲ Տեր-Աբրահամյան Աստապատցի (XIX դ.) — որմնանկարիշ։ Ծնվել է Նախճավան Աստապատ ավանում։ XIX դարի կեսերից հետո նորոգել և նոր որմնանկարներ է կատարել Աստապատի Կարմի վանքում, Ապրակունիսի սբ. Գևորգ եկեղեցում, ս. Կարապետ վանքում, Ագնաբերդի ս. Գրիգոր եկեղեցում և այլ հուշարձաններում։

ՀԱԿՈԲ Տեր Անդրեասյան (մահացել է 1880-ական թվականներին) — հոգևորական, մանկավարժ։ Ծնվել է Ստորան կամ Դաշտ Ագուլիսում։ Գործել է հայրենի քաղաքում, եղել է քահանա, գբաղվել ուսուցչությամբ։ Զբաղվել է նաև ժողովրդական բժշկութ-յամբ։ Օրագրի կարգով գրի է առել մեծահասակներից լսած մի շարք եղելություններ ու դեպքեր, որոնք մասնավորպես վերաբերվել են Ագուլիսի և շրջակա բնակավայրերի XVIII—XIX ղդ. իրադարձություններին։ Սրա ձեռագրերից ժամանակին օգտը– վել են Լ. Սարգսյանը և Ե. Լալայանը ՝ Ագուլիսի բարբառի և Գողթնին վերաբերվող իրենց ածխատությունները շարադրելիս:

ՀԱԿՈԲ Ցղնեցի (XVII) — վաճառական: Առևտրական գործելով եղել է մի քանի երկրներում։ 1688-99 թթ. բնակվել է Վենետիկում։

ՀԱԿՈԲ Քռնեցի կամ Հակոբ Թարգման (XIV դ.) — կրոնական գործիչ, թարգմանիչ գրիչ: Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառի Քռնաավանում: Քռնայի ս. Աստվածածին վա նքի դպրոցում ծավալել է բեղմնավորագրական, գիտական գործունեություն, դասավանդել թարգմանչական արվեստ և այլ առարկաներ։ Լատիներենից հայերեն է թարգմանել Եվրոպայի մի շարք փիլիսոփաների ու աստվածաբանների շուրջ 10—12 կարևոր աշխատությունները: (Ալբերտ Մեծ , Ժիլբեր Պոռետացի, Թովմա Աքինացի, Բարդուղիմեոս Բոլոնիացի, Պետրոս Արագոնացի) , որոնց մի մասը պահպանվում են Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում։ Նրա թարգմանությունները, որոնց մեծ մասը ինքն էլ գրչագրել է, արագորեն տարածվել են հայ կրթական կենտրոններում (Տաթևի համալսարան) և փաստորեն ուսումնական օջախներին հասուն դարձրել։ Եվրոպական փիլիսոփայության հիմնական ուղղությունների հետ:

ՀԱԿՈԲԻ որդի Վարդանյան (XIX դ.) բարեգործ։ Ծնվել և գործել է Նախճավանի Ալիապատ գյուղում։ Սրա ծախսերով 1857 թ. կառուցվել է Ալիապատի ս. Աստվածածին եկեղեցու զանգակատունը, որի մասին զանգակատան վրա կա համապատասխան արձանագրություն։

ՀԱԿՈԲՅԱՆ Արշակ (1870-ական 1940-ական թվականներ) —իրավաբան։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Մոսկվայի համալսա– րանի իրավաբանակաս ֆակուլտետը ավարտելուց հետո իրավաբանական գործունեությամբ հաստատվել Է Մոսկվայում։

ՀԱԿՈԲՑԱՆ Հրանուշ Հակոբի (1929)– քանդակագործուհի: Ծնվել է Գողթնի Յղնա գյոււղում։ Գործում է Երևանում։ Ստեղծել է տասնյակ ք քանդակագործական հետաքրքիր ստեղծագործություններ: Մասնակցել է մի շարք ցուցահանդեսների:

ՀԱԿՈԲՅԱՆ Ռեբեկա Ստեփանի (Էվրի, 1880-ական թվականներ-1963)- հեղափոխական, մանկավարժ, հասարակական գործիչ: Ծնվել է Վահուկ գավառի Ճահուկ ավանում: Գործել է Ղրիմում, Երևանում: Ղրիմի Կարասուբազար գյուղում երկար տարիներ զբաղվել է ուսուցչությամբ: 1918 թ. Եղել է “ Կուբանսկայա պրավդա” թերթի ակտիվ աշխատակիցը .խմբագրել այն: Եղել է ՀԽՍՀ Կենտգործկոմի անդամ :

ՀԱԿՈԲՅԱՆ Սիրուշ Ստեփանի (Դորա, 1901-1983)- հեղոփոխական: Ծնվել է Ճահուկ գավառի Ճահուկ ավանում: 1916 թ.ընտանիքով տեղափոխվել է Թիֆլիս: 1920 թ-ից կուսակցական պատասխանատու աշխատանքներ է կատարել Հայաստանում, Բաքվում, Մասկվայում:

ՀԱԿՈԲՋԱՆՅԱՆ Առաքել Հայրապետի (1870-1966)- հոգևորական:Ծնվել է Գողթնի Մեսրոպավան գյուղում: 1894 թ.ավարտել է Գևորգյան ճեմարանը: 1894 թ. ավարտել է Գևորգյան ճեմարանը: 1894-1900 թթ. գործել է Էջմիածնի վանքում, 1901-1986 թթ.` Բաքվում: 1906-1920 թթ. որպես վանահայր գործել է հայրենի գյուղի ս. Գրիգոր Լուսավորիչ կամ Մեսրոպ Մաշտոց վանքում: 1921-23 թթ. եղել է Օրդուբադի շրջգործկոմի, 1930-ից ( երկար տարիներ)` Մեսրոպանավի գյուղխորհրդի նախագահ:

ՀԱՅՐԱՊԵՏ ( նահատակվել է 1533 թ.)- աբեղա: Ծնվել ր գործել է Գողթն գավառում:Պատմիչ Ա. Դավրիժեցու վկայությամբ 1533 թ. նրան այրել են Գողթնի Տևի գյուղում:

ՀԱՅՐԱՊԵՏ Ագուլեցի (XVIIIդ.)-գըրիչ: Ծնվել և գործել է Ագուլիս քաղաքում : Մեզ է հասել Ագուլիսում 1765 թ. գրչագըրած սրա ձեռագրերից մեկը (Երևանի Մատենադարան, N 4426):

ՀԱՅՐԱՊԵՏ Ազնաբերդցի ( մահ. Է 1687 թ.)- վաճառական, բարերար:Ծնվել է Նախիջևան գավառի Ազնաբերդ գյուղում: Վաճառականական գործերով եղել է մի քանի երկրներում: 1670-ական թվականներից բնակվել է Իտալիայի Ճենովա քաղաքում: Թաղված է Ճենովայի ս. Բարդուղիմեոս եկեղեցում:

ՀԱՅՐԱՊԵՏ ( մահացել Է 1545 թ.)- հոգևոր գործիչ, եպիսկոպոս: Ծնվել և գործել է Ջուղա քաղաքում: Տապանաքար-խաչքարը գտնվում է Ջուղայի գերեզմանատանը:

ՀԱՅՐԱՊԵՏ Համբազով (XIXդ.)- շինարար վարպետ: Ծնվել է և գործել է Գողթնի Վերին Ազա գյուղում: Տապանաքարը գտնվում է գյուղի գերեզմանատանը:

ՀԱՅՐԱՊԵՏ կազմող (XVIդ.)- խաչքարեր կազմող վարպետ: Ծնվել և գործել է Ջուղա քաղաքում: Քանդակել է մի շարք գեղաքանդակ ու ասեղնագործ խաչքարեր, որոնք պահպանվում են Ջուղայի հռչակավոր գերեզմանատանը: Այդ խաչքարերից մի քանիսի վրա կա Հայրապետ կազմողի ինքնագիրը:

ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆ Հայչապետ Սարդարի (1874-1962)- մանկագիր, թարգմանիչ, մանկավարժ: Ծնվել է Գողթն գավառի Տանակերտ գյուղում: Շորջ 40 տարի զբաղվել է ուսուցչությամբ ( Մեղրի, Երևան, Մոզդոկ, Քութաիսի). ՀՀ վաստակավոր ուսուցիչ (1950): Հրատարակել է մի շարք մանկական գրքեր և ժողովածուներ (« Իմ երգերը», « Բալիկների համար», « Փիսիկի դասը» ), 1930-1960 թթ. կազմել է մայրենի լեզվի դասագրքեր: Ռուսերենից կատարել է մի շարք թարգմանություններ:

ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆ Յուրի Սուրենի (1933) – դաշնակահար։ Ծնվել է Գողթն գավառի Տանակերտ գյուղից 1910-ական թվականներին Երևան արտագաղթած տանակերտցու ընտանիքում, մանկագիր Հայրապետ Հայրապետյանի թոռն է։ ՀՀ ժողովրդական արտիստ (1976), պրոֆեսոր (1975) : Ավարտել է Մոսկվայի կոնսերվատորիան ու ասպիրանատուրան: Համերգացանկը ընդգրկում է Լ. Բեթհովենի, Յո. Բախի, Ֆ. Լիստի, Յո Բրամսի, Ա. Խաչատրյանի և մի շարք այլ կոմպոզիտորների ստեղծագործություններ։ 1957 թ-ից բազմաթիվ ելույթներով հանդես է եկել նախկին ԽՍՀՄ հան- րապետություններում, Հունաստանում, Հնդկաստանում, Պարսկաստանում, Հոլանդիայում, Հունգարիայում, Կիպրոսում, և այլուր: Վարշավայի (1954), Բուդապեշտի (1956), Բրյուսելի (1960) և այլ միջազգային մրցույթների դափնեկիր է: Զբաղվելով մանկավարժական աշխատանքով 1960-իցդասախոսում է Երևանի կոնսերվատորիայում:

ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆ Շահեն Ալեքսանդրի (1917 ) — նարտարապետ, գեղանկարիչ։ Ծնվել է Գողթն գավաոի Տանակերտ գյուղից 1910-ական թվականներին Դերբենդ քաղաք Դաղստան արտագաղթած տանակերտցու ընտանիքում, մանկագիր Հայրապետ Հայրապետյանի եղբորորդին է: 1932 թ-ից բնակվում և ստեղծագործում է Մասկվայում: Ռուսաստանի վաստակավոր ճարտարապետ է: Մոսկվայի Ճարտարապետական ինստիտուտը 1947 թ. Ավարտելուց հետո երկար տարիներ աշխատել է նշանավոր ճարտարապետներ` ակադեմիկոսներ Ա. Շուսևի, Ի. Ժուլտովսկու և այլոց հետ համագործակցելով: Մոսկվայում և այլ երկրներում նրա նախագծելով կառուցել են մի շարք հասարակական-պետական և բնակելի շեբքեր: Այդ աշխատանքներից հիշարժան է Ռուսաստանի ԳԱ լաեռնային գործերի ինստիտուտի (Մոսկվա ), Դամասկոս քաղաքի (Սիրիա) ԽՍՀՄ դեսպանատան համալիրը, Մասկվայում Լյուքսեմբուրգի դեսպանատան շենքը և այլ շինությունները: Զբաղվում է նաև գեղանկարչությամբ: 1950 թ-ից մասնակցել է մի շարք ցուցահանդեսների:

ՀԱՅՐԱՊԵՏ Ցղնեցի (XVII դ.)- վաճառական, Գողթն գավառի Ցղնա ավանի ավագ: Սրա ջանքերով Պողոս Մոկացի նշանավոր վարդապետը քարոզչություն է հրավիրել Գողթն գավառ:

ՀԱՅՐԱՈՒՄ (XVII - XIX դդ.)- բարերար: Ծնվել է Գողթնի Փառակա գյուղում։ Երկար տարիներ բնակվել Է Բուլղարիայի Ռուսե քաղաքում։ XIX դ. սկզբներին Ռուսեի եկեղեցուն նվիրել Է մեկ հատ պղնձե բուրվառ, մեկ ժամագիրք և երկու հատ քթառնիչ:

ՀԱԿՈԲՅԱՆ Ստեփան (1829-1885) – վաճառական, բարեգործ:Ծնվել է և գործել է Նախիջևանի քաղաքում: Սերում է մահտեսի Կարախանների տոհմից: Հայտնի է եղել նաև Ստեփան Հակոբով անվամբ: Բարեգործական որոշ նպաստներ է կատարել Նախիջևան քաղաքի դպրոցների համար:

ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ Հախնազար (1834-1882)- վաճառական, բարեգործ:Ծնվել է և գործել է Նախճավան գավառի Կարախանբեկլու գյուղում: Բարեգործական որոշ աշխատանքներ է կատարել Նախիջևանի հուշարձանների նորոգման համար:

ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ Մուշեղ Ստեփանի (1916)—բժիշկ։Ծնվել է Գողթնի Բիստ ավանում։ Գործելլ Է Հայաստանի մի շարք շրջաններում: Բժշկագիտության վրաբերյալ հրատարակել է բազմաթիվ հոդվածներ:

ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ Սերգո Իսկանդարի (1910)-ծանրաթլետ: Ծնվել է Գողթն գավառի Բիստ գյուղում: Ծանր աթլետի աշխարհի չեմպիոն (1930), Հայաստանի և Անդրկովկասի չեմպիոն (1930-54), ԽՍՀՄ ստորտի վարպետ (1934), ԽՍՀՄ ստորին վաստավոր վարպետ (1961):

ՀԱՍՄԻԿ (Թագուհի Ստեփանոսի Հակոբյան, 1879 —1947) -դերսաանուհի, ՀՀ ժողովրդական արտիստուհի (1935) : Ծըն– վել է, Նախիջևան քաղաքում: Առաջին անգամ բեմ է դուրս եկել ծննդավայրում` Շաֆրազյան ամուսինների հյուրախաղային թատերախմբում, փոքրիկ տղայի դերով: 1906 — 1920 թթ. աշխատել է Թիֆլիսի և Դիլիջանի թատրոններում, 1921 թ-ից` Գ. Սունդուկյանի անվան պետական թատրոնում: Կերպարանավորել է մի շարք դերեր: Աշխատանքի հերոս է (1936) : Նկարահանվել է նաև մի շարք կինոդերերում “ Նամուս” , “Պեպո”, “ Գիքոր” :

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ (XVIIIդ.) – բարերար: Ծվնել է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում, դաշտեցի Հախի փեսան է: Մի ճաշոց է նվիրել Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսի ս. Մինաս եկեղեցուն:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒ Ագուլեցի (XVIIIդ.) Ադոդեցի (XVIII դ.)- վաճառական։ Ագուլեցի պարոն Սարգիսի որդին է։ Վաճառականական գործերով ե-ղել է Պարսկաստանում, Ռուսասաանում: 1720-ական թվականներից բնակվել է Ամս-տերդամում և որոշ օժանդուկություն ցուցաբերել եկեղեցուն:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ Արեգ (1915)– դերասանուհի, ՀՀ վաստակավոր արտիստ։ Ծնվել Է Նախիջևան քաղաքում: Աշխատել Է Կիրովականի, Աշտարակի թատրոններում, Երևանի պատանի հանդիսատեսի թատրոնում : Խաղացել Է մի շարք դերերում:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ Արությունով) Բայան ( XIX դ. ) — արծաթագործ վարպետ : Գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. կեսերին։

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ Դերենիկ Բագրատի ( 1933 ) - նկարիչ, խեցեգործ: Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում: Ստեղծել է մի շարք հետաքրքիր աշխատանքներ:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ (Արությունով) Խաչապուր ( XIX դ. )- ոսկերիչ, արծաթագործ վարպետ: Գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. վերջերին:

ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱc (Արուտյունով) Լևոն Իսայի ( 1901-1985 թ. )- բժիշկ: Ծնվել է Ծնվել և գործել Է Ագուլիս քաղաքում, ագուլիսցի Նիկողոսի կինն Է։ Սրա կատարած աշխատանքներից մեկը՝ մի վակասը, պահվում Է Հայաստանի պատմության պետական թանգարանում։ Այն կանաչ մետաքսից Է ու ոսկեթել գործվածքով։

ՀՈՎՀԱՆ (Յոհան, Հովհաննես, մահա– ցել Է 1679 թ.)— կրոնական (գործիչ, գրիչ, մանրանկարիչ։ Հովնաթանյան տոհմի 1–ին սերնդի ներկայացուցիչ, Նաղաշ Հովնաթանի, Զառնիշանի, Սամիրի և Մարգարի հայրը, Թաղևոս գրիչ և մանրանկարչի, Հայկազի եղբայրը, Գրիգորի և Զօրիկի որդին (կինը` Սողովմե)։ Գրչագրել և մանրանկարել Է մի շարք ձէռագրեր։ Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում պահպանվում են 1653 թ. և 1863 թ. նրա գրչագրած երկու Ավետարանները (N, N 2494, 9242) և 1662—63 թթ գրչագրած մի Հայս-մավուրքը (N 7363) :

ՀՈՆԱՎԱՐ (IX-X դդ.)- Գողթնի Տրունյաց տոհմի իշխան, Իսա Տրունիի հայրը։

ՀՈՎԱԿԻՄ (XIV դ.) - գրիչ։ Գործել է Նախիջևան քաղաքում: Նրա գրչագրած ձեռագրերից հաըտնի է 1351 թ. գրչագրած մի Ավետարանը։

ՀՈՎԱԿԻՄՑԱՆ (Օվակիմով) Արշակ (XIX դ.) —ոսկերիչ, արծաթագործ վարպետ: Գործել Է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. վերջերին։

ՀՈՎԱԿԻՄՅԱՆ Հայկ Բաղալի (1898 — 1978) —զինվորական գործիչ։ Ծնվել է ճամուկ գավառի ճահուկ գյուղում։ 1909 թ. ծնողների հետ տեղափոխվել Է Արմավիր։ Քիմիկ-ինժեներ է, գեներալ-մայոր: Ավարտել Է Սոսկվայի Ֆրուզեի անվան ռազմական ակադեմիան։ Երկար տարիներ աշխատել Է ՀՀ ժողկոմխոհրդում որպես պա-տասխանատու քարտուղար: Պատերազմ ի տարիներին կռվել է Մոսկվայի և Կովկասյան ճակատներում, կատարել մի շարք պատասխանատու հանձնարարությունննր: Պար– գևատրվել է Լենինի, Կարմիր դրոշի երկու, Կարմիր Աստղի և այլ շքանշաններով։

ՀՈՎԱԿԻՄՅԱՆ Մամիկոն Գևորգի (1919)- ՌԽՖՍՀ վաստակավոր բժիշկ: Ծնվել է Գողթնի Բիստ ավանում: Գործել է Նախիջևանում , Հայաստանի տարբեր շրջաններում, Դրեզդենում (ԳԴՀ), Արմավիրում:

ՀՈՎԱԿԻՄՅԱՆ Մկրտիչ (1780– 1858) - պետական գործիչ։ Ծնվել Է Նախիջևան քաղաքում: Գործելով Մոսկվայում ստացել Է խորհրդականի աստիճան։ Թաղված Է Մոսկվայի ս .Հարություն եկեղեցու գերեզմանատանը:

ՀՈՎԱԿԻՄՅԱՆ Վաղինակ (Ոսկանի (1925) — լրագրոդ, գրող։ Ծնվել Է Գողթնի (Բիստ գյուղում։ Եղել Է Նախիջևանի հայերեն ոադիոհաղորդումների խմբագիր: Մամուլում հրատարակել Է մի շարք պատմվածքներ և այլ գրական գործեր: Առանձին գրքերով հրատարակել Է պատմվածքների ժողովածու և «Արյունոտ ամաո» պատմվեպը։

ՀՈՎՀԱՆ Ագուլեցի (XVII դ.) - վաճառական, Ագուլիս քաղաքի քալանթար 1690-ական թվականներին։

ՀՈՎՀԱՆ Գաղեցի (XVII դ.) — վաճառական։ Ծնվել է Երնջակի Գաղ գյուղում: Վաճառականական գործերով եղել Է մի քանի երկրներում։ XVII դ. վերջերին բնակվել Է Վենետիկում։

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (VI դ.) - Գողթն գավառի 8-րդ եպիսկոպոսը Ստեփանոսից հետո։

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (VI դ.) - Նախճավան գավառի եպիսկոպոս 570 թ.։

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (VII դ.) — Նախճավան գավառի եպիսկոպոս 632 թ.։

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XVդ.) — կրոնական գործիչ, վարդապետ, գրիչ։ Ծնվել և գործել Է Գողթնի Ագուլիս քաղաքում։

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XI ղ.) - Երնջակ գավառի եպիսկոպոս։ Սրա հիշատակին 1074 թ., մի խաչքար Է կանգնեցվել Երնջակի Ա. Կա– րապետ վանքի պարսպում։

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XVI դ.) - Շահապոնք գավառամասի Շահապոնք գյուղի գեղջավագ, Պետրոսի որդին։

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XVII-XVIIIդդ.) - վարդապետ: Ծնվել և գործել Է Աստապատ ավանում, Մալխասի և Ղզեթարի որդին Է։ Եղել է Աստարատի վանքի առաջնորդ։

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XVII դ.) - վաճառական, բարերր։ Աստապատցի Սահակի որդին Է։ 1656 թ-ից բնակվել Է Վենետիկում: Այստեղ` ս. Խաչ հայկական եկեղեցու նորոգման ժամանակ նվիրել Է երկու սյուն:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XIV դ.) - գրիչ, գրակազմ։ Ծնվել ու գործել Է Երնջակ գավառում։ 1386 թ. կազմել Է Հակոբ գրչի գրչագրած «ժողովածու բանից Գրիգոր Նարեկացույ, Գրիգոր Տղայի և այլոց» մատյանը:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XVII դ.) – զրիչ։ Ծնվել և գործել Է Երնջակի Աբրակունիս գյուղում։ 1641—42 թթ. Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքում գրչագրել է 3 ձեռագրեր:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XVII–XVIII դդ.) գրահրատարակիչ։ Ծնվել է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում, շոռոթեցի Եփրեմի որդին է։ Գործել է Կ. Պոլսում։ 1725 թ. աշխատել է Սիմոն Ջուղայեցու «Դիրք քերականության» գրքի հրատարակման վրա:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XVII դ.) - գրիչ։ Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառի Նորաշեն գյուղում: Սրա գրչագրած ձեռագրերից հայտնի է Ալեքսան գրչի հետ 1665 թ. գրչագրած մի «Մասունք Աստվածաշնչի» մատյանը (Մաշտոցյան Մատենադարան, 148):

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XIX դ.) – վարդապետ: Ծնվել և գործել է Աստապատ ավանում։ 1855 թ. եղել է Աստապատի ս. Ստեփանոս վանքի առաջնորդը:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XVII-XVIII դդ.) - աբեղա, գրիչ։ Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառում, էվազի և Շահզատի որդին է։ Սրա գրչագրած ձեռագրերից մեկը պահպաnվում է Երևանի Մաշտոցի անվան Մատենադարանում («Դիոնիսիոս Արիսպագացի, Մատենագրութիւնք , Մատենադարան 95:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XVII դ.) վարդապետ, բարերար։ Ծնվել է Երնջակ գավառում, Մարգարի ու Խաթունի որդին է։ 1697 թ. մի Ավետարան ստանալով| նվիրել է Շaտիկի անապատին։

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XIV դ.) — կրոնական գործիչ, վարդապետ: Գործել է Շահապոնք գավառի Կուքի գյուղի ս. Նշան Հագարաբյուրաց վանքում: Եղել է Մարկոս գրչի ուսուցիչը:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (1541—1603) — վաճառական։ Ծնվել է Ջուղա քաղաքում, Բաբայի որդին է։ 1530-ական թվականներից բնակվել է Վենետիկում (ս. Մարկոսի թաղում) : Ըստ նրա թողած կտակի սրա ընկերը Սիմոն Ջուղայեցին Հովհաննեսի ժառանգությունը վաճառել է և Ջուղւս վերադառնւսլով գումարը հանձնել է Սեֆերի որդի Խաչիկին։

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XIV դ.) - վաճառական։ Ծնվել է Ջուղա քաղաքում, Կարապետի որդին է։ Գործել է հայրենի գավաոում, Պարսկաստանում, Իտալիայում։ 1574 թ–ից բնակվել է Վենետիկում։

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XVII դ.) - վարդապետ։ Գործել է Երնջակ գավառի Նորաշենի ս. Աստվածածին եկեղեցում, Մարգարի որդին է : Ս. Աստվածածին եկեղեցու գավթի վրա քանդակել է տվել ս. Մաթևոս ավետարանիչի և այլ քանդակները:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XVII–XVIII դդ.) - վարդապետ: Գործել է Նախճավան գավառի Աստապատ ավանում, Մալխասի և Ղզեթարի որդին է։ 1707 թ.սրա հիշատակին մի խաչքար է կանգնեցվել Կարմիր վանքի պարսի մեջ։

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XVII դ.)- շինարար վարպետ: Ծնվել է Ջուղայում: 1671–75 թթ. մասնակցել է Ագուլիսի ս. Քրիստափոր եկեղեցու և այլ հուշարձանների նորոգման աշխատանքներին։

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (մահ. է 1712 թ.) կուսական գործիչ, Շահապոնք գավառամասի Օծոփ գյուղի ս. Աստվածածին վանքի եպիսկոպոս: Սրա օժանդակությամբ 1517 թ. նորոգվել է ս. Աստվածածին վանքը:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XIII—XIV դդ.) — կրոնական գործիչ, Շահապոնք գավառի Կուքի գյուղի ս. Նշան կամ Հազարոբյուրաց վանքի դպրոցի րաբունի, վարդապետ:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XVII դ.) - գրիչ։ Ծնվել և գործել է Շոռոթ գյուղաքաղաքում: Գրչագրել է մի շարք ձեռագրեր, որոնցից մեկը` 1843 թ. գրչագրած մի ժողովածուն, պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 779) :

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XIV—XVII դդ.) - Երնջակ գավառի եպիսկոպոս 1603 թ.։

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XVII դ.) - կրոնական գործիչ, գրիչ։ Ծնվել և գործել է Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ 1631 թ. նրա գրչագրած մ՚ի ժողավածուն պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 3188):

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XVII–XVIII դդ.) - Գողթն գավառի եպիսկոպաս 1708 թ.

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XIV գ.) – գրակազմ: Ծնվել ու գործել է Գողթն գավառում, եղել է Սինեական անապատի հոգևորականներից։ 1385 թ. Սինեական անապատում կագմել է Ղազար գրչի գրչագրած ժամագիրքը (Երեվանի Մաշտոցյան Մաաենադ., 592:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XVII–XVIII դդ.)– բարերար, հոգևորական։ Ծնվել ու գործել է Գողթնի Ցղնա ավանում։ 1708 թ. ստանալով Մարութա և Եփրեմ գրիչների գրչագրած Ավետարաններից մեկը նվիրել է Ցղնայի ս. Աստվածածին եկեղեցուն:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XVII դ. վերջեր – XVIII դ. սկզբներ) — բարերար։ Ծնվել է Գողթն գավառի Փառակա գյուղում, տեր Դանիլի որդին է։ Կյանքի վերջին հավանաբար բնակվել է Ուկրաինայի Տոպոլևկա (նախկին Թոպտի, Թոփլի) գյուղում։ 1717 թ. աջակցել է Թոպտիի ս. Ուրբաթ եկեղեցու նորոգման աշխատանքներին, որի վերաբերյալ վիմագրությունը պահպանվել է եկեղեցու արևմտյան պատի (արտաքուստ) անկյունում:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XVIII դ.) - Գողթն գավառի եպիսկոպոս։ 1740 թ. Եվդոկիա քաղաքում ստացել է Աբրահ՚ամ գրչի գրչագրած մի ձեոագիրը և նվիրել Ագուլիսի ս. Թովմային։

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ (XVII–XVIII դդ.) - բարեգործ։ Ծնվել է Երնջակ գավաոի Խոշկաշեն գյուղում, Մինասի որդին է։ 1708 թ. Մարսելում տպագրել է տվել մի քանի գրքեր և կատարել այլ բարերարություններ։

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ Ապրակուներցի (XIII դ.) — կրոնական գործիչ, եպիսկոպոս։ Ծնվել է Երնջակ գավաոի Ապրակունիս գյուղում, Սեդրակ քահանայի որդին է։ Սա Կոստանդին 1-ին կաթողիկոսին (1221–1267) խաբելով ձեռնադրվում է եպիսկոպոս և ամեն ինչ գործադրում Է, որպեսզի Երնջակ գավառի թեմը, որը X դ. փաստորեն միացվել Է Տաթևին, առանձնացվի։Երնջակի եպիսկոպոս Է եղել 1251 թ-ից։ Կոնստանտին 1-ին հաջորդած հայոց Հաոբ կաթողիկոսը (1268—1286 թթ.) Հ. Ապրւսկւունեցուն կարգալույծ է անում 1286 թ.

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ Ապարաներցի (XIV-XV դդ.)– ցրիչ։ Ծնվել և գործել է Երնջակի Ապարաններ ավանում։ Գրչագրել Է մի շարք ձեռագրեր: 1401 թ. գրչագրած մի Աստվածաշունչը պահվում է Երևանի Սաշտոցյան Մատենադարանում (N 184) :

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ Ապրակունեցի (XV դ.) - կրոնական գործիչ, վարղապետ։ Ծնվել է Երնջակի Ապրակունիս գյուղում։ 1441 թ. եղել Է Ապրակունիսի ս. Կարապետ վանքի վանահայրը:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ Խանդամիրյան (XVIII դ.) — Երնջակ գավառի Շահկերտ ավանի իշխան, 1750 թ. Շահկերտի դիմադրությաս կագմակերպիչ։ Սրա գյխավորութւամբ Շահկերտցի 500 գինվորներով 1750 թ. ապստամբություն Է կազմակերպվում Նախիջևանի պարսիկ կուսակալ Հեյդար խանի ղեմ։ Պղնձագործ շահկերտցիները անհրա– ժեշտ թնդանոթներ և զինամթերք պատրաստելով ամրանում են Շահկերտի բերդում և ետ շպրտում կանոնավոր բանակի հարձակումները։ Հեյղար խանը մեծ կորուստներ տալով խնդրում Է հաշտություն կնքել։ Հ. Խանդամիրյանը իր կամքին հակառակ համաձայնվում է հաշտության: կնքմանը։ Հետագայում Հեյդար խանը խա-բեությամբ խնջույքի Է հրավիրում Հովհաննեսին և այլ աչքի ընկնող առաջնորդների և թունավորելովլ սպանում նրանց։

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ Խոշկաշենցի (XVIII դ.) - վաճաոական։ Երնջակ գավառի խոշկաշենցի Պետրոսի որդին է։ Առևտրական գործերով եղել Է մի քանի երկրներում։ 1727 թ-ից բնակվել Է Հոլանդիայում, օժանդակել Ամստերղամի հայկական եկեղեցու նորոգմւււն աշխատանքներին:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ Նախիջևանցի (XIX դ.)- վարդապետ։ Գործել Է հայրենի գավամա վանքի դպրոցի ուսուցիչ։

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ Քռնեցի (մոտ. 1290-92 — 1347) — կաթոլիկության տեսաբան և պարագլուխ, քերական, թարգմանիչ։ Ծնվել Է Երնջակ գավառի Քռնա ավանում, ավարաել Է Գլաձորի համալսարանը, աշակերտել Եսայի Նշեցան։

1330 թ. Քռնայում, իր քեռու` պարոն Գորգի և նրա կնոջ Ելթիկի աջակցությամբ 70 օրում կառուցել է տալիս Ս. Աստվածածին վանքը և նշանակվում Երնջակ գավառի կաթոլիկ միաբանության առաջնորդ ու տեսաբան։ Մեծ դեր է խաղացել Քռնայի վանքի և դպրոցի գործունեության բնագավառում:Լատիներենից հայերեն է, թարգմանել մի շարք գրքեր, գրել ինքնուրույն մեկնաբանություններ ու աշխատություններ։ Առանձնապես արժեքավոր Է նրա «Համառօտ հաւաքումն յաղագս քերականին» (Եր., 1977), որը կարևոր աշխատություն Է հայ քերականագիտության պատ-մության մեջ։

ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ Աբգար Հարությունի (1849—1904) — հրապարակախոս, հասարակական գործիչ թարգմանիչ։ Ծնվել Է Երնջակի Ջուղա գյուղից 1830-ական թվականներին Թիֆլիս տեղափոխված ջուղայեցու ընտանիքում։ Թիֆլիսի գիմնազիան ավարտելուց հետո ուսանել Է Լայպցիգի համալսարանում և ստացել փիլիսոփայության գիտությունների դոկտորի աստիճան։ 1879 թ-ից երկար տարիներ եղել Է Թիֆլիսի փոխադարձ վարկի ընկերության բանկի կառավարիչ։ 1879—80 թթ. եղել Է (Թիֆլիսի հայկական թատրոնի տնօրեն, 1880—89 թթ.՝ իր ստեղծած «Թիֆլիսի հայերեն գրքերի հրատարակության ընկերության» նախագահ։ 1876—81 թթ. լույս Է ընծայել «Փորձ» հանղեսը, ապա 1882—98 թթ՝ «Արձագանք» թերթը։ 1886 թ. հայագետ Արթուր Լայստի համագործակցությամբ հիմնադրել Է Armenische Bibliotek, մատենաշարը և 2 հատորով գերմաներեն - հրատարակել Է հայ գրականության ընտիր տեղծագործությւււնները։ Գործուն մասնակցություն Է ունեցել Բեռլինի համալսարանի պրոֆեսոր Ֆրանց Ֆինկի "Հանդես հայագիտության" 8 ժողովածուների հրատարակման աշխատանքներին: Մամուլում Մալխաս կեղծանունով հրատարակել Է մի շարք ֆելիոտեններ ու հոդվածներ: Ֆրանսերենից ու գերմաներենից թարգմանել Է մի շարք պիեսներ։ Հայերենից ֆրանսերեն Է թարգմանել Րաֆֆու «Խաս փուշ» և «Բիբի Շաբարանի» (1902) վիպակները։

ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ Հարաթյուն (Արտեմ, 1822—1886 թթ.) բժիշկ, հասարական գործիչ։ Ծնվել Է երնջակի Ջուղա գյուղում, ճանաչված հրատարսւկիչ, հասարակական ու քաղաքական գործիչ Աբգար Հովհաննիսյանի հայրն է: Ավարտել Է Լազարյան ճեմարանը, որից հետո որդեգրվել Է Լազարյան ճեմարանի գերմանացի ուսուցիչ Շլեյխերի կողմից: Վերջինիս օգնությամբ Գերմանիայում և Պետերբուրգում ավարտել Է բժշկական համալսարանները։ 1848 թ. տեղափոխվել Է Թիֆլիս և ծւսվալել է բեղմնավոր բժշկական ու հասարակական գործունեություն: Եղել Է Ներսիսյան դպրոցի հոգսբարձու, Մողնո եկեղեցու երեսփոխան։ Թիֆլիսում բժշկագիտության բնագավառում վարել Է մի շարք պաշտոններ: Տիրապետել Է գերմաներենին, հունարենին, լատիներենին, ռուսերենին։ Գործել Է Պետերբուրգում, Թիֆլիսում, Գանձակում, Երևանում։ Հրստսրակել Է մի շարք բժշկագիտական հոդվածներ,– «Բորժոմը և նրա հանքային աղբյուրները» (Թիֆ., 1878) աշխատությունը։

ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ Բաբա (1853—1908)– մելիք։ Ծնվել ու գործել է Ջուղսւ գյուղում։ Եղել Է Ջուղայի մելիքը (տանուտերը):

ՀՈՎՀԱՆԻՍՅԱՆ (Օգանեզով) Հայրապես» (XIX դ.) — զինագործ վարպետ։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում, ուր և գործել Է 1880-ական թվականներին:

ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ Հայրապետ Հակոբի (1878—1938) — աշխարհագրագետ, մանկավարժ։ Ծնվել Է Գուլթն գավառի Հանդամեջ գյուղում: Գիտամանկավարժական գործունեությունը սկսել Է 1907 թ. Թիֆլիսում։ 1923 — 36 թթ. դասախոսել Է Երևանի պետհամալսարանում։ 1923 թ. հիմնադրել և ղեկավարել Է Երևանի պետհամալսարանի ֆիզիկական աշխարագրության ամբիոնը, 1935 թ. կազմակերպել Է Հայկական աշխարագրական ընկերությունը: Կազմել Է աշխարագրության և երկրաբանության դպրոցական 1-ին դասագրքերը խորհրդային Հայասաանում, մշակել «Տնտեսական աշխարագրությունը, նրա խնդիրները և առարկան» բուհական դասախոսությունները, հրատարակել առանձին գիտական աշխատություններ:

ՀՈՎՀԱՆԻՍՅԱՆ Սոկրատ Ստեփանի 1920) - նյարդավիրաբույժ, ՀՀ վաստակավոր բժիշկ (1963)։ Ծնվել Է Բիստ ավանում: Մեծ ծառայություններ ունի Հայաստանում նյարդավիրաբուժության արմատավորման գործում։ Եղել Է Երևանի Օրթոպեդիայի և տրավմատոլոգիայի (1952 — 58 թթ), բժկական ինստիտուտների (1962 — 66 թթ.) տնօրեն։ Հեղինակ Է մի շարք բժշկագիտական աշխատությունների։

ՀՈՎՆԱԹԱՆՅԱՆ տոհմ (XVII–XIX դդ. — հայ գեղանկարչության նշանավոր վոր տոհմ։ Նկարիչների ընտանիք, որոնք գործել են XVII—XIX դդ. դարերում` տալով 6 սերունդ, տաղանդաշատ նկարիչներ, մանրանկարիչներ, որմնանկարիչներ, բանաստեղծներ։ Հովնաթանների տաղանդավոր այս տոհմը սերում է Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղաքաղաքից: Ատեղծսւգործել են հայերենի երնջակ, Գողթն, Նախճավան գավառներում, Երևանում, Թիֆլիսում, էջմիածնում, Պետերբուրգում, Պարսկաստանում, և այլուր: Տոհմի ավագը Հոհան (Ցոհան) մանրանկարիչն ու գրիչն է սրա եդբայր Թադևոսը ևս մանրանկարիչ էր) : Սրա որդիները՝ հանրաճանաչ բանաստնդծ, նկարիչ ու երաժիշտ Նաղաշ Հովնաթանը և Մարգար գրիչն ու ծաղկողն են։ Տոհմի 3– րդ սերունդը Նղաշի Հակոբ ու Հարություն որդիներն են, իսկ 4-րդ սերունդը՝ Հակոբի որդի Հովնաթան Հովնաթանյանը։ Տոհմի 5-րդ սերունդը Մկրտումն է, իսկ 6-րդը` նրա Հակոբ և Աղաթոն որդիները, որոնք անդընդմեջ գարգացրել են հայկական գեղանկարչությունը, սերունդներին թողնելով նկարչական ու որմնանկարչական, բանաստեղծական ու մանրակնարչական արվեստի մի մեծ ժառանգություն։

ՀՈՎՆԱԹԱՆ Նաղաշ (մահացել է 1722 թ.) — բանաստեղծ, նկարիչ, մանրանկարիչ, որմնանկարիչ, գրիչ։ Հովնաթանյան տոհմի 2-րդ սերնդի ներկայացուցիչ, Հոհան մանրանկարչի ու գրչի որդին։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղաքաղաքում, մահացել է հայրենի գյուղաքաղաքում։ Գործել է հայրենի Երնջակ, Գողթն գավառներում, Երևանում, էջմիածնում, Թիֆլիսում։ Իր բեդուն գործունեության սկզբնական շրջանում մատյաններ է գրչագրել ու մանրանկարել Ագուլիսում։ Այնուհետև որմնանկարել Է Շոռոթի, Ագուլիսի ս. Թովմա, ս. Քրիստափոր եկեղեցիները։Հրավիրվել է Երևան և Էջմիածին, որմնանկարել Երևանի եկեղեցիներն ու էջմիածնի Մայր տաճարը։ Որոշ ժամանակ գործել է Թիֆլիսում, եղել է Վրաստանի Վախթանգ 6-րդ թագավորի պալատական նկարիչը։ Իր տաղանդաշատ արվեստը ուսուցանել է իրեն օգնող իր որդիներին՝ Հակոբ և Հարություն Հովնաթանյաններին։Հեղինակ է մի շարք բանաստեղծությունների ու տաղերի, որոնց մեծ մասը հրատարակվել են։ Ն. Հովնաթանը XVII դ. հայ նկարչության և բանաստեղծական արվեստի աչքի ընկնող դեմքերից մեկն է։

ՀՈՎՆԱԹԱՆՅԱՆ Հակոբ (մահացել է 1757 թ.) — նկարիչ, մանրանկարիչ, բանաստեղծ։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Գործել է հայրենի Երնջակ, Գողթն, Նախճավան գավառներում, Թիֆլիսում, էջմիածնում, Երևանում։ ՀՈՐ՝ Նաղաշ Հովնաթանի և եղբոր` Հարությունի հետ որմնանկարել է հայրենի Շոռոթի, Ապրակունիսի, Ագուլիսի, էջմիածնի եկեղեցիները։ Հեղինակ է հատոցային « Սանդուխտ կույսը », (1727), « Թադևոս առաքյալը», «Ղազարոսի հարությունը» (1739) և այլ նկարների։ 1720 թ. նրա մանրանկարած ձեռագրերից մեկը` «Քաղուածք Յավետարանաց» մատյանը պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 8645) : Իսկ եղբոր՝ Հարությունի հետ 1729—30 թթ. էջմիածնում մի մանրանկարած Հայսմավուրքը (Երևանի Մատենադարան , N 1533) ունի ավելի քան 240 մեծարվեստ պատկերներ, 220 կոմպոզիցիոն աշխատանքներ և այլևայլ լուսանցազարդեր Հեղինակ է նաև մի շարք բանաստեղ-ծությունների։ Մաշտոցյան Մատենադարանում պահպանվում են նրա գրած 35 բանաստեղծությունները, որոնցից 21-ը հրատարակվել են Նաղաշ Հովնաթանի «Բանաստեղծություններ» ժողովածույում (Եր. 1951) : Նրա բանաստեղծակսն ժառանգությունից նշանակավոր է հատկապես հոր` Նաղաշ Հովնաթանի, մահվան առթիվ 1722 թ. գրած „Ողբերգութիւն յաղագս մահուան գեղեցկարուեստ վարպետ Յովնաթանի Նաղաշ:

ՀՈՎՆԱԹԱՆՅԱՆ Հարություն (XVIII դ.) — նկարիչ, որմնանկարիչ։ Նաղաշ Հով-նաթանի որդին, Հակոբ Հովնաթանյանի եղբայրը։ Ծնվել է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Օգնել է հորը Շոռոթի և Ագուլիսի, էջմիածնի, Երևանի եկեղեցիների որմնանկարման գործում։ Հոր և եղբոր հետ աշխատել է նաև Թիֆլիսում՝ Վախթանգ 6-ի պալատի որմնանկսրման ժամանակ։ 1740 թ. Հակոբի հետ որմնանկարել է Ապրակունիսի ս. Կարապետ վանքի եկեղեցին։ Ի միջի այլոգ Հակոբ և Հարություն եղբայրները Նաղաշ Հովնաթանին օգնելով էջմիածնի տաճարի որմնանկարմանը այդտեղ կատարել են նաև ինքնուրույն աշխատանքներ։ Այդպիսիք են համարվում, օրինակ «Հայկ Նահապետ», «Հռիփսիմե», «Տրդատ, Աշխեն և Խոսրովիդուխտ» որմնանկարները։

Որմնանկարչական աշխատանքներից բացի Հարությունը մանրանկարել է նաև մի շարք ձեռագրեր, որոնցից մի քանիսը պահպանվում են Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (NN 1522, 2162, 1533): Բացի այդ զբաղվել է նաև փայտարվես- տով: Նրա փորագրած ու քանդակսւծ զանազան զարդանախշերը օգտագործվել են կտորների, վարագույրերի, սփռոցների ու կարպետների արտադրությանբ:

ՀՈՎՆԱԹԱՆՅԱՆ Հովնաթան (1730-ական թվականեր -1801/02)- Հովնաթանյան տոհմի նկարիչ, որմնանկարիչ, Հակոբ Հովնաթանյանի որդին: Ծնվել է Շոռոթ գյուղաքաղաքում, գործել` Էջմիածնում, Թիֆլիսում, Պարսկաստանում։ 1776 թ. Վրաստանի Հերակլ Բ թագավորը ՀՐԱվիրել Է Թիֆլիս որպես պալատական նկարիչ: Նկարազարդել է Էջմիածնի տաճարը, նկարներ ստեղծել Պարսկստանում, Թիֆլիսում և այլուր, որոնց մի մասը պահ– պանվել և հասել են մեր օրերը:

ՀՈՎՆԱԹԱՆՑԱՆ Մկրտում Հակոբի (1779 —1846) —նկարիչ։ Մեծ ճանաչում ձեոք բերած Մկրտումը Թիֆլիսում ուներ արվեստանոց, ուր հաճախում էին մի շարք աշակերտներ: Զբաղվել է որմնանկարչությամբ ու դիմանկարչությամբ։ Նրա կատարած աշխատանքներից հայտնի են Թիֆյիսի Նորաշենի եկեղեցու 1834–35 թթ., էջմիածնի Վեհարանի կատարած որմնանկարչական աշխատանքները: Նրա դիմանկարչական աշխատանքներից մեծարվեստ գործեր են Եփրեմ Ս. Գուրգենբեկյանի հայ թագավորների դիմանկա ր ների շարքը և այլ գործերը : Սրա որդիներն են Աղաթոն և Հակոբ Հովնաթանյանները :

ՀՈՎՆԱԹԱՆՅԱՆ Աղաթոն Մկրտումի (1816-1893)-նկարիչ Հովնաթանյան տոքhմի վերջին շառավիղներից։ Ավարտել Է Պետերբուրգի գեղարվեստի ակադեմիան։ Գործել Է Թիֆլիսում, Պետերբուրգում։ Հայտնի Է որպես դիմանկարիչ ու գրաֆիկ։ Որպես նկարիչ աշխատել Է Պետերբուրգի ձիաբուծական պետական վարչությունում, ստացել կոլեգիական, խորհրդականի աստիճան։ Զբաղվելով գրաֆիկայով վիմագրել Է մի շարք նկարիչների Հակոբ Հովնաթանյան, Մ. Որոնցով, Ա. Շառլեման, Ի. Կելլեր ե այլն) գործերը։ Մահացել Է Պետերբուրգում և թադվել Սմոլենսկի (գերեզմանոցում։

ՀՈՎՆԱԹԱՆՅԱՆ Հակոբ Մկրտումի (1806—1Տ81) – նկարիչ, Հովնաթանյան տոհմի վերջին շառավիղներից։ Ավարտել Է Պետերբուրգի գեղարվեստի ակադեմիան։ Գործել Է Թիֆլիսում, Պետերբուրգում, Պարսկաստանում։ ՀՈՐ՝ Մկրտումի, հետ կատարել Է Թիֆլիսի ս. Նշան, Նորաշենի և այլ եկեղեցիների որմնանկարման աշխատանքները։ Հեղինակ Է մի շարք բարձ րարվեստ դիմանկարների (Ա. Երմոլով, Ի. Պասկևիչ, Եփրեմ կաթողիկոս, Զաքար Ակիմյան, Ներսես Աշտարակեցի, Նազելի Օրբելյան, Նատալյա Թեումյան և այլն) : 1865 թ-ից բնակվել Է Պարսկաստանում, եղել շահի պալատական նկարիչ։ Այստեղ ստացել Է նկարիչների գլխավոր («Նաղըշ բաշի») կոչումը, արժանացել՝ «Էլմի» (գիտուրյան) շքանշանի։ Նրա աշխատանքնե-րի մի մասը գտնվում են Հայաստանի պետական Պատկերասրահում, Վրաստանի արվեստի թանգարանում, Մոսկվայի Արևելքի ժողովուրդների արվեստի թանգարանում և մասնասոր հավաքածուներում։ Թաղված է Թեհրանի Դարվազիա Ղազվին թաղամասի ս. Գևորգ եկեղեցում։

ՀՈՌՈՍ (XVII դ.) - բարերար: Ծնվել ու գործել է Երնջակի Նորաշեն գյուղում, Ալեքսան գրչի մայրն է։ 1669 թ. իր ծախսերով Ալեքսան գրչին գրչագրել է տվել մի ավետարան։

ՀՈՎՍԵՓ (XIV–XV դդ.) - թարգմանիչ, գրիչ։ Ծնվել ու գործել է Շահապունիք գյուղում։ Թարգմանել Է Թ. Աքինացու, «Յաղագս խորհրդոց եկեղեցւոյ» գործը և 1415 թ. գրչագրել։

ՀՈՎՍԵՓ (XVIII դ.) - բարերար: Ծնվել Է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում, պարոն Եփրեմի ու Դադումի որդին Է։ 1741 թ. իր եղբայր Հովհանեսի հետ մի արծաթյա և թանկարժեք քարերով ընդելուզված սկիհ պատրաստել տալով նվիրել Է Շոռոթի ս. Հակոբ եկեղեցուն։ Վերջինս այժմ պահպանվում Է Մոսկվայի պետական պատմության թանգարանում թիվ 81590, ՕԿ13502)։

ՀՈՎՍԵՓ (մահ. Է 1573 թ.) - վաճառական։ Ծնվել Է Ջուղա քաղաքում։ 1560-ական թվականներից բնակվել Է Իտալիայում։ Այստեղ՝ Դուռինի մոտ գտնվող Ալա գյուղում, ամուսնացել Է Իտալուհի Դոմիչելլայի հետ։ Մահից հետո սրա թողած հարուստ ժառանգության հարցով Դոմիչելլայի և Ջուղայում բնակվող Հովսեփի հոր` Մարգարի որդի Պասսայի կամ Բասսայի միջև հարուցվել է դատական գործ, որը տևել է 6 տարի (1573 — 1579 րթ.)։ Ի վերջո դատը, որը վարվել է 36 դատավորների մաանակցությամբ, շահել է Հովսեփի հայրը և ժառանգության տերր դառնում է Հովսեփի 9-ամյա որդին:

ՀՈՎՍեՓ (XV դ.) - գչիչ գրակազմ։ Գոոծել է Ագուլիս քաղաքում։ Նրա գրչագրած ձեռագրերց մեզ է հասել 1486 թ. գրչագրված մի Ավետարան 1493 թ. կազմած մի Մաշտոցը։

ՀՈՎՍԵՓ (XV դ. ) - Շահապոնք գավառամասի Կուքի գյուղի Նշան կամ Հազարբյուրաց վանքի եպիսկոպոս, գրիչ: Նրա գրչագրած ձեռագրերից հայտնի է 1461 թ. մի Պատարագամատույցը։

ՀՈՎՍԵՓ (Հովասափ) Ապարանեցի (ծն. է 1388—91 թթ) — վարդապետ, գիրչ։ Ծնվել է Երնջակի Ապարան ավանում, Քարիմշայի և Կատարինայի որդին է։ Հայրենի գավառում գործելուց բացի 1420-ական թվականներից կրոնական-տեսչական պաշտոններով գործել է Կաֆա քաղաքում։ Աշակերտել է Մխիթար Ապարանեցի նշանավոր վարդապետին։ 1421 թ. Կաֆայի ս. Ն. կողայոս եկեղեցում գրչագրել է մի ձեառագիր (Մաշտ Մատենադարան, N 2037)։

ՀՈՎՍԵՓ Աստապատցի (մահացել է 1706 թ.) — կրոնկան գործիչ, րաբունի, գրիչ։ Ծնվել է Նախճավանի Աստապատ ավանում։ 1677—1706 թթ. եղել է Կար–միր կամ ս. Ստեփանոս վանքի ա առաջնորդ, դպրոցի րաբունի։ Ավետիսի և Մարիամի որդին է։ Աշակերտել է Հակոբ մեծ վարդապետին (Աստապատցուն) : Թաղվել է Կարմիր վանքի զանգակատանը։ Տապանաքարի արձանագրության համաձայն Կարմիր վանքի արևմտյան կողմում (1666 թ.) կաոուցել Է տվեյ համալիրի շինություննե-րը և կատարել նորոգման աշխատանքներ: Գրչագրած ձեոագրերից մեկը՝ 1698 թ. Բառգիրքը, գտնվում Է Մաշտոցյան Մատե-նադարանում (N 3913)։

ՀՈՎՍԵՓ Ա. Հողոցմեցի (մահացեյ Է 454 թ.) — կրոնական գործիչ, կաթողիկոս: Ծնվել Է Շարուր գավառի Հողոցիմ կամ Խողոցիմ գյուղում։ Այս բնակավայրը որպես Շարուր և Վայոց Ձոր գավառների սահմանային (գյուղ անցյալ դարերում մեկ գտնվել Է Վայոց Ձորի, մեկ Շարուրի կազմում։ Այն այժմ գտնվում Է Նա-խիջևանի Իլյիչի շրջանի կազմում, որն էլ համապատասխանում Է Վերին Յայջի գյուղին։ Հովսեփ Ա. Հողոցմեցին (կռչել Է նաև Վայոցձորցի) հայոց կաթողիկոս Է եղել 440—452 թթ։ Նա Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտներից Էր և 450—451 թթ. մասնակցել Է Սասանյանների դեմ մղված ազ– գային պատերազմին։ Ավարայրի ճակատամառտից հետո ձերբակալվել Է և աքսորվել Վրկան երկրամասը։

ՀՈՎՍԷՓ Վարտիկ (XVIII դ.)- կրոնական գործիչ։ Ծնվել և գործել է ճահուկ ավանում։ 1751 թ. թուրքական ելուզակախմբերի կողմից ավերման է ենթարկվել ճահուկն ու նրա հոգևոր կենտրոնները։ ճահուկի հոգևոր առաջնորդ Հովսեփ Վարտիկին տանջանքների ենթարկելով մեծ փրկագին են պահանջել։ Հավանաբար գոհվել է այդ ժամանակ։

ՀՈՎՍեՓ Շահապունեցի (XIV– XV դդ ) - կրոնական գործիչ, վարդապետ։ Ծնվել է Շահապոնք գավառամասի Շահապոնք գյուղում։ Գորժել է հայրենհ գյուղի ս. Աստվածածին և Քռնայի վանքերում ժասկսել էր Թ. Աքինացու «Յաղագս խորհրդոց եկեղեցուց» աշխարության թարգմանումը և գրչագրումը, որը անավարտ է մնացել մինչև 1415 թ .: Եղել է Նախնական գավառի կաթոլիկ եկեղեցու գավառահայր:

ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ( Օսիպով Զաքար) (XIX դ.) - արծաթագործ վարպետ:Գործել Որդուար քաղաքում, XIX դ կեսերին:

ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ Կառլեն Խրիստի (1929)- գեղանկարիչ նկարի-մանկավարժ: Ծնվելէ Գողթն գավառի Ռամիս գյուղում : Ստեղծել է գեղանկարչության հետաքրքիր գործեր: Դասավանդում է Հակոբ Կոջոյանի անվան գեղարվեստի դպրոցում:

ՀՈՐԴԱՆԱՆ Մուղղուսի (XV դ.) բարերար: Ծնվել և գործել Է Շահապոնքի հ Կուքի գյուղում, Մկրտիչ աբեղայի հայրն է: 1471 թ. Հովսեփ քահանայի հետ ստացել Է Մանուել գրչի Կուքիում գրչագրած Ավետարաններից մեկը:

ՀՌԻՓՍԻՄԵ (XVII-XVIIIդդ.) – գրչուհի: Ծնվել է և գործել Է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում, Եբրոսիմեի աղջիկն Է։ Շոռոթի ս. Աստվածածին Կուսաստանում 1719 թ. գրչագրել է մի Շարակնոց:

ՀՈԻՍեՓ (Հովսեփ) (XIV դ.) – գրիչ։ Ծնվել և գործել Է Նախիջևան քաղաքում։ Մեգ Է հասել Նախիջևանի ս. Սարգիս եկեղեցում 1321 և 1324 թ, նրա գրչագրած ձեռագրերը:

ՀՈԻՍեՓ (XV դ.) – կրոնական գործիչ։ գրիչ։ Ծնվել է գործել է Շահապոնք գավառամասի Կուքի գյուղում։ Եղել է Կուքիի ս. Նշան կամ Հագարբյուրաց վանքի եպիսկոպոս: Նրա գրչագրած ձեռագրերից հայտնի են 1461—62 թթ. գրչագրած մի «Շարակնոց» և մի «Պատարագամատույց»։

ՀՈԻՍԵՓ (Հովսեփ, XVII դ.) - շինարար վարպետ։ Գործել Է Գողթն գավառում։ 1680 թ, նորոգել Է Գողթնի Շրջու գյուղի ս. Ստեփանոս եկեղեցին։

ՂԱԴԱՄՓԱՇԱ (XV դ.) - բարեգործ։ Ծնվել Է Ագուլիսում, Նուրիջանի կինն Է։ 1481 թ.. Գրիգոր աբեղային Ագուլիսում գրչագրել Է տվել մի Հայսմավուրք:

ՂԱԶԱՐ (XIV դ.) - գրիչ։ Գործել Է Գողթն գավառի Սինեական անապատում։ Այդտեղ 1385 թ. գրչագրած նրա մի «Կար– գատրութիւն, հասարակաց աղոթից» ձեռագիրը պահպանվում Է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 592):

ՂԱԶԱՐ (XV դ.) – գրիչ։ Ծնվել և գործել Է Գողթնի Փառակա գյուղում։ Գրչության արվեստը սովորել Է Տաթևում՝ Մովսես Տաթևացու Մոտ։ Նրա գրչագրած ձեռագրերից հայտնի Է 1495 թ. Ավետարանը։

ՂԱԶԱՐ (XVII դ.) -բարերար։ Ծնվել Է Երնջակի Նորշեն գյուղում, մահտեսի Աթանասի որդին Է։ XVII դ. կեսերին հոգացել Է Նորաշենի ս. Աստվածածին եկեղեցու արեմտյան մուտքի, դռան կառուցման ծախսերը։

ՂԱԶԱՐ (XVI դ.) - բարերար, վարպետ։ Ծնվել ու գործել Է Ագուլիս քաղաքում, Ադամի ու Խաթունի որդին Է։ Սրա ծախսերով Ղազար գրիչ XVI դ. կեսերին գրչագրել Է մի Ավետարան։

ՂԱԶԱՐ (XVI-XVII դդ.)- գրիչ, մանրանկարիչ։ Կիրակոս մանրանկարվի որդին Մարգարիտ գրչուհու եղբայրը, Ալեք սան գրչի և Կողմաս Նորաշենեկցի գրչի ու մանրանկարվի հայրը։ Գործել Է Երնջակ գավառի Նորաշեն գյուղում, գրչագրել ու ծաղկել մի շարք ձեռագրեր:

ՂԱԶԱՐ (XVII դ.) - գրիչ։ Գործել Է Գողթն գավառի Փառակա գյուղում: Մեզ Է հասել 1652 թ. նրա գրշագրած մի Հայսմավուրքը և 1665 թ. մի Ավետարանը, որոնցից առաջինը պահպանվում Է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 4788):

ՂԱԶԱՐ (XVII դ.)- գրիչ։ Գործել Է Ագուլիս քաղաքում, գրչագրել մի շարք ձեռագրեր։ Մեգ Է հասել նրա 1680 թ. գրչագրած մի «Զգոն գիրք Հակոբ Մծբնա Հայրապետի» ձեոագիրը։

ՂԱԶԱՐ Աստապատցի (XVIII– XIXդդ.) — կրոնական գործիչ, երաժշտագետ։ Երնջակ գավառի Ապրակունիսի ս. Կարապետ վանքի վանահայր Է եղել 1813 թ.: Ծնվել Է նախճավան գավառի Աստապատ ավանում։ ժամանակին հայտնի Է եղել որպես աչքի ընկնող երաժշտագետ, կրոնական գործիչ։ Թաղված Է Էջմիածնի Գայանե եկեղեցու գերեզմանւստանը։

ՂԱԶԱՐ Բստեցի (XV դ.) - վարդապետ, րաբունի։ Ծնվել և գործել է Բիստում, դասավանդել տեղի դպրոցներում։

ՂԱԶԱՐ Գողրնեցի (XVI–XVII դդ.) - գրիչ: Գործել է Գողթն գավառում, որի գրչագրած մատյաններից հայտնի է մի Մաշտոց։

ՂԱԶԱՐ Շահկերտցի (XVIII դ.) - զորավար։ 1750 թ. Հովհաննես Խանդամիրյանի հետ ղեկավարել է Նախիջևանի պարսիկ կուսակսլ Հեյդյար խանի դեմ բարձրացված ապստամբությունը։ Գլխավորել է 500 զինվորներից կազմված դիմադրող բանակը և ժողովրդական խմբերը։

ՂԱԶԱՐ Ջահկեցի (XVIII դ.) - կրոնական գործիչ, տաղերգու։ Ծնւ|ել է ճահուկ զավառի ճահուկ ավանում։ 1737 թ. ընտրվել է էջմիածնի կաթողիկոս և ընդմիջումներով գահակալել է մինչև 1751 թ.։ 1748 թ. գահընկեց է արվել և ուղարկվել Սևան։ 10 ամսից հետո՝ 1749 թ. նորից վերադարձել է զահ։ Կառուցել է տվել էօմիածնի վեհարանը, հյուրանոցը, որի անունով էլ այն անվանվել է Ղազարապատ:։Հեղինակ է մի շարք տաղերի։ Հրատարակել է «Գիրք նորաբոյս որ կոչի երգարան. շարադրեալ ի Ղազարու վարդապետ» Կ. Պոլիս, 1737), «Դրախտ ցանկալի» (Կ. Պոլիս, 1735), «Գիրք աղօթից» և այլ գրքեր։

ՂԱԶԱՐ Ջուղայեցի (XV դ.)վաճառական, բարերար։ Վաճաոականական գործերով եղել է մի քանի երկրներում։XV դ, կեսերին մի քանի ձեռագրեր է գրչագրել տվեյ և կատարել այլ բարերարություններ:

ՂԱԶԱՐՅԱՆ Ռաֆայել Ավետիսի (1924) – ռադիոֆիզիկոս։ Ծնվել է Նախիջևանի Յարմջա գյուղից 1900-ական թվակւսններին Կրասնոդարի երկրամասի Արմավիր քաղաք տեդափոխված յարմջեցու ընտանիքում : ՀՀ ԳԱԱ թղթակի ց անդամ: Ավարտել է Մոսկվայի կապի էլեկտրատեխնիկայի ինստիտուտը։ 1958 թ. Երևանի պետհամասլարանում կազմակերպել և մինչև 1969 թ. ղեկավարել է ռադիոֆիզիկայի և էլեկտրոնիկային ամբիոնը։ 1970 թ-ից ղեկավարում է ԳԱԱ ՖՀԻ-ի իր հիմնադրած ք վանտային էլնկտրոնիկայի բաժինը։ Նրա ղեկավարությամբ ստեղծվել և շահագործման է հանձնվել 1969 թ. Երևան-Բյուրական լագերային բազմաալիք հեռաղոսագիծը֊ , որն իր տեսակի մեջ աուսջիններից է աշխարհում։ Կիրառական ինֆորմացիայի, լագերային կապի և այլ բնագավառների վերաբերյալ հրատարակել է մի շարք գիտական աշխատությունննր : 1988 թ-ից Ղարաբաղյան շարժման մասնակիցներից է, “ Ղարաբաղ“ կոմիտեի անդամ, ՀՀ Գերագույն խորհրդի պատգամավոր:

ՂԱԶԱՐՅԱՆ Մանյա Միքայելի (1924) – արվեստաբան։ Ծնվել է 1918 թ. Երնջակ գավառի Կզնուտ գյուղից Թիֆլիս բռնագաղթված կզնուտցու ընտանիքում։ ՀՀ արվեստի վաստակավոր գոծիչ է (1988, պրոֆեսոր: Երևանում բարձրագույնը ավարտելուց հետո աշխատել է ՀՀ Պատկերասրահում։ 1959 թ-ից աշխատում է ՀՀ ԳԱԱ, Արվեստի ինստիտուտում։ Դասախոսական աշխատանքներ է կատարել Պետհամալսարանում և Գեղարվեստաթատերական ինստիտուտում։ Արվեստի տարքեր բնագավառների վերաբերյալ հրատարակել է բազմաթիվ աշխատություններ, որոնցից 25-ը աոանձին գրքերով («Վ. Սուրենյանց», «Նկարիչ Հովնաթանյանները», «Նոր Ջուղայի դեղանկարչությունը», «Խորհրդային Հայաստանի կերպարվեստը», «Հայ կերպարվեստը XVII — XVIII դդ.», «Հայկական զորք», «Արցախի գանձերը»)։

ՂԱԶԱՐՅԱՆ Վահան Արամի (1940)– քանդակագործ։ Ծնք՚ել է Նախճավան գավառի Աստապատ գյուղում։ Ստեղծվել է, մի շարք հետաքրքիր գործել:

ՂԱԶԱՐՅԱՆ Վերգինե Գավթի (1921) – նկարիչ։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում։ Ստեղծել է մի շարք կտավներ և բացել մի քանի անհատական ցուցահանդեսներ։

ՂՍՋԱՐՅԱՆ-ՌՈԻՇԱՆՅԱՆՅ Թաթևոս (1841-1892) - կրոնական գործիչ։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Շահկերտ գյուղում։ Սերում : Ռուշանյան տոհմից։ Եղել է Երնջակ և Նախճավան գավառների գործուն հոգևորականներից:

ՂԱՄԲԱՐ (XV դ.) – Գողթն գավառի Յոբեվանիս գյուղի տանուտեր 1488 թ։ Մի Ավետարան է ստացել և նվիրել հայրենի գրողի ս. Գևորգ եկեղեցուն։

ՂԱՐԻՒԶԱՆ (XVII դ.) -վաճառական, բարեգործ։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Շռռոթ գյուղաքաղաքում, Մարգարի որդին է: Ամստերդամում Ոսկան ապագրիչին օժանդակել է մի Սաղմոսի և այլ գրքերի տպագրության գործում։

ՂԱՐԻՊ Խաթուն (XV դ.) -բարեգործ։ Ծնվել և ապրել է Գողթն գավառի Բիստ ավանում, Խլազափաշայի կինը: 1489 թ. Աստվածատուր գրչին գրչագրել է տվել մի Ավետարան և ստացել այն։

ՂԵՎՈՆԴ (XVII դ.) – բարերար։ Ծնվել է Ագույիս քաղաքում։ 1667 թ. Կ. Պոլսից մի Ավետարան գնելով բերեյ է և նվիրել Ազուլիսի Խցաձսրի ս. Հովհանես-Մկրտիչ եկեղեցուն:

ՂԻՄԱԹ (XVII դ.) – բարերար: Ծնվել ու գործել է Շոռոթ գյուղաքաղաքում, Կիրակոս քահանայի ու Թուրվանդի գուսարն է։ Սրա ծախսերով Մարգար գրիչը 1663 թ. Շոռոթում գրչագրել է մի Ավետարան:

ՂՈՒԿԱՍ (XIV —XV դդ.) — վարդապետ: Ծնվել և գործել է Գողթն գավառում, ե-ղել է Գողթնի Սիենական անապատի (ս. Հովհանես եկեղեցու) առաջնորդը 1402 թ.։ Ճանապարհորդել է Իտալիա, եղել Հռոմի Բոնոֆացիուս պապի մոտ։

ՂՈԻԿԱՍ (XVII դ.) – եպիսկոպոս։ Ծնվել է Գողթնի Ցղնա ավանում, գործել՝ Գողթն գավառում։ Հիշատակվում է 1610—40 թթ.

ՂՈԻԿԱՍ (XVI դ.) – գրիչ։ Ծնվել և գործել է Նախիջևան քաղաքում։ Նրա գրչագրած ձեռագրերից մեկը՝ «Խրատք Յովհաննես Մայրավանցայը" հասել է մեր օրերը, որը գրչագրված Է 1581 թ.։

ՂՈԻԿԱՍ (XV դ.) Գողթնի եպիսկոպոս 1471 թ.։ Ազարիա արքեպիսկոպոսի եղբոր որդիս։ Ունեցել Է մեծ ճանաչում։

ՂՈԻԿԱՍ Ապարանցի (XV դ.) Գողթնի եպիսկոպոս 1471 թ.։ Ազարիա արքեպիսկոպոսի եղբոր որդիս։ Ունեցել Է մեծ ճանաչում։

ՂՈԻԿԱՍ Ապարանցի (XV դ.) - կրոնական գործիչ։ Ծնվել Է Երնջակ զզվառի Ապարաններ գյուղում։ 1425 թ. Հռոմում ընտրվել է քահանայապետ, այնուհետև Սուլտանիայի եպիսկոպոս։

ՂՈԻԿԱՍ Շահապունեցի (XIV–XVդդ.) — կաթոլիկ գործիչ։ Ծնվել Է Շահապոնք գավառամասի Շահապունիք ավանում։ 1394—1409 թթ. եղել Է Հռոմում և Վոնիակիոս Ը քահանայապետից հոգևորականության մսակերության համար արտոնություն ստացել։ 1442 թ. նորոզել Է մի ձեռագիր:

ՂՈԻԿԱՍ Ջուղայեցի (XVIII–XIX դդ.)- վարդապետ։ Ծնվել Է Երնջակ գավառի Ջուղա գյուղում։ 1820 թ. եղել Է Երնջակի Ապրակունիս գյուղի ս. Կարապետ վանքի վանահայր:

ՂՈԻԿԱՍ վարդապետ (XVIII դ.) – կրոնական գործիչ, գրիչ: Գործել է, Ագուլիսում։ Հայտնի Է այդտեղ 1740 թ. գրչագրած նրա մի ձեռագիրը։

ՂՈւԿԱՍ Վանանդեցի (Ղուկաս Նուրի ջանյան, XVII–XVIII դդ)- մատենագիր, փիլիսոփա, թարգմանիչ, մշակութային գործիչ, գրահրատարակիչ։ Ծնվել Է Գողթն գավառի Վանանդ գյուղում, Նուրիջանենց նշանավոր աոհմից Է։ 1707 թ. Օքսվորդի համալսարանում ստացել է արվեստի մագիստրոսի կոչում: 1680 թ. Ամստերդամում հիմնել Է ապարան, իսկ հետագայում` 1713 —17 թթ., դարձել Է սեփական տպարանատեր։ Իր հորեղբայր Դովմա Վանադեցու և եղբոր` Միքայել Վանադեցու հետ, եոանղուն և արդյունավետ աշխատանքներ ներ Է կատարել հայ գրահրատարակության կազմակերպման գործում, իրենց տպարանում տպագրել Է մի շարք գրքեր, այդ թվում նաև գերմանացի նշանավոր լեզվաբան Շրոդերի “ Գանձ Արամյան լեզվի” գիրքը։Մոտիկ հարաբերությունների մեջ Է եղել ժամանակի նշանավոր փիլիսոփա Լայբնիցի հետ։ Հեղինակ Է «Համաձայնութիւն հնգետեսակ ամսոց հռօմայեցուց, Ազարիայի հայոց, հրեաց և տաճկաց» (1698), «Գանձ չափոյ, կշռոյ, թուոյ և դը– րամից բոլոր աշխարհի» (1699) , «Հայերի և այլ չափազանց հետաքրքիր աշխատությունների: Հեղինակ Է նաև մի շարք տաղերի ու թարգմանությունների։ Պատրաստել Է աստղագիտական–հողաչափական գործիքը (աստրոլաբը) , որն այժմ պահպանվում Է աստղագիտության պատմության Բյուրականի թանգարանում։ Ըստ Էության Ղուկաս Վանանդեցին XVIII դ. առաջին կեսի հայ ամենամեծ գիտնականներից մեկըն է եղել: Ենթադրություն կա, որ Ղուկասը ծանոթություններ է ունեցել նաև Նյուտոնի և Պետրոս առաջինի հետ:

ՂՕԴԱԶ, վարպետ (մահ. Է 1680 թ.)- քարգործ և շինարար վարպետ։ Ծնվել Է Ագուլիս քաղաքում: 1630 թ. մասնակցել Է Ագուլիսի ս. Քրիստոփոր եկեղեցու նորոգման աշխատանքներին, կաոուցել Է աղբյուրներ և այլ շինություններ:

ՂԵՎՈՆԴ Երեց ( Ղևոնդ պատմիչ, VIII դ.)- պատմիչ: Ծնվել է Գողթն գավառում և մանկությունը անցկացրել այստեղ։ Սովորել է Դվինի հայրապետարանում։ Գրել է «Հայոց պատմության» երկը, որր ընդգրկում է մոտավորապես 640 թ. դեպքերից մինչև VIII դ. սկզբում Հայաստան կատարած արաբական արշավանքների իրադարձությունները։

ՂԵՎՈՆԴՅԱՆ (Գևանդով) Առաքել (XIX դ.) — ոսկերիչ, արծաթագործ վարպետ։Ծնվել ե գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. կեսերին։

ճՈՀԱՐ ԽԱԹՈԻՆ (XIII–XIV դդ.) - բարերար։ Ծնվել և գործել և Նախիջևան քաղաքում։ Սրա մեկենասությամբ Նախիջեվանի ս. Սարգիս եկեղեցում 1304 թ. գրչագրվել է մի «Բանք Նեղոսի ճգնավոր եւ Եփրեմի Ասորտյ" մատյանը, որն այժ պահվում է Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի Մատենադարանում (78):

Մ

ՄԱԹԵվՈՍ (XIV–XV դդ.) – վարապետ։ Ծնվել ու գործել է Գողթն գավառում։ 1402 թ. եղել է Գողթնի Սինեական անապատի դպրոցի վարդապետներից:

ՄԱԹԵՎՈՍ (մահ. 1755 թ.) – արքեպիսկոպոս։ Ծնվել ու գործել է Երնջակ Գավառում։ Եղել է Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքի վանահայր : Թաղված է ս. Կարապետ վանքի գերեզմանատանը:

ՄԱԹՈՍՅԱՆ (Մաթոսով) Աթո (XIX դ.) — զինագործ վարպետ։ Ծնվել է Շարուր գավառում, ուր և գործել է 1880-ական թվականներին:

ՄԱԼԱ ՊԵՏՐՈՍ (XVI դ.) - Ջուղա քաղաքի տանուտեր 1584 թ.: Սողոմոնի և Թուրվանդի որդին է։ Հայրենի քաղաքում կատարել է բարեգործական աշխատանքներ։Կնոջ անունը Թանգխաթուն է եղել, զավակներինը` Սարգիս, Մարգարե, Մարխանե, Ջատամշուխլու, Սիրխուխտ, Մարիանոս:

ՄԱԼԽԱՍ Շահկերտցի (XVII դ.) Երնջակ գավառի Շահկերտ ավանի տանուտեր 1690-ական թվականներին: Սրա աղջիկն է Թամամ Շահկերտցին, որը Երևանի Մուրթուզա խանի որդուն կնության տանելու համար ինքնասպան է լինում 1691 թ. Եղվարդի մերձակայքում։

ՄԱԼՅԱՆ Բաղդասար (1873–1910-ական թվականներ - հայ հեղափոխական դաշնակցության մարտիկ, մականունով՝ Գուրգեն։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Ագուլիսի դպրոցում նրա ուսուցիչներից են եղել Րաֆֆին, Քրիստտափոր Միքայելյանը, է Ակնունին և այլք:։ Պատանի տարիներից զինվորագրվել է հայոց ազատագրության շարմանը և այդ ուղղությամբ կարևոր աշխատանքներ կատարել։ 1896 թ. մասնակցել է Վանի, Շատախի պաշտպանությանը: Ակտիվ կազմակերպչական աշխատանքներ է կատարել Բաղեշում ու Տարոնում, Սասունում ու Բիթլիսում։ Զոհվել է Տարոնի Ցրոնք գյուղում իր 7 ընկերների հետ։

ՄԱԼՅԱՆ Դավիթ Մելքումի (1904-1976) — դերասան, ժող. արտիստ (1974) : Ծնվել է Ագուլիսից 1890-ական թվականներին առևտրական նպատակներով Ադրբեջանի Զաքաթալա քաղաք տեղափոխված ագուլեցու ընտանիքում։ Գործել է Թիֆլիսում, Կումայրիում, Երևանում։ 1924 թ. սկսելով իր գործունեությունը երկար տարիներ աշխատել է Գ. Սունդուկյսւնի անվան թատրոնում (1952—53 թթ. դիրեկտոր) : Ինչպես թատրոնում, այնպես էլ "Հայֆիլմի" կինոնկարներում կերպարանավորել է բազմաթիվ կերպարներ: 1950 և 1952 թթ. արժանացել է ԽՍՀՄ պետական մրցանակների, պարգևատրվե: Աշխատանքային Կարմիր դրոշի 2 շքանշաններով։

ՄԱԿԱՐՅԱն Արամ (ծնվել է մոտավորապես 1885 թ. — 1930-ական թվականների —հասարակականպետական գործիչ։ Ծնվել է Ստորին կամ Դաշտ Ասուլիսում: Հայաստանի Հանրապետության տարիներին եղել է նորակազմ պետության տնտեսական և ֆինանսական աչքի ընկնող մասնագետներից մեկը։ Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո մի շարք մտավորականների ու գործիչների հետ նրան ևս աքսորում են Սիբիր, ուր և գոհվել է տաժանակրության մեջ։

ՄԱԿԱՐՅԱՆ Մինաս (1889 — 1948) - ագգային-հասարակական գործիչ։ Ծնվել է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում, Ա. Մակարյանի եղբայրն է։ ՀՀԴ ակտիվ գործիչներից է։ Գործել է հիմնականում Թիֆլիսում, որտեղ 1912 թ. ձերբակալվել և աքսորվել է Ռոստով: Աքսորից հետո, 1917 թ-ից մի քանի տարի աշխատել է Հայաստանում և նորից տեղափոխվել Թիֆլիս և լայն ագգայինկուսակցական գործունեություն ծավալել։ Խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո որպես ՀՀԴ ձախ թևի ներկայացուցիչ, Կորյուն Ղազարյանի, Տիգրան Ավետիսյանի և Զորի Զորյանի հետ մի այլ ժամանակ գործակցել է նոր վարչակարգին։Ակտիվ մասնսւկցություն է ունեցել Թուրքիայի ներքին գործոց նախարար Ջեմալ փաշայի ահաբեկչական ակտի կազմակերպման գործում։ Այս արարքի համար մի շարք մտավարականների հետ ձերբակալվել է և աքսորվել Սիբիր և կրել 17 տարվա տաժանակրություն։ Բանտարկությունից ազատվելով 1948 թ. մեկնել Է Բեռլին, որից հետո Թեհրան: Տաժանակրությունից ժառանգած ծանր հիվանդության սաստկացման պատճառով մահացել Է 1948 թ. դեկտեմբերի 3-ին՝ Թեհրանի հիվանդանոցներից մեկում։

ՄԱԿԻՆՑՅԱՆ Պողոս Մկրտիչ (1884– 1938) —բանասեր, քննադատ, թարգմանիչ, պետական և կուսակցական գործիչ, հրա-պարակախոս։ Ծնվել Է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում։ Տիրապետել Է մի շարք եվրոպական լեզուների։ Գործել Է Մոսկվայում, Էջմիացնում, Երևանում։ Մի շարք պաշտոններ Է վարել ՌԽՖՍՀ ազգությունների, լուսավորության ժողկոմատներում։ 1921 — 22 թթ. եղել Է Հայաստանի ներքին գոր-ծերի, ապա՝ լուսաժողկոմի նախագահ։ 1922 —27 թթ. դիվանագիտական աշխատանքներ Է կատարել Կ. Պոլսում, Փարի-զում և այլ երկրներում: Հրատարակել Է մի շարք բանասիրական-գրականագիտական հողվածներ և առանձին ուսումնասիրություններ։ Ռուսերենից և գերմաներենից թարգմանել Է մի շարք գրական ստեղծագործություններ:

ՄԱՀՏԵՍԻ ԱԶԱՐԻԱ (XVII դ.) - բարերար: Ծնվել ու գործել Է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում։ 1690 թ. այստեղ Եփրեմ գրչին իր ծւսխսերով գրչագրել Է տվել մի Ավետարան և այն ստանալով նվիրել Է Ստորին Ագուլիսի եկեղեցիներին։

ՄԱՀՏԵՍԻ ԱՎԵՏԻՔ (XVII դ.) - բարերար: Ծնվել ու գործել Է Գողթնի Ցղնա ավանում։ 1723 թ. իր եղբայրներ Խաչատուրի ու Աղաջանի և Մելիք Հովհաննեսի հետ նորոգել Է տվել Ցղնայի աղբյուրը։ Այս մասին վկայող վիմագիրը հայտնաբերվել Է 1940-ական թվականներին Ցղնայի շուկայի Շիկանենց խանութի մերձակայքում:

ՄԱՀՏԵՍԻ ԵՂԻԱՐ (XVIII–XIX դդ.) - բարերար։ Ծնվել է Գողթնի Ռամիս գյուղում։ Երկար տարիներ բնակվել Է Բուլղարիայի Ռուսե քաղաքում: Ռուսե քաղաքի եկեղեցուն XIX ղ. սկգբներին նվիրել Է մեկ մեծ խաչ մեկ հատ Աստվածածնի պատկեր, մեկ եպիսկոպոսի թագ Շարական, սկիհի ծածկոց և այլ իրեր:

ՄԱՀՏԵՍԻ ԹՈԻՄԱՆ (XVII-XVIII դդ.) — բարերար։ Ծնվել է Գողթնի Ռամիս գյուղում, Դավիթի որդին Է։ XIX դ. ըսկզբներին բնակվել Է Բուլղարիայի Ռուսե քաղաքում։ Ռուսեի եկեղեցուն նվիրել Է մեկ հատ արծաթյա սկիհ, մեկ հատ խորհրրդատետր, մեկ հատ ճաճանչավոր խաշ, երկու հատ գորգ և այլ իրեր։

ՄԱՀՏԵՍԻ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆ (XVIII դ. երկրորդ կես—XIX դ. առաջին տասնամյակներ) — բարերար: Ծնվել է Գողթնի Բիստ գյուղում, Բարսեղի որդին է: 1804 թ, գոր¬ծուն աջակցություն է ցուցաբերել Մոլդավիայի Քիշին և քաղաքի սին հայկական ս. Աստվածածին եկեղեցու նորոգման աշխատանքներին։

ՄԱՀՏԵՍԻ ՄԵԼՔՈԻՄ (XVI-XVII դդ.) - շինարար վարպետ, աղբյուրագործ, Ագու¬լիսի Սեթյան տոհմից: Ծնվել և գործել է Ագուլիս քաղաքում։ Ասուլիսում մասնակ¬ցել է եկեղեցիների (1612 թ. ս. Հովհաննես — Մկրտիչ) նորոգմանը, կառուցել է մի քանի աղբյուրներ: Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում նրա կառուցած աղբյուրներից մեկը, որը մինչև այժմ գործում է, կոչվել է Մահտեսի Մելքումի:

ՄԱՀՏԵՍԻ ՄԿՐՏԻՉ (XVIII դ.) - բարերար: Ծնվել ու գործել է Շոռոթ գյուղաքաղաքում, մահտեսի Տերունի որդին է։ 1766 թ. մի արծաթյա քշոց պատրաստել տալով նվիրել է Էջմիածնի Մայր տաճարին: Վերջինս այժմ պահպանվում է Մոսկվայի պատմության թանգարանում (թիվ 81618, ՕԿ13485):

ՄԱՀՏԵՍԻ ՆԱԶԱՐ (XVIII–XIX դդ.)- բարերար: Ծնվել է Գողթնի Ռամիս գյուղում։ XIX դ. սկզբներին բնակվել է Բուլղարիայի Ռուսե քաղաքում և Ռուսեի եկե¬ղեցուն նվիրել է մեկ հատ շուրջառ և ար¬ծաթյա իրեր։

ՄԱՀՏԵՍԻ ՍԱՐԳԻՍ (XVII դ.) - բարերար: Ծնվել է Աստապատ ավանում, Հովասափի որդին է: 1661 թ. Աստապատում Ավետիս գրիչը սրա ծոխսերով մի ձեռա¬գիր է գրչագրել։

ՄԱՀՏԵՍԻ ՍՈՒԼԹԱՆ (XVI դ.) - վաճառական, բարերար: Ծնվել է Աստապատ ավանում։ 1590 թ. Աստապատում Յոհան գրիչն ու ծաղկողը սրա ծախսերով գրչագրել է մի Ավետարան:

ՄԱՀՏԵՍԻ ՊՈՂՈՍ (XIII–XIX դդ.) - բարերար: Ծնվել է Գողթնի Ռամիս գյուղում։ XIX դ. սկիզբներին բնակվել է Բուլղարիայի Ռուսե քաղաքում և Ռուսեի եկեղեցուն նվիրել է հինգ գորգ, մեկական շուրջառ ու փորուրար, երեք պատկե երեք դպրոց շապիկ և այլ իրեր:

ՄԱՂԱ ՄԵԼԻՔ (XVII դ.) - Ջուղա քաղաքի իշխաններից: Սրա Աշոտ և Սմբատ որդիները 1722—28 թթ. 400 զինվորներով թուրք-պարսկական բանակի դեմ կռվել են Դավիթ Բեկի գլխավորությամբ:

ՄԱՂԱՔ Ամիրա Մելիք Մուրադյանց (XIX դ.) — վաճառական, բարերար: Ծնվել է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Բնակվել է Կ. Պոլսում։ 1870 թ. մի մեծա¬դիր խաչ ու գավազան է նվիրել Գևորգ Դ Կաթողիկոսին։

ՄԱՄՈՒԼՅԱՆ Ռուբեն Զաքարի (1897–1987) – ռեժիսոր: Ծնվել է 1890-ական թվականներին Գողթնի Ցղնա ավանից Թիֆլիս տեղափոխված ցղնեցու ընտանիքում։ Ուսանել է Մոսկվայի և Լոնդոնի համալսարանների իրավաբանական ֆակուլտետներում։ Մոսկվայում որոշ ժամանակ հաճախել է Ե. Վախթանգովի թատերական ստուդիան: 1930 թ-ից Լոնդոնի, Փարիզի և Նյու-Յորքի թատրոններում իրականացրել է շուրջ 60 դրամատիկական և երաժշտական բեմադրություններ։ Թատրոնի բնագավառից բացի Մամուլյանը հայտնի է նաև որպես հմուտ կինոռեժիսոր: Այդ ասպարեզում ճանաչում ունեն նրա շուրջ մեկ ու կես տասնյակից ավելի կատակերգական, արկածային ու երաժշտական ֆիլմերը («Ծափահարություններ», «Քաղաքային փողոցներ», «Արյուն և ավազ», «Թագուհի Քրիստինան», «Խորհրդավոր նշան»):

ՄԱՆԴՎեԼ (XVII դ.) - Ագուլիս քաղաքի տանուտեր 1655 թ.։

ՄԱՆԿԱՍԱՐ (XVII դ.) - գրիչ։Ծնվել և գործել է Շոռոթ գյուղաքաղաքում: 1649 թ. նրա գրչագրած մի Հայսմավուրքը պահպահվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 1540)։

ՄԱՆՈՅԱՆ Խաչիկ Մաարտիրոսի (1899–1963) - պետական գործիչ, մանկավարժ: Ծնվել է Նախիջևանի Աստապատ ավանում։ 1920 թ. ավարտել է Ներսիսյան դպրոցը։ 1918 թ. Երևանյան զորամասերի շարքում կռվել է թուրքական բանակի դեմ: 1921—35 թթ. Երևանում, Նոր-Բայազետում վարել է կուսակցական աշխատանքներ: 1936 թ-ից զբաղվել է մանկավարժությամբ: Հայրենական պատերազմից հետո «Հայ պետհրատում» աշխատել է բաժնի վարիչ, «Ուսմանկհրատի» գլխավոր խմբագիր։

ՄԱՆՎԵԼ (մահ. 1550) – հոգևորական, աբեղա: Ծնվել և գործել է Ջուղա քաղա¬քում: Շիրիմի տապանաքար-խաչքարը գտնվում է Ջուղայի քաղաքային գերեզմանատանը։

ՄԱՆՎԵԼՅԱՆ տոհմ (XIX–XX դդ.) – Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսի նշանավոր տոհմերից: Տոհմը առավելապես հայտնի է Երևանում, Թիֆլիսում և Մոսկվայում գործող գրող ու գրականագետ, մանկավարժ Լևոն Մտնվելյանի, գրող, դերասան ու թատերագիր Միքայել Մանվելյանի, տնտեսագետ Արշակ Մանվելյանի, Ստեփան (մանկավարժ) և Ավետիս (ճարտարապետ) Մանվելյանների գործունեությամբ: Մանվելյանների շառավիղների մի մասը այժմ բնակվում են Երևանում, Թիֆլիսում:

ՄԱՆՎԵԼՅԱՆ Ավետիս (1870-ական - 1940-ական թվականներ) — ճարատրապետ: Ծնվել է Ագուլիսում: Ճարտարապետական բարձրագույն կրթությունը ավարտելով Մոսկվայում գործել է Լենինգրադում, Թիֆլիսում։

ՄԱՆՎԵԼՅԱՆ Արշակ (1890-ական - 1940-ական թվականներ) – տնտեսագետ: Ծնվել է Ագուլիսում: Մոսկվայում առևտրական գիտությունների բարձրագույն դպրոցը ավարտելուց հետո գործել է հիմնականում Թիֆլիսում:

ՄԱՆՎԵԼՅԱՆ Լևոն Գևորգի (1864 — 1919) - գրող, մանկավարժ։ Ծնվել է Ստո¬րին կամ Դաշտ Ագուլիսում։ Աշխատել է Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում, Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում, Ալեքսանդրապոլում, Բաքվում: Հեղինակ է մի շարք գրա¬կան ու դրամատիկական երկերի։ Զբաղվել է նաև թատրոնով ու գրականագիտական հարցերով:Դրել և հրատարակել է «Ռուսական գրականության պատմություն» «Հայ նոր գրականության պատմություն» աշխատությունները, «Տիգրանուհի» պատ մական դրամա», «Բանաստեղծություններ և պոեմները», «Ընտիր երկեր» գրքերը:

ՄԱՆՎԵԼՅԱՆ Միքայել Գևորգի (1877– 1944) — դերասան,թատերագիր, գրող: ՀՀ ժողովրդական արտիստ (1935): Ծնվել է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում։ Բեմական գործունեությունը սկսել է 1895 թ. Թիֆլսում։ Անձնավորել է ավելի քան 100 դեր։ Աշխատել է Թիֆլիսի, Ստ. Շա¬հումյանի անվան թատրոնում, իսկ 1922 թ. մինչև կյանքի վերքը՝ Երևանի Գ. Սունդուկյանի անվան պետական թատրոնում: Զբաղվել է նաև գրական (արձակ) գործունեությամբ: Հրատարակել է շուրջ 30 գրքեր: 1926 թ. նկարահանվել է «Հայֆիլմ» կինոյում («Զարե», «Միշտ պատրաստ», «Քաջ Նազար»): Պարգևատրվել է Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշանով և այլ մեդալներով:

ՄԱՆՎԵԼՅԱՆ Ստեփան (1880-ական–1940-ական թվականներ) — մանկավարժ: Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում, նշանավոր գրող Լևոն Մանվելյանի տոհմից է: Բարձրագույն կրթությունը ավարտելուց հետո հաստատվել ու գործել է Թիֆլիսում: Այդտեղ բացել է հաշվապահական դասընթացներ և տվել մի քանի շրջանավարտներ:

ՄԱՆՈԻԵԼ (XV դ.) - րաբունի, մանրանկարիչ, գրիչ Պետրոս քահանայի և Ալամշատի որդին։ Ծնվել և գործել է Շահապոնքա գավառամասի Կուքի գյուղում: Եղել է Կուքիի ս. Նշան կամ Հազարաբյուրաց վանքի ղպրոցի րաբունի։ Գրչագրել է մի շարք ձեռագրեր, որոնցից հայտնի են նրա 1471 թ. Հայսմավուրքը, 1478 թ. Գանձարանը (Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարան, N 9222), 1493 թ. Մաշտոցը, 1495 թ. Ավետարանը։

ՄԱՆՈՒԵԼ (XVII դ.) – վաճառական: Ծնվել է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Եղել է մի շարք երկրներում։ 1653 — 65 թթ. Իտալիայում եղած ժամանակ Վենետիկի հայոց եկեղեցուն նվիրել է մի կարպետ։

ՄԱՆ ԻԵԼ (XVII–XVIII դդ.) – վարդապետ: Ծնվել է Երնջակ գավառում, 1711 թ. եղել է Երնջակի Աբրակունիս գյուղի ս.Կարապետ վանքի վանահայրը:

ՄԱՆՈՒԵԼ (XVII դ.) - վաճառական, բարերար: Ծնվել է Գողթնի Փառակա գյուղում. Տեր Ոսկանի որդին է: Եղել է մի քանի երկրներում, 1653 — 65 թթ. բնակվել է Վենետիկում և հայկական եկեղեցիներին նվիրատվություն արել:

ՄԱՆՈՒԿ (XVI դ.) – քաջ զինվոր: Ծնվել է Ջուղա քաղաքում: Իր հոր հետ հեռու ճանապարհորդությունից վերադառնալիս ենթարկվում է այլազգիների հարձակմանը և սպանվել 1573 թ.: Թաղվլ է Ջուղայի գերեզմանատանը, որի պատկերաքանդակով խաչքարը հասել է մեր օրերը և ունի համապատասխան արձանագրություն:

ՄԱՍԵ ԱԳՈԻԼԵՅԻ (XVII դ.) – ծնվել է Ագուլիսում: Գործել է հայրենի գավառում և Երևանում: 1674—79 թթ. Երևանում եղել է պարսկական խաների զինարանի ղեկավար:

ՄԱՏԱԹԻԱ Ապարանեցի (XVII դ.) - կաթոլիկ գործիչ: Ծնվել է Երնջակի Ապարան ավանում: Կրոնական գործերով 1630 — 34 թթ. եղել է Հռոմում։

ՄԱՏԱԹԻԱ ԱՐԱԶԽԱՆ Շահապունեցի (XVII դ.) - կաթոլիկ վարդապետ: Ծնվել և գործել է Շահապոնք գավառամասի Շահապունիք ավանում: XVII դ, կեսերին եղել է Շահապունիքի վանքի առաջնորդը:

ՄԱՏԱԹԻԱ Խոշկաշենցի (XVII դ.) - կաթոլիկ վարդապետ: Ծնվել և գոոծել է Երնջակ գավառի Խոշկաշեն գյուղում: Ունեցել է մեծ համբավ, եղել է Խոշկաշենի վանքի առաջնորդ:

ՄԱՏԹԵՎՈՍ (XIV–XV դդ.) - վարդապետ: Գործել է Գողթն գավառի Սինեակա անապատում: Ունեցել է մեծ ճանաչում:

ՄԱԹԵՎՈՍ (XVII դ.) – գրակազմ: Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառում: 1665 թ. կազմևլ է Ալեքսան և Հովհանհս գրիչների գրչագրած «Մասունք Աստվածաշնչի» մատյանը (Մաշտոցյան Մատենադարան, 148):

ՄԱՏԹԵՎՈՍ (XV դ.) – գրիչ: Գործել է Ագուլիս քաղաքում: Նրա գրչագրած սեպագրերից հայտնի է Ստեփանոս արքեպիսկոպոսի պատվերով 1447 թ. գրչագրած Տոնականը:

ՄԱՏԹԵՎՈՍ Ազնաբերդցի Տեր Ղուկասյանց (XVIII—XIX դդ.) — արքեպիսկոպոս: Ծնվել է Նախճավան գավառի Ազնաբերդ գյուղում։ 1825 թ. եղել է Երնջակի ս. Կարապետ վանքի վանահայրը:

ՄԱՏԹԵՎՈՍ Ապրակունեցի (մահ. է 1704 թ.) — Երնջակ գավառի եպիսկոպոս 1692—95 թթ.: Ծնվել է Երնջակի Ապրակունիս գյուղում:

ՄԱՏԹԵՎՈՍ Աստապատցի (XIV դ.) - վարդապետ, մեկնիչ: Սրա հայտնի աշխատություններից մեկը՝ «Ղուկասի ավետարարանի մեկնությունը», Մաթևոս Մոնոզոն գրիչը գրչագրել է 1391 թ. (Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարան, 2519) :

ՄԱՏԹԵՎՈՍ Խոշկաշենցի (սպանվել է 1598 թ.) — վարդապետ։ Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառի Խոշակունիք, Խոշկաշեն գյուղում: 1598 թ. գյուղի ս. Գեղարդ եկե¬ղեցում պատարագ կատարելիս մի թուրք իշխանավոր 50 ձիավորով խուժում է եկեղեցի և թրի հարվածով գլխատում նրան: Ժողովուրդը նրան որպես նահապետ թաղում է եկեղեցու սեղանի կողքին:

ՄԱԹԵՎՈՍ Վանանդեցի (Հովհաննիսյան, XVII–XVIII դդ.) – մշակութային գործիչ, հրատարակիչ, վարդապետ: Ծնվել է Գողթն գավառի Վանանդ գյուղում՝ 1630 — 40 թթ.։ Գողթնի Տրունյաց ձորի ս. Խաչ վանքի եպիսկոպոս, մշակութային գործիչ Թովմաս Վանանդեցի Նուրիջանյանի մորեղբոր՝ որդին է: Գործել է Հայրենի գավառում, Մարսելում և Ամստերդամում: Մարսելում աշխատել է որպես գրաշար, ընկերակցելով Հովհանես Երևանցուն և Ջուղայեցի վաճառական Պողոսի հետ 1685—86 թթ. տպագրել է մի «Շարական» և «ժամագիրք»։ Ամստերդամում 1686 — 87 թթ. ստանձնել է տպարանի տնօրինությանը և Ղուկաս ու Միքայել Վանանդեցիների հետ հրատարակել շուրջ 20 անուն հայերեն գրքեր, կազմել բնագիտական, աստղագիտական, պատմական և լեզվաբանական երկեր: Այդ թվում մանուկների համար «Դուռն իմաստութեան, կամ Ոսկեայ Դուռն դպրատուն» (1699) հայերեն 1-ին տպագիր քիմիայի գիրքը «Բնաբանութիւն իմաստասիրական և տարական» (1702), հայերեն 1-ին տպագիր քարտեզը (1695) և այլ աշխատություններ: Շարադրել է Ղուկաս Վանանդեցու պատրաստած աստղագիտական-հողաչափական գործիքի (աստրոլաբ) օգտագործման մեթոդները:

ՄԱՏԹԵՎՈՍ Ջուղայեցի (XIV–XV դդ) - մեկնիչ, մանկավարժ, գրիչ: Ծնվել է Ջու¬ղա քաղաքում, XIV դ. վերջերին: Բարձրագույն կրթությունը ստացել է Տաթևի համալսարանում՝ աշակերտելով Հովհաննես Որոտնեցուն և Գրիգոր Տաթևացուն: Տիրապետել է մի քանի լեզուների (լատիներեն, արաբերեն): Որպես րաբունի գործել է հայրենի գավառում, Տաթևում: Ստեղծա գործել շուրջ 4 տասնամյակ (1380 թ. — 1410–ական թվականներ): Նրա ժառան գությունից (մի մասը ինքնագիր բնագրով) մեզ են հասել մի շարք տաղեր ու գանձեր, մեկնություններ, շուրջ 50 քարոզներ և այլ գիտագրական աշխատանքներ: 1386–99 թթ. Երնջակ բերդի պաշարման ժամանակ բերդապաշտպանների թ վում էր նաև Մ. Ջուղայեցին: Այդտեղ էլ նա գրչագրել է «Գանձեր ու տաղեր» մատյանը, զարդարել իր մի գեղեցիկ տաղերից մեկը, որը նվիրված է Հակոբ Մծբնա հայրապետին: Նրա ստեղծագործություններն առհասարակ կարևոր նշանակություն ունեն միջնադարյան Հայաստանի անցյալի ու քաղաքական վիճակի ուսումնասիրման գործում:

ՄԱԹԵՎՈՍ Քռնեցի (XIV դ.) - վարդապետ, թարգմանիչ, գրիչ: Ծնվել է Երնջակի Քռնա ավանում: Գործել է հայրենի Քռնա-յի վանքում, Նախիջևանում: 1383 — 84 թթ. Նախիջևանում գրչագրել է Հովհանես Քռնեցու 1345թ. թարգմանած Թ. Աքունիացու «Յաղագս տնօրէնութեան Քրիստոսի» աշխատությունը: Քռնայի վանքում կատա¬կել է նաև թարգմանություններ և դասավանդել դպրոցում:

ՄԱՏԹԵՎՈՍ Քռնեցի (XV դ.) - կաթոլիկ վարդապետ: Ծնվել է Երնջակի Քռնա ավանում: Գրիգոր վանահոր հետ եղել է Հռոմում և 1475 թ. վերադարձել հայրենի գավառը՝ Ապարանների վանքը: Եղել է Ապարանների և Քռնայի վանքի առաջնորդ:

ՄԱՐԳԱՐ (XVII դ.) - գրիչ, գրակազմ: Ծնվել և գործել է Ագուլիս քաղաքում: Գրչագրել և կազմել է մի շարք ձեռագրեր:

ՄԱՐԳԱՐ (XVII դ.) – գրիչ, մանրանկարիչ: Ծնվել և գործել է Շոռոթ գյուղա– քաղաքում, Հովնաթանյան տոհմի նախահայր Յոհան (Յոհան) գրիչ ու մանրանկարիչ որդին, Նաղաշ Հովնաթանի եղբայրը: Հովնաթանյան տոհմի 2-րդ սերնդի ներկայացուցիչ: Նրա գրչագրած ու մանրանկարած ձեռագրերից մեզ է հասել 1663 թ. մի Ավետարանը, 1657 թ. «Քարոզգիրք Գրիգոր Տաթևացւոյ» և 1679 թ. ժողովածու մատյանները, որոնցից վերջին երկուսը պահպանվում են Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (NN 5875, 4418) :

ՄԱՐԳԱՐ (XVII դ.) - գրիչ: Գործել է Նախճավանի Աստապատ ավանում: 1681 թ. նրա գրչագրած ձեռագրերից մեկը՝ Քարոզ¬գիրքը, պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 6389):

ՄԱՐԳԱՐ (XVII դ.) – վաճառական: Ծնվել է Գողթնի Ցղնա ավանում: Առևտրական գործերով եղել է Պարսկաստանում և Եվրոպական երկրներում: 1638 թ. Նոր Ջուղայից Գրիգոր Լուսավորիչի Աջը իրգնած ապրանքների հետ ծածուկ տեղափոխել է և հանձնել Էջմիածնի Մայր աթո¬ռին:

ՄԱՐԳԱՐ Դպիր (XVII դ.) - գրիչ: Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառի Ջուղա քաղաքում: Շահ Աբասի 1605 թ. բռնագաղթից հետո Ջուղա քաղաքի հրդեհված և քայքայված ավերակներ են վերադառնում մի քանի ջուղայեցի ընտանիքներ և հաստատվում են մոխրակույտերի վերածված հայրենի քաղաքում: Նրանք սկզբում ապաստանում են քիչ թե շատ կանգուն քաղաքային ծածկած շուկայում, իսկ հետո նորոգում են մի քանի տներ, մասամբ էլ եկեղեցիներն ու վանքերը: Եվ այսպես նորից կյանքը շարունակվում է Ջոսղայում և Մարգար դպիրն էլ սկսում է ձեռագրերի գրչագրումը, որի աշխատանքներից հայտնի է 1645 թ. մի Ավետարանը:

ՄԱՐԳԱՐ Երնջակցի (XIV դ.) – վարդապետ, բարերար։ Ծնվել և գործել է Երոնջակ գավառում: 1396 թ. եղել է Երնջակ բերդի մոտ գտնվող ս. Գևորգ վանքի առաջնորդը և այդ թվականին էլ՝ խորը ծերության հասակում, մեկենասել է մի Ավետարանի գրչագրումը, որն այժմ պահվում է Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի մատենադարանում (688):

ՄԱՐԳԱՐ Ջուղայեցի (XIV դ.) - վաճառական, բարեգործ: Ծնվել է Ջուղա քաղաքում: Ռումինիայի Եաշ քաղաքում 1395 թ. հայկական ս. Աստվածածին եկեղեցու հիմնադիրներից:

ՄԱՐԳԱՐԵ Օծոփեցի (XIV դ.) - կրոնական գործիչ, վարդապետ, գոիչ, թարգմանիչ, գրակազմ: Ծնվել է Շահապոնք գավառամասի Օծոփ գյուղում, որտեղից էլ ստացել է Օծոփեցի մականունը: Աշակերտել է Եսայի Նշեցուն: Հովհաննես Քռանեցու դասընկերն ու գործակիցը: Գործել է Քռնայի վանքում, Ճահուկ գավառակենտրոնում:Դոմինիկոս Սալիթաղեցու հետ լատիներենից հայերեն կատարել է թարգմանություններ:

ՄԱՐԳԱՐԱ քահանա (XVII դ.) - գրիչ: Ծնվել և գործել է Շոռոթ գյուղաքաղաքում: Նրա գրչագրած ձեռագրերից մեկը՝ «Մեկնութիւն Սաղմոսի», մատյանը պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 6333): 1687 թ. մի թաս է նվիրել Էջմիածնի ս. Գայանե եկեղեցուն:

ՄԱՐԳԱՐԻՏ (XVII դ.) – գրչուհի: Ծնվել է Երնջակ գավառի Նորաշեն գյուղում, գործել է Շոռոթ գյուղաքաղաքում: Կիրակոս քահանա գրչի ու մանրանկարչի դուստրն է, Ղազար գրչի ու մանրանկարիչի քույրը: Գրչագրել է մի շարք ձեռագրեր, որոնցից հինգը՝ 1648 թ. գրչագրած «Նարեկը», 1653 թ. «Գիրք հարցմանց Գրիգոր Տաթեւացւոյ», 1669 թ. ժողովածուն, 1662 թ. «Ժամագիրք Պարզատումարը» և 1671 ր. ժողովածուն պահպանվում են Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (NN 5921, 800, 1735, 7162, 9240):

ՄԱՐԳԱՐԻՏ (XVI-XVII դդ.) - բարեգործ: 1600 թ. նորոգել է տվել Շահապոնք գավառամասի Ագարակ գյուղի ս. Խաչ վանքի եկեղեցին:

ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ Թովմաս (1860-ական թվակ. — 1930-ական թվակ.) — գյուղատնտես: Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում: Ուսանել է Թիֆլիսում և Մոսկվայում: Գործել է Թիֆլիսում և մնծամասամբ Աստրախունի նահնգում:

ՄԱՐԳԱՐՅԱՆ Հովհանես Սարգսի (1901 — 1963) - ինժեներ ճարտարապետ, ԽՍՀՄ շինարարության և ճարտարապետության ակադեմիայի ակադեմիկոս (1956): Ծնվել է Գողթն գավառի Քաղաքիկ գյուղում: ՀՀ վաստակավոր ճարտարապետ, ՀՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ, (1961): 1953 — 62 թթ. եղել է Հայաստանի ճարտարապետների միության նախագահ: Երեանում և հանրապետության այլ քա¬ղաքներում նրա նախագծով կառուցվել է ավելի քան 30 նշանավոր շենքեր: Դասախոսել է Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտում և շինարարական տեխնիկումում: Հրատարակել է գիտական աշխատանքներ:

ՄԱՐԴՊԵՏԱԿԱՆ կամ Մարզպետական տոհմհին Հայաստանի նախարարական աչքի ընկնող տոհմերից: Տոհմանունի առաջացումը գիտության մեջ ունի մի քանի ստուգաբանաթյուն: Այսպես, նոր հայկազյան բառագիրքը «մարդպետ» տերմինը ստուգաբանվում է որպես «պետ կնոջ մարդոյ» կամ «մարդպետ», մարզպետ՝ վարժապետ կանանց. այն է ներքինապետ, որ և հայր կոչի կանանց յարքունիս»: Մեկ այլ մեկնաբանությամբ (Ն. Բյուզանդացի) այն ստուգաբանվում է որպես ներքինապետ, կանանց պետ՝ «մարդ–կին» արմատից և վկայություններ է նշում Հին կտակարանից (Յուդիթ ԺԲ, 11, Եսթեր Բ, 21): Փավստոս Բուզանդացի պատմիչի վկայությամբ Մարդ -պետը կոչվում էր հայր թագավորի և ոչ թե կանանց: Մարդպետ կամ Մարզպետ տոհմանվան առաջ ացա ն տարածված տոեսակետներից Ն. Ադոնց) մեկն էլ այն է, որ այդ անվանումը կապվում է Մարդ ցեղի հետ, որն էլ իրանական ծագում ունի։ Ըստ այդ տեսակետի էլ մարդապետը նշանակում է «մարդերի՝ մարդ ցեղի պետ»: Այս մեկնությունների քննարկումից և այլ պատմական փաստերի համնադրումից Ա. Մուշեղյանի կարծիքով, որը ընդունելի է, մարդպետ մարզպետ բառի աղավաղված ձևն է: Իսկ վերջինս էլ իր նախնական իմաստով նշանակում է արքունի տիրույթների ու արքունական գանձերի, ամրությունների ու բերդերի կառավարիչ ու վերակացու: Մարդպետունի գործակալները իրենց ծառայությունների կամ վարչական աշխատանքների համար թագավորի կողմից ստանում էին որոշակի շրջան կամ գավառ, որը ժառանգական չէր համարվում: Պատմիչ Մովսես Խորենացու հաղորդած տվյալներով Մարդպետական տոհմի կալվածքները տարածվում էին «Ատրպատականից մինչև Ճվաճ և Նախճավան»: Մարդպետական և Վասպուրականի Արծրունիների իշխանական տների միջև ծագած թշնաման¬քի սրացման պատճառով V դ.՝ Արշակունիների անկումից հետո, վերացավ նաև Մարդպետունիների իրավական տները և նրանց կալվածքները, այդ թվում և Նախճավան գավառը անցավ Արծրունիներին: Այնպես որ Մեծ Հայքի անկումից հետո Մարդպետական տոհմի գործակալության իրավունքները պարսից արքունիքի կողմից հանձնվել Արծրունիներին: Մարդպետունիները ունեցել են նաև եպիսկոպոսական աթոռ, որը կոչվել է նաև Ոստանի կամ Նախճավանի եպիսկոպոսական աթոռ:

ՄԱՐԻԱՄ (IV դ.) – մանրանկարիչ, XV դ. 1-ին հայ կին նկարիչ: Ծնվել և գործել է Ջուղա քաղաքում: Մեզ է հասել այս ինքնատիպ արվեստագետի 1456 թ. մանրանկարած «Քարոզգիրք Գրիգոր Տաթևացւոյ» մեծադիր մատյանը (պահպանվում է Էջմիածնի վանքի Մատենադարանում): 977 էջերից բաղկացած այս մատյանը, որը Ջուղայի գրչարվեստի ու մանրանկարչության դպրոցի XV դդ. կեսերի ընտիր նմուշներից է, օժտված է բազմաոճ ու բազմամոտիվ, հարյուրավոր մանրանկարներով, թռչնագրերով ու լուսանցազարդերով: Այն Մարիամ նկարչուհու բնատուր տաղանդի, գույների նկատմամբ նրա քնքշության ու վարպետության փայլուն ապացուցներն են:

ՄԱՐԻԱՄ (XVI դ.) – բարերար, կույս: Ծնվել ու գործել է Ագուլիսում, Մարտիրոս քահանայի աղջիկն է: 1551 թ. Եփրեմ քահանա գրչին մի Ավետարան գրչագրել տալով ստացել ու նվիրել է Ագուլիսի ս. Աստվածածին եկեղեցուն։

ՄԱՐԻԱՄ (XVII դ.) - Շոռոթի ս. Աստվածածին կուսաստանի մայրապետ 1630–ական թվականներին: Ս. Աստվածածին եկեղեցին XVII դ. վերակառուցած Վարդան քահանայի քույրն է, Հովհանես վարդապետ Շոռոթեցու հորաքույրը, Սուլթանբեկի ու Մեհրիբանի դուստրը: Սրա ղեկավարությամբ ու ծախսերով կուսաստանում գրչա գրվել են մի շարք ձեռագրեր:

ՄԱՐԻԱՄ (XVIII-XIX դդ.) - բարերար: Ծնվել է Գողթնի Ռամիս գյուղում, Նիկո ղոսի կինն է: Երկար տարիներ բնակվել է Բուլղարիայի Ռուսե քաղաքում և Ռուսեի եկեղեցուն նվիրել է մեկ տուն, մեկ ճերմակ սեղանի սփռոց, մեկ ժամարարի շապիկ և այլ իրեր:

ՄԱՐԻԱՄ (XVII դ.) – գրչուհի: Ծնվել և գործել է Շոռոթ գյուղաքաղաքում, Տուրաբեկի և Խաթունի դուստրն է: Նրա գրչագրած ձեռագրերից մեկը՝ 1655 թ. մի Ավետարանը, պահպանվում է Երևանի Մաշաոցյան Մատենադարանում (N 9433):

ՄԱՐԿՈՍ (XIV դ.) – գրիչ: Ծնվել և գործել է Շահապոնք գավառամասի Կուքի գյուղում: Մեզ է հասել 1332 թ. նրա գրչագրած «Մեկնութւին Պատարագի Ներսեսի Լամբրոնացւոյ» մատյանը:

ՄԱՐԿՈՍ (XVII դ,) – Երնջակ գավառի եպիսկոպոս 1683 թ.:

ՄԱՐԿՈՍ (XVI դ.) – բարերար: Ծնվել և գործել է Գողթն գավառում: 1593 թ. ստացել է Ցղնայում Ստեփանոս գրչի գրչագրած Ավետարաններից մեկը:

ՄԱՐԿՈՍ (XVII դ.) – բարերար: Ծնվել է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում, Մելիքի որդին է: 1730 թ. Աբրակունիս գյուղում մի այգի և երկու կտոր հող գնելով նվիրել է Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքին:

ՄԱՐԿՈՍ (XVIII դ.) – Շահապոնք գավառամասի Օծոփի ս. Աստվածածին վան¬քի եպիսկոպոս 1749 թ.: Հանճարեղ և աշ¬խատավոր գործիչ: XVIII դ. նորոգել է ս. Աստվածածինի շինությունները, վանքի համար գնել կալվածքներ:

ՄԱՐԿՈՍ Ափումով Նորաշենցի (XVII դ.) — բարեգործ: XVII դ. օժանդակել է Երնջակ գավառի Նորաշենի ս. Աստվածածին եկեղեցու նորոգմանը և 1661 թ. 10 խալվար նվիրել եկեղեցուն:

ՄԱՐԿՈՍ կրոնավոր (XVII դ.) - գրիչ: Գործել է Ագուլիս քաղաքում: Մեզ է հասել 1651 թ. նրա գրչագրած մի Շարակնոցը։

ՄԱՐԿՈՍ Նորաշենցի (XVIII-XIX դդ.) վարդապետ: Ծնվել է Երնջակ գավառի Նորաշեն գյուղում: 1810 թ. եղել է Երնջակի ս. Կարապետ վանքի վանահայրը:

ՄԱՐԿՈՍ քահանա (XVIII դ.) – գրիչ: Գործել է Երնջակ գավառի Մազրա գյու¬ղում: 1764 թ. այդտեղ գրչագրել է «Ղազար Ճահկեցի, Աստուածաղերս» և 1771 թ. «Երգարան Ղազարու Հայրապետի Ջահկեցւոյ» ձեռագրերը:

ՄԱՐԿԱՐՅԱՆՑ Սիմոն Կերամի (1860–ական — 1920-ական թվականներ) — արծաթագործ վարպետ: Գործել է Նախիջևան քաղաքում XIX դ. վերջերից 1910-ական թվականները:

ՄԱՐՈ (1848 – 1899) – գուսան: Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում: Գործել է Ռուսաս¬տանում Աբել անունով մի գուսանի հետ շրջագայել է հյուսիսային Կովկասի հայաշատ քաղաքները: Հորինած երգերը կատա¬րել է ջութակի նվագակցությամբ:

ՄԱՐՏԻՐՈՍ (VI-VII դդ.) – Գողթն գավառի եպիսկոպոս 628 թ.:

ՄԱՐՏԻՐՈՍ (XV դ.) – վարդապետ: Գործել է Գողթն գավառի Փառակա գյուղում: Եղել է ս. Հակոբ վանքի վանահայր:

ՄԱՐՏԻՐՈՍ (XVI-XVII դդ.) - Շահապոնք գավառամասի Օծոփ գյուղի ս. Աստվածածին վանքի եպիսկոպոս: Զութղուբեկի որդին է: Սրա օժանդակությամբ XVI դ. նորոգվել է վանքի եկեղեցին, 1611-թ.՝ կաոուցել է գավիթը, վանքի համար գնել այգիներ և այլ կալվածքներ:

ՄԱՐՏԻՐՈՍ (XVII–XVIII դդ.) - կրոնական գործիչ, Աստապատի ս. Վարդան եկեղեցու վերակացու, վարդապետ: Ծնվել է Նախճավանի Աստապատ ավանում, Ներսեսի ու Մարթայի որդին է: Եղել է Հովսեփ րաբունու աշակերտը: Սրա վերակացությամբ ավարտին է հասցվել ավանի ս. Վարդան եկեղեցու գավթի շինությունը, որի մասինվկայված է գավթի սյուներից մեկի վրայի 1703 թ. արձանագրությունը:

ՄԱՐՏԻՐՈՍ (մահ. է 1462 թ.) - վարդապետ: Ծնվել և գործել է Շահապոնքի Օծոփ գյուղում: Օծոփցի Թարխանի որդին է: Թաղված է Օծոփի վանքի գերեզմանատանը:

ՄԱՐՏԻՐՈՍ (XVII դ.) - պարոն, մելիք: Ծնվել է Շահապոնքի Կուքի գյուղում: 1696 թ. հիշատակվում է որպես Կուքիի ս. Հազարաբյուրաց վանքի տեր: Հավանաբար իշխանական կամ ազնվական ծագում ունի:

ՄԱՐՏԻՐՈՍ (XVI-XVII դդ.) - գրիչ: Ծնվել ու գործել է Շահապոնք գավառամա¬սում: 1602 թ. Շահապոնքի Արինջ գյուղում գրագրել է մի Ավետարան:

ՄԱՐՏԻՐՈՍ (XVIII դ.) - վաճառական, բարերար: Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում: Տուտենց Հարությունի որդին է: 1796 թ. մի գերի ընկած Ավետարան գերությունից ազատելով նվիրել է Ագուլիսի ս. Թովմա վանքին: Եղել է մի քանի երկրներում:

ՄԱՐՏԻՐՈՍ (XVII դ.) - գրիչ: Ծնվել է Գողթնի Ցղնա գյուղում: 1634 թ. Ցղնայում Մարութա գրչի հետ գրչագրել է «Վարդան Արևելցի, Գրիգոր Տաթևացի, Մեկնութիւն Սաղմոսաց» ձեռագիրը (Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարան, 1184)։

ՄԱՐՏԻՐՈՍ (XVIII–XIX դդ.) - բարերար: Ծնվել է Գողթնի Ռամիս գյուղում: XIX դ. սկզբներին բնակվել է Բուլղարիայի Ռուսե քաղաքում: Իր հայրենակից Հովհանեսի հետ մեկ վարագույր է նվիրել Ռուսեի եկեղեցուն:

ՄԱՐՏԻՐՈՍ (XVII դ.)- գրիչ: Ծնվել է Գողթն գավառում: 1638 թ. Ագուլիսում գրչագրել է մի Քարոզագիրք (Երևանի Մաշ¬տոցյան Մատենադարան, 7087):

ՄԱՐՏԻՐՈՍ (XVII դ.) – գրիչ: Ծնվել և գործել է Գողթն գավառի Փատակա գյուղում: Նրա գրչագրած ձեռագրերից 2-ը՝ 1638 թ. «Գիրք հարցմանց Գրիգոր Տաթեւացւոյ» և 1653 թ. մի Ավետարանը պահպանվում են Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (NN 8205, 8177): Մեկ այլձեռագիր էլ գրչագրել է (1696 թ.) ցղնեցի Մարութա, գրչի հետ (Մատենադարան, 1184):

ՄԱՐՏԻՐՈՍ Աստապատցի (XVII–XVIII դդ.) — վարդապետ: Ծնվել է Աստապատ ավանում, գործել՝ հայրենի գավառում, Էջմիածնում և այլուր:

ՄԱՐՏԻՐՈՍ Ջուղայեցի (մահ. 1611 թ.) - վաճառական, բարերար: Ծնվել է Ջուղա քաղաքում, Փիրիբաշի որդին է: Երկար տարիներ բնակվել է Հնդկաստանում և կուտակել մեծ հարստություններ: Հնդկաստանում կատարել է բազմաթիվ բարեգործություններ՝ իր հարստության մի մասը բաժանվել է չքավորներին ու աղքատ ընտանիքներին, ազատել է բազմաթիվ բանտարկյալների ու գերիների: Եղել է Երուսաղեմում ու Հռոմում և այլ վայրերում: Մահացել է Հնդկաստանի Ագռա քաղաքում և թաղվել հայոց գերեզմանատանը նախօրոք իր կողմից կառուցվսւծ մատուռում: Ութանկյունի այդ գեղակերտ մատուռը մինչև այժմ էլ հնդկացիների կողմից կոչվում է «Մարտիրոսյան մատուռ», անունով:

ՄԱՐՏԻՐՈՍ Քռնեցի (XIV դ.) - վարդապետ, գրակազմ: Գործել է հիմնականում Քռնայի վանքում, եղել վանքի դպրոցի ուսուցիչ: 1330 թ. ձրի կազմել է Դավիթ և Եփրեմ գրիչների գրչագրած ու Թորոս Տարոնացու մանրանկարած մի Աստվածաշունչը:

ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ Ալեքսանդր Մեսրոպի (1908—1942) – լրագրող: Ծնվել Է Երնջակ գավառի Փառակա գյուղում: Բարձրագույնը ավարտելուց հետո դասախոսել է Երևանի, պետհամալսարանում, եղել է «Ավանգարդ» թերթի բաժնի վարիչ: Հրատարակած հոդվածների մեծ մասը ստորագրել է Ալ-Մարտին գրական անվամբ: Զոհվել է Հայրենական Մեծ պատերազմում:

ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ Իլյիչ (Իլյա) Գեղամի(1920) — կիրառական արվեստի նկարիչ: Ծնվել է Շարուր գավառի Նորաշեն գյուղում:

ՄԱՐՈԻԹԱ (XVII դ.) - գրիչ: Ծնվել և գործել է Գողթն գավառի Ցղնա գյուղում: Նրա գրչագրած ձեռագրերից 2–ը պահպանվում են Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (NN 1184, 41751):

ՄԵՐԱՆԳՈւԼՅԱՆ Արամ Հարությունի (1902—1967) — կոմպոզիտոր, դիրիժոր, թառահար, մանկավարժ: ՀՀ ժողովրդական արտիստ (1959) : Ծնվել է Գողթն գավառի Յղնա գյուղում։ Հեղինակ է մի շարք երաժշտության, ղեկավարել է ՀՀ հեռուստատեսության և ռադիոյի ժողգործիքների անսամբլը (1967 թ–ից Սերրանգուլյանի անվան) :

ՄԻԼԻՔ Աբրահամ (XIX դ.) - Ջուղայի մելիքներից, բարեար։ Ծնվել և Գործել Է Ջուղա գյուղում, մելիք Ստեփանի որդին է։ 1827 թ. Մաթևոսի հետ օժանդակել է Շամբի ս. Ստեփանոս վանքի տաճարի որմնանկարման աշխատանքներին։ Սրա թոռն Է ազգագրագետ Լևոն Աբրահամյանը։

ՄԵԼԻՔ ԱԼԵՔՍԱՆ (XVII դ)-Ագուլիս քաղաքի մելիք 1872-73 րթ.։ Քուրդունց Սարկագի որդին է։

ՄԵԼԻՔ ԱՂԱ (1588–1622) – բարերար, իշխան։ Ծնվել Է Ջուղա քաղաքում, խոջա Սաֆարի ավագ որդինն Է։ Եղել է բավականի գրասեր մարդ և մի շարք ձեռագրերի գրչագրման համար մեկենասություններ կատարել։ Թաղված Է Նոր Ջուղայի գերեզմանատանը։ Բռնագաղթվել Էր Ջուղայից 1605 թ.։ Կինը՝ Նախշունը, ևս թաղված է Նոր Ջուղայի գերեզմանատանը, որը մահացել է 1636 թ.:

ՄեԼԻՔ Աղաջան (մահ. Է 1899 թ.) – Երնջակ գավառի Նորաշեն գյուղի մելիք։ Մելիք Անդրեասի որդին, կինը՝ Ղանաթել։ Մահացել է 1899 թ. և թաղվել գյուղի գերեզմանատանը:

ՄԵԼԻՔ ԱՍՏՎԱԾԱՏՈՒՐ (XVII դ.) - բարերար։ Ծնվել և գործել Է Աստապատ ավանում, եղել Է Աստապատի մելիքներից։ 1656 թ. օժանդակել Է Աստապատի ս. Վարդան եկեղեցու նորոգման աշխատանքներին։

ՄԵԼԻՔ Բալում (XVII դ.) - զորավար։ Ծնվել է Նախճավան զավառի Աստապատ ավանում։ XVII դ. Նադիր Շահի հարձակումների ժամանակ Աստապատում մի քանի անգամ կազմակերպել է դիմադրություններ, որի համար էլ տանջամահ է արվել։

ՄեԼԻՔ Գալուստ (XIX դ.) — Ջուղա գյուղի մելիք, բարերար։ Ծնվել և գործել է Երընջակի Ջուղա գյուղում, մելիք Ստեփանի որդին է։ 1839 թ. օժանդակել է Շամբի ս. Ստեփանոս վանքի նորոզման աշխատանքներին։

ՄԵԼԻՔ ՀՈՎՀանես (մաՀ. Է 1865 թ.) - մելիք։ ԾնՎել ու գործել է Ջուղա գյուղում։ Մելիք Ստեփանի որդին Է։ Եղել է Ջուղա գյուղի մելիքը։

ՄԵԼԻՔ ՆԻԿՈՂՈՍ (XVIII Դ.) – Դաշտ Ազուլիսի տանուտեր։ Նախիջևանի քոռ Քալբալա խանի հրամանով սրան ծառից կա– պելով երեք օր տանջամահ են անում և ստիպում ու՝ թագավորապատկան (խաս) համարվող Դաշտ Ագուլիսի սեփականացման համար ստսրագրություն տա։

ՄԵԼԻՔ ՇԱՀՆԱԶԱՐ (1607–1670) - Ագուլիս քաղաքի մեծահարուստներեց։ Շուրջ 40 տարի եղել Է Ագուլիոի և Ստորինն կամ Դաշտ Ագուլիսի մելիք։ Կարճահասակ լինելու պատճառով կոչվել Է Բաղալջի։

ՄԵԼԻՔ ՍՏԵՓԱՆ (XVIII դ.) - Աստապատ ավանի մելեք 1782 թ.։ Մեյիք Աստվածատուրի որդին է:

ՄԵԼԻՔ Հարությունյան (Խաչատուրյանց, մահ. է, 1841 թ.) – Ջուղա գյուղի մելիք: Մելիք Ստեփանի որդին է։ Թաղված է Ջու-ղա քաղաքատեղի Պոմպոլոզի ժամի գերեզմանատանը:

ՄԵԼԻՔ Մաթեոս Ահարոնյան (XIX դ.)– Աստապատի մելիքներից, բարերար։ Ծնվել և գործել Է Աստապատ ավանում։ 1856 թ. օժանդակել Է Շամբի ս. Ստեփանոս վանքի նորոգման աշխատանքներին։

ՄԵԼԻՔ ՄԱՆՎԵԼ (XVII դ.) - Ազուլիս քաղաքի մելիք 1666-68 թթ.։

ՄԵԼԻՔ ՄՈԻՍԻ (XVII–XVIII դդ.) մելիք: Ծնվել և գործել է Ագուլիս քաղաքում։ Ագուլիսի տանուտերն Էր 1727 թ.։ Սերում է Մուսաբեկյան նշանավոր տոհմից։ Սյունիքում և Նախիջևանում Դավիթ Բեկի մղած ազգային-ազատագրական պայքարի ժամանակ սրա հրամանով Ագուլիսի պաշտպանները և ղեկավար դասի մի մասը ըզգուշություն ցուցաբերելով չեզոք դիրք են բռնել Դավիթ Բեկի հանդեպ։ Մասնավորապես ագուլեցիները վստահ չէին, որ Ագուլիսի ս. Թովմա վանքում ամրացած Դավիթ Բեկի ուժերը կարող են դիմադրեյ թուրքական հոծ բանակին և Ագուլիսը փրկել ավերյումից։ Այդ իսկ պատճառով էլ Ագուլեցիները վախ ունեին, որ Դավիթ Բեկի Գողթնից հեռւսնալուց հետո Նախիջևան քաղաքում ամրացած թուրքական բանակը վրեժխնդիր լինելու համար ավերման կենթարկի Ագուլիսն ու շրջակա բնակավայրերը։ Ահա այս պատճաոով Էյ Մուսին իր յուրայիններով հակամարտության մեջ մտնելով Դավիթ Բեկի ղեկավարության տակ գտնվող Մելիք Փարսադանի ջոկատի հետ՝ հրաձգության ժամանակ, սպանում են Մելիք Փարսաղանին, որը ջանում Էր համաձայնություն ձեռք բերել ագուլեցիների հետ։ Ի վերջո հաշտության եզրեր չգտնելով Դավիթ Բեկը քանդելով ս. Թովմա վանքի պարիսպը՝ գիշերով, իր փոքրաթիվ բանակով շարժվում Է ղեպի Կապան։ Մինչ Ագուլիսից հեռանալը Մելիք Փարսադանի մարմինը ամփոփում են ս. Թովմա վանքից ոչ այնքան հեռու գտնվող «Վանքի Սանա» գերեզմանատանը: Այնուհետև Մելիք Մուսին այդ տխուր միջադեպի և ոչ ճիշտ դիրքորոշման համար հետագայում սպանվում է։

ՄԵԼԻՔ Օհանես Ստեփանյան. (XIX դ.) -Աստապատի մելիքներից, բարերար: Ծնվել և գործել է Աստապատ ավանում։ 1849 թ. օժանղակեյ է Շամբի ս. Ստեփանոս վանքի նորոգման աշխատանքներին։

ՄեԼԻՔ ԱԼԱՎԵՐԴՅԱՆ Ալեքսանդր (1870-ական–1930–ական թվականներ) – մանկավարժ։ Ծնվել Է Գողթնի Յղնա ավանում։ Ավարտել և Մոսկվայի համալսարանի բնագիտական բաժինը։ Գործել Է Թիֆլիսում, դասավանդել Ներսիսյան ճեմարանում և Արհեստավորաց դպրոցում։

ՄԵԼԻՔ ԱԼԱՎԵԴՅԱՆ Մելքոն (մահացել է 1891 թ.) - մանկավարժ։ Ծնվել Է Գողթնի Ցղնա ավանում։ Ավարտել է Մոսկվայի համալսարանի լեզվաբանական և. Պետերբուրգի համալսարանի արևելյան լեզուների բաժինները: Գործել է Մոսկվայում, ղասավանդել Լազարյան ճեմարանում։ Լագարյան ճեմարանի կողմից գործուղվել է Թեհրան, որտեղ կատարելագործվել է պարսկերենի տիրապետման համար և ապա ճեմարանում դասավանդել է նաև պարսկերեն լեզու։

ՄեԼԻՔ-ԲԱԽՇՅԱՆ Ստեփան Տիգրանի (1924) — պատմաբան, բառարանագիր: Ծնվել է Շահապոնք գավառամասի պատամական Բաբոնք գյուղում։ Դասախոսում Է Երևանի պետհամալսարանում, զբաղվում Է Անդրկովկասի հին և միջնադարյան պատմության ուսումնասիրմամբ ու աղբյուրա-գիտությամբ։ Հեղինակ Է մի շարք գիտական աշխատությունների ու բուհական դասագրքերի, «Հայաստանի և հարևան երկրների տեղանունների բառարանի» (հեղինակներից):

ՄԵԼԻՔ-ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ Գերասիմ Առաքելի (1883—1974)- բժիշկ; հեղափոխական։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Հեղափոխական գործունեությամբ գործել է Խարկովում, Բաքվում, Թիֆլիսում։ 1921—48 թթ. եղել է Ալավերդու, Կիրովականի և Լենինականի հիվանդանոցների գլխավոր բժիշկ, 1948 — 59 թթ.՝ Երևանի սանիտարա– էպիդեմիոլոգիական կայանի պետ։ ՀՀ վաստակավոր բժիշկ Է, պարգևատրվել Է Լենինի 2, Հոկտեմբերյան հեղափոխության, Աշխատ. Կարմիր դրոշի շքանշաններով:

ՄԵԼԻՔ ՂՈւԿԱՍՅԱՆ Հովակիմ (XIX դ.) — հոզևորական։ Ծնվել և զործել Է նախճավանի Ազնաբերզ զյուղում։ Եղել Է զյուղի ս. Գրիգոր եկեղեցու քահանա։ Սրա երեցփոխ Գրիգոր Գալստյանի և ժամկոչ Հովհանեսի որդի Հայպետյանի վերակացությամբ կազմակերպվել է ս. Գրիգոր եկեղեցու 1867 թ. որմնանկարման աշխատանքները։

ՄԵԼԻՔ-ՄՈԻՍՅԱՆ Աշոտ (զոհվել է 1919 թ.)— Ագուլիսի ավագ, գավառապետ: Ազուլիսի 1919 թ. ազգային պայքարի կազ-մակերպիչ։ Զոհվել է թուրքերի դեմ կազմակերպած դիմադրության ժամանակ։

ՄԵԼԻՔ–ՄՈւՍՅԱՆ Բաբկեն Մկրտչի (1893-190)- ակնաբույժ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Աշխսւտել է Բենդերում, Կիրովականում, Երևանում (Երևանի բժշկական ինստիտուտում), ունեցել է մեծ համբավ:

ՄԵԼԻՔ-ՎԱՐԴԱՆ (մահացել է 1909 թ.) - Երնջակ գավառի Նորաշեն գյուղի մելիք։ Մելիք Գասպարի որդին։ Մահացել է 1909 թ. և թաղվել գյուղի գերեզմանատանը:

ՄԵԼԻՔ-ՓԱՐՍԱԴԱՆ (XVII-XVIII դդ. ) — Շոռոթ գյուղաքաղաքի մելիք:

ՄԵԼԻՔՍԱՆ (Մալումյան) Մելգոն (XVII դ.) — վաճառակսւն։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Առևտրական գործերով եղել է Պարս-կաստանում և այլ երկրներում: 1660 թ–ից բնակվել է Վենետիկում:

ՄԵԼՔՈՆ Երեց Ջուղայեցի (XVIII դ.) – գրիչ։ Ծնվել է Ջուղայում, գործել՝ Շամբում, հայրենի գյուղաքաղաքում։ Հայտնի է 1724 թ. Շամբի ս. Ստեփանոս վանքում նրա գրչագրած ձեռագրերից մեկը։

ՄԵԼՔՈԻՄ (XVIII դ.) - բարերար։Ծնվել Է Շահապոնք գավառամասի Կժաձոր գյուղում, Սուքիասի որդին է։ 1751 թ. Այլ ագգիներից ազատեյ Է գերի ընկած Ներսես Մեծի աջը։

ՄԵԼՔՈԻՄ (XVII դ.)– Ստորին կամ Դաշտ Ագուլեսի տանուտեր 1650 — 70–ական թվականներին՝ շուրջ 30 տարի։

ՄԵՍՐՈՊ (XVIII դ.)– գրիչ։ Ծնվել և գործել Է Շոռոթ գյուղաքաղաքում: Նրա գրչագրած ձեռագրերից հայտնի Է 1768 թ. մի Ավետարանը։

ՄԵՍՐՈՊ (XVII դ.) - րաբունապետ։Գործել Է Երնջակ գավառի Ապրակունիսի ս. Կարապետ վանքում: XVII 2-րդ կեսին եղել է վանքի դպրոցի րաբունապետ:

ՄԵՍՐՈՊ (XVII ղ.)- գրակազմ։ Գործել է Երնջակի Շահկերտ ավանում։ 1657—58 թթ. Մովսես Նորաշենցու խնդրանքով Շահկերտում նորոգել Է մի Ավետարան։

ՄԵՍՐՈՊ (XVII դ. երկրորդ կես–XVIII ղ. առաջին կես) - խոջա, բարերար։ Ծնվել է Գողթնի Տանակերտ գյուղում։ Վաճառականական գործերով եղել Է մի շարք վայրրերում: 1703 թ. այժմյան Օդեսայի մարզի Բելգորոդ-Դնեստրովսկի (նախկին Տիրաս, Ակկերման ս. Օգսենտ եկեղեցու նորոգմանը իր Թաղդասար եղբոր հետ աջակցություն Է ցույց տվել, որի վերաբերյալ եկեղեցու արևլյան պատի վրա պահպանվել Է մարմարյա հուշասար:

ՄԵՍՐՈՊ (XV դ.) – վարդապետ: Ծնվել Է Գողթն գավառում։ 1495 թ. եղել Է Բիստի ս. Նշան անապատի առաջնորդ: Գրչագրել է տվել մի շարք ձեռագրեր:

ՄԵՍՐՈՊ (XVIIIդ.) - վարդապետ, գրիչ: Ծնվել ու գործել Է Ագուլիս քաղաքում։ Այստեղ 1740 թ. գրչագրել Է մի ձեռագիր։ ՄԵՍՐՈՊ աբեղա (XVIII դ.) - գրիչ։ Ծնվել և գործել է Երնջակի Աբրակունիս գյուղում։ Սրա գրչագրած ձեռագրերից հայտնի Է 1738-39 թթ. գրչագրած մի մատյանը:

ՄԵԱՐՈՊ Նախիջևանց, (XVIդ.) – գրիչ։ Ծնվել ու գործել է նախիջևան քաղաքում։ Այստեղ գոշագրած նրա ձեռագրերից հայտնի է 1552 թ. գրչագրած Մ. Խորենացու պատմությունը։

ՄԵՍՐՈՎԲ Ագնաբերդցի (XVIIդ.)- վարդապետ։ Ծնվել է նախճավան գավառի Ազնաբերդ գյուղում։ 1771 թ. եղեյ է Երըն– ջակի ս. Կարապետ վանքի վանահայրը։ 1771 թ. մի փլավքամիչ Է նվիրել ս. Կարապետ վանքին։

ՄԵՍՐՈՎԲ Նախիջևանցի (XVII–XVIII դդ. )- կրոնական գործիչ, հռետոր: Ծնվել Է Նախիջևան քաղաքում։ 1720 թ. եղել Է Երնջակ գավառի եպիսկոպոս։

ՄԵՍՐՈՎԲ Փորաղաշտեցի (XVIII–XIX դդ.)— վարդապետ: Ծնվել է Երնջակ գավառի Փորադաշտ գյուղում: 1800 թ. եղել է Երնջակի ս. Կարապետ վանքի վանահայր։

ՄԻԼԻՏՈՍ (XVII դ.) - գրիչ։ Ծնվել և գործել է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Գրչագրել Է մի շարք ձեռագրեր:

ՄԻՆԱՍ (XVII դ.) – գրիչ։ Ծնվել և գործել Է Շոռոթ գյուղաքաղաքում: 1653 թ. նրա գրչագրած մի ժողովածուն պահպանվում Է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարնում (N 4205)։

ՄԻՆԱՍ Ջուղայեցի (XVII դ.) - նկարիչ։ Ծնվել է մինչև 1608—10 թթ., ջուղայեցի մեծահարուստ խոջա Պետրոսի ընտանիքում։ Գործել է հիմնականում Նոր Ջուղա քաղքքում։ Պատմիչ Առաքեւ Դավրիժեցու հաղորդած տեղեկություններով նկարչական մասնագիտական կրթությունը ստացել է Հալեպում մի եվրոպացի նկարչի մոտ։ Եղել է ժամանակի ճանաչված դիմանկարիչներից, որմնանկարիչներից ու մանրանկարիչներից մեկը։ Նոր Ջուդայում նկարազարդել Է մի շարք մեծահարուստների (խոջա Սաֆրազ, խուջա Պետրոս ապարանքներ, որոնցից, ցավոք, շատ քիչ բան է պահպանվել։ Նրա որմնանկարներից կան նաև Նոր Ջուղայի եկեղեցիներում։ Ունեցել Է արվեստանոց և աշակերտներ: Ապրել է մինչև 1660-ական թվականները:

ՄԻՆԱՍՅԱՆ Հարություն (մահ. Է 1961 թ.) — մանկավարժ, նկարիչ։ Ծնվել Է Գողթնի Փառակա գյուուղում։ Բարձրագույնը ավարտելուց հետո բնակվել ու գործել Է Մոսկվայում։ Երկար տարիներ Մոսկվայի բուհերում զբաղվել Է մանկավարժական աշխատանքով, եղեյ է Մոսկվայի Գեղարվեստի ակադեմիայի պրոֆեսոր: Զբաղվել է նաև գեղանկարչությամբ: Կատարել է մի շարք հետաքրքիր նկարաշարքեր:

ՄԻՆԱՍՅԱՆ (Մինասով) Թաթոս Մուղդուսի (XIX դ.)- արծաթագործ վարպետ: Գոծել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. 2-րդ կեսերին։

ՄԻՍԿԻՆ-ԲՈՒՐՋԻ (1810–1847)-գուսուն։ Ծնվել Է Նախիջևան քաղաքում, գործել՝ Գանձակում։ Հորինել Է հայերեն և թուրքերեն երգեր։ Երգերի կատարման ժամանակ խաղացրել Է նաև տիկնիկներ: 1832 թ. կազմել է մի «Դավթար»: Մեզ են հասել նաև նրա ստեղծագործությունների մեղեդիներից մի քանիսը։

ՄԻՐԱՆՑ (կամ Միրանշայ, XVI դ.) – Երնջակ գավառի Ապարաններ գյուղի գյուղապետ, 1540 թ.։

ՄԻՐԶԱ Ջուղայեցի (XVII-XVIII դդ.) - գրիչ։ Ծնվել է Հին Ջուղայում, գործել՝ ՆՈՐ ՋՈՒղայում։ Սրա գրչագրած ձեռագրերից մեկը՝ Յաղարանը, որը գրչագրվում , մինչեվ 1618 թ., պահպանվում Է Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքում (թիվ 271) :

Միրզա ճահուկեցի (XVII դ.) - վաճառական: Ծնվել է ճահուկեցի ավանում: Բնակվել և գործել է հիմնականում Կ. Պոլսում։ Այդտեղ ունեցել Է մեծ համբավ: Սահացել և թաղվել է Կ. Պոլսում։

ՄԻՐԶՈՅԱՆ Վարդան Մրիզոյի (1877-1968)- դերասան, թատերական գործիչ, մանկացարժ, ՀՀ ժողովրդական արտիստ ( 1949): Ծնվել է Երնջակ գավառում Բեմ է բարձրացել 1897 թ. Թիֆլիսում Խաղացել է Հ. Աբելյանի, Սիրանույշի և այլոց խմբերում: Աշխատել է Թիֆլիսի Ալեքսանդրապոլի, Բաքվի, Երևան թատրոններում։ Կերպարանավորել է մի շարք դերեր: 1929 թ –ից դասավանդել Երևանի թատերական ուսումնարանում, տեխնիկումում և ինստիտուտում Նկարահանվել է կինոյում, հրատարակել՝ «Թատերակին օրագրեր» գործը։

ՄԻՐՋԱՆ (XVI դ. վաճառական։Ծնվել և գործել Է Ջուղայում։ 1572 թ. եղել Է Ջուղայի տանուտեր՝։ Մոտիկ կապերի մեջ է եղել Վենետիկի Ալեքսանդր Վինչենցոյի հետ։ Իր համաքաղաքացի վաճառականներ Դերմանին և կաններ Գերմանին և Սոնդուզին Վենետիկում օգնություն ցույց տալու համար Ջուղայի մյուս տանուտերերի՝ Մարութի և Թենեկսիզի հետ, 1572 թ. նամակ է հղել Ա. Վինչենցոյին։

ՄԻՔԱՅեԼ Աստապատցի (XV111 դ.) - վարդապետ: Ծնվել և գործել է Աստապատ ավանում: 1765 թ. եղել է Աստապատի ս. Ստեփանոս վանքի առաջնորդը։

ՄԻՔԱՅԵԼ Վանանդեցի (Նուրիջանյան, XVII—XVIIIդդ)—գրահրատարակիչ–տպագրիչ։ Ծնվել է Գողթն գավաոի Վանանդ գյուղում։ Գործեյ է XVII դ. վերջերից XV III դ. սկդբները Ամստեոդամում: Իր հորեդբոր՝ Թովմաս Վանանդեցոլ հովանա-վորությամբ ուսանել է Հռոմի Ուրբանյան ճեմարանում, ստացել է բժշկական կրթություն։ Թ. Վանանդեցու, իր եղբոր Ղուկասի և Մաթևոս Վանանդեցիների հետ Ամստերդամի իրենց տպարանում 1685 թ-ից հրատարակել են շուրջ 20 անուն հայերեն գրքեր և մեծ նպաստ բերել հայ մշակույթին։

ՄԻՔԱՅեԼՅԱՆ Դավիթ (մահ. է 1904 թ.) — կապավոր: Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում։ Խարկովի ինստիտուտը ավարտելուց հետո երկար տարիներ ղեկավարել է Նախիջևանի կապի բաժանմունքը։ Նախիջևանում կապի բնագավաոի հիմնադիրներից է։ Նախիջևան քաղաքի կենտրոնական թաղամասում ունեցել է մասնավոր դեղատուն։

ՄԻՔԱՅեԼՅԱՆ Կարեն (Գերասիմ) Սարգսի (1883 — 1941) — գրող, թարզմանիչ։ Ծնվել է Ագուլիսում, գործել Մոսկվայում։ Ներսիսյան դպրոցն ավարտելուց հետո սովորել է Մոսկվայի ու Ենայի համալսարաններում։ Աշխատել է ՌԽՖՍՀ ազգությունների ժողկոմի հայկական գործերի կոմիսարիատում։ 1925—27 թթ, որպես Հայաստանի Կարմիր խաչի ընկերության և ՀՕԿ–ի պատվիրակության անդամ մեկնել է Եվրոպա և ԱՄՆ։ 1937 թ. ձերբակալվել է որպես Հայաստանի նացիոնալիստական կազմակերպության մոսկավյան աջ արոցկիստկան խմբակի անդամ։ 1940 թ. դատապարտվել է 5 տարով և աքսորվել Սոլիկամսկ և այլ վայրեր: Մահացել է 1941 թ. աքսորավայրում: Մամուլում Կ. Հզորյան և Հզորունի : ծածկանուններով հրատարակել է մի քանի հոդվածներ։ Առանձին հրատարակել է 8 գիրք : Անգլերենից և ռուսերենից կատարեյ է մի շ արք թարգմանո ւթյուններ:

ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ Մկրտիչ ( 1800–ական թվակ — 1869) — մեծահարուստ , բարերար: Ծնվել և գործել է Ագուլիսում, Քրիստափոր Միքաելյանի հայրն է: Առևտրական գործերով եղել է Պարսկաստնում: Իր արդարամտության շնորհիվ երկար ժամանակ եղել է Ագուլիսի շինական դատավոր։ Ագուլիսում կատարել է մի շարք բարեգործական աշխատանքներ:

ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ (Մուքելով Միլենով) Ներսես (XIX դ. — ոսկերիչ, արծաթագործ վարպետ: Գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. կեսերին։

ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ Քրիստափոր Մկրտչի (1895 — 1905) - հասարակակսն-քաղաքական գործիչ, Հայ Հեղ. Դաշնակցության կուսակցության հիմնադիրներից: Ծնվել Է Ագու-լիս քաղաքում: Միքայելյանների տոհմը Ագուլիսի ոչ այնքան մեծ տոհմերից է:XIX դ կեսերից Միքայելյանների մի մասը բնակվում էր Ագուլիսում, իսկ մի մասը` Թիֆլիսում և Մոսկվայում։ 1912 թ-ից նրանց տոհմը Ագուլիսից ամբողջովին տեղափոխվել է Թիֆլիս։

Ք. Միքայելյանը փոքր տարիքից որբացել է, որի արտակարգ ընդունակությունները դրսևորվել են դեռևս Ագուլհսոմ նախնական կրթությունը ստանալու տարիներին։ 1874 թ. մեկնել Է Թիֆլիս և այդտեղ փայլուն կերպով ավարևտել է, քաղաքի ռուսական ճեմարանը : ճեմարանից հետո 1880 թ. անմիջապես մեկնել է Ագուլիս և այդտեղ աշխատել որպես ռւսուցիչ մինչև 1884 թ. : Ագուլիսի հանրահայտ դպրոցում այդ տարինեիր դասավանդող Գարեգին խաժակի Խաժակի, Խաչատուր Մալումյանի (Ակնունի ), Ստեփան Զորյանի ( Ռոստոմ ) և այլ մտավորականների հետ բազմաթիվ շփումներից և խորհրդածությունների ընթացքում փաստորեն այստեղ էլ ձև ու բովանդակություն է ստանում ՀՀ Դաշնակցություն կուսակցության ստեղծման գադափարն ու գա-ղափարախոսությունը։ 1881 թ-ից հետո նա հիմնավորապես գործում է Թիֆլիսում, Մոսկվայում։ Ս. Զավարյանի հետ ծանոթանալուց հետո Ս. Զորյանի հետ միասին 1890 թ. Թիֆլիսում հիմնադրում են հայ իրականության ամենամեծ կուսակցությունը։ Թիֆլիսում մոտիկից շփվել է Րաֆֆու, Գր. Արծրունու և այլոց հետ։ 1891 թ. ձերբակալվելով աքսորվել է Բեսարաբիա:

Այստեղից գաղտնի անցնելով Ռումինիա, կազմակերպում է "Դրոշակ" թերթի 3-րդ համարի հրատարակումը և մասնակցում է ՀՀԳ առաջին ընդհանուր ժողովին և ընտրվում նրա անդրանիկ բյուրոյում որպես ղեկավար անձ։ Խմբագրել Է «Դրոշակ» թերթը։ Արտասահմանում եղած տարիներին նրա անհատական նախաձեռնությամբ ստեղծվել է «Եվրոպայի հայ ուսանողական միությունը» և հայ յ դատին նվիրված «Pio Armenia" թերթը (1900 թ.) : 1904 — 1965 թթ. ցարական Ռուսաստանի կողմից հայերի դեմ հրսհրած և զինած կովկասյան թաթարներիցյ հայկական բնակավայրերը և ժողովրդին պաշտպանելու համար կազմակերպել է «Փոփորիկ» գործողությունը։ Հեղինակ է մի շարք հոդվածների, «Կովկասահայի տագնապը» և «Ամբողային արամաբանություն» աշխատությունների։ Զոհվել է 1905 թ. մարտի 17-ին` Բուլղարիայի մայրաքաղաք Սոֆիայի մերձակայքում գտնվող Վիտաշ լեռան բարձունքում, ինքնաշեն ռումբի փորձարկման ժամանակ, որը նախատեսվում էր Աբդուլ Համիդի մահափորձի համար: Նրա հետ նահատակվեց նաև նրա գործակից Վռամշապուհ Քենդիրյանը։

ՄԽԻԹԱՐ (XI դ.) – Երնջակ գավառի եպիսկոպոս։ Սրա հիշատակին 1074 թ. մի խաչքար է կանգնեցվել Ապրակունիսի ս. Կարապետ վանքի պարսպում։

ՄԽԻԹԱՐ Ապարաներցի (XVI դ.)-կրոնական գործիչ, թարգմանիչ։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Ապարաններ գյուղում: Գործել է հայրենի գյուղի և Քռնայի վանքերում։ Եղել է հմուտ թարգմանիչ և կատարել է մի շարք թարգմանություններ:

ՄԽԻԹԱՐ Ապարաներցի (1360-1410)-կրոնական գործիչ, րաբունի, գիրչ: Ծնվել է Երնջակ գավառի Ապարաններ գյուղում, Գորգիկի և Երախի որդին։ Եդբայրը` Շահն, քույրը՝ Թուխտէնիկ։ Աշակերտել Է Մաղաքիա և Աարգիս վարդապետներին: Գործել է Ապարանների վանքում, եդել վանքի եպիսկոպոս, դպրոցի րաբունի: Մականունով կոչվել Է Մխիթարիչ վարդապետ։ Գրչագրել Է ձեռագրեր:

ՄԽԻԹԱՐ Քռնեցի (XIV դ.) – կաթողիկոս։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Քռնա ավանում: Մականունով կոչվել է Մխիկ: 1340 թ. եղել է Երնջակ գավառի եպիսկոպոս, 1341 — 1355 թթ.՝ հայոց կաթողիկոս:

ՄԽԻԹԱՐ Շահապոնեցի (XIV դ.) - կրոնական գործիչ, վարդապետ, գրիչ: Ծնվել է Շահապոնք գյուղում, եղել է հայրենի գյուղի ս. Աստվածածին վանքի վանահայր Գրչագրեր է մի քանի ձնռագրեր:

ՄԿՐՏԻՉ (XVI–XVII դդ.) – գրիչ: Ծնվել և գործել է Ջուղա քաղաքում, Առայթեղի որդին է: Նրա գրչագրած ձեռագրերից հայտնի է 1603 թ. մի Ավետարան, որը նա գրչագրել է Ջուղայի իշխան Խաչիկի պատվերով:

ՄԿՐՏԻՉ (XV դ.) – ծաղկող: Ծնվել է Գողթն գավառում: 1439 թ. Բիսւո գյուղում ծաղկել է Խաչատուր գրչի գրչագրած մի Ավետարանը։

ՄԿՐՏԻՉ (XVII–XVIII դդ.) – բարեգործ, մեծահարուստ: Ծնվել և գործել է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում: 1702—1706 թթ. մի շարք այլ մեծահարուստների հետ կազմակերպել է և աջակցել Շոռոթի ս. Հակոբ Հայրապետ եկեղեցու նորոգման աշխատանքներին։

ՄԿՐՏԻՉ (XIV դ.) – եպիսկոպոս: Ծն վել և գործել է Երնջակ գավառում: 1396 թ. հիշատակվում է որպես Երնջակի եպիսկո¬պոս:

ՄԿՐՏԻՉ (XV դ.) – մանրանկարիչ: Գործել է Գողթն գավառի Բիստ գյուղում: 1439 թ. մանրանկարել է Բիստում Խաչատուր գրչի գրրագրած ձեռագրերից մեկը:

ՄԿՐՏԻՉ (XVII դ.)- բարերար: Ծնվել և գործել է Երնջակի Նորաշեն գյուղում: Իր եղբայր Հանեսի հետ 1663Տ թ. նորոգել է տվել Նորաշենի ս. Աստվածածին եկեղեցին և Երնջակ գետի վրա կառուցել մի կամուրջ:

ՄԿՐՏԻՉ Դաշտեցի (XVI–XVII դդ.) - բարեար։ Ծնվել է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում, Մաթևոսի ու Շահսուլթանի որ¬դին է: XVI դ. վերջերին գաղթել է Սպա հան: 1620-ական թվականներին 1458 թ. գրչագրված և գերի ընկած մի Հայսմավուրք է գնել ու նվիրել եկեղեցուն:

ՄԿՐՏԻՉ դպիր (XIV դ.) - գրիչ: Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառում: Գրչության արվեստը սովորել է Երնջակի Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքում: 1380–ական թվականներից գործել է ս. Կարապետ վանքում և գրչագրել ձեռագրեր:

ՄԿՐՏԻՉ Խարում Աղամալ (Մուրադյան, մաս. է մոտ. 1790-ական թվակ.) — վաճառական, բարերար: Ծնվել է Երնջան գավառի Շոռոթ գյուղաքաղաքում: Գործել է հայրենի գավառում, Հնդկաստանում, Պարսկաստանում, Եվդոկիայում, Սեբաստիայում։ Հնդկաստանում, Սեբաստիայում և այլ վայրերում ունեցել է ճանաչում ունեցող վաճառատներ, կատարել է բարեգործական աշխատանքներ: Կյանքի վերջում ապրել է Եվդոկիայում, ուր և 1760 թ. ծնվել է նրա Մուրադ որդին՝ Իտալիայի Պադուա քաղաքի Մուրադյան վարժարանի հիմնաղիրը: Մա հացել է Մադրաս քաղաքում մոտավորապես 1790–ական թվականներին Հնդկաստան ճանապւսրհորդելու տարիներին:

ՄԿՐՏԻՉ Ջահկեցի (XVIII դ.) – կրոնական գործիչ: Ծնվել է Ճահուկ գավառի ճա֊հուկ ավանում, Ղազար կաթողիկոս Ջահեկեցու եղբայրն է: 1738 թ. եղել է Երնջակ գավառի եպիսկոպոս:

ՄԿՐՏԻՉ Շոռոթեցի (XVII դ.) - արքեպիսկոպոս, փորագրիչ: Ծնվել է Շոռոթ գյուղաքաղաքում: 1774 — 75 թթ. Էջմիածնում տպագրված մի «Տօնացույցի» հիշատակարանում հիշատակվում է որպես փորագրիչ վարպետ: Էջմիածնում ոսկերիչ վարպետ Հարությունի հետ փորագրել ու պատրաստել են հայերեն տառեռի կաղա պարներ և ձուլել։ Պատրաստել են նաև 1 տպագրական ձեռքի մամուլ։ 1779 թ. մի ձեռագիր է նվիրել Դանիել վարդապետին:

ՄԿՐՏԻՉ Նախիջևանցի (XVIII դ.) — գրիչ: Ծնվել և գործել է Նախիջևան քաղաքում: Նրա գրչագրած ձեռագրերից հայտնի է 1734 թ. «Մեկնութիւն Մարկոսի» և 1737 թ. մեկ այլ (Երևանի Մտենադարան, N 597) ձեռագրերը:

ՄԿՐՏՉՅԱՆ (Մկրտիչև) Բունիաթ (XIX դ.) — ոսկերիչ, արծաթագործ վարպետ: Գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. կեսերին:

ՄԿՐՏՉՅԱՆ Մինաս, (1843 – 1940– ական թվականներ) — բժիշկ: Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում: Բարձրագույն բժշկական կրթությունը ավարտելով Լիևում, այնուհետև 1874 թ. ուսանել է Բեռլինի համալսարանում: 1875 թ. Էքստեռն ավարտել է Դորպատի համալասարանը: Հաստատվել ու գործել է Թիֆլիսում: Այստեղ հիմնել է կանացի հիվանդությունների բուժման սեփական դիվանդանոց, որը ժամենակին մեծ ճանաչում է ունեցել:

ՄԿՐՏՈՒՄ (XVII- XIX դդ) - բարերար Ծնվել է Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղաղաքում: Որոշ ժամնակյ բնակվել է Բուլղարիայում: XIX դ. սկզբներին Բուլղարիայի Ռուսե քաղաքի եկեղեցուն նվիրել է երկու հատ պղնձե շարման, արծաթապատ մեկ Ավետարան, երկու պղնձե քշոց, մեկ խաչքար, մեկ գորգ և երկու պատկերներ:

ՄՆԱՑԱԿԱՆՅԱՆ Աբրահամ (XIX դ.) - բարեգործ։ Ծնվել ե գործել է Նախիջևան քաղաքում։ 1895 — 96 թթ. Նախիջևանի քաղաքային գերեզմանատանը իր միջոցներով կառուցել է ավել մի սեղանատուն։

ՄՆԱՅԱԿԱՆՅԱՆ Ալեքսանդր (1870-ական) - 1940-ական թվականներ) — իրավաբան։ Ծնվել է, Ագուլիս քաղաքում։ Մոսկվայի համալսարանը ավարտելուց հետո իրավաբանական գործունեությամբ գործել է Թիֆլիսում:

ՄՈՎՍԵՍ (III դ.) - Գողթն գավառի IV եպիսկեպեսը Մուշեից հետո:

ՄՈՎՍԵՍ (XIII դ.) - վարդապետ: Սրա բարեխոսության համար XIII դ Երնջակ գավառի Ապարանների Ամենայն Սրբոց եկեղեցում կանգնեցվել է մի խաչքար:

ՄՈՎՍԵՍ (XVII- XVIII դդ)- գրիչ: Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառի Նորաշեն գյուղում, Ալեքսան դպիրի հայրն է: Նրա գրչագրած ձեռագրերից հայտնի են 3-ը, որոնցից մեկը գրչագրվել է 1687 թ., մյուսը `1695 թ.,իսկ հաջորդը`1699 թ.:

ՄՈՎՍԵՍ (XVII) - վարդապետ: գրիչ: Ծնվել ու գործել է Ագուլիս քաղաքում: Այստեղ 1671 թ. գրչագրել է մի ձեռագիր:

ՄՈՎՍԵՍ (XVդ) - վարդապետ: Ծնվել է Գողթն գավառի Փառակա գյուղում: Եղել է Փառակայի վանքի դպրոցի գրչարվեստի ուսուցիչ:

ՄՈՎՍԵՍ (XVII- XVIII դդ) – գրահատարակիչ: Ծնվել է Աստապատ ավանում: Գործել է ստապատ ավանում: Գործել է Կ. Պոլսում : 1725 թ. իր հայրենակիցներին` Հովհանես Շոռոթեցու, Իգնատիոս Ագուլեցու և այլոց հետ աշխատել է Սիմեոն Ջուղայեցու « Գիրք քերականության» գրքի հրատարակման վրա: Բացի այդ հրատ. Է նաև մի « Տռնացույց» (1725):

ՄՈՎՍԵՍ (XVI- XVII դդ)- Իշխան: Ծնվել և գործել է Ջուղա քաղաքում: 1603-1604 թթ. Եղել է Ջուղայի առաջնորդը: Սրա գլխավորությամբ են ջուղայեցիները դիմավորել Շահ Աբասի Ջուղայի այցելության ժամանակ:

ՄՈՎՍԵՍ Ջուղայեցի (XVI դ.) վայդապետ, գրիչ: Ծնվել Է Ղուղզ քաղաքում: Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի վարգապետներից է: 1551 թ. Շամբի, Ստեթփանոռ վանքում գրչագրել Է մի մատյան։

ՄՈՎՍԵՍ Ջուղայեցի (XVII դ.) - շինարար վարպետ։ Ետկարի որդին Է։ 1634 թ, նորոգել է, Ադրբեջանի ՚Գետաբակի շրջանի Մեծ Ղարամուրատ գյուղի Ամենափրկիչ եկեղեցին:

ՄՈՎՍԻՍՅԱՆՅ Գրիգոր (1854-1932)– բարեգործ։ Ծնվեյ և գործել Է Գողթնի Տղնա ավանում։ Սրա և Հայրապետ Ստեփանյանցի հոգաբարձությամբ՝ Ցղնայի ժողովրդի ծախսերով, 1895 թ. նորոգվել Է Գողթն գավառի Մցգուն գյուղատեղի ս. Ստեփանոս վանքի եկեղեցին։ Զբաղվել է նաև ժողովրդական բժշկությամբ։

ՄՈՒՂԴՈՒՍԻ-ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ (Գրիգորև) Գրիգոր (XIX դ.)- արծաթագործ գարպետ: Գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. վերջերից 1910-ական թվականները:

ՄՈՒՇԵ (ց դ.) – Գողթն գավառի III եպիսկոպոսը Բաբելասից հետո:

ՄՈՒՇԵ (V-VI դդ.)- Գողթն գավառի եպիսկոպոս 500-550 թթ.:

ՄՈՒՐԱԴ (XV դ.)-Երնջակ գավառի Բերդիկ գյուղի տանուտեր, Քարամազ և Ջոմարտ տանուտերերի եղբայրը:

ՄՈՒՐԱԴ (XVII դ.)- ճարպարապետ:1677-78 թթ. Նորոգել է Գողթն գավառի Ռամիս գյուղի ս. Աստվածածին եկեղեցին:

ՄՈՒՐԱԴ (XVII դ.- XVIII դդ)- բարերար: Ծնվել ու գործել է Գողթնի Փառակա գյուղում, Արամի որդին է: 1706 թ. Իր հողերի մի մասը նվիրաբերել է Փառակայի եկեղեցիներին:

ՄՈՒՐԱԴ ( մահ. Է 1671 թ.)- վաճառական: Ծնվել է Գողթնի Ռամիս գյուղում, խոջա Նավասարդի որդին է: Կոչվել է նաև խոջա Ջանազիզ: Վաճառականական գործերով եղել է մի քանի երկրներում: Թաղված է Ռամիսի ս. Աստվածածնի եկեղեցու ավագ խորանի առջև:

ՄՈՒՐԱԴ (XVIդ.- XVII դդ)-վաճառական, բարերար: Ծնվել է Ջուղայում:Գործել է հայրենի Ջուղայում: Գարծել է հայրենի Ջուղայում և Վենետիկում : Խոջա Անտոնի որդին է: 1608 թ-ից բնակվել է Վենետիկում:

ՄՈՒՐԱԴ (XVIդ.- XVII դդ) – վաճառական: Ծնվել Ջուղա քաղաքում, Սաֆարի որդին է։ 1607 թ –ից գործել է վենետի– կում և կւստարել բարերարություններ:

ՄՈՒՐԱԴ ԱՍԼԱՆ (մահ է 1724 թ.) - վաճառական։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Դարգամարգ (Թազավորամարգ) գյուղում, Սանասարի որդին Է։ Վաճաոականական գործերով եղել Է մի քանի երկրներում։Կյանքի վերջին տարիքներին բնակվել է Գրիգորիպոլիս քաղաքում :Թաղվաած է Գրիգորիպոլիս ս. Աստվածածին եկեղեցու գերեզմանատանը:

ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ Դալուստ (XVII-XVIII դդ.) — վաճառական, բարերար։ Ծնվել Է Ագուլիս քաղաքում : Գործել է հայրենի գավառում - Կ. Պոլսում և այլուր: 1710 թ.

ՈՒՐԱԴՅԱՆ Դալուստ (XVII-XVIII դդ.) — վաճառական, բարերար։ Ծնվել Է Ագուլիս քաղաքում : Գործել է հայրենի գավառում - Կ. Պոլսում և այլուր: 1710 թ. իր եղբոր` Հարությունի հետ, Կ. Պոլսում օժանդակել են Ազաթանգեղոսի հայոց պատմության ապագրման գործին։

ՄՈԻՐԱԴՅԱՆ Մարո Հայրիկի (1934–1987) – բանասեր, երաժշտագետ։ Ծնվել Է Երևանում։ Մայրը` Անիկ Խաչատրյանը, Նախիջևանի Յարմջա գյուղից Է, հայրը Շատախից : Ավարտել է Երևանի Երևանի պետհամալսարանը և Կոմիտասի անվան կոնսերվատորիան։ Բանասիրության և լեզվի վերաբերյալ հրատարակել Է մի շարք հոդվածներ, «Շատախի բառբառը» աշխատությունը (1962)։ 1977 թ. հիմնադրել Է ՀՀ ռաղիոյի և հեռուստատեսության «Ակունք», ազգագրական համույթը և մինչև իր մահը եղեյ Է նրա գեղարվեստական ղեկավարը։

ՄՈԻՐԱԴՅԱՆ Սահակ Պետրոսի (1904) - նկարիչ։ Ծնվել Է Նախիջևան քաղաքում։ Ստեղծել Է մի շարք բարձրարվեստ գեղանկարներ և մասնակցել ցուցահանդեների։

ՄՈԻՐԱԴՅԱՆ Սամվել Մկրտիչի (1760 — 1816) — վաճառական, բարերար, Ծնվել Է 1751 թ. Երնջակ գավառի Շոռոթ| գյուղա- քաղաքից Հնդկաստան, ապա Եվդոկիա քաղաք աեդավախված վաճառական Սկրտիչ Խարում Աղամալի (Մուրադյանի) ընտա– նիքում: Վենետիկի Մուրադյան-Ռաֆայելյան վարժարանի հիմնադիրներից Է: Ծնված յինեյով ունևոր ընտանիքում ստացել է լավ կրթություն ու դաստիարակություն: Առեվտրական գործերով եղել Է Պարսկաստանում, Հնդկաստանում և այլուր: Վարատի– նում, ծանոթանալով Մխիթարյան միաբանության մի վարդապետի հետ իր զավակներին նրա մոտ տալիս Է կրթության։ 1790-ական թվականներին Մադրասում հոր մահից հետո ծանոթանում է վաճառական Էդուարդ Ռաֆաել Ղարամյանի հետ և դառնում նրա փեսան: Ըստ 1815 թ. գրած նրա կտակի մեծ գումար Է թողնում Մխիթարյաններին՝ նրանց հովանու տակ ազգային որբ և աղքատ երեխաների համար Եվրոպայում դպրոց բացելու։ Այսպիսով, 1834 թ. Իտալիայի Պադուտ քաղաքում բացվում Է մի ղպրոց և կոչվում բարերարի անունով՝ Մուրադյան վարժարան: Հաջորղ դպրոցը բացվում Է Վենետիկում 1838 թ. և կոչվում նրա բարերարի՝ Ռաֆայել Ղարամյանի անունով՝ Ռաֆայելյան վարժարան։ 1846 թ. Սուրադյան վարժարանը Պադուայից տեղափոխվում է Փարիգ, իսկ 1870 թ.՝ Վենետիկ։ Այստեղ այն միացվում Է Ռաֆայելյան վարժարանին և այդ ժամմանակվանից էլ անվանվում Է Մուրադ-Ռաֆայելյան վարժարան։ 1929 թ-ից այս դպրոցը նորից գործել Է Փարիզում, որր երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ փակվել է և նորից բացվել 1946 թ.։ Վենետիկում այժմ Մուրադ-Ռա– ֆայելյան դպրոցը կարևոր դեր ունի հայիտայական և հայ-ֆրանսիական մշակութային կապերի հաստաատման ու ամրապնդման գործում։Ս. Մուրադյանի սերունդներից առավելապես հայտնի են նրա դստեր թոռնեևը` բանաստեղծուհիներ Աղանուր Վիկտորիան (1855— 1910) և Աղանուր Հելենան (1860-ական թվակ.— 1913), որոնց ստեղծագործությունները ժամանակին արժանացել են մեծ գնահատականի:

ՄՈՒՐԱՑՅԱՆ (Մուրացան) տոհմ-հին Հայաստանի նախարարական աչքի ընկող տոհմերից, որը հիշատակվում է դեռևս մ. թ.ա. III-II դդ.: Գիտության մեջ տարածված կարծիքի համաձայն այս տոհմը առաջացել է Աժդահակի (Զոհակի) սերնդից, որոնց կաքլվածքները տարածվել են Երասխի գետահովտում: Մուրացյաննեևրի իշխանության ներքո է գտնվել նաև Նախճավան գավառը և նրա շրջակա որոշ բնակավայրերը:

Պատմահայր Մավսես Խորենացու հաղորդած տվյալներով Երվանդունիների Երվանդ Վերջին թագավորի դեմ Արտաշես Ա-ի պայքարի ժամանակ Մուրացան տոհմի նահապետ Արգամը (կամ Արգավանը) իր նիզակակիրների զորքով լքել է Երվանդին և անցել Արտաշեսի կողմը: Հաղթանակից հետո Արտաշեսը Արգամի արարքի համար նրան շնորհել է երկրորդական գահը: Սակայն հետագայում Արտաշես արքայի Արտավազդ որդին Արգամին կասկածելով հակաարքունական դավադրության մեջ.կռվում է նրա դեմ և սպանում նրան, սրի մատնում նրա տոհմը: Այսպիսով Արտաշեսը երկրորդ գահի պատիվը հանձնում է Արտավաղդին , որի ատացած ժառանգական կալվածների թվում էր նաև. «զնախճավան և ըստ հիաիսոյ Երասխայ զամենայն գիւղու, յորում և ապարանս և բերդս»: Իսկ Մուրացյան տոհմի կոտորածից փրկված կրտսեր ներկայացուցիչները հետագա դարերում կորցնելով իրենց դիրքը աստիճանաբար վերացել են: Սահակյան Գանժհնամակում Մուրացյան տոհմի տերը հիշատակված է նախավերջին ` 69-րդ տեղում:

Յ

Յոբել (XVIII-XI Xդդ.)- բարերար:Ծնվել է Գողթնի Ռամիս գյուղում: XI Xդ. Սկզբներին բնակվել է Բուլղարիայի Ռուսե քաղաքում և Ռուսեի եկեղցուն նվիրել է մեկ վարագույր:

ՅՈՀԱՆ (XVI- XVII դդ.)- գրակազմ: Ծնվել է և գործել Ջուղա քաղաքում, Նոր Ջուղայում: Կազմել և նորոգել է մի շարք մատյաններ:

ՅՈՀԱՆ (XVIդ.) - գրիչ, ծաղկող: Ծնվել է Աստապատ ավանում: Սրա Գրչագրած ձեռագրերից հայտնի են Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքում 1590 թ. Գրչագրած, կաղմած ու ծաղկած Ավետարաններից մեկը:

ՅՈՀԱՆ (XVII- XVIII.) - գրիչ: Գործել է Երնջակի ս. Կարապետ վանքում: Նրա գրչագրած ձեռագրերից մեկը` 1717 թ. Ժողովածուն պահպանվում է Երևանի, Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 6946):

ՅՈՀԱՆ (XVIդ.) - կրոնական գործիչ: Գործել է Ագուլիսի քաղաքում և ունեցել է մեծ ճանաչում: 1694-95 թթ. նորոգել է տվել Ագուլիսի ս. Թովմա վանքի տաճարը: Մեծահամբավ այս վարդապետի մասին գովեստով է խոսել Նաղաշ Հովնաթանը իր „Տաղ ի վերայ զանգագատան վանից սուրբ առաքելոյն Թովմայի, որ ի յԱգուլիս“ և „Ողբերգութիւն յաղագս մահուան տեառն Յոհաննու աստուածաբան վարդապետին` առաջնորդին Գոզթնեաց նահանգին` Նաղաշ Յովնաթանէ շարադրեալ „ ստեղծագործություններում:

ՅՈՀԱՆ (XVIIդ.) - շինարար վարպետ: Ծնվել է և գործել է Ագուլիս քաղաքում, Խոջաի որդին է: Մահացել է 1651 թ. և թաղվել Բեկի գերեզմանատանը:

ՅՈՀԱՆ (XIV-XV) - գրիչ: Ծնվել է Երնջակ գավառի Ապարաններ գյուղում, գործել հայրենի գյուղի և Քռնայի վանքերում: Նրա գրչագրած ձեռագրերից մեկը` Աստվածաշունչը, պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 84):

ՅՈՀԱՆ Գաղեցի (XVIII.)- վարդապետ: Ծնվել է Երնջակ գավառի Գաղ գյուղում: 1781 թ. Եղել է Երնջակի ս. Կարապետ վանքի վանահայր, 1785 թ.` Ագուլիսի Թովմա վանքի վանահայր:

ՅՈՀԱՆ Տևաացի (XVդ.)-աբեղա, բարերար:Ծնվել է Գողթի Տևի գյուղում: Եղել է Գողթնի Նավիշ գյուղի ս. Նշան վանքի աբեղա: XVդ կեսերից հետո բիստեցի Ազարիայի և տևացի Հակոբ աբեղաների հետ Բիստում գրչագրել է տվել մի Հայսմավուրք:

ՅՈՀԱՆ Քռնեցի (XIV-XV)- գրիչ: Ծնվել է Երնջակ գավառի Քռնա ավանում: Գործել է Քռնայում, Ապարաններում և ճահուկում։ Գրչագրել է մի շարք ձեռագրրեր, որոնցից մեկը՝ «Համառոտ հաւաքումն աստուածաբանութեան Ալբերթոսի» մատյանը, պահպանվում է երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 69):

ՅՈՀԱՆԵՍ — վարդապետ, րաբունապետ: Գործել է Երնջակ գավառի Ապրուկունիսի ս. Կարապետ վանքում։ Ղեկավարել է, վանքի դպրոցը, հայտնի է եղել որպես հմուտ փիլիսոփա:

ՅՈՀԱՆԵՍ աբեղա (XIV դ.) - գրակազմ։ Գործել է Գողթնի Սինեական անապատում:

Այստեղ նա կաղմել է Ղազար գրչի 1385 թ.գրչագրած „ Կարգատրւորութիւն հասարակաց աղօթից“ մատյանը:

Ն

ՆԱԶԱՐԵԹ (XVII- XVIII դդ)-բարեգործ, մեծահարուստ: Ծնվել է և գործել Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղաքաղաքում: Մահտեսի Հովսեփի որդին է, կինը` Մարիամ: 1708 թ. Աջակցել է Շոռոթի ս. Լուսավորիչ եկեղեցուն զանգակատան կառուցմանը:

ՆԱԶԱՐԵԹ (XVII- XIX դդ) – բարերար: Ծնվել է Գողթնի Փառակա գյուղում: XIX դ սկզբներին բնակվել է Բուլղարիայի Ռուսե քաղաքում և քաղաքի եկեղեցուն նվիրել է մեկ շուրջառ:

ՆԱՍԻՊ (Նասուպ XVI դ) - վաճառական: Ծնվել է Ջուղա քաղաքում, Մանուելի որդին է:1574 թ-ից բնակվել է Վենետիկում:

ՆԱՎԱՍԱՐԴ (XVIIդ)- բարեգործ: Ծնվել և գործել է Գողթնի Ռամիս գյուղում: Մահտեսի Վարդանի որդին է: Սրա և նրա եղբայրներ Ավետիսի, պարոն Անոշի ջանքերով ու միջոցներով կազմակերպվել է Ռամիսի ս. Աստվածածին եկեղեցու 1677-1678 թթ. նորոգման աշխատանքները:Բացի այդ մի շարք ռամիսցիների հետ այս երեք եղբայրները օժանդակել են նաև Ագուլիսի ս. Թովմա վանքի 1694-1695 թթ. նորոգման աշխատանքներին:

ՆԵՐՍԵՍ (V- VI դդ) – Նախճավան գավառի եպիսկոպոս 510թ.

ՆԵՐՍԵՍ (X- XI դդ)- Երնջակ գավառի եպիսկոպոս 1010 թ.

ՆԵՐՍԵՍ (XVII-XVII I դդ)- գրիչ: Գործել է Նախճավանի Աստապատ ավանում: Հովհանեսի և Գուլնապաթի որդին է: 1665-69 թթ. և 1709 թ. Նրա գրչագրած երկու ժողովածուները պահպանվում են Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում: ( NN 126, 3468):

ՆԵՐՍԻՍՅԱՆ Անդրեաս ( զոհվել է 1919 թ.) - բժիշկ: Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում: Բաւձրագույն բժշկական կրթությունը ըստացել է Մոսկվայում: Հայ-թուրքական ընդհարումների ժամանակ զոհվել է Ագուլիսում:

ՆԵՐՍԻՍՅԱՆ Ներսես Հովհանեսի (1885-1937)- հեղափոխական : Ծնվել է Նախճավան գավառի Աստապատ ավանում: Մասնակցել է Անդրկովկասի հեղափոխական շարժումներին: 1920-32 թթ. աշխատել է Վրաստանում ` ՌԽՖՍՀ ներկայացուցչությունում, Վրացական ԽՍՀ արհմիությունների խորհրդում, Պետբանկի Անդրկովկասի բաժանմունքում և Անդրկովկասի հեռագրական գործակալությունում:

ՆԵՐՍԻՍՅԱՆ Ստեփան Սարգսի (1892-1965)- պատմաբան: Ծնվել է Ագուլիսում: 1924 թ-ից երկար տարիներ դասախոսել է Երևանի ժանմունքում և Անդրկովկսւսի ոեոագրական գործակալությունում։

ՆԵՐՍԻՍՅԱՆ Ստեփան Սարգսի (1892-1965) — պատմաբան։ Ծնվել է Ագուլիսում։ 1924 թ –ից երկար տարիներ դասախոսել է Երևանի պետհամալսարանում։ Դասավանդել է հին Հայաստանի ու Հռոմի պատմություն, աղբյուրագիտություն, միջին դարերի պատմության։ Հեղինակ է մի շարք ուսումնասիրությունների։

ՆԻԿՈՂԱՅՈՍ (XVII դ.)– գրիչ։ Գործե| է Երնջակի Շահկերտ գյուղում։ Նրա գըր֊ չագրած ձեռագրերից մի Ավետարանը հասել է մեզ և գրչագրված է եղել XVII դ. կեսերին։

ՆԻԿՈՂՈՍ (XVII դ.)–գրակազմ։ Ծնվել ու գործել է Ագուլիս քաղաքում։ Հայտնի է այդտեղ 1640 թ. նրա կազմած ձե-ռագրերից մեկը։

ՆԻԿՈՂՈՍ ( XVIII–XIX դդ.) – բարերար: Ծնվել է Գողթնի Ռամիս գյուղում։ Երկար տարիներ բնակվել է Բուլղարիայի Ռուսե քաղաքում և Ռուսեի եկեղեցուն XIX դ. սկզբներին նվիրել է երկու հատ պղնձե շատման, մեկ հատ գորգ։

ՆԻԿՈՂԱՅՈՍ (XVIII դ.) - վարդապետ ։ Ծնվել ե գործել է Նախիջևանի Աստապատ ավանում։ 1831 թ. եղել է ս. Ստեփանոս վանքհ առաջնորդը և նորոգել վանքը։

ՆԻԿՈՂԱՅՈՍ Նախիջևանցի (XVIII–XIX դդ.) – եպիսկոպոս: 1800-ական թվականներին եղել է Պարսկաստանի ս. Թաղևոս և ս. Բարդուղիմեոս Առաքելոց վանքերի վանահայր։ 1834 թ–ից երկար ժամանակ եղել է Ատրպատականի թեմակալ առաջնորդ։ Վախնանվել է Թավրիզի մոտակա Մուժամբար գյուղում և թսւղվել Աներևույթ մատուռի առջև։

ՆԻԿՈՂԱՅՈՍ Ֆրիտոն Ապարաներցի (XVI դ.) — Երնջակ գավառի Ապարանների վանքի եպիսկոպոս 1561—98 թթ.։ Եղել է Հռոմում և այդտեղ մահացել 1598 թ.:

ՆԺԴԵՀ Գարեգին (Գարեգին Տեր-Հարությունյան, 1888—1955) – զինվորական գործիչ, զորավար, ազգային հերոս։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Կգնուա գյուղում։ Նախնական կրթությունը ստացել է Նախիջևանում, ապա Թիֆլիում: 1902 թ. ընդունվել է Պետերբուրգի համս լսարանի իրավաբանական բաժանմունքը, որտեղից 1904 թ. դաշնակցություն կուսակցության հանձնարարությամբ, որպես զինվորական գործիչ, մեկնել է Սալմաստ։ 1905 թ. մեկնել է Բուլղարիա, սովորել Սոֆիայի թագա– վորական ուսումնարանում։ 1907 թ. նորից զինվորկան գործչի պարտականությունների կատարմամբ եղել է Պարսկասաանում, ապա 1911 թ. Բուլղարիայում Անդրանիկի հետ կազմակերպել է հայկական կամավորական ջոկատ և մասնակցել է Բալկանյան պատերազմին։ 1914 թ. վերադարձել է Թիֆլիս և ակտիվ մասնակցություն ունեցել 1918 թ. Ղարաքիլիսայի ճակատամարտի կազմակերպման գործում։ Հայկական հանրապետության հոչակումից հետո նշանակվել է Նախիջևանի գավառապետ և 4-րդ գնդի հետ մեկնել Նախիջևան։

Մեծ են նրա ծառայությունները 1919-21 թթ. Զանգեզուրի և Գողթնի պաշտպանության և այն Հայաստանի կազմում թողնելու գործում: Այդ ծառայությունների համար 1920 թ. օգոստոսին Ղափանի շրջանում տեղի ունեցած ներկա յացուցչական ժողովը նրան հռչակել Է Սյունիքի սպարապետ: Ստեղծված քաղաքական իրավիճակի պատճառով 1921 թ. հուլիսիս անցել Է Թավրիզ, այնտեղից Եգիպտոս, ապա Բուլղարիա, ԱՄՆ։ Նր՚ա ջանքերով ԱՄՆ ըսկգբնավորվել թ «ցեղակրոն ուխտերի» շարժումը, որի 1-ին համագումարը կայացել Է Բոստոնում՝ 1934 թ.։ 1944 թ. ձեռբ ակալվել Է Բուլղարիայում և հանձնրվել խորհրդային իշխանություններին։ Նրա անտեղի մեղադրման հարցաքննությունը 1944 թ –ից անել Է մինչև 1948 թ.։ Ի վերջո մեղադրվել Է և դատապարտվել 25 տարվա բանաարկության (բաստարկվել է Վլադիմիրի և Տայշետի բանտերում։ Նրա մասունքները 1983 թ. տեղափոխվել են Երևան և 1986 թ.` նրա կտակի համաձայն, ամփոփվել են Խուստուփ լեռան լանջին և Եղեգնաձորի շրջանի Սպիտակավոր եկեղեցում։

Նժդեհը ազգային և քաղաքական հեռատես գործիչ է եղել։ Այդ հարցերի մասին նրա հայացքները ամփոփված են նրա հրատարակած «էջեր իմ օրագրեն», «Որդիների պայքարը հայրերի դեմ», «Բաց նամակներ հայ մտավորականներին», «Ցեղի ոգու շարժը» և այլ երկերում։

ՆՇՆԱ տիկին (I դար — Գողթն գավառի իշխանուհի, Շաբ իշխանի կինը։

ՆՈԻՆԵ Ագուլեցի (XIX-XXդդ.) - նվիրատու։ Ագուլեցի Դիվսարենց Սարգիսի կինը։ 1901 թ. մի վարագույր է պատրաս– տել և նվիրել Երնջակ գավառի Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքի տաճարին:

ՆՈՒՐԵՆՑ Մարտիրոս (մահ. է 1676 թ.) — վաճառական։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Առևտրական ցործերով եղել է մի քանի երկրներում։ 1660-ական թվականներից բնակվել Է Վենետիկում և մահացել այդտեղ:

ՆՈԻՐԻ (XVII ղ.) – վաճաոական։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Վաճառականական գործերով եղել Է մի քանի երկրներում: Կատարել Է բարերարություններ: ՆՈԻՐԻ (XVII ղ.)-բարերար։ Սնվելու գործել Է Գողթնի Բիսա գյուղում։ 1687 թ. Բիստում մի Ավետարան գրչագրել տալով ստացել Է ու նվիրել Բիստի ս. Ստեփանոս եկեղեցուն։

Շ

ՇԱԲ կամ Շաբիթ (I դար) — Գողթնի իշխան։ Կինը` Նշնա տիկին, թոռը՝ Վահան։ Գողթնում Բարդուղիմեոս աոաքյալը առաջինը Շաբի տոհմին է մկրտել որպես քրիստոնյաներ։ Գիտության մեջ կարծիք կա, որ նրա իսկական անունը Շարիթուր է եղել:

ՇԱԲԻԹ կամ Շաբաթ (V դ.) - Գողթնի իշխան: Կորյուն պատմիչ վկայությամբ սա «հյուրամեծար ասպընջական հանդիսանալով» աջակցում էր Մեսրոպ Մաշտոցին Գողթնում ապրած տարիներին: Բարեպաշտ Շարիթը գրերի գյուտից հետո էլ մեծ աջակցություն Է ցուցաբերել Մաշտոցին Գողթն գավառում առաջին դպրոցներր բա– ցելու և իր քարոզչությունը իրականացնելու գործում։

ՇԱՀԱՊՈԻՆԻ Շմավոն (XIX դ.) - մանկավարժ: Ծնվել Է Շահապոնք գավառիմասի Նորս գյուղում, Մեսրոպ Սմբատյանի քեոորդին Է։ Մանկավարժական գործունեությամբ գործել է Սևանի ավազաննում։ Մ. Սմբատ յանին օգնել Է Սևանի ավազանի հուշարձանների ուսումնասիրման գործում:

ՇԱՀԲԱԶՅԱՆ (Շահբազով) Սիմոն (XIX դ.) — արծաթագործ վարպետ: Գործել Է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. վերջերին:

ՇԱՀԳԵԼԴՅԱՆ Արամ Հովհանեսի (1897-1948) — կուսակցական և պետական գործիչ: Ծնվել Է Նախիջևանի Աստապատ ավանում, գործել՝ Թիֆլիսում, Երևանում, Բաքվում, Սուխումիում։ 1923—4ւ թթ. պաշտոնավորել Է Արխանգելսկի, Լենինգրադի, Սոսկ -վայի, Երևանի մի շարք կուսակցական և խորհրդային հիմնարկներում։ Աշխատակցել Է «Պայքար» (Թիֆլիս) ; «Սոցիալ-դեմոկրատ" (Բաքու) թերթերին: Խմբագրեյ Է "Սուխումսկայա պրավդա" (Սուխումի), «Կոմունիստ» (Բաքու) թերթերը։ Հրատարակել Է 3 գիրք:

ՇԱՀԻՆ Էդգար Պետրոսի (1874–1947) - նկարիչ։ Ծնվել է Գողթնի Ցղնա ավանից 1800-ական թվականներին Ակն, Կ. Պոլիս, իսկ ապա Վիեննա տեղափոխված ցղնեցու ընտանիքում։ Կրթությունը ստացել է Վենետիկում, Փարիզում: Գործել Է հիմնականում Փարիզում։ 1900 թ. Փարիզի, իսկ ապա 1903 թ. Վենետիկի համաշխարհային ցուցահանդեսներում շահել է ոսկե մեդալներ Ընտրվել է Լոնդոնի գեղարվեստի թագավորական ընկերության, Հոռմի Իտալական գեղարվեստի աղգային ընկերության անդամներ: Փրանսիական կառավարության կողմից ստացել է Պատվո լեգիոնի ասպետի աստիճան և շքանշան:

Շանիսի ստեղծագործությունները, որոնց թիվն անցնում է 900-ից, համաշխարհային մեծ ճանաչում ունեն։ Դրանք ինչպես հայոց գեղանկարչության, այնպես էլ եվրոպական կերպարվեստի մնայուն գործերից են: Նրա ստեղծագործությունների ցուցահանդեսներ են կազմակերպվել Փարիզում, Հռոմում, Թիֆլիսում, Երևանում, Պետերբուրգում Մոսկվայում և անլուր: Տաղանդաշատ նկարիչի ստեղծագործությունների մի ստվար մասը՝ 300-ից ավելի նկարներ, պահվում են Հայաստանի պետական պատ– կերասրահում, 200-ր՝ Փարիզի Ազգային գրադարանում, 150-ը՝ Վենետիկի քաղաքային, թանգարանում։ Նրա ստեղծած և մեր օրերը հասա ծ ժառանգության գգալի մասն Էլ ցրված են ինչպես Եվրոպայի բազմաթիվ բանգարաններում, այնպես Էլ գտնվում են անհատական հավաքածուներում, Մոսկվայի ու Պետերբուրգի թանգարաններում և պատկերասրահներում։

ՇԱՀՐԻՍՏՅԱՆ ճահկեցի (XVII դ.) - բարերար: Ծնվել Է ճահուկ ավանում, Փիրիջանի և Բեկու աղջիկն Է, Հովնանեսի կինը: 1659 թ. Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքից մի նորոգված Ավետարան ստանալով նվիրել Է ճահուկի ս. Շողոկաթին:

ՇԱՀՆԱԲԱԹՅԱՆ Մարտիրոս (XIX դ.) - գուսան, երգահան։ Ծնվել և գործել Է Ներքին Ագուլիսում։ Նրա ստեղծագործությունների մեկը` «Երգ ագուլեցոցը" հրատարակել Է «Կռունկ հայոց աշխարհի» ամսագիրը (Թիֆլիս,N2,1862)։

ՇԱՀՆԱՋԱՐՅԱՆ Բաղալ (XIX դ.) -բարեգործ: Ծնվել ու գործել Նախիջևան քաղաքում։ 1879 թ. նորոգել Է տվեյ Նախիջե վանի շրջանի Թմբուլ (Տամբատ գյուղի եկեղեցու սրահը և մի գումար հատկաց րել տեղի ուսումնարանին:

ՇԱՀՆԱԶԱՐՅԱՆ ԳՐԻԳՈՐ (1825-1900) - հոգևոր գործիչ, քահանա։ Ծնվել և գործել Է Նախիջևան քաղաքում։

ՇԱՊՈԻՀ Գողթնեցի (VI դ.) - Գողթնի իշխան, Շաբիթ կամ Շաբաթ իշխանի թոռը։ Սրա եղբայրն Էր Վասակը, որը մականունով կոչվել է Գիուտ վանահայր։

ՇԱՎԱԼԱԹ (XVI դ.) - վաճառական: Ծնվել Է Ջուղա քաղսւքում։ Դասպար Ջուղայեցու որդին Է։ Հորեղբւսյրն Է Հակոբը, որդին` Մուրեվիլո։ 1574 թ–ից բնակվել Է Վենետիկում և մահացել այդտեղ։

ՇԵՍՏԻՆԱԿԻ Օլեգ Նիկոլայի (1939) - բանաստեղծ։ Ծնվել Է Գողթնի Բիստ գյուղից Բաքու տեղափոխվսւծ Թամարա Աղավելյանի ընտանիքում: Բնակվում և գործում Է Մոսկվայւսմ։ ԽՍՀՄ գրողների միությունում վարել է պատասխանատու պաշտոններ: Հրատարակել Է բազմաթիվ բանաստեղծական ժողովածուներ («Ձեո֊ք սեդմում», «Սոխակի բույնը», «Կյանք», «Նովելներ», սիրո մասիս» և այլն : Հայերեն հրատարակվել Է «Իմ Հայաստան» (1979) ժողովածուն, ուր զետեղված բանաստեղծություն, ներում ու պոեմներում խոսում Է իր հայկական ծագման, Աղավելյանների տոհմի մասին: Կատարել Է թարգմանություններ բուլղարերենից։

ՇԵՐՄԱԶԱՆՅԱՆ (ՇԻՐՄԱԶԱՆՅԱՆ) Գալուստ Հարությունի (1807 — 1891) — գրող դրամատուրգ, պատմաբան, հասարակական գործիչ։ Ծնվել Է Երնջակ գավառի Ջուղա գյուղում։ 1818 թ. հայրենի գյուղից տեղափոխվել Է Նախիջևան և ապա Թիֆլիս։ Ներսիսյան դպրոցը ավարտելուց Հետո հոր` Հարություն Շերմազանյանի, առևտրական գործերով ճամփորղել է Պարսկաստան, Գերմանիա, Ռուսաստան և ալլուր: Մամուլում հրատարակել Է մի շարք պիեսներ, բանաստեղծություններ, բանահավաքչական բազմաթիվ նյութեր։ Բանասիրական և պատմական ուսումնասիրությունների մի մասը հրատարակել Է « Անեկդոտներ, զվարճալի գրույ ցներ, համառոտ դեպքեր և առակներ մեծի մասամբ ազգային կյանքից առած» (1878), «Նյութեր ազգային պատմության համար: Երևելի Հայկազունք ի Պարսկաստան “(1890) գրքերում: Վերջին գիրքը Գ, Սրվանձտյանի գրախոսականով ՝ մինչև նրա հրատարակվելը , 1889 թ. արժանացել է Սահակ-Մեսրոպյան մրցանակին և ճանաչում գտել։

Երիտասարդ տարիքից հրապուրված լինելով թատրոնով 1836 թ. Թիֆլիսում՝ իր ապարանքի երկհարկանի տան վերակառուցմամբ հիմնել է մի փոքրիկ թատրոն, որը հայտնի է «Շերմազանյան դարպաս» թատերասրահ անունով։ Այս թատրոնը գտնվել է Մեծ ծուղ (այժմ՝ Լերմոնտով) փողոցի վրա և ունեցել է 200 հանդիսատեղ։ Այն բացվել է Շերմագանյանի պիեսի բեմադրությամբ և գործել մինչև 1865 թ.։ Հայերեն ներկայացումներից բացի այստեղ բեմադրվել են նաև վրացական պիեսներ և իտալական օպերաներ:

Շերմազանյանը աչքի է ընկել նաև իր հասարակական-քաղաքական գործունեությամբ : Նա 1862— 65 թթ . ընտրվել է Թիֆ- լիսի քաղաքագլուխ։ 1865 թ. երկրորդ անգամ Թիֆլիսի քաղաքագլուխ ընտրված Շերմազանյանի դեմ դուրս եկած համքարութ-յունը 1865 թ, հուլիսի 27-ին հրդեհել է նրա ապարանքն ու թատերասրահը : Այդ ժամանակ էլ հրո ճարակի զոհ են դարձել նրա հավաքած հարուստ բանահավաքչական նյութերի ու աշխատությունների ձեռագրերի մեծ մասը, ունեցած հարուստ գրադա-րանը և ազգային այլ արժեքները։

ՇԵՐՄԱԶԱՆՅԱՆ Հարություն (1700–ական — 1840-ական թվականներ) — մեծահարուստ, բարեգործ։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Ջուղա գյուղում։ Գրող, պատմաբան և հասարակական գործիչ Գալուստ Շերմազանյանի հայրն է։ 1826—27 թթ. սրա ծախսերով նորոգվել և որմնանկարվել է Շամբի ս . Ստեփանոս Նախավկայի վանքի եկեղեցին, որի մասին պահպանվել է վիմագրություն։

ՇՄԱՎՈՆ (XVII դ.)- գրիչ։ Գործել է Երնջակ գավառի Ապրակունիսի ս. Կարապետ վանքում։ Նրա գրչագրած ձեռագրե- րից մեկը` «Քարոզգիրք Գրիգոր Տաթեւացւոյ» մատյանը պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 2175):

ՇՄԱՎԱՆ (XIII-XIVդդ.) - Շահապոնք գավառամասի Օծոփի ս. Աստվածածին վանքի թեմական եպիսկոպոս, գրիչ։ Իվանի և Շահրագատի որդին է։ 1304 թ. որպես թեմական եպիսկոպոս մասնակցել է Սսի ժողովին: Նրա գրչագրած ձեռագրերից մեզ է հասել 1292 ր. Օծոփի վանքում գրյչագրած մի Ավետարան։

ՇՈԻՇԱՆ Նորաշինեկցի (XVII դ.) - գրչուհի։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Նորաշեն գյուղում, Բաշխու և Խուրմի դուստրը: Գործել է Շոռոթի կուսանոց ս. Աստվածածին անապւատում։ Գրչագրել է մի շարք ձեռագրեր, որոնցից մի քանիսըէ 1666 թ. «Շարականը», «Սողոմոնի աոակները» և այլ մատյանները հասել են մեր օրերը։

ՇՈԻՆ Գալուստ (XIX դ.) — առակախոս: Ծնվել և ապրել է Ագուլիս քաղաքում։ Ագգսւգրագետ Ե. Լալայնը Գողթնում եղած ժամանակ հավաքել է նրա առակները և մտադրվել հրատարակելու «ժողովրդակսւն աոսւկներ» ժողովածույում։ Ագուլիսեցի բանաստեդծ Հարություն Թումանյանը Գալուստի առակներից մի փոքրիկ հատված գրի Է առել և «ՇՕՆ—Գեալուստօ պընգլներից» վերնագրով մեկը հրատարակել Է Թիֆլիսում լույս տեսնող «Զօկի ճրոյգը» թերթի 1919 թ. ապրիլի 3– ի (N1) համաում։

Ո

ՈՀԱՆ (XVI-XVII դդ.)– գրիչ, գրակազմ։ Գործել Է Երնջակ գավառի Թեղեակ գյուղի ս, Ստեփանոս եկեղեցում։

ՈՀԱՆ (XVII դ.)– վարդապետ։ Ծնվել ու գործեյ Է Գողթն գավառում։ 1684 թ. եղել Է Ագուլիսի ս. Թովմա վանքի առաջնորդը:

ՈՀԱն Դարգամարգեցի (XVI դ.) — գրիչ, գրակազմ։ Ծնվել է Գողթն գավառի Դարգամարգ ( Թագավորոմարգ) գյուղում, գործել` Բիստում, Ագուլիսում։ Գրչագրել և նորոգել, կազմել Է ձեռագրեր:

ՈՀԱՆ վարդապետ (XVII դ.) — կրոնական գործիչ։ Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառի Նորաշեն գյուղում։ Կինը` Նագլու, եղբայրն է Հովհանես վարդապետը։ Սրա պատվերով Նորաշենի ս. Աստվածածին եկեղեցու զավթի վրա քանդակել է ս. Հովհանեսի պատկերաքանդակը։

ՈՀԱՆԵՍ (XVII դ.) - Ագուլիսի մելիք, Պետրոսի որդին։ Սպանվել է ավազակների կողմից։

ՈՀԱՆԵՍ (XVI-XVII դդ.) – գրիչ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Սրա գրչագրած ձեռագրերից հայտնի է 1706 թ. մի Բառ-գիրքը:

ՈՀԱՆԵՍ (XVI–XVII դդ.) - շինարար վարպետ։ Ծնվել է Գողթնի Ցղնա ավանում, ցղնեցի Դլանի որդին է։ 1720 թ. իր Աստ-վածատուր որդու հետ կառուցել է Գորիսի շրջանի Շնհերի կուսանոց անապատի սեղանատունը։

ՈՀԱՆԵՍ Շոռոթեցի (XVIII դ.) – բարերար: Շոռոթեցի Յոհանի ու Հոռոմսիմի որդին է։ 1771 թ. մի Ավետարան ստանալով նվիրել է Շուշիի Ագուլեցոց եկեղեցուն։

ՈՎԱՆԵՍ (XVII դ.)– Ագուլիս քաղաքի մելիք 1673—80 թթ.։ Ոսկանի որդին է։ Մականունով կոչվել է Օվի, Ավի։

ՈՍԿԱՆ (XVI–XVII ղդ.) - Նախճավան գավառի Խառց գյուղի տանուտեր։ 1602 թ. ստացել է մի Ավետարան:

ՈՍԿԱՆ (մահ. է 1727 թ.) - բարերար: Ծնվել է XVII ղ. վերջերին Ագույիս քաղաքում, ոսկանենց մահտեսի Հայրապետի որդին է։ 1708 թ. ստացել է Տաթևում Եփրեմ գրչի գրչագրած «ժամագիրք Ատեսւնի» ձեոագիրը։ իր որդիների հետ 1727 թ. զոհվել է Պոնտոսում։

ՈՍԿԱՆՅԱՆ Ոսկան Աղաբեկի (1906–1989)– ինժեներ-էլեկտրատեխնիկ, պետական գործիչ։ Ծնվել է Գողթնի Մեսրոպա– վան գյուղում։ Գործել է Մոսկվայում, Լենինգրադում: 1927 — 40 թթ. աշխատել է Լենինզրաղի «Ավետլանա» գործարանում (1936-ից որպես տնօրեն): 1941—44 թթ ղեկավարել է պաշարման մեջ գտնվող Լենինգրադի էլեկտրաարղյունաբերությունը, կազմակերպել ռազմապաշտպանական արտադրանքի արտադրությունն ու մատակարարումը: 1942 թ. նշանակվել Է ԽՍՀՄ Էլեկտրատեխնիկական արդյունաբերության ժոկոմի տեղակալ։ Պարգևատրվել է Լենինի, Աշխատանքային Կարմիր դրոշի, Կարմիր աստղի և ալլ շքանշաններով:

Պ

ՊԱԼԵՂ (XVII-XVIII դդ.) -բարերար։ Ծնվել ու գործել է Գողթնի Փաոակա գյուղում։ 1706 թ. իր հողերի մի մասը նվիրաբերել է Փաոակայի եկեղեցիներին։

ՊԱՐՈՆ Աղամալ (XIX դ.) - բարեգործ, Ագուլիսի մեծահարուստներից։ Սրա ծախսերով ե ժողովրդի նվիրատվությամբ 1866 թ. նորոգվել է Շամբի ս. Ստեփանոս Նախավկայի վանքի եկեղեցու տանիքը:։

ՊԱՐՈՆ ԱՆՈՇ (XVII դ.) - բարերար։ Ծնվել և գործել է Գողթնի Ռամիս գյուղում: Իր Նավասարդ և Ավետիս եղբայրների հետ 1677 — 78 թթ. նորոգել է տվել Ռամիսի ս. Աստվածածին եկեղեցին։ 0– ժանդակել է նաև Ազուլիսի ս. Թովմա վանքի 1694 — 95 թթ. նորոգումներին։ 1695 թ. Իսահակ Փաոակեցի գրչին իր ծախսերով գրչազրել է տվել մի ձեռազիր:

ՊԱՐՈՆ ԱՍՏվԱԾԱՏՈԻՐ (XVIII ղ.) - իշխան։ Ծնվել և գործել է Նախիջևանում։ Պատմագիր, կաթողիկոս Ա. Կրետացու Նսւխիջևան այցելելու ժամանակ` 1737 թ., եղել է Նախիջևան քաղաքի իշխանը։

ՊԱՐՈՆ ԲՈԻՆԻԱԹ (XIX դ.) բարերար։ Ծնվել ու գործել է Նախիջևան քաղաքում, Պետրոս աղայի ու Ծովինարի որդին է։ XIX դ. մի արծաթյա մասնատուփ է նվիրել Ագուլիսի ս. Թովմա վանքի, որն այժմ պահպանվում է էջմիածնի Գանձատանը (N 251)։

ՊԱՐՈՆ ԳՈԻԳՈՐ (XIII–XIV դդ.)֊ բարերար։ Ծնվել և գործել է Նախիջևան քաղաքում։ 1304 թ. ստացել է ճոհար Խաթունի խնդրանքով ու մեկենասությամբ Նախիջևանի ս. Սարգիս եկեղեցում գրչագրված մի ձեռագիր:

ՊԱՐՈՆ ԹՈԻՄԱՆ (XVI-XVIIդ.) -վաճառական, բարերար: Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում, Բաղդու և Մուրվաթի որդին է։ Վաճառականական գործերով եղել է մի շարք երկրներում։ 1605 թ. Հնդկաստանից վերադառնալիս Թեոդոպոլիս քաղաքում գերի ընկած մի Ավետարան ազատելռվ բերել և նվիրել Է Ագուլիսի ս. Թովմա վան-քին։ Կատարել Է նաև այլ բարեգործութ-յուններ:

ՊԱՐՈՆ ԽԱՉԱՏՈԻՐ (XVI դ.)-բարեգործ : Ծնվել և ապրել Է Նախիջևան քաղաքում։ 1554 թ. գնացել Է Էրգրում և գերի տարված մի Մաշտոց գնելով բերել և նվիրել Է Նախիջևանի ս. Սարգիս եկե-ղեցուն։

ՊԱՐՈՆ ԽԱՉԻԿ Ջուղայեցի (XVII դ.) - վաճառական: Առևտրական գործերով եղել Է մի շարք վայրերում: Երկար տարիներ բնակվել Է Վենետիկամ, կատարել բարեգործական աշխատանքներ։

ՊԱՐՈՆ ԽԱՐԻՍԻՄՈՒՄ (XVIII դ.) – իշխան։ Ծնվել և գործել Է Նախիջևանում։ Պտմագիր, կաթողիկոս Ա, Կրետացու Նա-խիջևան այցելելու ամանակ՝ 1787 թ., եղել Է Նախիջևան քաղաքի իշխանը։

ՊԱՐՈՆ ՂԱԶԱՐ (մահ, Է 1596) -մեծահարուստ իշխան։ Ծնվել Է Ջուղա քաղաքում։ Առևտրական գործերով եղել Է մի շարք երկրներում։ Վախճանվել Է օտար երկրռւմ, որի հիշատակին 1596 թ. տապանաքար-խաչքար Է կանգնեցվել Ջուղայի քաղաքային գերեզմանատանր։

ՊԱՐՈՆ ՄԱԼԻ (XVI–XVII դդ.)–Ջուղա քաղաքի մելիքներից: Մահացել Է 1603 թ. և թաղվել Ջուղայի գերեզմանատանը, որի հիշատակին կանգնեցված խաչքարը հասել Է մեր օրերը:

ՊԱՐՈՆ ՄԱԼԻՋԱՆ (մահ. Է 1597) - մեծահարուստ, իշխան։ Ծնվել ու գործել է Ջուղա քաղաքում : Եղել է մի քանի երկըրներում։ Տապանաքար– խաչքարը գտնվում Է Ջուղայի քաղաքային գերեզմանատանը:

ՊԱՐՈՆ ԼՍԻ (XIII– XIV դդ.) - սրա բարեխոսության համար 1320 թ. մի խաչքար է կանգնեցվել Գողթնի Նորակերտ գյուղում Խաչքարը այժմ գտնվում Է գյուղի Թարգմանչաց վանքի եկեղեցու շար-վածքում։

ՊԱՐՈՆ ՆԻԿՈՂՈՍ (XVII դ.) — վաճառական , բարերար : Ծնվել Է Ագուլիս քաղաքում, Զաքարիա Ագուլեցու հորեղբոր որդին Է։ Զ. Ագուլեցու հետ վաճառականական գործերով եղել Է Իզմիրում, Վենետիկում, Հոլանդիայում, Իտալիայում։

ՊԱՐՈՆ ՆՈԻՐԻՋԱՆ (XV դ.)– Ագուլիս քաղաքի տանուտեր 1456 թ .: Սավղաթմիշի և Մելիքխաթունի որդին Է։ 1456 թ. Գրիգոր աբեղա գրիչը սրա ծախսերով գրչագրել է մի Հայսմավուրք:

ՊԱՐՈՆ ՇԱՀԻՆ (մահ. Է 1479) - մեծահարուստ, իշխան: Ծնվել Է ու գործել Է Ջուղաքաղաքում։ Շիրիմի խաչքարը գանվում Է Ջուղայի քաղաքային գերեգմանատանը։

ՊԱՐՈՆ ՊԵՏՐՈՍ (XVII-XVIII դդ.)-վաճառական, բարերար: Ծնվել Է Ջուղայում, Գևորգի որդին Է։ 1719 թ. օժանղակել Է Շամախի քաղաքից ոչ հեռու գտնվող Մեյսարու ս. Նշան եկեղեցու նորոգման աշխատանքներին։

ՊԱՐՈՆ ՋԵՍԱՐ (XIV դ.)-բարերար։ Ծնվել ու գործել է Երնջակ գավառի Նորակերտ գյուղում։ 1357 թ. իր ծախսերով Նորակերտում Դավազան գրչին գրչագրել Է տվել մի Ավետարան :

ՊԱՐՈՆ ՍԱՐԳԻՍ (XVII դ.) - բարերար։ Ծնվել և գործել Է Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ 1631 թ. Շոռոթում սրա ծախսերով նորոգվել Է մի Ավետարան :

ՊԱՐՈՆ ՍՏԵՓԱՆՈՍ (XVI դ.) –բարերար։ Ծնվել ու գործել Է Ջուղա քաղաքում։ 1594 թ. Ջուղայում Խաչատուր Խիզանեցի գրչին իր ծախսերով գրչագրել է տվել մի Հայսմավուրք:

ՊԱՐՈՆ ՍՈՒԼԹԱՆՎԱԼԷ (XVI դ.)- Ջուղա քաղաքի մելիք 1594 թ.

ՊԱՐՈՆ ՍՈՒՔԻԱՍ (մահ. է 1658) -վաճառական, բարերար։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում, Հովանեսի որդին է։ Բնակվել է Կ. Պոլսում և մականվամբ անվանվել է Տիլպետհի պարոն Սուքիաս։ Մահացել և թաղվել է Կ. Պոյսում, ուր եղել է ճանաչում ունեցող վաճառական։

ՊԱՐԶՅԱՆ Սուքիաս (1850-ական–1910-ական թվականներ) — կրոնական գործիչ, եպիսկոպոս։ Ծնվել է Նախիջնան քաղաքում։ XIX դ. վերջերին երկար տարիներ եղել է Երևանի թեմի առաջնորդական փոխանորդ, Ատրպատականի թեմական ա– ռաջնորդ (1894 —95 թթ.): Զգալի միջոցներ է տրամադրել հայ մատենագիրների հրատարակման և այլ աղգանվեր աշխա-տանքների համար: Սրա ջանքերով 1913 թ. Նախիջևանում բացվել Է Թիֆյիսի հայոց դրամատիկական Ընկնրության թատրոնի մասնաճյուղ։

ՊԵՏՐՈՍ (XIII դ.)–Շահապոնք գավառամասի Օծոփի ս. Աստվածածին վանքի եպիսկոպոս: Պատմիչ Ստ. ՕՐԲԵլյանի վը– կայայությամբ այս եպիսկոպոսին Էր Սյունյաց Տեր-Ստեփանոս եպիսկեպեսը պահ տվել «Մեծ խաչը, թիթեղնակապն ու կամա– րակապը>>։ Այս մասին իմանալով Պռոշյան տոհմի հիմնադիր Վասակ Խաղբակյանը նրանից բռնությամբ վերցնում Է այս սուրբ նշանները և դնում իր կաոուցած Կեչառույքի վանքում։

ՊԵՏՐՈՍ (XVII դ.) - Գողթն գավառի եպիսկեպոս 1680 թ.։ Ծնվել Է Ագուլիս քաղաքում։ 1666 թ. սա ս. Թովմա վանքի եկեղեցու հարավային մուտքի մոտ՝ Խաչատուր վարդապետի շիրիմի վրա, կառուցել Է տվել զանգակատուն, որը մինչև այժմ կանգուն Է։ 1669 թ. նորոգել Է տվել Մուղնիի ս. Գնորդ եկեղեցին։

ՊԵՏՐՈՍ (XVI դ.) – Շահապոնք գավառամասի Շահապոնք գյուղի գեղջավագ 1540թ.:

ՊԵՏՐՈՍ (XVII –XXIII դդ. - վարդապետ։ Ծնվել և դարծել Է Գողթն գավառի Բիստ ավանում։ Եղել Է Բիստի ս. Նշան կամ Կոպատափ անապատի առաջնորդ, 1668 թ. նորոգել Է տվել վանքը: 1715 թ. մեկնել Է Երուսաղեմ և 1575 թ. Խլաթում գրչագրված մի ձեռագրի հիշատակարանում նշել։ «Ես տեր Պետրոս Նուաստ ոգի, եկայք օրհնեաց ձայնն լսէ, նա բնիկ Գողթ Գառառէ, ի յանուանեալ Բոյստ գեղջէն»։

ՊԵՏՐՈՍ (մահացել է 1601 թ.) - բարեգործ։ Ծնվել է Նախճավանի Աստապատ ավանում։ Սրա ծոխսերով ջուր է բերվել Եղեգնաձորի շրջանի Շատինի վանքի համար։ Տապանաքարը գտնվում է վանքի բակում։

ՊԵՏՐՈՍ (XVII–XVIII դդ. ) – վարդապետ, բարերար։ Ծնվել ու գործել Է Նախճավանի Աստապատ ավանում։ 1727 թ. մի արծաթյա խաչ է նվիրել Աստապատի վանքին, որն այմ պահպանվում Է Էջմիածնի Գանձատանը (թիվ 364)։

ՊԵՏՐՈՍ (XVII ղ.) - բարերար։ Ծնվել է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Գրիգորի որդին է։ Վայքի շրջանի Ազատեկ գյուղի ս. Ստեփանոս Նախավկայի վանքին նվիրելլ է մի բուրվառ։ Վաճառականական գործերով եղել է մի քանի երկրնե– րում։

ՊԵՏՐՈՍ (XVII-XVIII դդ.) -գրիչ։Ծնվել և գործել է Գողթնի Փառակա գյուղում։ Ղատամի որդին է։ 1719 թ. նրա գրչագրած մի ձեռագիրը պահպանվում է Մաշտոցյան Մատենադարանում ( N 604)

ՊԵՏՐՈՍ Ագուլեցի (XVII ղ.) - վարդապետ, բարերար: Գողթնի Խաչատուր արքեպիսկոպոսի եղբոր որդին է։ 1669 թ, նո– րոգել է տվել Աշտարակի շրջանի Մուղնիի ս. Գևորգ եկեղեցին, որի վերաբերյալ վիմագրությունը պահպանվել է եկեղեցու արևմատյան մուտքի բարավորին:

ՊԵՏՐՈՍ Ագուլեցի (XVIII դ.)-վաճառական: Առևտրական գործերով եղել է մի քանի երկրներում։ 1760-ական թվականներից բնակվել է Ամստերդամում և որոշ օգնություններ ցուցաբերել եկեղեցուն։ ՊԵՏՐՈՍ Աստապատցի (XV դ.) -քերական։ Ծնվել է Նախճավան գավառի Աստա֊ պատ գյուդաքաղաքում։ Մեզ է հասել նրա «Համառոտ մեկնութիւն քերականութեան Սիմեոնի Ջուղայեցւոյ» աշխատությունը, որի բնագիրը պահպանվում Է Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 2349) :

ՊԵՏՐՈՍ եպիսկոպոս Աստապատցի (XVII–XVIII դդ.)-կրոնական գործիչ։ Ծնվել Է Նախճավանի Աստապատ ավանում։ Գործել է Աստապատի եկեղեցիներում և Կոստանդնապոլսում։ 1709 թ ստացել Է Ներսես աբեղա գրչի գրչագրած մի ժողովածուն և Կ. Պոլսում 1720 թ. իր ծախսերով տպագրել Է տվել Տաթևացու "Գիրք հարցմանցը"։

ՊԵՏՐՈՍ Գաղեցի (XIV դ.) - գրակազմ։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Գաղ գյուղում։ 1390 թ. Երնջակ բերդի մոտ գտնվող ս. Գևորգ եկեղեցում կազմել Է մի Ավետարան, որն այժմ պահվում է Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի Մատենադարանում (688):

ՊԵՏՐՈՍ նախիջևանցի Բերդումյաց (Ադամալյանց, մահացել Է 1784 թ.) — եպիսկոպոս, աստվածաբան–փիլիսոփա, բանաստեղծ։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում։ Աղամալ Բերդումյանցի տոհմից է: Գործել է Կ. Պոլսում, Ղրիմում, Էջմիածնում։ Նրա ստեղծագործություններից մեզ է հասել շուրշ 300 մեծ ու փոքր գրական երկեր (պոեմներ, բանաստեղծություններ, առակներ և այլն), մոտ 20 հատորի հասնող պատմական, փիլիսոփայական, կրոնական ա շխատա ն ք նե ր, որ ո ն ց մե ծ մասը անտիպյան և պահպանվում են Երևանի Մաշտոցյան Մատենադար անում: Հրատար ակվե յ են նրա « Աստուածանմանութիւն » (Կալկաթա, 1827), «Մեկնութիւն յայտնութեանս Ս. Յովհաննես առաքելոյ» (Կալկաթա, 1846), «Աղբիւր բացեալ» (Էջմիածին, 1845) և այլ գրքերը։

ՊԵՏՐՈՍ Ղորան ճահկեցի (XVII–XVIII դդ.) — կրոնական գործիչ, բարեգործ։ Ծնվել Է Ճահուկ գավառի Ճահուկ ավանում։ 1714—1716 թթ. եղել Է Նախճավանի կաթոլիկ եկեղեցու գավառահայր։ Եղել Է Իտալիայում և դրամահավաքի հանձնարարությամբ 1719 թ. Ամերիկայում Վենետիկի վանքի համար 3 ամսում հանգանակել Է 3000 դուկատ։ 1758 թ. 3000-ական դուկատ Է կտակել իր հայրենի ճահուկի և Շահապոնքի վանքերին։

Պետրոս Շահապունեցի (XVII–XVIII դդ.) — Նախճավանի կաթոլիկ առաջնորդ, վարդապետ։ Ծնվել Է Շահապոնք գյուղում, որտեղից Էլ ստացել Է Շահապունեցի մականունը։ 1714 թ. սրա միջամտությամբ Պետրոս և Գրիգոր Ջահկեցիները երեք ամսում լատիներենից թարգմանել են «ժամագիրք Ջահկայ" գիրքը և նույն ն թվականին Էյ տպագրեյ Վենետիկում։

ՊԵՏՐՈՍ Ջահկեցի (XVI ղ.) - Ճահուկ ավանի գեղջավագ 1540 թ.։

ՊԵՏՐՈՍ Ճահկեցի (XVII–XVIII դդ.)-թարգմանիչ, տպագրիչ։ Ծնվել է Ճահուկ գավառի Ճահուկ ավանում: 1714թ.Գրիգոր Ջահկեցու հետ լատիներենից թարգմանել է «ժամագիրք Ջահկայ» գիրքը և նույն թվականին էլ տպագրել Վենետիկում։ ՊԵՏՐՈՍ Ջահկեցի (XVIII դ.)-վարդապետ: Գործել Է հայրենի գավառում, Երեվանում և այլուր։ 1733—49 թթ. եղել է Գեղարդի վանքի առաջնորդը։

ՊԵՏՐՈՍ Ջուղայեցի (XVII ղ.) - վաճառական, բարերար։ Մականունով կոչվել է Բդուզ Պետրոս։ 1643 թ. իր ծախսերով նո– րոգել Է տվել Բջնիի ս. Աստվածածին եկեղեցին։

ՊԵՏՐՈՕ Վարդապետ Նուկենց (XVII– XVIII դդ.) — վարդապետ, բարերար: Ծնվել Է Աստապատ ավանում, գործել՝ հայրենի գավառում և Էջմիածնում: 1721 թ, սրա հովանավորությամբ Ապուչեխցի Հակոբը մի դուռ է պատրաստել Էջմիածնի եկեղեցիներից մեկի համար: 1700թ. Իր դուռ է պատրաստել էջմիածնի եկեղեցիներից մեկի համար: 1700 թ. իր կնքադրոշմով մի ձեռագիր է նվիրել էջմիածնի վանքին։

ՊԵՏՐՈՍ քահանա (XV դ.) - գրիչ։ Ծնվել և գործել է Շահապոնք գավառամասի Կուքի գյուղում, Մանուել գրչի հայրն է: Մեզ է հասել Կուքիի ս. Նշան կամ Հազարաբյուրաց վանքում նրա գրչագրած ձե– ռագրերից մեկը՝ 1478 թ. Գանձարանը։

ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ (Պետրոսով) Արզուման (XIX դ.) — արծաթագործ վարպետ։ Գործել Է Գողթնի Որդուար քաղաքում, XIX դ. կեսերին:

ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ (Տեր-Պետրոսյան) Գևորգ Հովսեփի (1859 — 1906) դերասան, ռեժիսոր, թատերական գործիչ։ Ծնվել Է Գողթնի Որդուար քաղաքում։ Գործել Է Թիֆլիսում (Օրդուբադյան թատերական ազգանունով) , Մոսկվայում («Փոքր թատրոն»), Պետերբուրգում, Բաքվում։ 1891 թ. Թիֆլիսում կազմակերպել Է մշտական թատերախումբ, որտեղ խաղացել են Հ. Աբելյանը, Ա. Վրույրը, Ս. Չմշկյանը, Սիրանույշը, Դ. Թրյանը և ուրիշները: Իր թատերական գործունեության շուրջ 35 տարում կերպարանավորել Է բազմաթիվ դերեր։

ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ (Պետրոսով) Հարություն (XIX դ) — արծաթագործ վարպեպ։ Գործել Է Որդուար քաղաքում, XIX դ. կեսերին։

ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ Հովհաննես (1880–ական – 1940-ական թվականներ) — մանկավարժ: Ծնվել և գործել Է Նախճավանի գավառում։ 1905 թ. ազգամիջյան ընդհարումների ժամանակ հայկական գյուղերի պաշտպանության խմբի կագմակերպիչ։ Սա Նախիջևանի հայությանը օգնության հասած Մշեցի Ասլանի հետ կազմել Է 150 հոգուց բաղկացած մի մարտախումբ և 1905 թ. մայիսի վերջերին հարձակվել են Ջահրի (ճահուկ) ավանի և նրա մերձակա թաթարաբնակ գյուղերի վրա։

ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ (Պետրոսով) Միքել (XIX դ.) — արծաթագործ վարպետ։ Գործել Է Որդուար քաղաքում, XIX դ. կեսերին։

ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ Սամվել Քրիստափորի (1892—1971) -կուսակցական և պետական աշխատող, Անդրկովկասի հեղափոխական շարժման մասնակից։ Ծնվել Է Նախճավանի Աստապատ (Թազաքենդ ) գյուղում: Աշխատել Է Թիֆլիսում, Երևանում։ Պաշտոնավարել Է մի շարք խորհրդային և կուսակցական հիմնարկներում։ Պարգևատրվել Է Լենինի շքանշանով։

ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ Պետրոս (1870-ական -1930-ական թվականներ)-մանկավարժ, հասարակական գործիչ։ Ծնվել Է Ագուլիս քաղաքում, գործել՝ Թիֆլիսում։ Նշանավոր դաշնակահար Ռաֆֆի Պետրոսյանի պապն Է։ Եղել Է Թիֆլիսի Հայարտան զոկական սեկցիայի նախագահության անդամ։ Հեղինակ Է մի քանի հոդվածների ու զոկական բառբառով գրված բանասաեղծությունների։

ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ Ռաֆֆի Սարգսի (1926) – դաշնակահար: Ծնվել Է 1910-ական թվականներին Ագուլիսից Թիֆլիս, ապա Փարիզ տեղափոխվսւծ ագուլեցու ընտանիքում: Ագուլեցի ազգային գործիչ, բանաստեղծ Պետրոս Պետրոսյանի թոռն Է։ Օծտված լինելով երածշտական բացառիկ ընդունակություններով դեռևս 5 տարեկանից համերգներով հանդես Է եկել Բրյուսելում, Հոլանդիայում, Փարիզում: Ավարտել Է Փարիզի կոնսերվատորիան։ Համերգային ծրագրերում ընդգրկված են Ցո. Բախի. Է. Գրիգի, Ս. Ռախմանինովի, Ա. Խաչատրյանի և այլոց ստեղծագործությունները: Համերգային շրքագայություններով հանդես Է եկել ԱՄՆ-ում, Հնդկաստանում, Ավստրալիայում, Մոսկվայում, Պետերբուրգում, Թիֆլիսում, Երևսնում։ Ունի կատարողական բարձրարվեստ վարպետություն և ինքնուրույն ոճ։

ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ (Տեր-Պետոոսյան) - Քրիստափոր Հովսեփի (1856—1916) -դերասան։ Ծնվել Է Գողթնի Որդուար քաղաքում, նշա– նավոր դերասան, ռեժիսոր և թատերական գործիչ Գևորգ Պետրոսյանի եղբայրն Է։ Գործել Է հիմնականում Մոսկվայում և զգալի լումա ունի Մոսկվայի գեղարվեստի Մեծ գալի լումա ունի Մոսկվայի գեղարվեստի Մեծ թատրոնի հիմնադրման գործում։ Խաղացել է ռուսական թատրոնում և կերպարանավորել բազմաթիվ դերեր։ Ժամաևակի մամուլը գովեստով է նշել նրա դերասանական արվեստը։

ՊՈՂՈՍ (XVII դ.) - շինարար վարպետ։ Ծնվել և գործել է Նախճավանի Աստապատ ավանում, վարպետ Ավագի որդին է: Հի– շատակվում է Շամբի ս. Ստեփանոս Նախավկա վանքի հիշատակագիր խաչքարներից մեկի արձանագրությունում :

ՊՈՂՈՍ (XIX դ.)– շինարար վարպետ, բարերար։ Ծնվել և գործել է Նախճավան գավառի Ազնաբերդ գյուղում։ 1867 թ. Ազնաբերդի ս. Գրիգոր եկեղեցու որմնանկարման ժամանակ իր կնոջ՝ Ազիզի, Անդի և Առաքել որդիների հետ որմնանկարել է տվել մի սյուժետային որմնանկար։

ՊՈՂՈՍ (XVII դ.)- վարդապետ, գրիչ Ծնվել ու գորժել է Ագուլիս քաղաքում։ Եղել է Ագուլիսի ս . Թովմա վանքի դպրոցի րաբունիներից, դասավանդել է գրչարվեստ։

ՊՈՂՈՍ (XVII դ.)– գրիչ։ Գործեյ է Շահապոնք գավառամասի Շահապոնք ա-վանում։ Նրա գրչագրած ձեռագրերիւյ հայտնի է Շահապոնք բերվում 1652 թ . զրչագըրած մի Ավետարանը:

ՊՈՂՈՍ (XVII դ.)- գրակազմ:Ծնվել է գործել է– Շահապոնք գավառամասում, Իքլումի և Թուխիկի որդին է: Կագմել և նորոգել է մի շարք ձեռագրեր: 1652 թ. Գոմեր գյուղից ոչ հեռու գտնվող Հազարափրկիչ վանքում նորոգի է 1412 թ. մի Ավետարան : Մեկ ուրիշ Ավետարան Էլ նորոգելով 1696 թ. նվիրել է Գոմերի ս. Գրիգոր եկեղեցուն։

ՊՈՂՈՍ (XVII դ.)– ներկարար։ Ծնվել և գործել է Ագայիս քաղաքում։ Համաձայն տապանագրի մահացել է 1688 թ. :

ՊՈՂՈՍ Աղամալենց (XIX դ.) - պարոն: բարերար : Ծնվել և գործել է Ագուլիս քաղաքում։ Սրա և ագուլիսցի Տերյան տոհմից Գալուս, Մկրտիչ և Ավետիս Տերյանների միջոցներով 1866 թ. նորոգվել Է Շամ-բի ս . Ստեփանոս վանքի ծածկերը։

ՊՈՂՈՍ Աստապատցի (XVII դ.) - վարդապետ։ Գործել է հայրենի Աստապատում, Շատինի վանքում։ Մահացել Է Շատինում և թաղվեյ այդտեղ։

ՊՈՂՈՍ Ղազանչեցի (XVI դ.)-կամրջաշինարար։ Ծնվել և գործել Է Երնջակ գավառի Շահկերտ գյուղում։ 1551 թ։ Երնջակ գետի վրա կառուցել Է Շահկերտի միաթոիչք կամուրջը, որը մինչև այժմ Էլ գործում Է և լավ է պահպանված։

ՊՈՂՈՍ Մկրտիչ Նախիջևանցի (XVII ո.) - կաթոլիկ գործիք։ Ծնվել Է Նախիջևան քաղաքում։ 1686 — 87 թթ. եղել Է Հռոմում, Վենետիկում, Իսպանիայում և վանքերի նորոգման համար դրամահավաքչություն կատարել: Ամբրում աղա Միրիմանյան վարճառականից զգալի գումար օժանդակություն ստանալով վերադարձել է Նախիջևան և 1692 թ. ընտրվել Նախիջևանի վիճակի արքեպիսկոպոս:

ՊՈՂՈՍ Նախիչևանցի (XVI դ.) - վաճառական, Բարսեղի որդին Է։ 1599 թ-ից իր եղբոր Կարապետի հետ բնակվել Է Վենետիկում և կատրել բարերարություններ :

ՊՈՂՈՍ Նախիջևանցի (XVII դ. ) - եպիսկոպոս, մատենագիր: Ծնվել և գործել Է Նախճավան գավառում։ Հեղինակ Է «Հակաճառութիւն Պօղոս եպիսկոպոսի Նախիջևանցւոյ » աշխատանքին :

ՊՈՂՈՍ Շահապունեցի (մահ. Է 1731 թ.) — վաճառական, բարերար։ Ծնվել Է Շահսպոնք գավառամասի Շահապունիք ավանում, Բաղասան Շահապունեցու որղին Է, Աղաջան Շահապունեցու եղբայրը։ XVIII դ. սկզբներից բնակվել Է Վենետիկում, ուր և ամուսնացել Է իտալուհի Անժելա Վեգիիայի հետ։ Վենետիկի ս. Խաչ եկեղեցուն կատարել Է նվիրատվություններ :

ՊՈՂՈՍ Ցղնեցի (XVII դ.) – գրիչ, մանրանկարիչ։ Ցղնեցի Հայրապետի ու Խանումի որդին Է։ Սրա գրչագրած, մանրանկա– րած ու կազմած ձեռագրերից մեկը պահպանվում է Երուսաղեմի ս. Հակոբյանց վանքի Մատենադարանում (2694 ), որը նա գրչագչել է 1675 թ. Ագուլիսի ս. Թովմա վանքում:

ՊՈՂՈՍՅԱՆ Նորայր Երանոի (1955)- քանդակագործ։ Ծնվել է Երնջակ գավառի այժմյա Ջուլֆա շրջկենտրոնում։

ՊՈՒՏԱԽ Քռնեցի (XVI դ.) - Երնջակ գավառի Ջռնա ավանի գեղջավագ XVI դ. կեսերին:

Ջ

ՋԱՆՂՈՒՐԲԱՆ (XV դ.) – բարերար։ Ծնվել և գործել է Շահապոնք գավառամասի Կուքի գյուղում։ 1495 թ. իր կնոջ՝ Ջավահիրի հետ, ստացել է Կուքիի վանքում Մանուելի գրչագրած ձեռագրերից մեկը։

ՋԱՆՓՈԼԱԴՅԱՆ Եսայի (1859—1928) - բարերար, մշակութային գործիչ։ Ծնվել է Շարուր գավառի Փարչի (Պորշարուր )գյուղում։ 1879 թ. ավարտել է Նախիջևանի գավառային ուսում նարանը և նույն թվականից թլ բնակության հաստ ատել Երևանում։ Զբաղվել է ա ռևտրական գործունեությամբ, որի համար 1900 թ. պարսից Շահի կողմից արժանացել Է «Առյուծ և արև» շքանրշանին։ 1903 թ. Երևանում գնելով Խանդամիրովի տունը (այժմ` Գայի անվան սպա-յի տուն) 1906—1907 թթ. վերակառուցել և դարձրել Է թատրոնի ու կինոյի շենք։ 1913 թ. նյութակա ն աջակցություն Է ցուցաբերել Ջուլֆայի ռուսական եկեղեցու կառուցմանը։ Կատարել Է նաև մի շարք այլ բարեգործություններ։ 1915—17 թթ. եղել է հայ փախստականներին օգնող կազմակերպության անդամ:

ՋՈՄԱՐՏ (XV դ.) – Երնջակ գավառի Բերդիկ գյուղի տանուտեր, Քարամազ և Մուրադ տանուտերերի եղբայրը։

ՋՈւԱՆԻ ճահկեցի (XV դ.) - վարդապնտ։ Ծնվել Է ճահուկ ավանում։ Գործել Է Ճահուկի, Շահապունիքի և Նախիջևանի այլ կաթոլիկական վանքերում։

ՋՈԻՐՋ (XII ղ.) – ճահուկ գավառի ազատ, Համտունյաց տոհմից: XII դ. որոշ ժամանակ Ճահուկ գավառը գտնվել է սրա և Խոսրովիկի րիրապետության տակ։ Երիտասարդ հասակում մահացել է և թաղվել ճամուկում։

Ռ

ՌԸՍՏԱԿԵՍ (XIV դ.) -գրակազմ։ Գործել է Երնջակ գավառի Ապարաններ ավանում։ Նրա կազմած ձեռագրերից մեկը` Աստվածաշունչը, պահպանվում է Երևանի Մատենադարանում (354) :

ՌԸՍՏԱԿԵՍ (XVI–XVII դդ.)֊ գրիչ։Գործել է Ջուղա քազաքում։ Նրա գրչագրած ձեռագրերից հայտնի է 1605 թ. Հայսմավուրքը:

ՌՈՍՏՈՄՅԱՆ Մենտոր (1860-ական – 1920–ական թվականներ) - ինժեներ-տեխնոլոգ։ Ծնվել է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում։ Բարձրագույն կրթությունր Մոսկվայում ստանարուց հետո գործել է Բաքվում։

Ս

ՍԱՍԱԿ (IV դ.)– Գողոն գավառի 5-րդ եպիսկոպոսը Մովսեսից հոտո:

ՍԱՀԱԿ (IX դ.) - Նաղճավան դավառի եպիսկոպոս 850 թ։ Եդբայրն է Ապուսահակ Նահատայկի։

ՍԱՀԱԿ (IX դ.) – Երնջակ գավառի եպիսկոպոս 841 թ.։ Սրա գլխավորությամք Երնջակ քաղաքում 847 թ. գումարվեց ժողով, ուր Հովհանես Ե կաթողիկոսին արդարացրին։

ՍԱՀԱԿ (XVI դ.) – գրիչ։ Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառում։ 1578 թ. Երնջակի Աբրակունիս գյուղի ս. Կարապետ վանքում գրչագրել է մի Ավետարան, մեկ այլ Ավետարան էլ գրչագրել է 1577 թ. Աստապատում։

ՍԱՀԱԿ (XV դ.) - բարերար: Ծնվել է Շահապոնքի Կուքի գյուղում, Շահրիւսրի և Նազակի որդին Է։ 1488 թ. ստացել Է Կուքիի վանքում Մանվել գրչի գրչագրած Ավետարաններից մեկը։

ՍԱՀԱԿ (XVI դ.) – գրիչ։ Ծնվել ու գործել Է Աատապատ ավանում։ Հայտնի Է այստեղ 1575 թ. գրչագրած նրա մի Ավետարանը։

ՍԱՀԱԿ աբեղա (XIV դ.) - գրակազմ։ Գործել է Գողթն գավառի Բիստ գյուղում։ 1336 թ. այստեղ կազմել է Թ. Արճիշեցու գրչագրած Ավետարանը։

ՍԱՀԱԿ Բեխրուտեցի (1698—1715)– նորորյա նահատակ։ Ծնվել է Գողթն գավառի Բեխրուտ գյուղում։ Նահատակվել է 1715 թ. հոկտեմբերի 17-ին, 17 տարեկան հասակում՝ Ագոխ քաղաքում։ Նահատակվելու պատճառն այն է, որ այլադավանները նրան ստիպում են կրոնափոխ լինել։ Սակայն խիգախ Գողթնեցին հրաժարվում է կրոնափոխ լինելուց և տանջամահ լինելով նահատակվում է։ Ականատես Վրթանես վարդապետը նշել է, որ Սահակի մարմինը փերում էին երկաթյա ունելիներով, սրով հատում մարմնի մասերը, մորթագերծ անում։ Ստեփանոս Կաֆայեցին իր գրչագրած մատյաններից մեկում Սահակի հայրենասիրության մասին ուղղակի բացականչում է. «Ո՜վ երանելի մանուկ, գայղ մեծ պատերազմ ուստի՜ ուսար...»:

ՍԱՀԱԿ Գողթնացի (VIII դ.) - Գոդթան տեր։ Մասնակցել է Սիոն կաթողիկոսի 768 թ. հրավիրած Պարտավի եկեղեցական ժողովին:

ՍԱՀԱԿՅԱՆ Երեմիա (1830–1883) - բանաստեղծ։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում։ Գործել է Թիֆլիսում, Մոսկվայում։ Հեղինակ է մի շարք բանաստեղծությունների, հասարակական-քաղաքական հոդվածների։ 1956 ր. հրատարակվել է նրա «հյուսիսափայլի պոեզիան» ժողովածուն։

ՍԱՀԱԿՅԱՆ Սահակ (XIX դ.) - կրոնական գործիչ։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում։ Կազմել է մի շարք կրոնական դասագրքեր:

ՍԱՂԱԹԵԼՅԱՆ Սաղաթել (XIX դ.) - բարեգործ։ Սրա վերակացությամբ 1890 թ. նորոգվել է Գողթնի Ցղնա ավանի ս. Սարգիս եկեղեցին։

ՍԱՀՐԻ ԲԵԿ Ագուլեցի (XV ղ.)– Աղժգուլիս քաղաքի ռայիս (ավագ) 1436 թ.։

ՍԱՄՎԵԼ (XIV-XV դդ.) - վարդապետ։ Ծնվել և գործել է Գողթն գավառում։ 1402 թ. եղել է Գողթնի Սինեական անապատի վերախնամող։

ՍԱՄվԵԼ Շոռոթեցի (XVII-XVIII դդ.) — Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղաքաղաքի իշխաններից։ Սրա և շոռոթեցի խոջա Այվաղզի ծախսերով 1704 թ, կառուցվել է Շոռոթի ս. Հակոբ եկեղեցու գմբեթը։

ՍԱՄՎԵԼՅԱՆ Լուսյա Ագուլեցի (1946) - նկարչուհի։ Ծնվել է Ագուլիսում: Մանկութ յունը անցկացրեյ է Ագուլիսում բնակվող միակ հայ ընտանիքում։ Իր իսկ խոստովանությամբ բնակվելով Վանքի թաղում մանկուց ներշնչել է Ագուլիսի ս. Թովմա տաճարում պահպանված Նաղաշ Հովնաթանի որմնանկարներով։ 1953 թ. ծնողների հետ տեղափոխվել է Երևան, որից հետո բազմիցս այցելել ու նկարել է հայրենի Ագուլիսն ու Գողթնի այլ բնակավայերի տեսարաններ։Ավարտել է Երևանի Փանոս Թերլեմեզյանի անվան Գեղարվեստի ուսումնարանը։ 1972 թ-ից մասնակցել է բազմաթիվ ցուցահանղեսների (Մոսկվա, Ֆրանսիա, Գերմանիա, Հունաստան, ԱՄՆ, Անգլիա, ճապոնիա) և արժանացել մրցանակների։ Աշխատանքները գտնվում են տարբեր թանգարաններում և անհատների հավաքածուներում։

ՍԱՄՈԻԵԼ (XVII– XVIII դդ.) - վարդապետ։ Ծնվել և գործել է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում:

ՍԱՄՈԻԵԼ (XIV դ.) - կրոնական գործիչ։ Գործել է Երնջակ գավաոում։ 1356 թ. եղել է Քռնայի վանքի վանահայր։

ՍԱՄՈԻԵԼ (Ելևթեր) Ջահկեցի (XV դ.) — կաթոլիկ գործիչ։ Ծնվել է Ճահուկ ավանում։ 1477 թ. եղել է Նախիջևանի կաթոլիկական վիճակի գավառահայր։

ՍԱՅԱԴՅԱՆ Համբարձում Գերասիմի (1909)- տեխնոլոգ-ինժեներ։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում։ 1922—30 թթ. հայրենի քաղաքում ղբաղվել է ուսուցչությամբ։ 1939—1979 թթ. դասախոսել է Երևանի Պոլիտեխնիկական ինստիտուտում։ Հեղիսակ է շորջ 50 գիտական աշխատությունների։

ՍԱՆԴՈԻՐ (XVIII դ. վերջեր – XIX դ. առաջին կեսեր — բարերար։ Ծնվել է Գողթնի Բիստ գյուղում, Ավետիսի որդին է։ 1804 թ. բիստեցի մահտեսի Հարությունի և այլ մեկենասների հետ աջակցել է Մոլդավիայի Քիշինև քաղաքի հայկական ս. Աստվածածին եկեղեցու նորոգման աշխատանքներին։

ՍԱՐԴԻՍ (XIII–XIV դդ.) - Գողթնի եպիսկոպոս 1280—1300 թթ.։

ՍԱՐԴԻՍ (XIII–XIV դդ.) - վարդապետ։ Գործել է Շահապոնք գավառամասի Կուքիի ս. Նշան կամ Հագարբյուրաց վանքում։ Եղել է Մարկոս գրչի ուսուցիչը:

ՍԱՐԴԻՍ (XV դ.)– գրիչ։ Գործել է Երնջակ գավաոի Բերդիկ գյուղում։ Հայրենի գյուղի ս. Ստեփանոս եկեղեցում 1497 թ. նրա գրչագրած մի Ավետարանը պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում ( 4154) :

ՍԱՐԳԻՍ (XVII ղ.) – գրիչ, գրակազմ։ Գործել է Ագուլիս քաղաքում։ Գրչագրել և նորոգել է ձեոագրեր:

ՍԱՐԳԻՍ (XVII դ.) - գրիչ։ Գործել է Նախճավանի Աստապատ ավանում։ Հայտնի է նրա 1677 թ. գրչագրած մի Հայսմավուրքը։

ՍԱՐԳԻՍ (XIX դ.) - հոգևորական, բարեգործ։ Ծնվել է Շահապոնք գավառամասի Նորս գյուղում։ Սմբատյանց տոհմից Աբրահամի որդին է։ Եղել է Նորսի ս. Երորոություն եկեղեցու քահանան։ 1875 թ. սրա ծախսերով ս. Երրորդություն եկեղեցու մոտ կաոուցվել է մի աղբյուր: Վերջինիս, ռրն ունի հորղ ջուր, մինչև այժմ գործում է։

ՍԱՐԳԻՍ (XVII–XVIII դդ.) - վաճառակաս, բարեգործ։ Ծնվել է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Վաճառականության գործերով ճամփորդել է մի շարք երկրներ։ 1702—1706 թթ. աջակցել է հայրենի գյուղաքաղաքի ս. Հակոբ Հայրապետ եվեղեցու նորոգման աշխատանքներին:

ՍԱՐԴԻՍ (XVIII դ.) բարերար։ Ծնվել է Գողթնի Բիստ գյուղում, Հովհանեսի որդին է։ Առևտրական գործերով եղել է Ռուսաստանում։ 1749 թ. մի սկիհ է նվիրել Խերսոնեսի մարզի Գրիգորոպոլիս քաղաքի ս. Սքանչելագործ եկեղեցուն:

ՍԱՐԳԻՍ (XIII դ.)– գրիչ։ Ծնվել ու գործել Է Ջուղա քաղաքում։ Հայտնի Է Ջուղայում գրչագրած նրա 1286 թ. մի մատյանը։

ՍԱՐԳԻՍ կրոնավոր (XVII դ.)– գրիչ: Ծնվել Է Գողթնի Մեսրոպական գյուղում։ Սրա գրչագրած ձեռագրերից հայտնի է 1653 թ. մի Ավետարան։ Մեկ Շարակնոց Էլ ստացել Է նույն թվականին։

ՍԱՐԳԻՍ մոնոզոնիկ (XVI դ.) - գրիչ։ Գործել Է Շահապոնք գավաոամասի Օծոփ։ գյուղի ս. Աստվածածին վանքում։

ՍԱՐԳԻՍ Ապրակունեցի (VIX դ.)- րաբունի: Ծնվել Է երնջակ գավառի Ապրակունիս գյուղում։ Աշակերտել Է Եսայի Նչեցուն: Լայն աշխատանքներ է ծավալել և ղեկավարել Ապրակունիսի ս. Կարա– պետ վանքի և Աստապատի դպրոցները։ 1388 թ. մեկնել է Խոյ, իսկ այնուհետև՝ Ա-. րճեշ։ Այստեղ՝ Սուխարայ կամ Խարաբաստայ ս. Աստվածածինի վանքում, 1389 թ. հիմնել է դպրոց և հզվաքել 60-ից ավելի աշակերտներ: 1389 —1401 թթ. գործած այդ դպրոցը ունեցել է մեծ ճամբավ։ Այստեղ են սովորել այնպիսի նշանավոր դեմքեր, ինչպիսիք են Թովմա Մեծոփեցին, Գր. Ծերենցը, Գր. Խլաթեցին և այլք։ Մահացել է այդ վանքում 1401 թ. և թաղվել այղտեղ: Հեղինակ է «Համառոտ Մեկնութւն գործոց Առաքելոց» աշխատությանը, որը լրացրել է նրա աշակերտ Մաթևոսը։

ՍԱՐԳԻՍ Շառաթեցի (XVII-XVIII դդ.) - գրիչ: Ծնվել և գործել է Շոռոթում, Բագրատի և Հոռոմի որդին է։ Գործել է Աստապատում, Ապրակունիսում, Շոռոթում: Նրա գրչագրած ձեռագրերից հայտնի են 1667 թ., 1668 թ., 1694 թ. 1697 թ., 1766 թ. և 1711 թ. գրչագրսւծ 6 մատյանները, որոնցից չորսը պահպանվում են Երևանի Մաշտոցյան Սատենադարանում ( 5362 4946; 1337, 1330), իսկ 1697 թ. Փատմագիրքը պատկանում է Նոր Ջուղայի բնակիչ Նորայր Տեր- Պետրոսյանին։

ՍԱՐԳԻՍ Ջուղայեցի (XIX դ.) - կրոնական գործիչ, վարդապետ : Ծնվել է Երնջակ գավառի Ջուղա գյուղում: Եղել Է Շամբի ս. Ստեփանոս Նախկավայի վանքի առաջնորդ։ 1832 թ. նորոգեյ է տվել ս. Ստեփանոս վանքի օժանդակ շինությունները և կատարել ալլ շինարարական աշխատանքներ։

ՍԱՐԳԻՍ քահանա (XVI դ.) – գրիչ։ Գործել Է Գողթն գավառում։ 1552 թ. գավառի Դաստակ դյուղում գրչագրել Է մի մեծադիր Ավետարան։

ՍԱՐԳԱՅԱՆՆԵՐԻ տոհմ (XIX-XX դդ ) Յղնա ավանի նշանավոր տոհմերից: Յղնայում XIX դ վերջերից մինչև 1910-ական թվականները ունեցել է մետաքսի գործարան (գործարանատեր` Հմայակ Սարգսյան):Տոհմի Ճանաչում ունեցողմտավորականները հիմնականում ստացել են Մոսկվայի համալսարանում, իրենց գործունեությունը ծավալել են Թիֆլիսում ու Բաքվում, Մոսկվայում և այլ քաղաքներում:

XIX դ. վերջերին և մեր դարասկզբին հայ իրականությանը լավ հայտնի են եղել լեզվաբանՍարգիս Սարգսյանը, մանկավարժ, հրապարակախոս, բնագետ ու ազգային գործիչԼևոն Սարգսյան , բժիշկներ Հարություն ու Գարեգին Սարգսյանները, գյուղատնտես Երվանդ , իրավաբան Բաղդասար, տնտեսագետ Կարապետ Սարգըսյանները: Տոհմի շառավիզների մի մասը այժմ բնակվում է Մոսկվայում ու Երևանում:

ՍԱՐԳՍՅԱՆ Գարեգին (1869-1954)- բժիշկ։ Ծնվել է Գողթնի Ցղնա ավանում: Մասնագիտական կրթությունը ստացել Է Մոսկվայում (ավարտել Է համալսարանի բժշկական բաժինը)։ Գործել Է Բաքվաում, Թիֆլիսում, Երևանում և հայրենի գավառում։ Վերապատրաստվել Է Փարիզում: Ունեցել Է մեծ ճանաչում։ 1930–40-ական թվականներին նամակագրական կապեր Է ունեցել նշանավոր ազգագրագետ ՍՏեփան Լիսիցյանի հետ։ 1937 թ. Ցղնայից երկու ձեռագրեր (Հայսմավուրք և Ավետարան) Է ուղարկել Ստ. Լիսիցյանին, որոնոք նույն թվականին Էլ հանձնվել են Էջմիածնի ձեռագրատանր։ Իր ձեոագիր աշիւատանքները հրատարակելու համար 1941թ. դիմել է Ստ. Լիսիցյանին։ Ձեռագրերի բովանդակության և ճակատագրի մասին մանրամաս– ներ հայտնի չեն։

ՍԱՐԳՍՅԱՆ Բաղդասար (1860–ական – 1920-ական թվականներ) – իրավաբան։ Ծնվել Է Գողթնի Ցղնա ավանում։ Մոսկվայում իրավաբանական բարձրագույն կրթությունը ստանալուց հետո գոործել Է Նախիջեվանում (Որդուարում, Նորաշենում), Բաքվում:

ՍԱՐԳՍՅԱՆ Երվանդ (1870–ական – 1940-ական թվականներ) – գյուղատնտես: Ծնվել է Գողթնի Յղնա ավանում: Ավարտել Է Մոսկվայի գյուղատնտեսական ճեմարանը. և գործել Թիֆլիսում։ Գյուղատնտեսության վերաբերյալ մի շարք հոդվածներ Է հրապարակել «Մուրճ» և այլ պարբերականներում։

ՍԱՐԳՍՅԱՆ Հարություն (1860-ական– 1927-ական թվականներ) - բժիշկ։ Ծնվեյ Է Գողթնի Ցղնա ավանում։ Մոսկվայի համալսարանի բժշկական բաժինը ավարտելուց հետո գործել Է Թիֆլիսում, Ղազախում։

ՍԱՐԳՍՅԱՆ Լևոն Դավթի ( 1862–1927) — գրական-հասարակական գործիչ։Ծնվել Է Գողթնի Ցղնա ավանում։ 1873–84 թթ. սովորել Է Լազարյան ճեմարանում, ապա ավարտել Է Մոսկվայի համալսարանի բնագիտության ֆակուլտետը: Որպես ուսուցիչ աշխատել է Թիֆլիսում, Շուշիում, Ալեքսանդրապոլում։ 1905—07 թթ. խմբագրել է «Մուրճ» ամսագիր: 1918 թ. եղել է Այեքսանդրապոլի քաղաքագլուխ, 1921-ին՝ հեղկոմի նախագահ, այնուհետև պաշտոնավարել է մի շարք հիմնարկներում։ 1921 թ. Թեհրանում եղել է ՀԽՍՀ լիազոր դեսպան։

Հեղինակ է մի շարք հրապարակախուսական գրքերի ու հոդվածների («Հին ցավ», 1900, «Գծեր ու բծեր», «Այց թուրքաց Հայաստանին», «Գողթան », «Ժողովրդի կր թության գործը մեզանում», 1892 ) և այլ երկերի։ 1925—26 թթ. եղել է Անդրկովկասի Կենտգործկոմին կից Գիտական միության բաժնի վարիչ կազմել Է անդրկովասագիտության 3 հատորից բաղկացած Մատենագիատական ցուցիչը: Ատեղծագործությունների որոշ մասը (ինչպես օրինակ «Գողթան» հողվածը) անտիպ են և գտնվում են զանազան հավաքածուներում։

ՍԱՐԳՍՅԱՆ Կարապետ ( 1870-ական – 1940-ական թվական.)- տնտեսագետ: Ծնվել է 1940-ական թփական.) — տնտեսագետ։ Ծնվել Է Գողթնի Ցղնա ավանում։ Թիֆլիսում ուսանելուց հետո ավարտել Է Սոսկվայի առևտրական դպրոցը և հիմնականում զործել այնտեղ:

ՍԱՐԳՍՅԱՆ Մինաս Մկրտիչ (1870– 1955) - հեղափոխական։ Ծնվել Է Ազուլիսում։ Մասնակցել Է Անդրկովկասի հեղափոխական շարժումներին։ 1888 — 1905 թթ. եղել Է հնչակյան կուսակցության անդամ։ 1905—1920 թթ. Թիֆլիսում, Բաքվում և այլ վայրերում կատարել Է պետական հանձնարարություններ։ Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո պաշտոնավարել Է մի շարք հիմնարկներում։ Պարզտատրվել Է Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշանով (1952)։

ՍԱՐԳՍՅԱՆ Սարգիս (1854 — 1892)- մանկավարժ: Ծնվել է Յղնա ավանում: Բարձրագույն կրթությունը ատանալով գործել է Մոսկվայում: Հեղինակ է մի շարք հոդվածների ու “ Ագուլեցոց բարբառը” (1883) երկհատորյա կարևոր աշխատությանը։ Թաղված Է Մոսկվայի ս. Հարություն եկեղեցու գերեզմանատանը, որի տապանաքարին քանդակված Է նաև Գրիգոր Խալաթյանի Գողթնին նվիրված բանաստեղծությունը. «Գողթն հինավուրց գինու ու երգի, Գուսա նի թովիչ բ ամբռան հայրենի ք ՝ Մատնած մոռացման, առեղծված դարձած` Դու թոթափեցիր հնութեան փոշիք, Հայկեան բարբառի գանձերի շարքին»։

ՍԱՐԳՍՅԱՆ Վաղարշակ Բագրատի (1924) —նկարիչ: ՀՀ վստավավոր նկարիչ (1980)։ Ծնվել Է Նախիջևան քաղաքում։ Տևական ցուցահանդեսներ Է բացել Չեխոսլովակիայում (1973), Պրագայում (1967), Երևանում (1974, 1976), Մոսկվայում (1976)։

ՍԱՐԳՍՅԱՆ Վլադիմիր Սարգսի (1935)– մեխանիկ, ՀՀ գիտության վաստակավոր գործիչ (1981)։ Ծնվել Է Երնջակ գավառի այժմյան Ջուլֆա շրջկենտրոնում։ Դասախոսել Է Երևանի Պետհամալսարանում։ Հեղինակ Է մի շարք գիտական հետազոտությունների:

ՍԱՐԳՍՅԱՆ Ֆադեյ Տաճատի (Թադևոսի, 1923)— պետական գործիչ, ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս (1977), ինժեներական զորքերի գեներալ–մայոր։ Ծնվել Է Նախիջևանի Կզնուտ գյուղից 1910–ական թվականներին Երևան տեղափոխված կզնուտցու ընտանիքում։Ավարտել Է Լենինգրադի Ս. Բուդյոննու անվան կապի զինվորական ակադեմիան (1946) և ղեկավար պաշտոններ վարել ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարարությունում: 1963-76 թթ. աշխատել է Է Երևանի մաթե մատիկական մեքենաների ԳՀԻ-ում (1967 թ-ից տնօրեն)։ 1977—1987 թթ. եղել է ՀՀ Մինիստրների խորհրդի նախագահ, 1993-ից՝ ՀՀ ԳԱԱ նսխագահն Է։ Հեղինակ Է բազմաթիվ գիտական աշխատությունների։ Արժանացել Է ԽՍՀՄ 1971, 1981), Ուկրաինայի (1979) պետական մրցանակների։ Պարգևատրվել Է Լենինի, Հոկտեմբերյան հեղափոխության, Աշխատան քային կարմիր դրոշի և այլ շքանշա՚ններով։ ՍԱՐՅԱՆ Գուրգեն (Սարգսյան Գուրգեն Մկրտչի, 1904—1974) — լրագրող, թարգմա նիչ։ Ծնվել է Ագուլիսում։ 1927 թ. ավար– տել է Երևանի պետհամալսարանը և երկար տարիներ եղել «Մոլոդոյ ռաբոչի» թերթի թղթակից։ 1938—55 թթ. աշխատել է «Սո վետական Հայաստան» թերթում, 1955—70 թթ՝ «Սովետական Հայաստան» ամսագ րում։ Հեղինակ է բազմաթիվ հոդվածների։ Ռուսերենից կասւարել է մի շարք թարգ մանություններ։

ՍԱՆԹԱՐՅԱՆ Հռիփսիմե (1878-1940–ական թվականներ) — բժիշկ։ Ծնվել է Գողթնի Քաղաքիկ գյուղում։ Թիֆլիսի մանկա– բարձական բժշկական բուհն ավարտելուց հետո գործել է այդտեղ։

ՍԱՐԿԱՎԱԳ (XIII դ.) – Գողթն գավառի եպիսկոպոս 1280—1300 թթ.։

ՍԱՐԿԱՎԱԳ (XIII–XIV դդ.) - վարդապետ։ Շահապոնք գավառամասի Կուքի գյու ղի ս. Նշան կամ Հազարաբյուրաց վանքի վանահայր 1295—1333 թթ.։

ՍԱՐՍՈԻ Սալիթաղեցի (մահ. է 1384)– հոգեորական։ Ծնվել է Երնջակի Քռնա ավանի մոտ գտնվող Սալիթաղ գյուղում: Գոր ծել է Քռնայի վանքում։

ՍԱՐՈԻԽԱՆ Ագուլեցի XVII-XVIII դդ.) — բարերար, վաճառական։ Գործել է հիմնականում հայրենի գավառում և Կ. Պոլսում։ 1706 թ. Գրիգոր Մարզվանցուն Ապուչեխցի Հարություն Հռվիվենցի հետ նյութական աջակցյռւթյուն է ցույց տվել մի մեծադիր (720 էջ) Հայսմավուրք տպագ րելու համար:

ՍԱՖԱՐ (XVI դ.) – Երնջակ գավառի Խոշակունիք-Խոշկաշեգյուղի գեղջավագ 1540 թ։

ՍԱՏԻԼԲԵԿ (կամ Ատիլբեկ, XV դ. Շահապոնգավառամասի Օծոփի ս Աստվածածին վանքի Վրթանես եպիսկոպոսի եղբոր որդին։Հայրն է Ամիրը, պապը՝ Ամրասիոսը (կամ Ամբրասիոսը); Պռոշյան տոհմի 2-րդ ճյուղի շառավիղներից է։ Մահացել է 1501 թ. և թաղվել հայրենի Օծոփ գյուղի ս. Ստեփանոս եկեղեցու գավթի առջև։ Տա պանաքարը 1950-ական թվականներից հե տո այդտեղ եղած մյուս տապանաքարերի հետ տեղահան է արվել։

ՍԱՖՐԱՅՅԱՆ կամ ՇԱՖՌԱԶՅԱՆ տոհմ (XVI-XVIII դդ.)- տոհմի անվանի սկզբնավորողը հանդիսանում է Հին Ջուղա յեցի խռջա Խաչիկը, որի տանը 1604 թ. երեք օր հյուրընկալվել է Շահ Աբասը։ XVII—XVIII դդ. հայկական իրականությանը բավականի լավ հայտնի այս մեծահա րուստ տոհմի նահապետ խոջա Խաչիկի մահից հետո տոհմի նշանավորներն են ե ղել սրա որդիները՝ խոջա Սաֆարը և խոջա Նազարը, որոնք իրենց գուրծունեութ յունը սկսել են արդեն Նոր Ջուղայում և եղել Շահ Աբասի խորհրդատուներից։ Նոր Ջուղայում սրանք ջուղայեցիների համար եղել են իշխանապետեր, կառավարիչներ ու խնամակալներ: Մեծահարուստ այս վաճա ռականները ժամանակին կատարել են բա զում բարեգործական ու ազգային-մշակութային ձեռնարկումներ: Խոջա Խաչիկը Նոր Ջուղայում վախճանվել է 1618 թ., իսկ խոջա Սաֆարը՝ 1636 թ.։ Խոջա Նազարի մահից հետո սրա որդի խոջա Սաֆրազը (1601—1656) նշանակվել է Նոր Ջուղայի իշխանապետ և մահացել է 1656 թ.: Խոջա Նազարի մ յուս որդին՝ Էլիգարը, մահացել է 1644 թ.։ Սաֆրազյան տոհմի հետագա սերունդները շարունակել են խոջա Սաֆրազի որդիները՝ Մելիք Աղան և Խոջա կար դանը (Վաթանը) : Այնուհետև տոոմի հետա գա շարունակողներն են եղել խոջա Վարդանի Սաֆրազ, Նազար և Աղազար որդիները» որոնց գործունեությունր հայտնի է մինչև 1730-ական թվականները։

ՍԱՖՐԱԶՅԱՆ Ստեփան Մանվելի (1853 — 1913) — դերասան, թատերական գործիչ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Սկզբնական շրջանում հանդես է եկել Թիֆլիսում՝ Գ. Չմշկյանի թատերախմբում, ապա Ախալցիխայում, Ալեքսանդրապոլում, Բաքվում, Երևանում, Ագուլիսում, Կարսում, Շուշիում, Գանձակում, Թեհրանում։ Հայրենի Ագուլիսում 1881 թ նրա ղեկավարության մասնակցությամբ բեմաղրվել է «Արշակ Բ» և «Երկու քաղցածներ» պիեսներր։

ՍԵԹ Դաշտեցի (XVII ղ.) վաճառական, բարերար: Ծնվել է Ստորան կամ Դաշտ Ա գուլիսում, Աստվածատուրի և Խաթունջանի որդին է։ 1694 թ. պատրաստել է Ագուլիսի ս Թովմա վանքի եկեղեցու աևմտյան շքամուտքի ղրվագված փայտյա դուռը, որը մինչև այժմ մնում է։

ՍԵՎՈԻՄՅԱՆ Օվի (Հովհաննես, 1878-1920 — ռեժիսոր դերասան, թատերական ցործիչ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում, գործել` Թիֆլիսում, Ալեքսանդրապոլում, Կ. Պոլսում: 1909—19 թթ. ղեկավրել է Թիֆլիսի Զուրաբովի ժողտան թատերախումբը: 1910-13 թթ. կատարելագործվել է Մոսկվայի Գլխավոր թատրոնում, մոտիկից շփվել է Վլ. Նեմիրովիչ–Դանչենկոյի, Ե. Վախ թանգովի և այլոց հետ։ Հայ թատրոնի բարեփոխամների վերաբերյալ մամուլում հրատարակվել է մի շարք հոդվածներ։ Բե մադրել է Շիլլերի, Գորկու, Շիրվանզադեի. Գ. Աունդուկյանի, Լերմոնտովի և այլոց ստեղծագործությունները։ Նրա ջանքերով 1917 թ. Թիֆլիսի Հայոց դրամատիկական ընկերությանը կից կազմակերպվել է ստու դիա։ 1918 թ. Պյատիգորսկում հիմնել է առաջին խորհրդային հայկական թատրոնը։ Կերպարանավորել է մի շարք բարդ դերեր: 1913 թ, Թիֆլիսում հրատարակել է «Զեկուցում հայ թատրոնի ցանկալի բարեփո խությունների անհրաժեշտությունների մա սին երկը: Ամռան ամիաներին իր խմբով հաճախակի եդել է Ագուլիսում և ներկա յացումներ կազմակերպել։

ՍԵՐԵԲՐՅԱԿՈՎ Կարապետ (XIX դ.) - ոսկերիչ արծաթագործ վարպետ: Ծնւ|ել և գործել է Որդուար քաղաքում, XIX դ, կեսերին.։

ՍԻԼՈԻԱՆ (XVI դ.) - Գողթն գավառի Գանձակ գյուղի գեղջավագ 1542 թ.։

ՍԻՄԵՈՆ (XIII-XIV դդ.) - մանրանկա րիչ։ Ծնվել է Նախճավան գավառի Աստապատ ավանում: Գործել է Նախիջևան քա ղաքում և հայրենի ավանում XIII դ. վերջերին և XIV դ. սկդբներին։ Նրա մանրանկարած մատյաններից մեկը՝ 1304 թ. Ավետարանը, պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում։ (# 3722): Վերջինս օժտված է պայծառ, գույներով և արտակարգ հարուստ, անվանաթերթերով և լուսանցազարդերով, որոնք խոսում են Սիմեոնի նկարչական բնածին տաղանդի և մեծ արվեստի մասին։

ՍԻՄՈՆ (XVII դ.) – վարդապետ, մանրանկարիչ։ Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառում։ Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքում 1638 թ. ծաղկել է Սպահանում 1631 թ. Գասպար երեցի գրչագրած մի Ավետարանը (Երևանի Մաշտոցյան Մատենադա րան, 263):

ՍԻՄԵՈՆ (XVIII–XIX դդ.) - Գոդթն գա վառի եպիսկոպոսության վերջին եպիսկո պոսր 1830 թ.։ 1838 թ. վերացվելով Գողթ նի եպիսկոպոսությունը այն մտնում է Երե վանյան թեմի առաջնորդության մեջ։ Այս պատճառով էլ Ագուլիսի եպիսկոպոսանիստ ս. Թովմա վանքում 1838 թ. հետո նշանակվում են վանահայրեր։

ՍԻՄԵՈՆ (XVII- XVIII դդ.) – Երնջակ գավառի եպիսկոպոս 1704 թ.։ Սրա մահ վահվան կապակցությամբ Նաղաշ Հովնաթանը, գրել է 24 տնից կազմված «Ողբերգութիւն վասն մահուան Սիմէոնի աստուածաբան վարդապետին, առաջնորդին Երնջակայ սուրբ Կարապեւո վանից՝ ի Նաղաշ Յովնաթւսն է շարաղրեալ» երկը։ Ըստ բանաստեղծի հա ղորդած տվյալների այս քաջարի ու հմուտ վարդապետը ուսանել է Հռոմում և իր ժամանակին մեծ համբավ է ունեցել։

ՍԻՄԻՆ (XIII–XIV դդ.) - աբեղա, բա րերար։ Ծնվել ու դործել է Աստապատ ավանում, Հովհանեսի որդին է, Գևորգ կրոնավորի հորեղբորորղին: 1318 թ. Աստա պաաում Խաչատուր Երգնկացի գրչին գրչագրել տալով մի Ճաշոց ստացել է ունվիրել Շամբի ս. Ստեփանոս Նախավկային:

ՍԻՄՈՆ (XIV դջ) – գրիչ։ Ծնվել ու գործել է Երնջակ գավառում։ Հայտնի է Երնջակ քաղաքում 1360 թ. գրչագրած նրա մի Ավետարանը։

ՍԻՄՈՆ (XV դ.) - եպիսկոպոս։ Ծնվել և. գործել է Գողթն գավառում։ 1488 թ. եղել է Գողթնի եպիսկոպոս։

ՍԻՄՈՆ (XVII դ.) – վարդապետ։ Ծնվել ու գործել է Երնջակ գավառում։ 1664-թ եղլել է Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքի վանահայրը։

ՍԻՄՈՆ (XVII դ.) - գրիչ: Ծնվել է Գռղթնի Բիստ գյուղում, Ավետիսի ու Գաֆարի որդին է։ 1634 թ. Ցղնայում Մարու թա գրչի հետ գրչագրել է մի Մաշտոց։

ՍԻՄՈՆ Ագուլեցի (մահ. է 1670 թ.) – վաճառական, բարեգործ։ Գործել է Ագուլիսում, Երևանում: Զաքարիա Ագուլեցու եղբայրն է։ Առևտրական գործերով եղել է Պարսկաստանում և Եվրոպական մի շարք երկրներում։ Շուրջ 17 տարի եղել է Երևա նի կառավարիչ Սեֆիղուլի, Աբասղուլի և Նաջաֆղուլի խաների ու կառավարիչների փողերանոցի վարիչ ու ճանապարհների հարկերի գանձիչ։ Զաքարիա Ագուլեցու խորհրդով 1669 թ. նորոգել է տվել Խոր Վիրապի եկեղեցին ու Գրիգոր Լուսավորիչի հորը։ Մահացել է Նոր Ջուղայում և թաղվել Նոր Ջուղայի գերեզմանատանը:

ՍԻՄՈՆ Ապարաներցի (XVI դ.) – վարդապետ, բանաստեղծ: ՚Ծ՚նվել է Երնջակի Ապա րան ավանում։ Սրա ստեղծագործություն ներից մեկը հայանի է «Ողբանք ի վերայ թախթին Տրդատայ Թագավորին» վերնա– գրով, ուր նկարագրվում է Գառնիի տա ճարն ու բերդը։

ՍԻՄԵՐՆ Ապարաներցի (XIV–VX դ.)-մատենագիր։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Ապարաններ գյուղում։ Աշակերտել է Հով հան Որոտնեցուն, գործել` Աղթամարի ս. Խաչ վանքում։ Հեղինակ է մի շարք երկերի, որոնցից արժանահիշատակ է «Վիպասանութիւն սակս Պահլատւնեացն գարմի և Մամիկոնեանց սեռի» հետաքրրքիր չափածո երկը։ Վերջինս անի 1300 երկտող և ընդգրրկում է հայոց պատմությունը աշխարհի ստեղծումից մինչև Ներսես Շինող կաթողիկոսի վախճանը։

ՍԻՄՈՆ Նորեցի (XVII դ.) - գրիչ։ Ծընվել և գործել է Շաճապոնք գավառամասի Նորս գյուղում, որտեղից էլ ստացել է Նորեցի մականունը։ Նրա գրչագրած ձեռագրերից հայտնի է 1693 թ. մի «Քարոզ գիրք Տաթևացու» մատյանը։

ՍԻՄՈՆ Շոռոթեցի (XVII դ.) - վաճառական, բարերար: Գործել է հայրենի գավառում, Անկուրիայում: Անկուրիայի եկեղեցուն նվիրաբերել է զգեստներ և այլ իրեր:

ՍԻՄԵՈՆ Ջուղայեցի (մահացել է 1657 թ.) — փիլիսոփա, տրամաբան, քերական ու հասարակական գործիչ։ Ծնվել է Ջուղա քաղաքում XVI դ. վերջերին։ 1605 թ. Շահ Աբասի բռնագաղթի ժամանակ բռնագաղթ վել է Նոր Ջուղա: Գործել է Պարսկաստա նում, Կ. Պոլսում, Ղրիմում, Էշմիածնում, Երևանում։ 1640-ական թվականներին դա սավանդել է Հովսւնավանքի դպրոցում: 1640–50-ական թվականներին եղել է Հա վուց-Թառի առաջնորդ։ Զբաղվել է մանկա վարժությամբ ու գիտությամբ: Հեղինակ է մի շարք աշխատությունների («Գիրք տրա մաբանութեան», 1728, «Արտադրութիւն վասն անձին մարդոյն», 1728, «Գիրք, որ կոչի քերականութիւն», 1725 և այլն): Կարեվոր դեր է խաղացել XVII դ. փիլիսոփայական մտքի զարգացման գործում։

ՍԻՄՈՆ Ցղնեցի (XVII դ.) - վարդապետ: Ծնվել է Գողթնի Ցղնա ավանում անում, գործել հայրենի գավառում։ Եղել է Երնջակի ս. Կարապետ վանքի Յոհան վարդապետի աշակերտը։

ՍԻՄԵՈՆ քահանա (XV դ.) - գրիչ: Ծնվել է Երնջակ գավառի Ապրակունիս գյուղում: Գործել է հայրենի ս. Կարապետ վանքում։ Նրա գրչագրած ձեռագրերից հայտնի է Երնջակ 1461 թ., «Պատմութիւն վարուց Հովհաննու Աւետարանի» մատյանը։

ՍԻՎ (VI դ.)– Գողթն գավառի եպիս կոպոս 594 թ։

ՍԻՄՈՆՅԱՆ (Սիմոնով) Զախար (XIX դ.) — արծաթագործ վարպետ։ Ծնվեյ է Նա խիջևան քաղաքում, ուր և գործել է 1800– ական թվականներին։

ՍՄԲԱՏՅԱՆ Կարեն Վահանի (1932) – նկարիչ։ Ծնվել է Շահապոնք գավառամա սի Նորս գյուղից Երևան տեղափոխված բ նիկ նորսեցու ընտանիքում։ Ավարտել է Փանոս Թերլեմեզյանի անվան գեղարվեստի ուսումնարանը։ Աշխատել է հանրապետական մի քանի ամսագրերում, մասնակցել բազմաթիվ հանրապետական, համամիու թենական, միութենական ու միջազգային ցուցահանդեսների: Ստեղծագործությունների մի մասը ցուցադրվում են Հայաստանի և արտասահմանյան երկրների պատկերա սրահներում։ Սմրատյան Մեսրոպ Աբրահամի (Տեր– Կարապետյան — Սմբատյանց Գրիգոր, 1833— 1911 բանասեր-պատմաբան, կրոնական գործիչ: Ծնվել է Երնջակ գավառի Փորա դաշտ գյուղում: Եղել է Տաթևի, Երնջակի Ապրակունիսի ս. Կարապետ վանքում վա նահայր, Նախիջևանի, Շամախի, Երևանի, Բաքվի Անդրկովկասյան թեմերի փոխանորդ, առաջնորդդ։ Հեղինակ է մի շարք գիտա-ազգագրական, գիտա-բանասիրական ու պատմական աշխատությունների («Նկարագիր ս. Կարապետ վանից Երնջակայ և շրջակայից նոարա», 1904, «Տեղագիր Գեղարքունի ծո վազարդ գավառի», 1895, «Նկարագիր Շամախվո թեմի», 1896 և այլն):

ՍՈԼՄԱՆ Ցղնեցի (XVII դ.) - վաճառական։ Առևտրական գործերով եղել է մի քանի երկրներում։ Ցղնեցի Փանոսի որդին է֊։ 1688-99 թթ. բնակվել է Վենետիկում։ Այդտեղ կատարել է բարեգործություններ։

ՍՈՂՈՄՈՆ (XIX դ.) - բարեգործ: Ծնվել և գործել է Ճահուկ ավանում։ Եղիայի որդին է։ 1864 թ. օժանդակել է Ճահուկի ս. Հովհաննես եկեղեցու նորոգմանը։

ՍՈՂՈՄՈՆՅԱՆՆԵՐԻ տոհմ (XIX–XX դդ.) — Ագուլիսի աչքի ընկնող տոհմերից։ Տոհմի հայտնի ներկայացուցիչները հիմնա կանում դերասաններ են, որոնք հայ թատրոնի պատմության մեջ հայտնի են Անդրա նիկ անվամբ։ Դերասան և ռեժիսոր Անդրանիկը, նրա դուստրեր Գոհար և Պերճուհի Անդրանիկները մինչև 1923 թ. գործել են Բաքվում ու Թիֆլիսում. իսկ այնուհե տև նրանց գործունեությունը (հիմնականում Գոհար ու Պերճուհի Անդրանիկներինը) ծավալվել է ԱՄՆ-ում այդտեղ մշտական բնակություն հաստատելու հանգաման քով։ Այս տոհմից է նաև դերասան, թատերագիր, բանաստեղծ Սողոմոն Սողոմոնյա նը և այլ աչքառու դեմքեր:

ՍՈՂՈՄՈՆՅԱՆ Հայկ (զոհվել է 1919 թ.) – մանկավարժ, հսաարակական գործիչ: Ծնւ|ել է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում։ Գործել է Մոսկվայում և Ագուլիսում։ 1906-07 թթ. հետո վերադարձել է հայրենի քաղաք և 1918—1919 թթ, եռանդուն կերպով կազմակերպել է Ագուլիսի, մասնավորա պես Ստորին կամ Դաշտ Ագոլիսի ինքնապաշտպանությունը: Նրա խելամտությունը և կազմակերպչական մեծ կարողությունները ի հայտ են եկել հատկապես երիտասարրության ուժերի միախմբման, Ագուլիսը շրջապատող թուրքաբնակ գյուղերի և հատկապես Օրդուբադ քաղաքի թուրքերի հարձակումները ետ շպրտելու կազմակերպման գործում։ Զոհվել է 1919 թ. իր համագյուղացի մի հոգեկան հավասարակշռութ յունը կորցրած և բավականի տարիքավոր մի մարդու պատահական գնդակից։

ՍՈՂՈՄՈՆՅԱՆ Սողոմոն (1854 — 1931)-դերասան, թատերագիր, բանաստեղծ: Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում, գործել՝ Թիֆլիսում։ Հեղինակ է թատերական պիեսների ու բանաստեղծությունների, որոնց մի մասը զոկական բարբառով են գրված։ Խաղացել է Թիֆլիսի զոկական թատրոնում։

ՍՎԵՏԼՈՎԱ ՌԵՄԱ Քրիսաափորի (1927) -պետական և կուսակցական աշխատող։ Ծնվել է Նախիջևանից Երևան տեղավախված նախիջևանցու ընտանիքում: Երևանի Կ. Մարքսի անվան պոլիտեխնիկական ինստիտուտն ավարտելուց հետո աշխատել է Ս. Կիրովի անվան սինթետիկ կաուչուկի գործարանում, ժողխորհրդի արդյունաբերության վարչությունում։ 1958 — 66 թթ. եղել է ՀԿԿ Երևանի Լենինյան շրջանի, Երևանի քաղկոմի քարտուղար, ՀԿԿ ԿԿ բաժնի վարիչ։ 1971 — 75 թթ. աշխատել է որպես ՀԽՍՀ Գերագույն խորհրդի նախագահության քարտու ղար, 1975 — 88 թթ.՝ Մինիստրների խոր հրդի նախագահի տեղակալ, 1983 — 86 թթ.՝ ՀԽԱՀ գների պետական կոմիտեի նախագահ:

ՍՏԵՓԱՆՈՍ (IV-V դդ.) - Գողթնի գա վառի 7-րդ եպիսկոպոս Զրվանդատից հետո։

ՍՏԵՓԱՆՈՍ (XV դ.) - գրիչ։ Ծնվել և գործել է Գողթնի Ցղնա ավանում։ Էվալի և Սուլթանբաղթի որդին է։ Նրա գրչագրած ձեռագրերից մեզ է հասել 1488 թ. Ավետարանը, որը պահպանվում է Նոր Ջուղա յի Ամենափրկիչ վանքի Մատենադարանում։

ՍՏԵՓԱՆՈՍ (XVII դ.) - վաճառական։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում, Հովսեփի որ դին է։ Առևտրական գործերով եղել է մի շարք երկրներում, օժանդակել հայրենի ք աղաք ի հուշարձանների նորոգմւսն աշխա տանքներին։ Տապանաքարը գտնվում է Ա գո ւլ ի ս ի գլխավո ր գերեզմանատանը:

ՍՏԵՓԱՆՈՍ (XVII դ.) – գրիչ։ Գործել է Նախճավանի Աստապատ ավանում։ 1690 թ. նրա գրչագրած մի ժոդովածուն պահվում է Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 7035)։

ՍՏԵՓԱՆՈՍ (XVII դ.) – աբեղա, գրիչ։Ծնվել և գործել է Գոդթնի Ցղնա ավանում։ Հայտնի է 1653 թ. առաջ գրչագրված նրա մի Ավետարանը և 1689 թ. Ճաշոցը։ Վերջինս, որն ունի 708 էջ, օժտված է կիսախորաններով, մանրանկարներով ու լուսանցազար:

ՍՏԵՓԱՆՈՍ (XVII դ.) - վաճառական, բարերար: Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում, Փիրիբեկի որդին է։ 1730 թ. գերի ընկած մի Հայսմավուրք գնելով նվիրել է Ագուլի սի վանքին։ ՍՏԵՓԱՆՈՍ Ագուլեցի (XVIII դ.) – իշխան։ Ծնվել է Ագուլիսում, գործել` Գողթնում, Նախիջևանում։ Պատմագիր, կաթո ղիկոս Ա. Կրետացու Նախիջևան այցելելու ժամանակ (1737 թ.) եղել է Նախիշևան քաղաքի իշխաններից։

ՍՏԵՓԱՆՈՍ Դաշտեցի (Ստեփանոս Բա սիլոս Շիրուփալակյան, XVII—XVIII դդ.) — մատենագիր, տաղերգու։ Բարսեղ քահանա յի որդին է։ Ծնողները Երնջակ գավառի Ջուղա քաղաքի մոտ գտնվող Դաշտ գյու ղից (որոշ աղբյուրներում Ագուլիսի ՚Դաշտ գյուղից) 1605 թ. բռնագաղթի ժամանակ տեղափոխվել են Նոր Ջուղա։ Զբաղվել է նաև վաճառականությամբ, ճանապարհորդելով տարբեր երկրներ, ուսանել Հոոմի Ուրբան յան դպրոցում։ Հեղինակ է մի շարք պատ մական ու կրոնական աշխատությունների, տաղերի ու քառյակների, թաջնիսների ու հանելուկների, որոնց մի մասը հրատարակվել են։ Արա «Ոտք, շարադրեալ ի Ստե փաննոսէ Դաշտեցւոյ, սակս արձանագրութե ան դրան եկեզեցւոյն սուրբ առաքելոյն Թօմայի որ ի Յագուլիս, ի խնդրոյ տեառն Ոհաննու արհեպիսկոպոսի եւ առաջնորդին Գողթնեաց նահանգի» տաղի քառյակների մի մասը որոշ փոփոխություններով XVII դ. վերջին քանդակվել է Ագուլիսի ս. Թովմա վանքի եկեղեցու արևմտյան շքա մուտքի բարավորին:

ՍՏԵՓԱՆՈՍ Ձիք Ջուղայեցի (1583– 1647) — գրիչ, նկարիչ, տաղասաց։ Ջուղայե ցի Շնորհավորի և Ստեփանոսի որդին է (կինը՝ Աննա)։ Ունեցել է Բարսեղ և Հակոբ որդիները, որոնցից առաջինը եղել է վարդապետ, իսկ երկրորդը՝ գրիչ: 1605 թ. բռնագաղթից հետո Սպահանում խոջա Վե լիջանի պատվերով գրչաղրել է մի Ավետարան (1608), ապա մեկ ուրիշն էլ 1609 թ.՝ խոջա Տերիջանի պատվերով։ Մականունով կոչվել է Ձիք, Նաղաշ Երեց։ 1619 թ-ից գործել է Հալեպում, Երուսաղեմում, Վա նում և այլուր: Այդ ընթացքում գրչագրել ու ծաղկել է մի շարք ձեռագրեր, որոնցից հայտնի են 1619 թ. Հալեպում ծաղկած Ա վետարանը, Երուսաղեմում 1620 թ. գրչա գրած Տոնացույցը, 1622 թ. Գրիգոր Տա թևացու Հարցմանց Գիրքը, 1623 թ. Ավե տարանը, Վանում 1636 թ. գրչագրած Ա վետարանը և այլ մատյանները, որոնց մի մասը ունեն բարձրարվեստ մանրանկարներ ու լուսանցազարդեր: Այդ ձեռագ րերից երկուսը այժմ գտնվում են Մաշտոցյան Մատենադարանում (5637, 5645):

Ստեփանոսի հիշատակարանների մեծ մասը գրված են չափածո՝ տաղերի տես քով։ Այդ տեսակետից ուշադրության են արժանի 1623 թ. գրած նրա «Յիշատկարան Աւետարանի եւ մեկնութիւն Ժ խո րանացն», 1641 թ.՝ «Յիշատակարան Աս տուածաշունչ գրոց արարեալ նոյն Ստե փաննոսի երեց որդի Ստեփանոսի ի խընդրոյ պարոն Մելիք Աղային որդւոյ խոջա Սաֆարի» և այլ տաղերը։

ՍՏԵՓԱՆՈՍ Նահաջիրցի (մահ. է 1768 թ.) — հոգևորական։ Ծնվել է Երնջակ գավա ռի Նահաջիր գյուղում։ Եղել է Աբրակունիսի ս. Կարապետ վանքի միաբաններից։ Թշնամիների կողմից հալածվել է ու քա րափից վար գցվել, որի պատճառով դարձել է հաշմանդամ և ստացել «Թոփալ» մականունը։ Հետապնդումներից տեղափոխ վել է Զմյուռնիա։ Մահացել է 1768 թ. և թաղվել Զմյուռնիայի ս. Ստեփանոս եկեղե ցու զանգակատանը։ Տապանաքարի արձանագրությունը չափածո է և ընդարձակ։

ՍՏԵՓԱՆՈՍ Շիրան Շահապունեցի (XVII–XVIII դդ.) – կրոնական գործիչ։ Ծնվել է Շահապոնք գավառամասի Շահա պոնք ավանում։ 1703—1708 թթ. եղել է Նախիջևանի կաթոլիկ եկեղեցու եպիսկոպոս։

ՍՏԵՓԱՆՈՍ Շոռոթեցի (XVIII դ.) – բանաստեղծ-երգահան: Ծնվել և ստեղծա գործել է Երնջակի Շոռոթ գյուղաքաղաքում։ Սրւս ստեղծագործություններից երեք տաղ հրատարակվել է Նաղաշ Հովնաթանի ժողովածույում (Եր., 1951, հավելված):

ՍՏԵՓԱՆ (Ուզուն Ստեփան) (XVIII-XIX դդ.) — բարերար: Ծնվել է Գողթնի Ռամիս գյուղում։ XIX դ. սկգբներին բնակվել է Բուլղարիայի Ռուսե քաղաքում և մեկ գորգ նվիրել Ռուսեի եկեղեցուն։

ՍՏԵՓԱՆ Մկրտչյան Խաչումյանց (XIX դ.) — բարերար: Ծնվել ու գործել է Ագու լիսում: 1855 թ. մի արծաթյա սեղանի զարդ է նվիրել Շամբի սջ Ստեփանոս Նա խավկայի վանքին, որն այժմ պահպան վում է Էջմիածնի Գանձատանը (թիվ 320):

ՍՏՍՓԱՆՅԱՆ Անժելա Մարտիրոսի (1917) - գրող։ Ծնվել է Թիֆլիսում՝ Գողթնի Ցղնա ավանից այդտեղ տեղափոխված ցղնեցու ընտանիքում: Երևանի պետհամալսարանն ավարտելուց հետո 1942—43 թթ. գերմաներեն է դասավանդել Երևանի երկաթգծի դպրոցում, Թբիյիսիի երկաթուղային տրնսպորտի ինստիտուտի Երևանի մասնաճյուղում: 1944—74 թթ. աշխատել է Հայպետհրատում, արտասահմանյան եր կրների հետ բարեկամության և մշակույթի կապերի հայկական ընկերությունում, սփյուռքահայության հետ մշակութային կապերի կոմիտեում: Այնուհետև 1975 թ–ից աշխատանքի է անցել «Սովետական գրա կանություն» ամսագրում։ Հրատարակել է 10-ից ավելի գրք՚եր: Ռուսերենից կատարել է թարգմանություններ։

ՍՏԵՓԱՆՈՍ Ջուղայեցի (XVIII դ.) – գրիչ, հոգևորական։ Ծնվել է Ջուղայում, քարակոփ Մուրադխանի որդին է։ 1736 թ. եղել է Շամբի ս. Ստեփանոս վանքի տեսուչ։ Գրչագրել է մի շարք ձեռագրեր:

ՍՏԵՓԱՆՑԱՆ Կարապետ (1880–ական 1940-ական թվականներ) — բժիշկ, հասարա կական գործիչ։ Ծնվել է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում։ Բժշկական բարձրագույն կրթությունը Մոսկվայում ավարտելուց հետո տեղափոխվել է Թիֆլիս։ Երկար տարիներ եղել է Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցի հոգաբարձու, ընտրվել է Թիֆլիս հայկական հրատարակչական ընկերության վարչության անդամ։

ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ (Ստեպանով) Կուրագ XI դ.) —ոսկերիչ, արծաթագործ վարպետ: Ծնվել և գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. կեսերին։

ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ (Ստեպանով) Հայրապետ (XIX դ.) — ոսկերիչ, արծաթագոր՚ծ վարպետ։ Ծնվել և գործել է Նախիջևան քաղա քում, XIX դ. կեսերին։

ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ Հայրապետ (XIX դ.) – բարեգործ: Սրա և Գրիգոր Մովսիսյանի հո գարարձությամբ 1895 թ. Յղնայ՚ի ժողո վրդի ծախսով նորոգվել է Գողթն գավա ռի Մցզուն գյուղատեղիի ս. Ստեփանոս վանքի եկեղեցին։

ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ Ստեփան Բաբայի (1911) - փառքի երեք աստիճանի շքանշանների ասպետ (1944, 1944, 1945) - ծնվել է Շահապոնք գավառամասի Օծոփ (Բադամլու) գյուղում։ Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ կռվել է 26-րդ գնդի կազմում: Մասնակցել է Կուրսկի ճակատամարտում, Լենինգրադի, Պրագայի ազատագրմանը: Պարգևատրվել է Կարմիր աստղիշքանշան ներով:

ՍՏԵՓԱՆՅԱՆՅ Մելիք (1860–ական – 1920-ական թվականներ ) — շինարար վարպետ։ Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառի Ջուղա քաղաքում։ 1910 թ. Նախիջևանցի Խաչատուր Վարդանյանի ծաախսով նորոգել է Շամբի ս. Ստեփանոս Նախավկայի վանքի եկեղեցու ծածկը:

ՍՈՒԼԵՅՄԱՆ վարպետ (XVII դ.) - շինարար վարպետ։. Ծնվե է Ագուլիս քաղա քում։ 1650 թ. կառուցել է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսի ս. Երրորդություն եկեղեցու գավիթը։

ՍՈՒՔԻԱԶ (XVII դ.) – բարերար, վարպետ։ Ծնվել և գործել է Գողթնի Ցղնա ավանում։ 1634 թ. Մարութա քահանա գրիչը սրա և սրա կնոջ՝ Զանազանի, ծախ սերով, գրչագրել է մի Մաշտոց (Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարան, 4175)։

ՍՈՒՔԻԱՍ (XVIII դ.) – կրոնական գործիչ, արքեպիսկոպոս։ Ծնվել է Նախճավանի Աստապատ ավանում: Գործել է Նախճավան և Երնջակ գավառներում:

Վ

ՎԱԱՆ (XIII դ.) - խաչքար կազմող վարպետ: Ծնվել և գործել է Շահապոնք գավառամասի Նորս գյուղում: Մեզ են հասել նրա ինքնագրով 1259 թ. և այլ խաչքարերը:

ՎԱՀԱՆ (II դ.) - Գողթնի իշխան: Շար իշխանի թոռը, Խոսրով Գողթնեցու որդին:

ՎԱՀԱՆ Գողթնեցի (700-737) – Գողթնի իշխան: 705 թ. Նախճավանի և Խրամի եկեղեցիներում արաբների կազմակերպած ոճրագործության ժամանակ հոր` Խոսրով իշխանի զոհվելուց հետո, մանուկ հասակում բռնի կեչպով տարվել է Դամասկոս և դաստիարակվել մահմեդական ոգով: Վերանվանակոչվել է Վահապ և եղել մի քանի լեզուներ տիրապետող արքունի դպիր: Գողթնի իր հայրենի կալվածքներին տիրելու համար 717 թ` ետ վերադառնալու պայմանով, եկել է հայրենի Գողթն և չի վերադարձել արքունի պալատ: Օմար 2-րդ խալիֆի մահից հետո (720 թ.) դարձել է քրիստոնյա, վերստին կոչվել Վահան և ամուսնացել Սյունյաց Բակեն իշխանի Սիսակուհի դստեր հետ:

Օմար 2-րդ խալիֆին փոխարինող Հաշիմ խալիֆան հետապնդելով Վահանին պահանջում է պայմանի համաձայն ետ վերադառնալ արաբական արքունիք: Սակայն Վահանը հրաժարվում է և նախընտրելի համարում նահատակվելը քան հայրենիքին դավաճանելը: Եվ այսպես` 737 թ. Դամասկոսի կառափնարաններից մեկում, տանջամահ անելով սպանում են նրան:

Վահան Գողթնեցու այս վարքը 744 թ. գրի է առել երաշխավորի վանքի վանահայր Ար տավազդ վարդապետը: Վահանի քույրը՝ Խոսրովիդուխտը, այս նահատակության առիթով գրել է «Զարմանալի է ինձ» շարականը։ Ըստ «հայսմավուրքի» անցյալում հայ եկեղեցին մարտի 28-ին նշել է նրա տոնը:

ՎԱՀՐԱՄ (XIII դ.) –Ջուղայի իշխաններր։ 1271 թ. վերանորոգել է տվել Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքը:

ՎԱՀՐԱՄ Տրունի (IX դ.) – Գողթնի Տրունյաց տոհմի իշխան: Վահրամյան (Գասպարբեկյան) Գրիգոր Խոսրովի (1900 — 1965) – նկարիչ։ Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում: 1937 թ-ից գործել է Թավրիզում և մահացել այդտեղ։ Բացել է մի շարք ցուցհանդեսներ տարբեր երկր ներում և ունեցել ճանաչում։Ստեղծած բագմաթիվ գեղանկարները գտնվում են մի շարք թանգարաններում և մասնավոր հավա՚քածուներում։

ՎԱՀՈԻՆԻ (ԽԱՉԻԿՅԱՆ) Սուրեն Վահանի (1910—1983) — բանաստեղծ, թարգմանիչ։ Ծնվել է Երնջակ գավառի Աբրակունիս գյուղից Վայքի շրջանի Զառիթափ գյուղ ման կավարժական աշխատանքի տեղափոխված ջուղայեցու ընտանիքում: Աշխատակցել է Երևանում լույս տեսնող թերթերին։ 1963—83 թթ. եղել է Ա. Իսահակյանի տուն-թան գարանի տնօրեն։ Պարգևատրվել է ժողովուրդների բարեկամության շքանշանով, արժանացել «Մեսրոպյան գրիչ» մրցանակի (1969)։Հրատարակել է «երկու երգ» (1930), «Ռազմի երգերը» (1938) , «Դեպի արևմուտք» (1943), «Երգերի գիրք» (1949) և այլ ժողովածուները: Թարգմանություներ է կատարել Ա. Պուշկինից, Լոպե Դե Վեգայից, Ջ. Բոկաչչոյից, Ա. Դյումայից և այլ հեղինակներից։ Հրատարակել է նաև բազմաթիվ գրական-հրապարակախոսական հոդվածներ, ֆելիետոններ:

ՎԱՐԴԱԱԱՐ (XVII դ.) - բարերար: Ծն վել ու գործել է Գողթնի Բիստ գյուղում: 1667 թ. մի է նվիրել Բիստի ս. Նշան կամ Կոպատափ անապատին:

ՎԱՐԴԱՆ (XIV դ.) – գրիչ։ Գործել է Ա գուլիս քաղաքում, Թագորի որդին է։ ՚Նրա գրչագրած մատյաններից մեկը` 1375 թ. «Մատեան Ողբերգութեան Գ՚րիգորի Նարե կացւոյը», պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (# 1571):

ՎԱՐԴԱՆ (XIV դ.) — րաբունի, վարդապետ: Ծնվել և գործել է Նախճավան գա վառի Աստապատ ավանում։ Եղել է Աստա պատի դպրոցի րաբունի, ուխտի առաջնորդ:

ՎԱՐԴԱՆ (XVII դ.) - կրոնական գոր ծիչ, Հովհաննես Շոռոթեցի գրչի հայրը։ Ծնվել և գործել է Շոռոթ գյղուղաքաղաքում: 1631թ. վերակառուցել է Շոռոթի ս. Աստվածածին անապատը (Կուսանաց անապատ) և հավաքագրել մի շարք կույսեր, որոնց մի մասը (Մարգարիտ, Շուշան, Մարիամ) զբաղվել են գրչագրման արվեստով և գրչա գրել մի շարք ձեռագրեր։

ՎԱՐԴԱՆ (XV դ.) – կրոնական գործիչ։ Գործել է Շահապոնք գավառի Կուքի գյու ղի ս. Նշան կամ Հազարբյուրաց վանքում։ Մուրատի և Խոնտիխաթունի որդին է։Սր՚ա պատվերով 1493 թ. Մանուել գրիչը գրչագրել է մի ձեռագիր:

ՎԱՐԴԱՆ (մահ. է 1768 ր.) - վաճառական։ Ծնվել է Գողթնի Տրունիս գյուղում, Սահակի որդին է։ Վաճառականական գործերով եղել է մի շարք երկրներում։ Կյանքի վերջին տարիներին բնակվել է Խերոսնի մարզի Գրիգորոպոլիս քաղաքում: Թաղ ված է Գրիգորոպոլիս քաղաքի ս. Աստվածածին եկեղեցու գերեզմանատանը:

ՎԱՐԴԱՆ (XVIII–XIX դդ.) - բարերար: Ծնվել է Գողթնի Ռամիս զյուղում։ XIX դ. սկգբներին բնակվել է Բուլղարիայի Ռուսե քաղաքում և քՌուսկի եկեղեցուն նվիրել է մեկ ուրար։

ՎԱՐԴԱՆ (XV դ.) - վարդապետ, բարերար: Ծնվել ու գործել է Շահապոնք գավառամասի Կուքի գյուղում: Եղել է Կուքիի Հազարաբյուրաց ս. Նշան վանքի վարդա պետ։ 1493 թ. իր ծախսերով Մանուել գր չին Կուքիում գրչագրել է տվել մի Մաշտոց։

ՎԱՐԴԱՆ Աստապատցի (XVIII դ.) - եպիսկոպոս, գրիչ։ Ծնվել է Նախճավան գավառի Աստապատ ավանում։ Գործել է հայ րենի գավառում, Էջմիածնում։ 1775 թ ճանապարհորդել է Մոսկվա: 1785 թ. ստա ցել է եպիսկոպոսական կոչում։ 1766—68 թթ. Էջմիածնում գրչագրել և ստացել է մի «ժողովածու» (Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարան, 25)։ Այս ձեռագիրը հե տագայում՝ 1783 թ. ստացել է Վարդանի Աբրահամ (մականունով՝ Ափի) որդին:

ՎԱՐԴԱՆ Նորաշինեկցի (XVII դ.) – գրիչ, մանրանկարիչ։ Ծնվել և գործել է Ե րնջակ գավառի Նորաշեն գյուղում: Նրա մանրանկարած ձեռագրերից հայտնի է 1669 թ. Ալեքսան գրչի հետ գրչագրած մի Ավե տարանը և Շոռոթում 1653 թ. գրչագրած ժողվածուն Երևանի Մաշտոցյան Մատե նադարան, թիվ 4205)։

ՎԱՐԴԱՆ ՔԱՀԱՆԱ (XVI դ.) - կրոնական գործիչ, բարեգործ։ Ծնվել է Ջուղա քաղաքում (կինը՝ Գուլիփաշա): Գործել է Ջուղայում և Հալեպում; Սրա որդին՝ Հովհանես սարկավագը, Հալեպում 1545 թ. աոաջ գրչագրե լ է մի Մաշտոց, որն այժմ պահվում է Երուսաղեմի Մատենադարանում (թիվ 2322)։

ՎԱՐԴԱՆԵՍ (XVII դ.) - վաճառական, բարերար: Ծնվել է Երնջակի Խոշկաշեն գյուղում։ 1635 թ. Շոշ քաղաքում գրչա գրված մի Ավետարան գնելով բերել և նվիրել է Խոշկաշենի ս. Գեղարդ վանքին։

ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ (XIX դ.) – բարեգործ։ Ծնվել և ապրել է Նախճավան գավառի Այլապատ գյուղում։ Այլապատցի Հակոբի որդին է։ 1854 թ. իր ծախսերով կառուցել է տվել Այլապատի ս. Աստվածածին եկեղեցու զանգակատունը։

ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ Աղվան Արշավիրի (1958) — բանաստեղծ, լրագրող։ Ծնվել է Շահապոնք գավաոի (այժմ՝ Շահբուդի շր ջան) Գոմեր գյուղում: Աշխատակցել է «Գարուն», «Աղբյուր» ամսագրերին: 1990 — 1992 թթ. եղել է ՀՀ գրողների միության քարտուղար: 1991—93 թթ. խմբագրել է «Երկիր» թերթը։ 1987 թ. հրատարա կել է «Քարե սեղան» բանաստեղծություն ների ժողովածուն։

ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ Անուշավան Հայրապետի (1879—1954) — դրամատուրգ, գրող։ Ծնվել է Գողոնի Ցղնա ավանում, գործել՝ Թիֆլիսում, Կիրովականում, Երևանում։ 1891—1918 թթ. Թիֆլիսում աշխատել է արհեստանոցում, կոշիկկի ու կաշվի ֆաբրիկաներում։ 1921—28 թթ. եղել է Երևանի կաշվի գործարանի կառավարիչ, 1933— 35 թթ.՝ Դիլիջանի առողջարանի տնօրեն: Հե ղինակ է մի շարք պիեսների ու դրամանե րի, որոնք ամփոփված են նրա հրատա րակած 15 գրքերում ու ժողովածուներում։

ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ Զավեն Ղևոնդի (1907 — 1977) - երաժշտագետ, մանկավարժ, երաժշտական-հասարակական գործիչ, կլառնե տահար, ՀՀ վաստակավոր արտիստ (1940)։ Ծնվել է Նախճավան գավառի Հա ջիվար գյուղում։ Պաշտոնավարել է երա ժշտական և մշակութային հիմնարկներում։ Հեղինակ է բազմաթիվ երաժշտագիտական Հոդվածների։ Գ. Բորյանի հետ գրել է Ա. Բաբաևի «Արծվաբերդ» և «Պաղտասար աղ բար» օպերաների լիբրետոները։

ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ Կառլեն Արիստակեսի (1928) – բժիշկ-ռենտգենոլոգ։ Ծնվել է Գողթն գավառի Ռամիս գյուղում։ Զբաղվում է նաև գիտական աշխատանքով: Բժշկագի տության վերաբերյալ հրատարակել է շուրջ 50 գիտական աշխատանքներ:

ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ (Վարդանով) Լևոն Ստե փանի (XIX դ.) — արծաթագործ վարպետ։ Գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX ղ. վերջերից 1910-ական թվականները։

ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ Խաչատուր (1860-ական – 1920-ական թվականներ) — բարեգործ։ Ծնվել և ապրել է Նախիջևան քաղաքում։ 1910 թ. 500 ռուբլի նվիրատվությամբ ջուղայե ցի Ալի Մելիք Ստեփանյանի միջոցով նո րոգել է տվել Շամբի ս. Ստեփանոս Նա խավկայի վանքի եկեղեցու ծածկը։

ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ Ջահավիր (մահացել է 1914 թ.) - հոգևորական։ Ծնվել է Ճահուկ գավառի Ճահուկ ավանում։ 13 տարի ծա ռայել է Շամբի ս. Ստեփանոս Նախավկա յի վանքում, մահացել և թաղվել է վանքի գերեզմանատանը:

ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ (Վարդանով) Ստեփան Գևորգ (XIX դ.— արծաթագործ վարպետ։ Գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. վերջերից 1910-ական թվականները:

Վ֊ԱՐԴԱԱԱՐՅԱՆՆԵՐԻ տոհմ (XVIII– XX դդ.) — Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսի աչքի ընկնող տոհմերից, որը սկգբնավոր վել է XVIII դ. վերջերից: Վարդազարյան ները մասնավորապես բարեգործական մեծ աշխատանքներ են կատարել XIX դ. Դաշտ Ագուլիսում, 1960 թ. Մոսկվայից Ագուլիս են տեղափոխել շերամի բոժոժից թել մա ն&ող մեքենա և այլ սարքավորումներ: Ա գուլիսում, Թիֆլիսում և այլ վայրերում ունեցել ենգործարաններ: Զարգարյան տոհմի ներկայացուցիչների հետ Թիֆլիսում հիմնել են կաշվի գործարան, որը մեծ համբավ է ունեցել։ Վարդազարյան մտավոր կաններից առավել հայտնի են եղել Ստե փան և Փիլիպոս եղբայրները։ Վերջինս, որը հասարակական—մշակութային աչքի ընկնող գործիչ է եղել, Թիֆլիսում ծավա լել հրատարակչական բեղուն գործունեու թյուն կատարել բարեգործություններ:

ՎԱՐԴԱԶԱՐՅԱՆ Ստեփան Հակոբի (1876–ական – 1940-ական թվականներ) – ինժեներ-տեխնոլոգ։ Ծնվել է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում, Փիլիպոսի եղբայրն է։ Բարձրագույն կրթությունը ստացել է Մոսկվայում և գործել այդտեղ։

ՎԱՐԴԱԶԱՐՅԱՆ Փիլիպոս Հակոբի (1858-1935) — գրահրատարակիչ, մշակութային գործիչ։ Ծնվել է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիս քաղաքում, գործել՝ Մոսկվայում,

Թիֆլիսում։ Մոսկվայում ավարտելով ա ռևտրական ակադեմիան Թիֆլիսում ըզ բաղվել է կաշվի մասնավոր արտադրութ յամբ (գործարանը հիմնել էր Զարգար յան նշանավոր ընտանիքի հետ): 1890— 93 թթ. եղել է «Մուրճ», 1894 թ. «Հորի զոն» հանդեսների հրատարակիչը, միջոց ներ է տրամադրել Հ. Թումանյանի մի շարք երկերի տպագրության համար: Գրել է ֆելիետոններ, «Վշտի ու թախծի եր՚գիչ Հովհ. Թումանյան (քննադատական փորձ» գրքույկը (1905 թ.) : Թումանյանի հետ ու նեցել է նամակագրական մշտական կապեր, որից պահպանվել է շուրջ 80 նամակներ: ֆրանսերենից և ռուսերենից կատարել է թարգմանություններ։ Մեծահարուստ Ալ Մանթաշովին բարեխոսել է իր հայրենա կից Մանուկ Աբեղյանի Գերմանիայում ու սանելու ծախսերը հոգալու: Կատարել է մի շարք բարերարություններ:

ՎԱՐԴՈԻՄ (XVII դ.) - բարերար։ Ծն վել ու գործել է Երնջակի Նորաշեն գյու ղում, Մարտիրոսի որդին է: 1678 թ.իր ծախսերով Նորաշենում Կոզմա գրչին գր չագրել է տվել մի Ավետարան։

ՎԱՆԱՆԴԵՅԻՆԵՐԻ կամ ՆՈՒՐԻՋԱՆՅԱՆ տոհմ (XVII—XVIII դդ.) — հայ գրահրատարակչական գործի նշանավոր տոհմ։ Գրա հրրատարակիչների և մշակութային գործիչների ընտանիք, որոնք գործել են XVII — XVIII դդ։ Տոհմը սերում է Գողթն գավառի նշանավոր Վանանդ գյուղից, որտեղից էլ ստացել է Վանադեցիներ անվանումը։ Ստեղծագործել են հայրենի Գոդթնում և Հոլանդիայում։ Տոհմի գործունեությունր սկզբնավորվում է նշանավոր կրոնական գործիչ, եպիսկոպոս, մանկավարժ ու գրահրատարակիչ Թովմա եպիսկոպոս Վանանդեցուց։ Այնուհետև Թ. Վանանդեցու սկսած գրահրատարակչական աշխատանքնե րը Ամստերդամում նրա հետ համատեղ, իսկ այնուհետև նրա մահից հետո շարունակում են նրա եղբոր որդիները Մաթևոս և Ղուկաս Վանանդեցիները, մոտիկ ազգական, Միքայել և Կարապետ Վանանդեցիները։

Վանանդեցիների տոհմի առաջնորդ Թով մասը Ոսկան Երևանցու հետ 1650-ական թվականներին ծրագրել էր որպեսզի Հա յաստանռւմ հիմնեն ոսումնագիտական նոր հիմունքներով գործող համալսարան։ Այդ նպատակով էլ նա ջանում էր Հայաստանի ուսումնատենչ երիտասարդների մի մասին Եվրոպա տանելով կրթություն տալ և դասա տուներ պատրաստել ապագա համալսարանի համար։ Սակայն բազմաթիվ դժվարությունների պատճառով այս գորձը չի հաջողվում։ Այդ իսկ պատճառով էլ նրան հաջողվում է Եվրոպա տանել միայն իր մեր ձավոր բարեկամների որդիներին, որոնք կրթություն ստանալով մեծ ճանաչման են արժանանում, ինչպես հայ, այնպես էլ եվրոպական իրականության մեջ։ Թ. Վանանդեցին ժամանակին մոտիկ հարաբերությունների մեջ է եղել Սվստրո-Հունգա րիայի թագավոր Լեոպոլդի, Անգլիայի թագուհի Աննայի և այլ տիրակալների հետ, որոնցից ստացել է նյութական ու բարոյական աջակցություններ, հանձնարարա գրեր: 1707 թ. Թովմաս և Ղուկաս Վանանդեցիները լինելով Անգլիայում արժանացել են Աննայի սիրալի ընդունելությանը, ապարանի համար ստացել նյութական օգնություն։ Իսկ 1707 թ. մայիսի 29-ին Օքսվորդի Շելդոնյան նշանավոր թատրո նում՝ հանդիսավոր արարողության պայ մաններում, Թովմասին շնորհել է աստ վածաբանության դոկտորի, իսկ Ղուկասին` արվեստի մագիսարոսի պատվավոր տիտղոսները: Այսպիսով Թովմասը առայժմ հայտնի առաջին հայորդին է, որը Եվրոպա կան համալսարանում արժանացել է նման բարձր գնահատականի: Վանանդեցիներից է հայերեն ուսանել նշանավոր արևելագետ Յոհան Շրյոդերը: Վանանդեցիների հետ լավ հարաբերությունների մեջ է եղել նաև Պետ րոս 1-ինը, որը 1690-ական թվականներին նրանց րանում աշխատող հոլանդացի փորագրիչ Անդրիանա Սկոնեբեկի մոտ սովորել է փորագության արվեստը: Վա նանդեցիների գրարատարակչական գործունեությունը մեծապես զարգացրեց ինչպես հայ մշակույթն ու գրահրատարակչան գործը, այնպես էլ որոշակիորեն նպաստեց հայ ժողովրդի ազատագրական մտքի ու ազգային ինքնագիտակցման զարթոնքին:

ՎԱՆԿՅԱՆ Արիստակես (XIX դ) - կրոնական գործիչ, եպիսկոպոս։ Ծնվել է Գողթնի Ցղնա ավանում: Եղել է Ամասիայի և Մարզվանի հոգևոր առաջնորդը:

ՎԱՍԱԿ (VI դ.) - Գողթնի իշխան։ Շաբիթ կամ Շաբաթ իշխանի թոռը, Շապուհի եղբայրը: Մականունով կոչվել է Գյուտ: Հայրենական կալվածքների (ժառանգական) բաժանելու (Որդուար քաղաքի) համար զորաբանակով ռվում է եղբոր` Շապուհի, հետ և նրան մահամերձ սրահարում է: Զղջալով իր արարքից ուխտում է, որ եթե եղբայրը բուժվի, ապա ինքր հրաժարվելու է աշխարհիկ կյասնքից: Եղբոր ապաքինվելուց հետո Վասակը կատարում է իր խոս տումը և նվիրվում է կրոնին ու քարոզչա կան աշխատանքներին։ Այդ նպատակով լի նում է Բաղաց, Քաշունիք և այլ գավառ ներում։ Երասխ (Արաքս) գետի ափին կառուցում է մի վանք, որը նրա անունով կոչվում է Գյուտի վանք: Այստեղ նա մկ րատում է պարսից թագավորի որդուն և նրան տալիս է Քրիստոսասեր մականունը: Մահացել է 84 տարեկան հասակում։

ՎՌԱՄ Գողթնեցի (VII դ.) Գողթն գավառի եպիսկոպոս, որի մասին հիշատակություն կա Սեբեոս պատմիչի մոտ:

ՎՐԹԱՆԵՍ (XIII դ.) – կրոնական գործիչ, եպիսկոպոս։ Գործել է Շահապոնք գավառի Կուքի գյուղի ս. Նշան կամ Հազարաբյուրաց վանքում, եղել է վանքի առաջնորդը։ 1291 թ. կնոջ` Աղուտի հետ 100 դեկան է տվել վանքի նորոգման և միաբանները երկու ժամ են նշանակել:

ՎՐԹԱՆԵՍ (XVII դ.) – գրիչ: Ծնվել ու գործել է Երնջակ գավառում։ 1641 թ. Երնջակի Աբրակունիսի ս. Կարապետ վան քում գրչագրել է մի Գանձարան։

ՎՐԹԱՆԵՍ Օծոպեցի (XV դ.) - կրոնա կան գործիչ, Ամբրասիոսի որդին, Ապու տահլիի թոռը: Ծնվել է Շահապոնք գավա ռամասի Օծոփ գյուղում։ Էշմիածնի է և Սարգիս Գ. Կաթողիկոսների խոհրդով Աղթամարի վանքից 1477 թ. Գրիգոր Լուսավորիչի աջը գողացավ և բերեց Էջմիածին: Այս գործողությունը իրականացնելու համար նա որպես լուսարար 7 տարի ծոպտտված ծառյություն է անում Աղթամարի վանքում: Ի վերջո նա աջը ջուղայեցի վանականների հետ ուղարկում է Ջուղա և ինքն էլ փախչում, որից հետո Ջուղայից այն տանում է Էջմիածին: Մայր աթոռի միաբանությունը կարգում է կաթո ղիկոսության մշտական աթոռակալ:

Պատմիչ Առավել Դավրիիժեցու վկայությամբ այս խելամիտ ու խորագետ եպիսկոպոսը խոր ծերության ժամանակ Էջմիածնից «...գնաց ի վանքն Օծոպու մերձ իւրոց ազգականանց... և անդէն վախճանեցաւ և թաղեցավ ի ՋԲԽ (1493...»: Այսօր Օծոփի ս. Աստվածածնի վանքի գերեզմանատանը դեռևս պահպանվում է նրա տապանաքարը և ի տապանի կանգնեցված խաչքարը: Գ. Հովսեփյանի ենթադրությամբ սա Պռոշյանների տոհմի երկրորդ ճյուղի շառավիղներից է:

ՏԱՐԱՍՈՎ Լև (մահացել 1919 թ.)-թատերական գործիչ, թատերագիր: Ծնվել է Գողթնի Ցղնա գյուղից Հյուսիսային Կով կասի Արմավիր քաղաք տեղափոխված ցղ նեցու ընտանիքում։ Նշանավոր արձակա գիր Անրի Թրուայայի հորեղբայրն է։ Ար մավիրում Թորոսյան ագգանունը աղա վաղվելով դարձել է Տորոսով, Տարասով: Այդ տոճմից է սերում նաև Ռուսաստանի Ֆեդերացիայի նախկին պատգամավոր, մե ծահարուս Արտյոմ Տարասովը։ Մոսկվայում թատերական կրթություն ստանալուց հետո մասնակցել է ՄԳԱԹ–ի հիմնադրմանը: Բեմադրել է մի շարք ներկայացումներ, համագործակցել Ստանիսլավսկու հետ: Իր բարեկամի՝ դերասան Նիկիտա Բալիևի հետ, 1908 թ, հիմնադրել է նշանավոր «Չղջիկ> էկլեկտիկ թատրոնը, որտեղ բեմադրվել են նաև նրա ստեղծագործությունները։ Ինքնք սպան է եղել 1919 թ.։

ՏԵՐ Աբել Գաղեցի (XVI դ.) - գրիչ: Ծնվել է Երնջակ գավառի Գաղ գյուղում։ 1571 թ. Ֆլորենցիայում գրչագրել է մի ճաշոց։

ՏԵՐ ԱԼԵՔՍԱՆ (1618—1678) – հոգևո րական։ Ծնվել ու սորվել է Ագուլիս քաղաքում, տեր Ազարի որդին է: Եղել է Ագուլիսի վերին թաղի եկեղեցու ավագ երեց:

ՏԵՐ ԲԱՐՍԵՂ (XVII–XIII դդ.) – կրոնական գործիչ, վարդապետ: Ծնվել և գոր ծել է Ագուլիսում: 1730–ական թվականնե րին եղել է Ագուիսի ս. Թովմա վանքի առաջնորդը, դպրոցի ուսուցիչ:

ՏԵՐ ՀԱԿՈԲ քահանա Ջուղայեցի (մահացել է 1596 թ.) — կրոնական գործիչ, բարեգործ։ Ծնվել է Ջուղա քաղաքում։ Կինը` Ուսկում (Իսկուհի, որդիները՝ Գավիթ, Պետրոս, Մարիամ։ Գործել է Ջուղայում և Հալեպում։ Գաղթելով Հալեպ եղել է Հալեպի ս. Քառասնից մանկաց եկեղեցու քահանա: Հալեպում կատարել է բարեգոր ծական աշխատանքներ։ Վախճանվել է 1598 թ. և թաղվել ս. Քառասնից եկեղեցու բակում, որի տապանը ունի արձակագիր խաչքար:

ՏԵՐ-ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ Լևոն (1876-1969) - մանկավարժ, բժիշկ։ Ծնվել է Նախիջևանի Կզնուտ գյուղում, Գարեգին Նժդեհի եղբայրն է։ Կզնուտի տարրական դպ րոցն ավարտելուց հետո 1897—1903 թթ. սովորել է Երևանի մանկավարժական սեմի նարիայում, ապա Կերնի զինվորական բժշկական դպրոցում: Սկզբնական շրջանում որպես ուսուցիչ աշխատել է Ջուղա գյուղի դպրոցում, ապա մինչև 1914 թ. որ պես բժիշկ Նախիջևանի քաղաքային հիվանդանոցում: Հետագայում՝ մինչև 1929 թ., որպես մանկավարժ աշխատել է Արմավիր քաղաքի հայկական դպրոցներում, այնուհետև որպես բժիշկ՝ 1930—88 թթ. Ինգուշեթիայում: Մինչև 1940 թ. բնակվել է Ախալցխայում, 1940—1950 թթ.` Թիֆլիսում: 1958 թ-ից բնակվել է Երևանում, ուր և այժմ բնակվում են նրա սերունդները: 1908 թ. ամռանը Գարեգին Նժդեհը Բուլղարիայից Ջուղա գալով Լևոնի մեկ շաբաթյա Ջուղայից բացակայության ընթացքում ինքն է վարել դպրոցի դասերը և այդտեղ աշակերտներին ուսուցանել բուլղարական «ժիվե տո ժիվե տամ նա Բալկանախ» երգը: Առհասարակ Նժդեհի հայրենասիրական գործունեության համար Լևոնի ընտանիքը ևս խորհրդային իշխանությունների կողմից ենթարկվել է զրկանքների և մինչև 1956 թ. իրավունք չի ունեցել Հայաստանում բնակվելու:

ՏԵՐ-ՀՈՎՀԱՆԵՍ (XIX դ.) - հոգևորական, մանկավարժ: Ծնվել և գործել է Նախիջևան քաղաքում: Նախիջևանցի Օհան վարդապետի հորեղբայրն է: Եղել է Նախիջևանի ս. Երրորդություն եկեղեցու ավագ քահանա, դպրոցի ուսուցիչ: Ապրել է մոտ 100 տարի:

ՏԵՐ ՄԵԼՔՈՆ (XVII դ.) - հոգևորական, մանկավարժ: Ծնվել և գործել է Ագուլիսում: Զաքարիա Ագուլեցու հորեղբայրն է: Եղել է Ագուլիսի ս. Թովմա վանքի դպրոցի ուսուցիչ, որի մոտ էլ իր նախնական կրթությունն է ստացել Զ. Ագուլեցին:

ՏԵՐ ՍԱՐԳԻՍ (XIX դ.) – շինարար վարպետ: Ծնվել և գործել է Նախնական գավառում: 1869 թ. կառուցել է Նախիջևանի շրջանի Յարմջա գյուղի եկեղեցին:

ՏԵՐ-ԱՆԴՐԵԱՍՅԱՆ Հակոբ (մահ. է 1880-ական թվակ) — մանկավարժ, կրոնական գործիչ: Ծնվել և գործել է Ագուլիսում: Զբաղվել է նաև ժողովրդական բժշկությամբ: Որպես ուսուցիչ և քահանա աշխատել է Ագուլիսի եկեղեցիներում ու դպրոցներում: Գրի է առել Ագուլիսի սոցիալ-տնտեսական կյանքին, լեզվին ուազգագրությանը նվիրված նյութեր, որոնք անտիպ են: Այդ ձեռագիրը նրա որդի Մխիթարը 1904 թ. հանձնել է Գողթնում ուսումնասիրություններ կատարող Ե. Լա֊ լայանին: Ինչպես լեզվաբան Ս. Սարգսյանը իր Ասուլիսի բարբառին նվիրված աշխատության, այնպես էլ Ե. Լալայանը Գողթնին նվիրված ուսումնասիրության շա֊ րադրանքներում օգտագործվել են այդ ձե¬ռագրի նյութերից:

ՏԵՐ-ԱՆԴՐԵԱՍՅԱՆ Մխիթար Հակոբի (1870-ական – 1930-ական թվականներ) -ինժեներ-տեխնոլոգ: Ծնվել է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում: Բարձրագույն կրթությունը Մոսկվայում ավարտելուց հետո գործել է Բաքվում:

ՏԵՐ-ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ Գևորգ Անդրեի, (1903—1956) – զինվորական գործիչ գեներալ–լեյտենանտ: Ծնվել է Նախիջևան քա¬ղաքում, ուր և ստացել է նախնական կրթությունը: 1920 թ. ավարտելով Երևանի Ա. Մյասնիկյանի անվան ռազմական դպրոցը 1920 — 35 թթ. ծառայել է Հայկական լեռնահրաձգային դիվիզիայում և վարել զանազան պաշտոններ: 1938 թ. ավարտել է Մոսկվայի Ֆրունզեի անվան ռազմական ակադեմիան: Հայրենական պատերազմից հետո եղել է Կիևի ռազմական օկրուգի շտաբի պետ: Պատերազմի տարիներին կռվել է արևմտյան Ուկրանիայում, Վոլգոգրադում, Խարկովում և այլուր: Նրա ղեկավարած դիվիզիան կատարել է մի շարք կարևոր հանձնարարություններ ու հրամաններ: Պարգևատրվել է Կարմիր Դրոշփ 2, Սուվորովի 2-րդ աստիճանի շքանշաններով:

ՏԵՐ-ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ Գաբրիել (1834 – 1914) – բարեգործ: Ծնվել և գործել է Երնջակի Ապրակունիս գյուղում: Սերում է իշխանական տոհմից: Հայրենի գյուղի համար կատարել է մի շարք բարեգործական աշխատանքներ:

ՏԵՐ-ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ Հովակիմ (XIX դ.) – եպիսկոպոս: Ծնվել է Աստապատ ավանում: 1877 — 78 թթ. Աստապատի վանքին կից հիմնել է դպրոց: 1888-ական թվականներին եղել է ս. Ստեփանոս կամ Կարմիր վանքի առաջնորդ:

ՏԵՐ- ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ (Տեր-Խաչատուրով) Ծերուն Հակոբի (XIX դ.) – ոսկերիչ, արծաթագործ վարպետ: Գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. վերջերից 1910-ական թվականները:

ՏԵՐ-ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ (Տեր-Խաչատուրով) Հակոբ (XIX դ.) — արծաթագործ վարպետ: Գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. 2–րդ կեսերին:

ՏԵՐ-ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ (Տեր-Խաշատուրով) Հարություն Հայրապետի (XIX դ.) — ոսկերիչ, արծաթագործ վարպետ: Գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. վերջերից 1910-ական թվականները:

ՏԵՐ-ԿՐԻԿՈՐՅԱՆ (Տեր–Կրիկորով) Արզուման (XIX դ,) — ոսկերիչ, արծաթագործ վարպետ: Ծնվել և գործել է Որդուար քաղաքում, XIX դ. կեսերին:

ՏԵՐ ՄԿՐՏԻՉ (XIX դ.) – մանկավարժ: Ծնվել է Նախիջևան գավառում: 1863 թ, Նախիջևանի Շխմահմուդ գյուղում հիմնել է դպրոց և մինչև 1880-ական թվականները դասավանդել այդտեղ:

ՏԵՐ–ՄԿՐՏՉՅԱՆ կամ ՏԵՐՅԱՆ տոհմ (XVII—XX դդ,) — Ագուլիսի նշանավոր ու մեծահարուստ տոհմերից: Տոհմի անվան սկզբնավորողը Տեր Մկրտիչն է(ավազանի անունով` Աղամջան) որն ապրել է XVII դ. վերջերին: Տեր Մկրտիչից հետո տոհմի շարունակողներն են եղել նրա Գևորգ, Գրիգոր և Մինաս որդիները: Այնուհետև Տեր Մկրտչյան տտոհմը, որը ճյուղավորվել է նաև Տերյան անվամբ, շարունակել է Մինասի որդի Կարապետը, Գրիգորի որդիներ Գալուստը (կինը՝ Շողոկաթ), Մկրտիչը (կինը` Եղիսաբեթ), Գևորգի որդի Հովյանեսը (կինը՝ Հռիփսիմե): XVIII դ. երկրորդ կեսերից սկսած տոհմ մի շարունակությունը ապահովել է Գա լուստի որդի Ավետիսն ու Ալեքսանդրը, Մկրտիչի որդիներ Ստեփանը, Քրիստափո Մարտիրոսը, Գրիգորը, Հովհաանեսի որդիներ Գևորգը (կինը՝ Մարգարիտ), Թադևոս.(կինը՝ Մարթա), Սարգիս (կինը` Նուբար), Մինաս Տերյանները: Այնուհետև Տերյան տոհմը շարունակվում է Գևորգի Հովհանես ու Կարապետ որդիներով: Արական սեռի ներկցուցիչներից բացի այս տոհմը մասնակի շարունակականությունն ապահովել է նաև իգական սեռի ներկայացուցիչներով՝ Ոսկի, Զանազա ն, Անուման, Վարթի, Հերիքնազ, Սանդուխտ , Աղշեն, Ուստիան, Անահիտ, Հռիփսիմե, Արուսյակ, Վարդուհի Տերյաններով: Տոհմի արական շառավիղն այնուհետև եղել է Ալեքսանդր Տերյանը, որը հայտնի է եղել նաև Շաշա Աղա անունով: Նա ունեցել է 2 տղա և 7 աղջիկներ: Տղաների որդիները և աղջիկներից Արուսյակը 1919 թ. Ագուլիսի կոտո րածից փրկվելով հաստատվել են Թիֆլիսում , իսկ մնացածները` Թավրիզում, ուր և ապրում են նրանց շառավիղները: XIX դ. և մեր դարասկզբին այս տոհմը տվել է հայ մշակույթին ու գիտությանը-նվիրված մի փայլուն սերունդ, որոնք իրեն բարձրագույն կրթությունները ստացել են Մոսկվայի, Փարիզի, Բեռլինի համալսարաններում: Նշանավոր իրավաբաններ են եղել Մարտիրոս ու Մկրտիչ Տերյանները, մեծ ճանաչում ունեցող բժիշկներ՝ Գրիգոր ու Քրիստափոր Տերյանննրը, մաթեմատիկայով է զբաղվել Կարապետ Տերյանը.բանասիրությամբ ու ազգանյին-մշակութային գործով՝ Ավետիք, Գրիգոր, Ստեփան Տերյանները: Տերյանները հայ իրականությանը հայտնի են եղել նաև Երևանի նահանգում, Թիֆլիսում, հայրենի Գողթնում, Նախիջևանի և այլ բնակավայրերում իրենց կատարած բազմաթիվ բարեգործություններով ու խնամակալություններով : Այս տոհմից են սերում Ցղնայի Տեր Մկրտչյանների Ճյուղ: Այդ ճյուղի ներկայացուցիչներից Մկրտիչ Տեր Մկրտչյանը մեծահարուստ վաճառական էր, Նուխիում և այլ վայրերում ուներ վաճառատներ, իսկ մտավորական դասի ներկայացուցիչներից առավել հայտնին բանասեր, եպիսկոպոս, «Արարատ» ամսագրի խմբագիր Կարապետ Տեր Սկրտչյանըն է և Ստեփան Տեր–Մկրտչյանը։

ՏԵՐ-ՄԿՐՏՉՅԱՆ (Տերյան) Ալեքսանդր (XIX) — բարերար, Ագուլիսի մեծահարուստներից։ Ծնվել և գործել է Ագուլիսում։ Ագուլիսի մեծահարուստ Գալռատ Տերյանի որդին է, կոչվել Է նաև Շաշա Աղա։ Ագուլիսում, Գողթնում և այլուր կատարել Է մի շարք բարեգործություններ: Իր եղբոր՝ Ավետիս Տերյանի հետ, նորոգել Է տվել, Ազայի հնգաթռիչք կամուրջը, Շամբի ս. Սանփանոս վանքի տանիքը (1866 թ., իր Ավետիս և Ալեքսան որդիների մասնակցութ– յամբ) և այլ հուշարձաններ:

ՏԵՐ-ՄԿՐՏՉՅԱՆ Գրիգոր (1842-1865) - մանկավարժ։ Ծվել է Ագուլիսում, մեծահարուստ Մկրտչի Տեր-Մկրտչյանի որդին է։ Թիֆլիսում և Մասկվայում բարձրագույնն և ավարտելուց հետո 1863 թ. Ագուլիսում բացել է ընթերցասրահ և մշակել Է Ագուլիսում նոր դպրոց բացելու Լա կանոնադրությունը: Այս կանոնադրությունն Էլ հիմք Է ծառայում Պ. Պռոշյանին Ագուլիսի տղաների և աղջիկների դպրոցների կանոնադրությունը կազմելու է համար:

ՏԵՐ–ՄԿՐՏՉՅԱՆ Գալուստ (XIX դ.) -բարեգործ, Ագուլիս քաղաքի մեծահարուստներից: Սրա և Մկրտիչ Տեր-Սկրտչյանի ու Ագուլիսի ժողովրդի ծախսերով 1854 թ. ս 1866 թ. նորոգվել է Շամբի ս. Ստեփանոս Նախավկայի վանքի զանգակատունն ու եկեղեցու տանիքը, 1856 թ.` Ագուլիսի ս. Թովմա եկեղեցու տանիքը և այլ շինությունները:

ՏԵՐ-ՄԿՐՏՉՅԱՆ (Տեր–Մկրտիչն) Գևորգ (XIX դ.) — արծաթագործ։ Ծնվեյ և գործել Է Որդուար քաղաքում, XIX դ. վերջերին:

ՏԵՐ-ՄԿՐՏՉՅԱն Եղիսաբեթ (XIX դ.) - բարեգործ : Ագուլիսի մեծահարուստ Մկրտիչ Տեր — Մկրտչյանի կինը։ 1867—1913 թթ. եղել Է Ագուլիսի Հայկանուշյան օրիորդաց դպրոցի տեսուչ։

ՏԵՐ-ՄԿՐՏՉՅԱՆ Կարապետ (1866-1915) - պատմաբան, բանասեր, կրոնական գործիչ։ Ծնվել Է Գողթն գավառի Ցղնա ավանում։ 1889—94 թթ. եղել է Բեռլինում, Տյուրինգենում: Լայպցիգում ստացել է փիփիլիսոփայության լիցենցիատի գիտական աստիճան։ Գործել Է Էջմիածնում, աշխատակցել « Արարատ » ամսագրին Հեղինակ է բազմաթիվ պատմաբանասիրական հոդվածների և առանձին գրքերի , որոնցից 2-ը յույս են տեսել նաև գերմաներեն։ 1902—06 թթ. խմբագրել է «Արարատ» ամսագիրը Թավրիզում կազմակերպել է "Առավոտ" (1909 — 1912) թթ. շաբաթաթերթի հրատարակումը։ 1910 — 12 թթ. խմբագրել է «Թավրիզի հայտարարությունևեր» թերթը 1914 թ. եղել է Շամախու թեմի առաջնորդր։ Կյանքը և գործունեությունը ւռւնո լուսաբանված է Ջաբինե Շտեֆանի «Կարապետ Տեր-Մկըրտչյան» արժեքավոր գրքում (Հալլե, , 1983)։ Արխիվը պահվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում։

ՏեՐ–ՄԿՐՏՉՅԱՆ Մկրտիչ (XIX դ.) -բարեգործ : Ագուլիս քաղաքի մեծահարուստներից։ 1860-ական թվականներին համարվել է ամբողջ Նախիջևանի և Երևանի նահանգի մեծահարուստ անձերից մեկը։ Եղել է Նախիջևանի վիճակի ուսումնարանների տեսուչ, Ագուլիսի տղաների ուսումնարանի հոգաբարճու։ Սրա միջոցներով ու աջակցությամբ Ազուլիսում և Գողթնի մյուս բնակավայրերում կառուցվել ու բացվել են դպրոցներ, նորոգվել հուշարձաններ: 1854 թ. և 1868 թ. սրա ծախսերով նորոգվել է, նաև Շամբի ս. Ստեփանոս Նախավկայի վանքի զանգակատունը և եկեղեցու տանիքը : Ունեցել է մեծ համբավ և ճանաչում։

ՏեՐ-ՄԿՐՏՉՑԱՆ Ատեփան (1860–ական, թվակ. — 1930–ական թվակ. — տնտեսագետ։ Ծնվել է Գողթնի Յղնա ավանում: Թիֆլի– սում ուսանելոց հետո սովորել է Մոսկվայում և ապա ավարտել Լայպցիգի առևտրական բարձրագույն դպրոցը։ Գործել է Թիֆ– լիսում և Մոսկվայում։

ՏեՐ-ՄԿՐՏՉՑԱՆ Քրիստափոր (1870-ական թվակ-1930-ական թվակ.) -գյուղատնտես, գինեգործ։ Ծնվել է Գողթնի Յղնա ավանում։ Ավարտել է Մոնտելիեյի գինեգործական ինստիտուտը (Ֆրանսիա) և հիմնականում գործել Թիֆլիսում ու Մոսկվայում։

ՏեՐ-ՋԱՆՅԱՆ Հակոբ (XIX դ.)-բժիշկ: Ծնկել է Ագուլիսում: Փարիզի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետն ավարտելուց հետո գործել Է Թիֆլիսում: 1845 թ. սրա և մահտեսի Հովհանեսի աջակցությամբ նորոգել Է Ագուլիսի ս. Ստեփանոսը։

ՏԵՐ ՍԱՐԳԻՍ (XVII դ.) - բարերար: Ծնվել և գործել է Գողթնի Մասրևան, Մեսրոպավան գյուղում, Նավասարդի ու Շահրի որդին էր: Սրա ծախսերով Այեքսան գրիչն ու ծաղկողը Ագուլիսում 1651 թ. գրչագրել Է մի Շարակնոց:

ՏԵՐ-ԱՏԵՓԱՆ (XIV դ.)–գրակազմ։ Գործել Է Շանապոնք գավառամասի Շահապոնք գյուղում: 1887 թ. կազմել Է Շահապոնք ամրոցում` Գրիգոր Տաթևացու «Գիրք հարցմանց" աշխատությունը:

ՏԵՐ-ԱՏԵՓԱՆՅԱՆ (Տեր–Ստեփանով) 0հան (XIX դ.) — արծաթագործ վարպետ — Գործել է Նախխիջևան քաղաքում XIX վերչերից 1916-ական թվականները։

ՏԵՐՅԱՆ (Տեր–Մկրտչյան) Ավետիս (1791-1884)- կրթության գործի բարերար, բարեգործ: Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում, Գալուստ Տեերյանի որդին է: Ագուլիսի մեծահարուստներից Է։ XIX դ. նորոգել Է Ազա գյուղի հնզարռիչք և Բիստի միաթռիչք կամուրջները, Խմելու ջուր Է բերել ավել Նախիջևան քաղաք: Սրա նյութական միջոցնեով է կառուցվեկ Ագուլիսի ս. Քրիստափոր եկեղեցուն կից գործած աղջիկների դպրոցը: 1854 թ. օժանդակել Է նաև Շամբի ս. Ստեփանոս եկեղեցու զանգակատան նորոգման աշխատանքներին: Թաղվել Է ս. Քրիստափոր եկեղեցու գավթում։

ՏեՐՑԱՆ (ՏԵր-Մկրտչյան) Գրիգոր (XIX դ) - հոգեբույժ։ Տերյւանների տոհմից Է։Ծնվել է Ագուլիսում, գործել` Մոսկվայում: Մոսկվայում ունեցել է հոգեկան հիվանդությունների բուժման սեփական հիվադանոց: Կատարել Է բարերարություններ:

ՏԵՐՅԱՆ (Տեր–Մկրտչյան) Մկրտիչ (XIXդ.) — իրավաբան: Ծնվել Է Ագուլիսում, գործել Մոսկվայում։

ՏԵՐՅԱՆ (Տեր–Մկրտչյան) Կարապետ (1862-1919) – մանկավարժ։ Ծնվել Է Ագուլիսում: Հայրենի քաղաքում սկզբնական կրթությունը ստանալուց հետո այնուհետև ավարտել Է Փարիզի համալսարանի մաթեմատիկայի ֆակուլտետը: Հիմնականում գործել Է Թիֆլիսում, եղել Է Գևորգյան ճեմարանի մաթեմատիեկայի ուսուցիչ։

ՏԵՐ-ԳԱՆՊԱՐՅԱՆ Գևորգ Անդրեի (1903—1949) - խորհրդային բանակի գեներալ-լեյտենանտ (1949) : Ծնվել Է Նախիջևան քաղաքում: Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ եղել Է հարավ-արևմտյան ռազմաճակատի 21–րդ բանակի 227 հրաձը– գային դիվիզիայի հրամանատար, այնուհետև՝ 60-րդ բանակի շտապի պետ: Պարգեվատրվել Է Լենին Կարմիր դրոշի 2, Կարմիր աստղի 2 և. մի շարք այլ շքանշաններով։

ՏԵՐ-ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ Արամ Ավետիսիի (1906)- մանկավարժ, մարզիկ։ ԽՍՀՄ սպորտի վատակավոր վարպետ (1972): Ծնվել Է Ագուլիսում, աշխատել՝ Ուկրաինայում, Երևանում: Եղել Է համամիութենական 1–ին Սպարտակիադայի (1928) մրցանակակիր (բարձրացատկի և սկավառակի նեսում, սկավառակի նետման ԽԱՀՄ ռեկորդակիր (1933)։

ՏԵՐ–ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ Հայկ (1880–ական–1940-ական թվականներ)– տեխնոլոգ։ Ծնվել է Ագուլիսում: Տեխնոլոգիական բարձրագույն կրթությունը ստանալով Պետերբուրգում տեղափոխվել Է Բաքու և հիմնականում գործել այնտեղ։ Աշխատակցել Է նաև "Մշակին" և «Մուրճին», հրատարակել մի շարք հոդվածներ:

ՏեՐ–ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ Հովհանես (1880-ական-1940-ական թվականներ)– բժիծկ: Ծնվել է Ագուլիսում: Խարկովի համալսա-րանի բժշկական ֆակուլտետն ավարտելուց հետո մնացել Է այնտեղ և գործել Խարկովի բուժհիմնարկներում:

ՏեՐ-ՄԻՆԱՍՅԱՆ Խաչատուր Դավթի (1870 — 1906)- նկարիչ: Ծնվել Է Նախճավան գավառի պատմական Տամբատ (՚Թմբուլ) գյուղում։ Գործել Է Պենզայում, Տվերում, Մոսկվայում, Պետերբուրգում։ Նկարել Է ավելի քան 100 ցործ, որոնցից մի քանիսը պահպանվում են Հայաստանի պատմության պետական թանգարանում։

ՏեՐ-ՆԱՀԱՊԵՏՅԱՆ Տիրուհի (XIX դ.) - նկարչուհի, ասեղնագործուհի։ Սերում Է 1605 թ. բռնագաղթի ժամանակ Ջուղա քաղաքից ՆՈՐ Ջուղա, ապա Մարաշ տեղափոխված Տեր Ղևոնդյանների տոհմից։ 1– ին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Տեր-Ղևոնղյանների տոհմը Մարաշից տեղափոխվել է Կահիրե, որտեղից էլ 1946 թ. ներգաղթեյ Հայաստան: Այս տոհմի տղամարդիկ հնուց զբաղվել են ոսկերչությամբ ու արծաթագործությամբ, իսկ կանայք ՝ ձեռագործությամբ ու կարպետագործությամբ։ Տիրուհին Մարաշում հայտնի Է եղել իր նկարչական ձիրքով ու ասեղնագործության բարձրարվեստ մակարդակով։ Սրա թոռը` Նահապետ Տեր–Ղևոնդյանր, զբաղվել Է արծաթագործությամբ և պատրաստել բազմաթիվ զուզալարերով (ֆիլիգրան) զարդեր ու իրեր, որոնք ունեն արտակարգ նրբություն։ Ինչպես Տիրուհիս, այնպես Էլ Նահապետը Մարաշում և այլուր շատ ասեղնագործների համար կտորների հիմքեր են նկարել, կատարել նկարչական աշխատանքներ։ Տեր-Ղևողյանների տոհմի աշխատանքների մի մասը պահպանվում Է Հայաստանի պատմության պետական թանգարանում։

ՏԵՐ-ՆԻԿՈՂՈՍՅԱՆ Շուշանիկ (1870-ական–1930-ական թվականներ) – բժիշկ։Ծնվել Է Ագուլիս քաղաքում։ Ավարտել Է Մոսկվայի համալսարանի ատամնաբուժական բաժինը կան բաժինը, որից հետո հաստատվել Է Թիֆլիսում և֊ գործել այղտեղ։

ՏԵՐ-ՊԵՏՐՈՍ Շահապունեցի (մահացել Է 1552 թ.) — կրոնական գործիչ, գրիչ։ Ծնվել և գործել Է Շահապոնք գյուղում։ Եղել Է Շահապոնքի ս. Աստվածածին վանքի վանահայր, գրչագրել Է ձեռագրեր:

ՏԵՐ-ՍԱՐԳՍՅԱՆ (ԲԱՐԶԵԱՆՑ) Հովհանես (1836 — 1888) - հոգևոր գործիչ, երեցփոխ: Ծնվել և գործել Է Նախիջևան քաղաքում:

ՏԵՐ-ՍԱՐԳՍՅԱՆՅ Մկրտիչ (1805—1889) – կրոնական գործիչ։ Ծնվել և գործել Է Նախիջևան քաղաքում։ Երկար տարիներ եղել Է քաղաքի ս. Երրորդություն եկեղեցու ավագ քահանան։

ՏԵՐՈՒՆԱԿԱՆ (XIV ղ.) – վարդապետ։ Երնջակ գավառի Ապարաններ ավանի վանքի վանահայր։ Կախվել Է 1384 թ.։

ՏԵՐՈՒՆԱԿԱՆ (XV ղ.) - Գողթն գավառի արքեպիսկոպոս 1424 թ.։ 1447 թ. Ագուլիսում գրչագրել Է տվել մի Տօնական։

ՏԻՐԱՆ (XVI դ.) – վաճառական։ Ծնվել Է Ջուղա քաղաքում։ Գործել հայրենի քաղաքում, Իաալիայամ։ 1593 թ-ից բնակվել Է Վենետիկում:

ՏԻՐԱՏՈԻՐ (XVI դ.) - քարագործ վարպետ։ Ծնվել Է Ջուղա քաղաքում, գորժել հայրենի քաղաքում և Կամոյի շրշանի Նո– րաղուզում։ Սրա քանդակած խաչքարերից մեկը՝ 1553 թ. արձանագրությամբ, գտնվում Է Նորադուգի գյաղամիջում՝ ջուղայե– ցիների տոհմանական գերեզմանատանը:

ՏԻՐԱՏՈԻՐ (XVI-XVդ.) վարդապետ։ Ծնվել և գործել Է Գողթն գավառում։ Գողթնի Սինեական անապատի վարդապետներից Է և հիշատակվում Է 1402 թ. Ֆռանգ գրչի գրչագրած ձեռագրերից մե-կում։

ՏԻՐԱՑՈԻ ՄԱՆՈԻԿ (XVIII–XIX դդ) -բարերար: Ծնվել Է Գողթնի Փառակա գյուղում, Հայրումի որղ ին Է: Հոր հետ երկար տարիներ բնակվել Է Բուլղարիայի Ռուսե քաղաքում։ Հավանաբար հոգևոր ծառայություն է կատարել Ռուսեի եկեղեցու և եկեղեցուն նվիրել մեկ հատ բոլորապոտ խաչ և այլ իրեր:

ՏՐՈՒՆԻ (VII դ.) - Գողթնի Տրունյաց կամ Տրունի տոհմի իշխան, արաբների դեմ հայերի VII դ. ապստամբության կազմա– կերպիչներից։

ՏՐՈԻՆՑԱՑ (ՏՐՈԻՆԻ) տոհմ - Նախիջեվանի տարածքում գործած հայկական թագավորական նախարարական, Գողթնի իշխանական տուն։ Տիրել են Գողթն գավառի մի մասում՝ Տրունյաց կամ Վանադաձորի բնակավայրերում։ Տոհմը սերում է Տուրից, որը Երվանղ Բ-ի մտերիմն էր և պալատական գաղտնիքները հայտնում էր Արտաշես Բ-ին։ Իր այս արարքի համար ԵՐվանդ Բ-ի հրամանով սպանվել է։ Արտաշեսը Տուրի ծառայությունների համար նրա ցեղից 15 այրերի հաստատել է որպես իշխանական տոհմ` Տրունի տոհմանունով։ VII դ. Գահնամակի համաձայն այս տոհմը Ծէ թվահամարի տակ էր և արքունի զորաբանակին տալիս էր 3000 մարտիկ։ Ուրարտական արձանագրություններում այս տոհմը կամ նրանց իշխանները կոչվել են Տերիսնի (Տսրոնի): Այս տոհմանունից է, առաջացել նրանց բնակավայրերից Գողթնի Տրունիք (Տրունիս) գյուղի և Տրունյաց ձոր անվանումները:

ՈԻ

ՈԻՄԻԴ XV դ.)-գրիչ, գրակազմ։ Ծնվել և գործել Է Գողթնի Ցղնա ավանում։ Գրչագրել և կազմել Է ձեռագրեր։

ՈԻՆԻԹՈՌ (XVII դ.)-գրիչ։ Գործել Է ճահուկ գավաոի ճահուկ ավանում: Հայտնի Է նրա գրչագրած 1694 թ. մի մատյանը։

Փ

ՓԱՆԱՀԻ (XIX ղ.) - գուսան։ Ծնվել և գործել Է Նախիջևանում։ Իսկական անունը անհայտ Է։ Փանահի կեղծանունն արաբերեն Է և նշանակում Է «ապավինյալ»։ Նրա երգերից մի քանիսը հրատարակվել են աշուղական ժողովածուներում։

ՓԱԴՆԱԿԱՅ Տեր–Սարգսյան 1855-1912) - դրամատուրգ բանաստեղծ: Ծնվել է Նախճավանի Աստապատ ավքնում։ Որպես ուսուցի՝ աշխատել Է Լենինսկանում, Երևանամ։ Գրել է մոտ 20 ողևիլներ ու կատակերգություններ, որոնք ժամանակին բեմադրվել են և ճանաչում բերել հեղինակին։ Հրատարակել Է «Գրական երեկո» (1886), «Բանաստեղծություններ» 1894) ժողովածուները. «2000000» (1903), «Խոլերա» (1905), «Կը կակղես կուտես» (1905), «Նիսս,» (1900) և այլ ոդևիլները։ Ստեղծագործությունների մի մասը հրատսւրակել Է նաև Գրիչ, Խցան, Գումշաու և այլ գրական անուններով։ Աշխատակցել Է «Նոր Դար», «Արարատ», «Մեղու Հայաստանի» և այլ ամսագրերին ու լրագրերին:

ՓԱՆՅԱՆ Մելքոն (XIX դ.) - հոգևորական, հասարակական գործիչ։ Ծնվել Է Ագուլիս քաղաքում։ 1887 թ. Մոսկվայի հայոց ս. Խաչ եկեղեցու երեցփոխան էր։Մոսկվայում հայոց համայքի համար կատարել Է մի շարք ազգանպաստ աշխատանքներ։

ՓԱՆՈՍ (XVII–XVIII դդ.) - բարեգործ։ Ծնվել Է Ագուլիս քաղաքում, Գրիգորի որդին Է։ Իր համերկրացիների հետ 1713 թ. Կ. Պոլսում աջակցել Է մի «ժողովածու գրքի» տպագրման աշխատանքներին:

ՓԱՐՍԱԳԱՆ (XVII–XVIII դդ.) – բարեգործ, մելիք։ Ծնվել և զոոծնլ Է Երնջակ գավառի Շոռոթ գյուղաքաղաքում: 1762—1706 թթ. տեղացի մեծահարուստների հետ օժանդակել է Շորոթի ս. Հակոբ Հայրապետ եկեղեցու նորոգման աշխատանքներին, 1708 թ. եղել Է Շոռոթի մելիք:

ՓԱՓԱԶՅԱՆ Կսրապետ (1830—1907)-գործարանատեր, բարեգործ։ Ծնվել է Գողթնի Հանդամեջ գյուղում։ Հիմնականում զբաղվել է մետաքսագործությամբ։ Մետաքսի արտադրության գործարաններ է ունեցել Հանդամեջում (1870—1900) , Որդուարում (1870 — 1910)։ Մի շարք բարեգործություններ Է կատարել ինչպես հայրենի գյուղի, այնպես էլ Որդուար քաղաքի և այլ գյուղերի համար:

ՓԻԼԻՊՈՍ XVII–XVIII դդ.) - բարեգործ։ Ծնվել ու գյուղի, այնպես էլ Որդուար քաղաքի և այլ գյուղերի համար:

ՓԻԼԻՊՈՍ (XVII–XVIII դդ.) - բարերար: Ծնվել ու գործել է Գողթնի Փառակա գյուղում,Ծատուրի որդին է։ 1706 թ. փառակեցիներ Ավետիքի,Պալեղի և Մուրադի հետ իր հողերի մի մասը նվիրաբերել է Փառակայի եկեղեցիներին:

ՓԻԼԻՊՈՍ (XI դ.) - Երնջակ գավառի իշխան: Սրա հիշատակին 1074 թ. մի խաչքար է կանգնեցվել Երնջակ գավառի Ապրակունիս ս. Կարապետ վանքում:

ՓԻԼԻՊՈՍ (XVII–XVIII դդ.) - կրոնական գործիչ։ Ծնվել է Նախնճավանի Աստապատ ավանում: Գործել է Աստապատում, Երնջակ և Գողթն գավառներում։

ՓԻԼԻՊՈՍ Նորսեցի (XVII–XVIII դդ.) - վաճառական, բարերար: Ծնվել է Շահապոնք գավառամասի Նորս գյուղում: XVIII դ. սկզբներին բնակվել է Վենետիկ քաղաքում և ս. Խաչ եկեղեցուն կատարել նվիրատվություններ։

ՓԻԼՐՊՈՍ Շոռոթեցի (XIX դ.) — Երնջակի ս. Կարապետ վանքի վանահայր 1835 թ.։ Ծնվել Է Շոռոթ գյուղաքաղաքում:

ՓԻՐԻՋԱՆ (XVII-XVIII դդ.) – բարերար: Ծնվել Է Աստապատ ավանում, Գրիգորի որդին Է։ 1707 թ. օժանդակել Է Շամբի ս. Ստեփանոս վանքի նորոգման աշխատանքներին։

ՓԻՐՂԱԼՅԱՆ Համբարձում (մահացել Է 1901 թ.) — բարեգործ: Ծնվել և ապրել Է Շահապոնք գավառամասի 0ծոփ գյուղում։ XIX դ. վերջերին նորոգել Է տվել Օծոփից 4—5 կմ արևմուտք գտնվող ս. Խաչ կամ Քամու խաչ վանքի եկեղեցին:

ՓՇՐԿԵՆՑ տոհմ — Շոռոթ գյուղա քաղաքի նշանավոր տոհմերից։ XVII դ. այս տոհմի ներկայացուցիչների օժանդակությամբ Շոռոթում կառուցվել Է մի քանի աղբյուրներ, նորոգվել Գր. Լուսավորիչ վանքի եկեղեցին, Շոռոթի լճակը: Տոհմը իշխանական ծագում ունի և XVII-XVIIII դդ. նշանակալից դեր Է խաղացել Շոռոթում։

Ք

ՔԱԼԱՆԹԱՐՅԱՆՆԵՐԻ կամ ՔԱԼԱՆԹԱՐ տոհմ (XI X- XX դդ.)-Ագուլիսի նշանավոր և մինչև այժմ շարունակվող տոհմերից: Սկզբնավորվել Է XVIII դ. կեսերից, սակայն գրականության մեջ հիմնականում հայտնի Է XIX դ. սկզբներից՝ Հայրապետ Քալանթարի, իսկ այնուհետև՝ նրա որդիների ու մերձավոր բարեկամների գործունեությամբ։ Մոսկվայի, Լոնդոնի, Պետերբուրգի, Բեռլինի, Լայպցիգի և այլ Եվրոպական համալսարաններն ավարտած Քալանթարներն իրենց բեղմնավոր գործունեությունը ծավայել են Մոսկվայում, Թիֆլիսում, Երևանում, Պետերբուրգում:

Հայագիտությանն այս տոհմից հայտնի են XIX դ. գործած գիտության մի խումբ մշակներ, որոնք իրենց աշխատանքների արդյունքներով սմրսպնդել են գիտության ու մշակույթի այս կամ այն բնագավառները։ Հայ մանկավարժությանը ու կրթական (րւրծին անոլրսւնա|ի ծառայություններ են մատուցել Հայրապետ ու Դավիթ Քալանթարների, գյուղատնտեսական գիտությունների բնագավառում՝ Ալեքսանդր, Ավետիս Արսեն, Տիգրան Քալանթարները, քիմիական գիտությունների բնագավառում՝ Անուշավան, Գրիգոր Քալանթարները, բժշկագիտությսւն բնագավառում` Հովհանես Քալանթարը, թատերագիտության բնագավառում՝ Լևոն Քալանթարը։ Քալանթարյանների տոհմի շառավիղների զգալի մասն այժմ բնակվում Է Երևանում և Թիֆլիսում:

ՔԱԼԱՆԹԱՐ Ալեքսանդր Հայրապետի (1855 — 1913) — հասարակական - քաղաքական, գրական գործիչ, խմբագիր, անաս-նաբույծ։ Ծնվել Է Ագուլիս քաղաքում, գործել` Թիֆլիսում։ Համարվում Է Անդրկովկասում անասնաբուժական գիտության հիմնադիրներից։ Հիմնադրել և ղեկավարել Է, Կովկասի կայսերական գյուղատնտեսության ընկերությունը: Հեղինակ Է ավելի քան 140 աշխատությունների։

Երկար տարիներ Է Թիֆլիսի հայ հրատարակչական ընկերությունը խմբագրել Է «Կավկազսկոյե սելսկոյ խոզյայստվո» թերթը։ 1893 թ. մինչև Իր կյանքի վերջը « Մշակ» թերթի խմբագիրն Էր (երբեմն նաև հրատարակիչը) : Գրել և հրատարակեյ է (Նամալյան և Վրձին գրական անուններով ) «Պատրիկյանի նամակներր", «Մանրանկարներ» (2 հատորով) , ակնարկների, ֆելիետոնների ժողովածուները։ Թողել Է հարուստ գրականագիտական և թատերագիտական ժառանգություն։ Մարկ Տվենից, Ֆրանց Հոֆմանից և այլ հեղինակներից կատարել է թարմանություններ:

ՔԱԼԱՆԹԱՐ Անուշավան Քալանթար Հայրապետի (1860–ական-1920-ական թվականների -քիմիոս։ Ծնվել Է Ագուլիսում։ Բեռլինի համալսարանն ավարտելուց հետո գործեյ Է Թիֆլիսում։ Աշխատակցել Է «Մուրճին» և «Մշակին», հրատարակել մի շարք հոդվածներ։

ՔԱԼԱՆԹԱՐ Ավետիս Հայրապետի (1859—1937) -կաթնատնտեսության և անասնապատության բնագավառի գիտնական, աշխատանքի հերոս (1934)։ Ծնվել Է Ագուլիս քաղաքում։ 1911 թ. Վոլգորադում կաթնատնտեսության գծով կազմակերպել Է Ռուսաստանի 1-ին բարձրագույն գյուղատնտեսական ուսումնական հաստատությունը, իսկ 1920 թ.՝ Մոսկվայի Պետրովյան ակադեմիայի կաթնատնտեսության ամբիոնն ու կաթնափորձարարական լաբորատորիան։1930 թ-ից Երևանի անասնաբուծական ինստիտուտի կաթնատնտեսության ամբիոնի վարիչն Էր (հիմա նրա անունով է կոչվում այդ ամբիոնր): Նրա անունով է կոչվում Ստեփանավանի անասնաբուծական-անասնաբուժական սովխոզ–տեխնիկումը։ Հեղինակ է մի շարք գյուղատնտեսական հարցերին նվիրված ուսումնասիրությունների։

ՔԱԼԱՆԹԱՐ Արսեն Հայրապետի (1850-ական –1920-ական թվականներ) — գյուղատնտես։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Գեյզենհայմի (Գերմանիա) գյուղատնտեսական ճեմարանն ավարտելուց հետո աշխատել է Թիֆլիսում։ Մամուլում հրատարակել է գյուղատնտեսության հարցերին նվիրված հոդվածներ, զբաղվել է նաև.թարգմանչական աշխատանքով։

ՔԱԼԱՆԹԱՐ Գրիգոր Հայրապետի (1850–ական – 1910-ական թվականներ) – քիմիկոս ։ Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում։ Ցյուղիխի համալսարանն ավարտելուց հետո գործել Է Բաքվում։

ՔԱԼԱՆԹԱՐ Դավիթ (1847—1918) - մանկավարժ, հոգեբան, գրող։ Ծնվել Է Ագուլիսում Ավարտել է Վիեննայի և Լայպցիգի համալսարանները և ձեռք բերել հոգեբան–բնախոսի ու մանկավաժի մասնագիտությունները: 1870-80-ական թվականներին Թիֆլիսի Գևորգյան ճեմարանում դասավանդել է հոգեբանություն և այդտեղ մեծ աշխատանքներ Է ծավալել գիտական ման– կավարժության տարածման գործում: Այստեղ ուսուցիչների համար հրմնել Է մանկավարմական դասընթացներ: 1888—98 թթ, եղել է Տրապիզոնի Ազգային վարժարանի տեսուչ։ Կ. Պոլսից քիչ հեռու գտնվող Բրուսա քաղաքում իր կնոջ Թագուհի Մանիսալյանի հետ հիմնել Է (1890 թ.) 6 դասյա սեփական դպրոց, որը գործել Է մինչև 1910 թ.։Մամուլում, մասնավորապես "Բուզանդիոն" պարբերականում, հրատարակել է մի շարք հոդվածներ մանկավարժության, հոգեբանության և այլ հարցերի մասին։ 1915 թ. մղձավանջային տարում ձերբակալվել է իր ընտանիքի հետ: Եռամսյա բանտարկությունից հետո ազատվում է միայն տիկին Քալանթարը, իսկ ինքը և միակ զավակը՝ Վարդուհին, դատապարտվում են ցմահ բանաարկության։ Երեք տարի Պոլսի բանտում անցկացնելուց հետո օտարազգա քաղաքական գործիչների միջնորդությամբ ազատվում Է բանտից 1918 թ, և նույն տարվա օգոստոսին Էլ մահանում է։ Թուրքական ոստիկանսւթյան խուզարկումներից փրկվսւծ Դ. Քալանթարի գրավոր ժառանգության մեջ կան բազմաթիվ գիտամանկավարժական հոդվածներ, մանկական երգարան, մանկավարժական վեպ և այլ գոծեր:

ՔԱԼԱՆԹԱՐ Իզաբելա Ալեքսանդրի (1880-ական-1940-ական թվակ.) - դերասանուհի: Ծնվել է Ազուլիսից Թիֆլիս տեղափոխված Ալեքսանդր Քալանթարի ընտանիքում: 1905 թ-ից դերակատարումներով հանդես է եկել հայկական և ապա ռուսական թատրոնում: Առաջին դերակատարումներով խաղացել է Թիֆլիսի Վերայի և Ավճալյան թատրոններում, իսկ այնուհետև Զուբալովի անվան ժողտան և Արտիստական ընկերության թատրոններում: 1909 թ. կատարելագործվել է Պետերբուրգի Յակովլևի և Պետրովսկու դրամատիկական կուրսերում, որից հետո մի շարք դերակատարումներով հանդես է եկել Ռուսաստանի մի քանի թատրոններում և մեծ ճանաչման արժանացել: Կյանքի վերջին տարիներին բնակվել է Գերմանիայի Վյուրտեմբերգ քաղաքում:

ՔԱԼԱՆԹԱՐ Լևոն Ալեքսանդրի (1891-1959) - թատերական գործիչ, ռեժիսոր, թատերագետ: ՀՀ ժող. արտիստ (1954): Ծնվել է Թիֆլիսում՝ ագուլիսեցի Ալեքսանդր Քալանթարի ընտանիքում: Ավարտել է Պետերբուրգի համալսարանի արեվելագիտության ֆակուլտետը: Աշակերտել է Ն. Մառին և մասնակցել Անիի պեղումներին: Սերտ կապերի մեջ է եղել իր ազգակիցներ Լևոն ու Միքայել Մանվելյինների հետ: 1918 թ. ս. Խաչատրյանի և իր հայրենակից՝ ցղնայից սերող Ռուբեն Մամուլյանի հետ, հիմնադրել է հայկական թատերական ստուդիա: 1921 թ. նախաձեռնել է Թիֆլիսի Շահումյանի անվան« Որոնումների թատրոնի» ստեղծումը, ապա Երևանում մեծ ներդրում է ունեցել պետական դրամատիկական թատրոնի (այժմ՝ Սունդուկյանի անվան) հիմնադրման գործում: 1928-57 թթ. որպես թատերական գործի կաազմակերպիչ ու ռեժիսոր աշխատել է Թիֆլիսի, Բաքվի, Երևանի, Գումրիի թատրոններում, Հայ ֆիլմում», դասախոսել Երևանի թատերական ինստիտուտում։

Մամուլում հրատարակել է բազմաթիվ թատերական, տեսական ու պատմական հոդվածներ: Իր գործունեության սկզբնական, շրջանում աշխատակցել է մամուլին: Մեծ համբավ ունեցած ռեժիսորն ու թատերագե¬տը իր ծառայությունների համար պարգևատրվել« Պատվո նշան», «Աշխատան¬քի Կարմիր Դրոշ» և այլ շքանշաններով: Սրա որդին է րագրող ու կինոգետ Կարեն Քալանթարը:

ՔԱԼԱՆԹԱՐ Հայրապետ (1826-1913) - մանկավարժ: Ծնվել և գորձել է Ագուլիս քաղաքում: Ալեքսանդր, Անուշավան, Գրի¬գոր, Ավետիս, Մուշեղ, Արշակ և Տիգրան Քալանթարների հայրն է: Սկզբնական կրթությունը ստացել է Ագուլիսում, Տաթևում, ասլա Էջմիածնում՝ Ղազար վարդապետի մոտ: 1848 թ. Ստորին կամ Դաշտ Ագու¬լիսում բացել է տղաների դպրոց, իսկ այնուհետև՝ սեփական մասնավոր դպրոց, որտեղ ուսուցչություն էր անում նաև կինը՝ Նունե Քալանթարը: Այս դպրոցը իր գո¬յությունը պահպանել է մինչև 1890 թ.։

ՔԱԼԱՆԹԱՐ Հովհաննես (XIX դ.) - բժիշկ: Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում: Լոնդոնի համալսարանն ավարտելուց հետո գործել է Սկարբրո քաղաքում: Հեղինակ է մի քանի գյուտերի և աշխատությունների:

ՔԱԼԱՆԹԱՐ Նունե (1834—1906) - մանկավարժ: Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում: Հայրապետ Քալանթարի կինն է: Ագուլիսի օրիորդաց դպրոցի հիմնադիրներաց և վարժուհիներից է: Ժամանակին մեծ աշխատանքներ է կատարել օրիորդաց դպրոցի հոգաբարձության գործում:

ՔԱՐԱՄՅԱՆ Կարապետ Ներսեսի (1911-1980) - պատմաբան: Ծնվել է Նախիջևան քադաքում: Դասախոսել է Երևանի բուհերում և մի շարք պաշտոններ վարել: Հեղի¬նակ է հայ ժողովրդի և ընդհանուր պատմության տարբեր հարցերին վերաբերող մի շարք հոդվածների ու առւսնձին գրքերի:

ՔԱՋԱՋ (IV դ.) - Նախճավան գավառի եպիսկոպոս (մարդպետական) 365 թ.։

ՔԱՐԱՄԱԶ (XV դ.) - Երնջակ գավառի Բերդիկ գյուղի տանուտեր, Մուրադի և Ջոմարտի եղբայրը:

ՔԻՋՄԻՐ (XVI դ.) - վաճառական, բարերար: Ծնվել և գործել է Ագուլիս քաղաքում; 1570-ական թվականներին եղել է Ագուլիսի տանուտեր:

ՔՐԻՇՉՅԱՆ Մելքոն, (1882 -1963) - մանկավարժ, փիլիսոփա: Ծնվել է Գողթնի Ցղնա ավանում, գրական-գիտական մականունը՝ Մյունխեն Բենս: 1899-1905 թթ. սովորել է Գևորգյան ճեմարանում, աշակերտել և գործակցել է Կոմիտասին: Բարձրագույն կրթությունը ստացել է Մյունխենի համալսարանում: Բեռնի համալսարանում 1912 թ. ստացել է փիլիսուիայական գի¬տությունների դոկտորի կոչում: Բեռլինում գործակցել է հայտնի հայագետ Ցոհաննես Լեպսիսին՝ նրա մոտ աշխատելով« Դեռ օրիենտ» հանդեսում: 1934-47 թթ. դասավանդել է Կիպրոսի Մելքոնյան վարժարանում, իսկ այնուհետև՝ այլ դպրոցներում, Բեյրութում: Մամուլում հրատարակել է մի շարք աշխատանքներ, ինչպես օրինակ «Էմաննուել Կանտի կյանքն ու գործը», «Հայ եկեղեցու քաղաքական դերը սկզբից մինչև 1920 թ.» (գերմաներեն), Գերմանիա և հայերի բնաջնջումը Տաճկահայաստանի մեջ» (գերմաներեն), Արևելք և Արևմուտք» (գերմաներեն), Ասիացու կոչը խորհող և զգացող Արևմուտքին» (գերմաներեն) հոդ վածաշարերը: Առանձին գրքերով լույս են տեսել Կոմիտասին նվիրված նրա« Խոր¬տակված քնար» (Անթիլաս, 1955) և «Անմար կանթեղ» (Եր., 1969) հուշագրությունների գրքերը: Անտիպ են մնացել նրա« Քսան և հինգ տարի ի Գերմանիա. 1907- 34 թթ.», «Տարեգիրները պատմության ընթացքին», «Օտար լեզուների ուսուցման մեթոդիկայի շուրջը», Սփյուռքի հայ նախակրթարանը», «Սպիտակ ջարդը՝ կյանքի ծիրի մեջ» և այլ աշխատությունները: Գերմանիայում, Կիպրոսում կազմակերպել ու ղեկավարել է հայկական երգչախմբեր: Հայոց պատմության և մշակույթի վերա¬բերյալ Գերմանիայում հանդես է եկել մի շարք զեկուցումներով: 1958 թ. հայրենադարձվել է Երևան:

ՔՐԻՇՉՅԱՆ Մինաս Անուշավանի (1906-1977) — երաժշտական գործիչ: Ծնվել է Գողթնի Ցղնա գյուղից Թիֆլիս տեղափոխված ցղնեցու ընտանիքում, նշանավոր մտավորական Մելքոն Քրիշչյանի եղբայրն է: Սովորել է Երևանի Կոնսերվատորիայում Գործել է Գյումրիում, Երևանում: ՀՀ ար¬վեստի վաստակավոր գործիչ է (1958): Մեծ ծառայություններ ունի հանրապետությունում երաժշտական գործի կազ մա կերա¬ման բնագավառում: Գյումրի քաղաքում նրա ջանքերով 1932-39 թթ. բացվեյ է երաժշտական դպրոց ու ուսումնարան, ֆիլ հարմոնիայի մասնաճյուղ: Հայրենական պատերազմից վերադառնալուց հետո Երե¬վանում աշխատել է երաժշտական ֆոնդի, ժողստեղծագործողների տան տնօրեն և արվեստի այլ բնագավառներում:

ՔՐԴՈԻՆՑ ՄՈՒՂԴՈԻՍԻ ԱՂԱՄԻՐ (1616-1670) - վաճառական, բարերար: Ծնվել է Ագուլիս քաղաքում, խոջա Շմավոնի որ¬դին է, Զաքարիզ Ագուլեցու հայրը: Գոր¬ծել է Ագուլիսում և Երևանում: Շուրջ 19 տարի աշխատել է Երևանի խաների մոտ, ունեցել է մի շարք վաճառատներ: Շահ Սուլեյմանի հրավերով 1670 թ. մեկնել է Սպահան, ուր և չորս ամսից մահացել է: Թաղված է Նոր Ջուղայի գերեզմանատանը: Ունեցել է 3 տղա (Շմավոն, Զաքարիա, Սիմոն) և 3 աղջիկ (Խանում, Փարիխան, Զարիֆ) , որոնցից հայտնին Զաքարիան է:

ՔՈԻՍԱՆԵՆՑ Վարդան (XVII-XVIII դդ.) — բարերար: Ծնվել է Աստապատ ավանում: 1705 թ. իր Արզուման, Բունիաթ և Մեհրաբ եղբայրների հետ օժանդակել է Շամբի ս. Ստեփանոս վանքի նորոգման աշխատանքներին:

Օ

ՕԳՈՍՏԻՆՈՍ (XVI–XVII դդ.) - գրիչ: Գործել է Երնջակ գավառի Քռնա ավանում և Խոշկաշեն գյուղում: Սրա գրչագրած ձեռագրերից հայտնի են 1600 թ. Խոշկաշենում գրչագրած «Նշխարք մատենագրութեան» և Քռնայում 1617 թ, գրչագրած ժողովածուն:

ՕԴՈԱՏԻՆՈՍ (Ավգուստինոս) Բաջենց կամ Բաջենցի (մահացել է 1667 թ.) -կրոնական գործիչ: Ծնվել է Երնջակ գավառի Ապարաններ ավանում: 1622 — 54 թթ. եղել է Նախիջևանի կաթոլիկ արքեպիսկոպոսը: 1605 թ. Շահ Աբասի բռնագաղթի մազպուրծ լլինելով| 1609 թ. ճամփորդել է Եվրոպա: Նրա ճամփորդական նոթերը հրատարակվել է 1884 թ.: Գրչագրել է մի քանի ձեռագրեր:

ՕՀԱՆ ՎԱՐԴԱՊԵՏ (XIX դ.) - կրոնական գործիչ: Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում, գործել՝ հայրենի գավառում, Երևանում: Հնդկաստանում շրջագայության ժամանակ կատարել է դրամահավաքչություն և հա վաքած գումարով նորոգել տվել Գեղարդի վանքը: Եղել է Գեղարդի վանքի վանահայր, ուր և մահացել ու թաղվել է մինչև 1889 թ.:

ՕՀԱՆԵՍ (մահացել է 1751 թ.) - շինա¬րար վարպետ: Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում, Հակոբի որդին է: Վերանորոգչական աշխատանքներ է կատարել Նախիջևանի հուշարձաններում: Թաղված է Ցղնայի ս. Աստվածածին վանքի գերեզմանատանը:

ՕՀԱՆԵՍՅԱՆ (Օգանեսով) Կարապետ(XIX դ.) - արծաթագործ վարպետ: Գործել է Որդուար քաղաքում, XIX դ, Կեսերին:

ՕՀԱՆՅԱՆ (Օգանով) Եղիա (XIX դ.) - զինագործ վարպետ: Ծնվել է Նախիջևան քաղաքում, ուր և գործել է 1880-ական թվականներին:

ՕՀԱՆՅԱՆ (Օգանեզով) Խաչատուր Հարություն (1880-ական- 1920-ական թվա կաններ) - ոսկերիչ, արծաթագործ վարպետ: Ծնվել և գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ. վերջերից 1910-ական թվականները:

ՕՀԱՆՅԱՆ ՀԱՄԱՅԱԿ Մարգարի (1902-1954թ. ) շինարար: Ծնվել Բիստ ավանում: Եղել է Նախ. ԻԽՍՀ կոմունալ և ճանապարհաշինարարության մինիստր, մեծ ներդրում ունի Նախիջևանի տարածքի ճանապարհաշինության և կամրջաշինության գործում:

ՕՀԱՆՅԱՆ (Օգտնով) Օհան, (XIX -դ. ) - արծաթագործ վարպետ: Գործել է Նախիջևան քաղաքում, XIX դ, երկրորդ կեսին:

ՕՀԱՆՅԱՆ Ֆիլիպ Համայակի (1929)– վիրաբույժ-ուրոլոգ: Ծնվել է Բիստ ավանում: Աշխատել է ՀՀ Վայքպ շրջանում, ժայմ՝ Երևանի հանրապետական հիվանդանոցում: Դասախոսում է Երևանի բժշկական ինստիտուտում: Հրատարակել է գիտական հոդվածներ:

ՕՎԻ (զոհվել է 1918 թ.) - ՀՀԴ գոծիչ: Ծնվել է Գողթնի Բիստ գյյուղում: Մասնակցել է Նախիջևանի ու Գողթնի ազգային-ազատագրական պայքարի մի շարք գործո¬ղություններին: Եղել է Ջուղա գյուղի 1918 թ. ինքնապաշտպանության ղեկավարը: Ազգանունը և կենսագրական այլ մանրամասներ հայտնի չեն:

ՕՋԱԽՅԱն Ալեքսանդր (1830-ական – 1920-ական թվականներ) - բարեգործ: Ծնվել է Նախճավան գավառի պատմական Տամբատ (Թմբուլ) գյուղում: Բնակվել է Նոր Նախիջևան քսւղաքում: Սրա հոգածութ¬յամբ է 1900-1917 թ. գործել է Թմբուլի դպրոցը: 1917 թ. 70.000 ռուբ. է նվիրել հայրենի գյուղի դպրոցին:

Ֆ

ՖՌԱՆԳ (XIV-XV դդ.)- գրիչ: Գործել է Գողթն գավառում և գրչագրել մի շարք ձեռագրեր: Խոր ծերության տարիքին և ակնոց կրելով, Մխիթար Ապարանցու խնդրան¬քով 1402 թ. Գողթնի Սինեական անապա¬տում գրչագրել է ևս մի ձեռագիր, որն այժմ պահվում է Նոր Ջուղայի Ամենափրկիչ վանքի Մատենադարանում:

ՖՐԱ ԴՈՄԻՆԻԿՈՍ (XVII դ.) - Երնջակ գավառի Խոշկաշեն գյուղի վանքի վանահայր 1675 թ.: Խոշկաշենցի Խոջի որդին է:

ՖՐԱ ԴՈՄԻՆԻԿՈՍ Սալիթաղեցի (XIV դ. ) - գրիչ: Ծնվել է Երնջակ գավառի Սալիթաղ գյուղում, գործել՝ Քռնայի վանքում: Նրա գրչագրած ձեռագրերից մեկը՝ 1360 թ. «Համառօտ հաւաքումն Աստուածաբանական ճշմարտութեան, Ալբերտի Մեծի» մատյանը պահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում (N 9068):

ՖՐԱ ԵՐԵՑ (XIV դ.) - գրիչ: Գործել է: Երնջակ գավառի Քռնայի վանքում: Նրա գրչագրած ձեռագրերից հայտնի են 5-6 մատյաններ:

ՖՐԱ ՋՈԻԱՆԻ (XIII–XIV դդ.) - գրիչ: Ծնվել է Անգլիայի Սուէննֆորթ գյուղում: Երնջակ գավառի Քռնա ավանում 1307 թ. գրչագրել է մի «Գիրք հոգւոյ եւ հրեշտակաց» ձեռագիրը:

ՖՐԱ Ունիթոռ (XVII դ.) - գրիչ: Գործել է Ճահուկ ավանում: 1694 թ. այստեղ գրչագրել է մի «Կանոնագիրք ունիթոռաց»:

ՖՐԱՄԵՆՑ Գալուստ (XVII-XVIII դդ.) - բարերար: Ծնվել և գործել է Աստապատ ավանում, Հերապետի և Գատրինի որդին է: 1705 թ. օժանդակել է Շամբի ս. Ստեփանոս վանքի նորոգման աշխատանքներին:

ՖՐԱՆՉԻՍԿՈՍ Խոշկաշենցի (XVII -XVIII դդ.)- պարոն, բարերար: Ծնվել է Երնջակ գավառի Խռշակունիք, Խոշկաշեն գյուղում: Խոջա Միրիջանի որդին է: Գոր¬ծել է Երնջակում և Իտալիայում: 1709 թ. սրա պատվերով Վենետիկում տպագրվել է մի «ժամագիրք ննջեցելոց»:

ՖՐԻՏՈՆ Ապարաներցի (XVI դ.) - վարդապետ: Ծնվել և գործել է Երնջակ գավառի Ապարաններ ավանում: 1561—98 թթ. եղել է Ապարանների վանքի եպիսկոպոսության աթոռակալ: 4 անգամ ճանապարհորդել է Հռոմ: