Նախիջևան` Գլուխ երրորդ

<-Նախիջևան

Բնակավայրեր

Պատմական Նախիջևանի գավառների հին ու նոր բնակավայրերը սփռված են բարձրագագաթ լեռների լանջերին ու փեշերին, բարեբեր հարթավայրերում ու ձորահովիտներում, գետերի ու գետակների շուրջը: Եվ հազարամյակների ու դարերի պատմություն տեսած այս մեծ ու փոքո բնակատեղիներից շատ շատերն իրենց հիմնադրումից մինչև օրս հարատևում են: Իսկ շատերն էլ դառն ճակատագրի բերումով վաչկատուն ցեղերի ու հորդաների հարձակումներից ավերվել, ավել ու ամայացել են: Նախիջևանի բնակավայրերի մեծ մասը ավերվել ու անմարդաբնակ են դարձել թուրքական ու պարսկական տիրապետության (XVI—XIX դդ.) ժամանակ: Այդ ժամանակամիջոցում էլ պատմական բնակավայրերի մայր անունների զգալի մասը աղավաղվել են, փոխարինվել օտարամուտ ու օտարազգի անուններով:

Մեր ոաումնասիրությունների ընթացքում՝ բազմազան սկզբնաղբյուրներով պարզել ու ճշտել ենք Գողթն, Երնջակ, Ծահուկ-Շահապոնք գավառների բնակավայրերի պատմական անվանումները: Ցավոք, դեռևս անհրաժեշտ սկզբնաղբյուրների բացակայության պատճառով Նախճավան և Շւսրուր գավառների տեղանունների մի զգալի մասը ստիպված ներկայացնում ենք XVII–XIX դդ. ստացած օտար անվանումներով: Այնումաենայնիվ, հայ մարդու մաքառումների ու հարատևության պատմության վկա այս բնակավայրերը՝ բնակելի թե անմարդաբնակ, մեր օրերն են հասցրել իրենց պատմությունն ու նյութական մշակույթի ժառանգությունը, մեր հեոու-հեոավոր նախնիների պատգամները: Բավական է նշել այն փաստը, որ բազմաթիվ ավերումներից հետո էլ ոչ հեռավոր անցյալում՝ մինչև 1910-ական թվականները, Նախիջևանի շուրջ 100 հայկական բնակավայրերում գործել է 180-ից ավելի եկեղեցի ու 32 վանք: Արժեքներ, որոնք ընդմիշտ վար: են պահում և ամրապնդում մեր պատմական ու ազգային հիշողությունը:

Գողթն գավառ

Գեղեցիկ և հմայիչ է պատմական Հայաստանի Գողթն (Գողթան)– գավաոը: Իր գրաված տարածքով, պատմական անցյալով այն էական դեր է խաղացել հայ ժողովրդի պատմության մեջ մինչև XX դարի, սկիզբը, ուր հարգի են եղել հայ երգն ու արվեստը, գիրն ու գրականությունը: Հայ ժողովրդի վիպասանական երգերի ու առասպելների մասին խոսելով՝ պատմահայ Մ. Խորենացին վկայում է, որ դրանք՛ «ախորժելով պահել են գինեվետ Գողթն գավառի կողմի մարդիկ»: Գողթն բառը ըստ լեզվաբան է. Աղայանի ստուգաբանության կապվում է հնդեվրոպական gal, ghel արմատի հետ, որը նախապես նշանակել է «կոչել, կանչել, գոչել»: Ըստ այսմի Գողթն բառը հնում նշանակել է պատմություն, երգ, վիպասանություն: Հ. Սանտալճյանի կարծիքով Գողթնը ուրարտական Գոլութախի (Cylutahiaha) երկիրն է:

Հայ պատմագրության մեջ Գողթն գավառը հիշատակվում է Գողթն, Գողթան (Մ. 1սորենացի), Գողթան տուն (Կորյուն), Գողթնսատան (Թ. Արծրոլնի) անվանումներով: Հույն աշխարհագրագետ Պտղոմեոսի մոտ այն հիշատակվում է(greek word) կամ Colten անուններով: Ըստ մատենագիր Կորյունի, Մեսրոպ Մաշտոցը որոշ տարիներ բնակվել է այս գավառում, որը նրա ամենասիրելի գավառներից մեկն է եղել: Հենց այս գավառում է, որ հայոց գրերի ստեղծման համար. Մաշտոցը «տրտմական հոգսերով պաշարված ու թակարդապատված և մտածմունքների ծփանքի մեջ էր ընկած»: Եվ նախքան գրերի ստեղծումը Մաշտոցը իր աշակերտների հետ մեկնել է Գողթն, որի «առաջ դուրս եկավ Գողթնի իշխանը... որի անունը Շաբաթ էր և հյուրամեծար ասպնջական հանդիսանալով՝ բարեպաշտությամբ սպասավորում էր (նրան)... Իսկ երանելին իսկույն իր ավետարանական արվեստլլ բանեցնելով՝ իշխանի հավատարիմ օգնությամբ սկսեց (քարոզել) գավառում»: Հայկական գրերի ստեղծումից հետո էլ Գողթնը ամենաառաջիններից մեկն էր, ուր Մաշտոցը բացեց առաջին դպրոցները և «այստեղ՝ բարեպաշտ Շաբաթի ընկերությամբ գավառը լիացրեց Քրիստոսի ավետարանի ողջույնով, և գավառի բոլոր գյուղերում կարգեց սուրբ վանականների դասեր»:

Պատմահայր Խորենացոլ վկայությամբ Գողթն գավառը հնուց ի վեր Հայոց արքունական կալված Էր դեռևս Արտաշես Բ ժամանակներից: Այստեղ իշխում Էին գողթնեցիները, որոնք «...Սիսակւսն հատվածն են կազմում, բայց չգիտեմ, արդյոք գավառներն են կոչվեյ մարդկանց անունով, թե գավառների անունով կոչված են նախարարությունները»: Այս նույնը պնդում է նաև XIII դարի պատմիչ Ստ. Օրբելյանը: Գողթնի իշխանական նախարարությունը որպես պատմական Հայաստանի անբաժանելի մի մաս, հին Հայաստանի ավագ նախարարական տների հետ միասին «Գողթան տեր» անվանակոչմամբ դասված է V դարում կազմված «Գահնամակում», ԺԶ(16) թվի տակ և «Զոթանամակի» տվյալներով արքունի զորաբաժնին տալիս էր Շ (500) ձիավոր: Բանասիրության մեջ կարծիք կա, որ Մովսես էսորենացին ուսանել, իր երիտասարդ կամ էլ միջին տարիքում շրջագայել է Գողթնում (կամ էլ գողթնեցի է):

VII դարի «Աշխարհացոյցի» հւսղորդած տեղեկություններով Գ՛ողթնը Վասպուրականի 33-րդ գավառն էր, որը Արծրունիների տիրապետության տակ էր անցել հավանաբար V դարի կեսերից: Թ. Արծրունու տեղեկություններով Գողթնը Վասպուրականի կազմում եղել է մինչև 737 թ. «...իսկ Գողթն գավառ (հանեալ էր) ի ժամանակի կատարման սրբոյն Վահանայ, յամի ԾՁԶ (737) թուականութեանց, որում ամի կատարեցալ սուրբն Վահան, որ Էր որդի խոսրովայ Գողթան տեառն»:

Գղթն գավառը, որն իր մեջ հնում ընդգրկել է նաև Սյունաց Արևիք գավառը (այժմյան Մեղրու շրջան), VIII դարի կեսերից հետո փաստորեն գտնվել է Սյունիքի կազմի մեջ: Իսկ IX դարի կեսերից ընկել է սելջուկների և ապա մոնղոլների տիրապետության տակ: XVI—XVII դարերում այն մեկ գտնվել է Սեֆյան Պարսկաստանի, մեկ՝ Թուրքիայի տիրապետության տակ: XVIII դարում ծավալված ազգային֊ազատագրական շարժմանը մասնակցություն ցուցաբերած Գողթնը հետագայում, Ռուսաստանի և Պարսկաստանի միք և կնքված Թուրքմենչայի 1828 թ. դաշնագրով, որպես Հայաստանի անբաժան մաս, Նախիջևանի մյուս գավառների հետ միացվեց Ռուսաստանին: Այն սկզբնապես եղել է Հայկական մարզի և ապա Երևանի նահանգի կազմի մեջ:

Գողթն գավառը, որի տարածքը ընդգրկում է այժմյան Օրդուբադի շրջանը, տարածված է Նախիջևանի հարւսվ-արևելյան մասում.

Արաքս գետի ձախ սւփին: Ըստ պատմական աղբյուրների, այս գավաոի ազգաբնակչությունը հնուց ի վեր զբաղվել է խաղողագործությամբ, այգեգործությամբ և բազմազան արհեստներվ: Հայոց պատմության մեջ Գողթնը առավելապես հայտնի է որպես «գինևէտ» գավառ, որի խաղողը, նուռը, ղեղձը և այլ մրգերը ունեցել են մեծ ճանաչում: Այս վաղեմի գավաոի գեղեցիկ բնաշխարհի անբաժան մասն են կազմում նրա միջնադարյան պատմաճարտարապետական հուշարձաններն ու վաղ շրջանի բնակատեղիները, գյուղաքաղաքներն ու ավանները, որոնք հիմնարկված են Ագուլիսի, Որդուարի, Տրունյաց կամ Վանանդի, Ցղնայի, Գիրանի կամ Բիստի ձորերում:

ԱԳՈՒԼԻՍ – Գողթնի մեծաշոլրք և հնահիմք ալս քաղաքը տարածված է եղել այժմյան Վերին Ա Ներքին Ագուլիսներ գյուղի տարածքում: Պատմական Ագուլիսը (տեղացիների բարբառով՝ Իգուլիս) գտնվում է՝ Օրդուբադ շրջկենտրոնից 2—2,5 կմ հեռավորության վրա, նրա արևմտյան կողմում քարաժայռ լեռներով շրջապատված մի ընդարձակ ձորակի երկարությամբ: Վաղնջական ժամանակներից ի վեր տարածված լինելով այդ երկարավուն ձորանի երկարությամբ, որի լայնությունը կազմում է 1—1,5 կմ, մի հիասքանչ ւոեսարան է ներկայացրել: Ահա այդ ձորակի երկարությամբ, ավելի քան հինգ կիլոմետր տարածությամբ, լեռնային կարկաչուն գետակի աջ և ձախ ափերին, արևախանձ և լերկ քարաժայռերի փեշերին է փոված եղել վաղեմի Ագուլիսը (նկ. 29, 30, 32): Քաղաքը բաժանված է եղել ավելի բան տասը մեծ թաղերի, որոնցից ավելի նշանավոր են եղել Վանքի, Փառակերտ, Վերին գետ, Նուրիջանենց մահլա, Մեյդանի, Խցաձոր (Խըձաձուր), Վերին և Նեոքին թաղերը, անընդմեջ ունեցել է 8000 տուն հայ ազգաբնակչություն:

Ագուլիսը տեղադրված է աշխարհագրական մի միջավայրում, ուր պատմության ընթացքում տեղի են ունեցել քաղաքւսկան ու մշակութային շատ իրադարձություններ: Ըստ պատմագիրների, Ագուլիսը դարեր շարունակ համարվել է Գողթնի գավառակենտրոնը, նրա մշակութային, քաղաքական կյանքի հիմնական օջախը: Ղ. Ալիշանի ստուգաբանությամբ, Ագուլիս անունը ծագել է «Այգեօք լիք» անվանումից, իսկ ըստ ակադեմիկոս Ս. Երեմյանի՝ Oskiola–ից: Պատմահայր Մ. Խորենացին Ագուլիսը որակել է որպես «Ոսկիողա աւան»: XI դարում Սարգիս կաթողիկոսը իր կոնդակում քաղաքն անվանել է Արգուլիք, XVII դարի կեսերին Զաքարիա Ագուլեցին՝ Ագուլիս, Աքուլիս: Ագուլիսը անվանվել է նաև «Ոսկե ձոր», ի նկատի ունենալով տեղացիների և քաղաքի հարստությունները: Ագուլիս քաղաքին առանձնահատուկ գեղեցկություն, պարծանք և հմայք են հաղորդել նրա հնարմատ այգիների մեջ թաղված երկհարկանի և եռահարկ բնակելի ապարանքները, 120–150 արհեստավորական կրպակները, հարուստ խանութները, մի քանի հոգևորական, առևտրական դպրոց-դպրատները, ավելի քան 17 աղբյուրները, դեղատները, բաղնիքները, շուկաները, հարուստ գրադարան-Անթէփցասբահը, մետաքսի, կաշվի, ձեթի և այլ գործարան-տաքսի, կաշվի, ձեթի և այլ գործարանները, իջևանատներն ու հյուրանոցները... վերջապես 12 մեծարվեստ ճարտարապետություն ունեցող էկեղեցիներն ու վանքերը:

Ագուլիսի պատմաճարտարապետական հուշարձանների, քաղաքի տարածական–հատակագծային, քաղաքաշինության հարցերի ուսումնասիրութլունը ապացուցում է, որ Ագուլիսը միջնադարյան Հայաստանի մյուս քաղաքների (Անի, Կարս, Խլաթ, Խարբերդ) նման ունեցել է հատակագծային եռամաս կազմություն (միջնաբերդ, շահաստան, արվարձանային մաս): Քաղաքի գեղեցկաշեն տները կառուցված են եղել ազատ, բարձրադիրք, ըստ ճարտարապետական որոշ մտահղացման, որոնց մուտքերը և ճակատները ունեցել են գեղեցիկ ճարտարապետական ձևավորումներ, քանդակազարդեր (քարի և փայտի վրա), ինչպես նաև բազմասենյակ հատակագծային սխեմա: Ագուլիսի տները, ապարանքներն ու շինությունները շրջապատված են եղել փարթամ այգիներով և ունեցել են բարձր (3—4 մ) աղյուսաշար կամ քարե ցանկապատներ, որը քաղաքին հաղորդել է մասնավոր դրոշմ: XIX դարի սկզբներին Մ. Թաղիադյանը լինելով Ագուլիսում, գրել է «Պատուականք են շինուածք Ագուլեաց, քան զորս տեսնի մինչ ցարդ և զարդարեալք սքանչելի նկարօք»: Տակավին XX դարի սկզբներին Ագուլիսի մասին, որը քաղաքի իր դեմքն ու վերելքը պահպանեց ընդհուպ մինչև XIX դարի վերջերը, հնագետ և ազգագրագետ Ե. Լալայանը գրել է. «Այստեղ կան մոտ 90 բավական գեղեցիկ խանութներ, եվրոպական ապրանքներով, որոնք նույնիսկ Օրդուբադում չի կարելի գտնել... միանգամայն քաղաքի է նմանվում և նույնիսկ մի քանի գավառական քաղաքներից, ինչպես, օրինակ, Նախիջևանից բարձր է»: XIX դարի վերջերին ֆրանսիացի ւոիկին Շանթրը Ագուլիսում լինելուց հետո նրա մասին գրել է. «Հանճարեղաց կենդրոն մը կրնայ համարուիլ (Ագուլիսը) աշխատասեր, լուսավորեալ և հարուստ ժողովրդեան... Հայք փոքրիկ Պարիս կը կոչեն...»: Իսկ Ագուլիսի; ժողովրդական տների մասին ընդգծել է, որ դրանք «ընդհանրապես մեծ շենքեր են, յաջ ու ձախ դարձիլ աւելի ընդարձակուած. ճակատին երկայնությամբը՝ յարկածածուկ ճեմելիք մը կայ՝ այլևայլ վերնագավիթ մտիւք: Գլխաւր շենքին և երկկողմեան թեւոց միջավայրն՝ պարտեզ մը խնամքով և գեղեցիկ ճաշակալ զարդարուած, մեծ աւազնաւ մը...»: Ագուլիսը, որը XVI—XVIII դարերում Հայաստանի զարգացած և նշանավոր քաղաքների թվին է դասվում, երկար ժամանակ մշտական առևտրական գործարքների մեջ է եղել Հնդկաստանի, Պարսկաստանի, Իտալիայի, Ռուսաստանի, Չինաստանի և այլ երկրների հետ: Ականատեսների վկայությամբ XIX դարում «Վ. Ագուլիսը ունի մի փոքրիկ, բայց գեղեցիկ շուկայ, որ ունի մոտ 100 կրպակ...»: Հայ նշանավոր գրող և մանկավարժ Պ. Պռոշյանը Ագուլիսի այդ շուկայի մասին իր հուշերում իրավամք գրել է. «այստեղ է կատարվում ագուլեցվոց մեծ վաճառականությունը, այս շուկայի փոքր խանութները կապ ունեն Ռուսաստանի և Եվրոպայի մեծ առևտրական տների հետ»:

Իսկ մեծանուն Րաֆֆին, որը դսաավանդել է Ագուլիսի դպրոցում, 1878 թ. իր նամակներից մեկում նշել է. «Ագուլեցվոց տների մաքրությունը, տնտեսական բարեկեցությունը, ընտանեական բարոյականությունը կարող են օրինակ լինել մյուս տեղերին: Ագուլեցվոց դպրոցների վիճակը նույնպես ավելի բարձր և ավելի ապստհով է, քւսն թե ուրիշ տեղերում: Մի խոսքով ագուլեցին բավական ուղիղ շավղի վրա է ընթանում, և չեմ սխալվի, եթե նրանց կոչելու լինեմ Կովկասի ամերիկացիք...»:

1905—1906 թթ. Գողթնի պաշտպանության խմբապետ ու հեղափոխական Բաշգաոնեցի Մարտիրոս Աբրահամյանը Ագուլիսի մասին իր հուշերում գրել է. «Եկանք Ագուլիս: Հայկական Շվեցարիա: Հայ ժողովրդի համն էս հոտը Վերին և Ներքին Ագուլիսներն Էին, Ցղնան ու Տանակերտը: Առևտրական տարրն էր այնտեղ: Տղամարդ թե կին, բոլորը կրթված էին, երեվանցիներից շատ ավելի զարգացած» («Ալիք» օրաթերթ, Թեհրան, 16 օգոստոս, 1977): Ավետիս Ահարոնլանը Քրիստափոր Միքայելյանին նվիրված աշխատությունում հիացմունքով ընդգծել է, որ «Ագուլիսը հայ ժողովրդի ստեղծագործության մի հուժկու ճիգն է, ժեո բարերի ծոցից ծնված մի հրաշք» (Խավարի մեջ, Եր. 1991, էջ 366): «Կովկասյան ոչ մի գավառակ,— այնուհետ շարունակում է Ա. Ահարոնյանը,— քաղաք կամ ավան կարող է մրցել Ագուլիսի հետ լուսավորության ու քաղաքակրթության ասպարեզում... Եվ այսւոեղ՝ այս վայելուչ հարկերի տակ ապրում են հայ նահապետական ընտանիքներ՝ մեր աշխարհի առաքինի վարք ու բարքով» (էջ 867):

Պատմական շատ ու շատ իրադարձությունների մասնակից այդ քաղաքը բազմիցս տուժել է արաբական, մոնղոլական, թուրքական և պարսկական նվաճողների ասպատակություններից, որի պատճառով ժամանակ աո ժամանակ նրա ազգաբնակչության մի մասը սփռվել է աշխարհի տարբեր կողմերը: Պատմության մեջ այդ քաղաքի ավերումներից մեկը, որը սոսկալի է եղել, հայտնի է «Ագուլիսի աղետ» իրադարձությամբ: Ըստ որի 1751 թ. Ատրպատականի Ազատ խանը Ագուլիսի Մելիք Եսայիից իր զորքի համար պահանջում է պարենամթերք ու դրամ: Բայց բացասական պատասխան ստանալով՝ դաժան խանը 1751 թ. հոկտեմբեր ամսին կողոպտում, կրակի է մատնում Ագուլիսը, նրա շրջակայքի ամբողջ գյուղերն ու ավանները: Եվ Ագուլիսն ու շրջակա գյուղերը 3 օր ավերումների ենթարկելով 12 հազար գերիներով հեռանում է Պարսկաստան: Ագուլիսի և նրա շրջակայքի բզկտված ու կողոպտված ազգաբնակչության մի մասը հեռանալով հայրենի օջախից, ապաստան է գտնում Կ. Պոլսում ե Պարսկաստանում, մի մասը՝ Հնդկաստանում, Վենետիկում, Ամստերդամում, Ղարաբաղում (Շուշի): Վերջինում ագուլեցիները կառուցել են Ագուլեցոց եկեղեցին:

Ագուլիսի քայքայման պատճառներից մեկն էլ թուրքական ու պարսկական իշխանությունների ռեժիմի և տեղական մելիքների ճնշումն էր, ինչպես նաև քաղաքի աշխարհագրական ոչ բարենպաստ պայմանները: Նրա ժայռերը լերկ են, սակավ բուսականությամբ, բերքատու հողերի մեծամասնությունը կավային Է ու ավազային: Իսկ հորդ տեղումների ժամանակ այդ կապարագույն լանջերից վար խուժող անձրևաջրերը, որոնց հետ միախառնվում Էին քարաժայռերի ահագին կտորներ և ցեխը, հեղեղ–հեղեղատի վերածվելով քշում–տանում էր ամեն ինչ: Իսկ Ագուլիսը, նրա ազգաբնակչությունը այդպիսի հեղեղումների հաճախակի ենթարկվել: Պատմության մեջ հայտնի են Ագուլիսի մի քանի հեղեղումներ, որոնցից ամենատսկալիները 1872 թ. հուլիսի 26-ին և 1884 թ. մայիսի 21-ին տեղի ունեցած հեղեղումներն են: Զարհուրելի Է եղել 1884 թ. հեղեղումը: Ականատեսների գրավոր վկայություններով կարկուտը տեղացել է ձվի մեծությամբ, իսկ լեռնային գետակը անսպասելորեն փրփրել է, լեռներից խաժող անձրևաջրերի շռնդալից հոսքի հետւ, խոշոր ժայռաբեկորներ առած ընթացել ձորի մեջ փռվւսծ քաղաքը, տակն ու վրա անելով տասնյակ տներ, խանութներ, արհեստանոցներ ու կամուրջներ... ամեն ինչ ծածկել Է տիղմով, սրա մեջ խեղդամահ անելով տասնյակ մարդկանց: Եվ ահա նման դեպքերից հետո էլ ագուլեցին չի լքել իր հազարամյա հայրենի բնակավայրը: Սակայն այս քսղաքը աննկարագրելի կերպով ավերվեց ու նրա բնակչության մեծ մասը սրի քաշվեց ոչ այնքան հեռու ժամանակներում: Այս ոճիրը կազմակերպվեց 1919 թ. դեկտեմբերի 25-28–ին այժմյան Օրդուբադի և նրա շրջակա ադրբեջանաբնակ գյուղերի բնակչության կողմից: Եվ մի քանի օր հետո՝ դեկտեմբերի 31-ին, Թավրիզից Ներսնս եպիսկոպոսը հնդկա-եվրոպական հեռախոսագծով հեոագրել է գուժաբեր լուրը. «Քարտեզի վրա Ագուլիսն այլևս գոյություն չունի»:

Արխիվային փաստաթղթերի հաղորդած տեղեկություններով այդ ոճիրի ժամանակ Ստորին Ագուլիսի բնակիչներից սրի Է մատնվել 400, իսկ Վերին Ագուլիսից՝ 1000 հայերի:

Ագուլիսի մշակութային կյանքում, արվեստի և ճարտարապետության մեջ իրենց առանձնահատուկ արժեքն ունեն նրա պատմաճարտարապետական կոթողները՝ վանքերն ու եկեղեցիները, որոնցից մի քանիսի հիմնումը (ս. Թովմա վանք, ս. Քրիստափոր, Մեծ Աստվածածին) ավանդությունը վերագրում է I—VI դարերին: Պատմական քաղաքի երկայնքով երեում են Ագուլիսի միջնադարյան ինը եկեղեցիները (մի քանիսը այժմ վնասված են, կիսականգուն) և ս. Թովմա գեղեցկատես վանքը: Մարդաշատ քաղաքում այդ կոթողները մյուս հուշարձանների հետ միասին մի հիանալի տեսարան են ներկայացրել: Քաղաքի վերին թաղում գտնվում Է ս. Ստեփանոսը, որից քիչ ներքև կառուցված է ս. Թովմա վանքը: Վանքի հարավ-տարևելյան բարձրադիր մասում՝ Շռնատակ թաղում, ս. Մինասն Է, իսկ քաղաքի կենտրոնական թաղամասում՝ ս. Քրիստափոր վեհաշուք եկեղեցին: Այս եկեղեցին քաղաքի կենտրոնում լին՛ ու հանգամանքով անվանվել Է նաև մար եկեղեցի: Այս եկեղեցուց մոտ 200 մ ար՚և վելք՝ լեռնալանջին կպած Է ոչ մեծ ս. Աստվածածինը: Ս. Քրիստոփոր եկեղեցուց մոտ 460 մ ներքև գտնվում Է ս. Շմավոնը, որից վերև, լեռնալանջի տակ՝ ս. Հովհաննես եկեղեցին: Ս. Հովհաննեսից քիչ վար ս. Հակոբ-Հայրապետ եկեղեցին է, իսկ Ագուլիսի արևելյան մասում, լեռնալանջին բազմել Է Մեծ Աստվածածին վանքի ավերակ համալիրը: Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսում կանգուն են ս. Երրորդություն և Ամարայի եկեղեցիներք: Նշված բոլոր հուշարձանները (բացառությամբ ս. Մինաս եկեղեցու, որը փայտածածկ է եղել) և ս. Թովմա վանքը կառուցված են սրբատաշ բազալտից ե տեղական քարերից, ունեն գեղեցիկ և պայծար զարդաքանդակներ, ճարտարապետական վարպետություն: Քաղաքի շրջակայքում կիսականգուն և ավերակ վիճակում են գտնվում նաև մի քանի այլ եկեղեցիների ու մատուռների (ս. Քրիստոս, Հակոբ ԱլփեաՏ կամ «Ընծայաց լույս») ավերակներ, քաղաքը պաշտպանած պարսպաշարքերի հետքերը: Ագուլիսի այս պատմաճարտարապետական հուշարձանները, կանգուն թե ավերակ, շատ բւսն են պատմում տեղացիների ճարտաոապետական արվեստի մասին: Այդ կոթողների մի մասը երբեմն ավերման և վերանորոգման Է ենթարկվել դեռևս վաղ միջնադարից: Հուշարձաններից շատերը վերանորոգվել են նաև XVII-XVIII դարերում: Ս. Թովմա վանքի, ս. Քրիստափոր, ս. Ստեփանոս, ս. Հովհաննես և այլ հուշարձանների հաստահեղույս որմերը, նրանց կամարները, գեղաքանդակ խաչքարերը, բնության հետ ներդաշնակվելու իրենց անզուգական հատկություններով միջնադարյան հայկական ճարտարապետության նշանավոր հուշարձաններից են, որոնք լերկ քարաժայռերով շրջապատված այդ ձորակում, գետնից, ասես, հաղթահասակ կերպով ծլել են որպես քարե բուսականություն: Հուշարձաններ, որոնց համալիրների առատությունը միջնադարյան մի փոքրիկ քաղաքի համար իրոք որ հարստություն ու հոաջալիք են:

Ճարտարապետական այդ կառույցների մեջ համեմատաբար բարվոք վիճակում է ս, Թովմա վանքը, որն իր ճարտարապետությամբ ու պատմական անցյալով ամբողջ Գողթն գավառի ամենագեղեցիկ վանքն է: Աբրահամ Կրետացին այս վանքը որակել Է որպես «հիանալի եւ զարմանալի տեսողաց»: Եվ իրոք, այն մի հիանայի ճարտարապետական կոթող է: Ըստ ավանդության և նրա արևմտյան մուտքի բարավորին 1694 թ. քանդակված ընդարձակ արձանագրության, ս. Թովմայի վանքը հիմնադրվել է 305 թ., Բարդուղիմեոս առաքյալի կողմից, որը հետագա դարերում կրել է մի շարք վերակառուցումներ: Մատենագրական և ձեռագրական աղբյուրներում ս. Թովմայի վանքը հիշատակվում է XIV դարի սկզբներից:

Սուրբ Թովմայի վանքի այժմյան տաճարի վերանորոգումը վերաբերում է XVII դարին, որը և միաժամանակ Հայաստանի վանական համալիրների թվում կարևոր հուշարձան է և մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում (նկ. 31, 33, 34): Այս վանքը, որը գտնվում է այժմյան վերին Ագուլիսի Վանքի թաղում, միջնադարյան մի շարք խոշոր համալիրների նման (Խոր–Վիրապ, Կնեվանք, Տաթևի Մեծ անապատ, Լիմ անապատ, Աստապատի Կարմիր վանք) կառուցված է ուղղանկյուն, կանոնավոր հատակագծով, որի միակ տաճարը տեղադրված է վանքական համալիրի մեջտեղում: Տաճարի շուրջը, քառանկյունի պարիսպների պարագծով, որն ունի վեց հզոր աշտարակներ, կառուցված են համալիրի տնտեսական, բնակելի, օժանդակ և այլ կարույցները:

Ս. Թովմայի միակ տաճարը, որը գմրեթակիր քառամույթ բազիլիկա է, կառուցված սրբատաշ բազալտից և կարմիր քարերից, աոևելք-արևմուտք առանցքով, որի հորինվածքը բաղկացած է արևելյան կողմում ավագ և յոթանիստ խորանից, զույգ ավանդատներից և ընդարձակ ու թարձր ինտերյեր ունեցող դահլիճից: Վերջինիս չորս խաչաձև կտրվածքով հաստահեղույս մույթերի վրա կանգնեցված է գեղեցիկ, 12 պատուհաններով գմբեթը: Տաճարն ունի երեք մուտք՝ արևմտյան, հյուսիսային և հարավային կողմերից, որոնք զարդարված են գեղեցիկ զարդագոտիներով, պատկերաքանդակներով ու արձանագրություններով: Արևմտյան և հյուսիսային մուտքերի աոջև 17-րդ դարի վերակաոուցումների ժամանակ կարուցվել են երկու մույթերի հորինվածքներով գեղեցիկ, սրբատաշ քարերով կիրարկված զանգակատՏեր, իսկ հարավային մուտքի մոտ, նրանցից քիչ դեպի արևմուտք՝ չորս մուտքերի հորինվածքով մի դամբարան-զանգակատուն:

Ս. Թովմայի տաճարի ընդարձակ և լուսավոր ներքին տարածությունը ավելի պատկերավոր Է դարձել նրա բարձրարվեստ որմնանկարներով, որը 1680-ական թվականներին կատարել է շոռոթեցի հայտնի նկարիչ և բանաստեղծ Նաղաշ Հովնաթանը:

Ս. Թովմայի տաճարի խորշերը, պատուհանները լույսի և ստվերի անցումները կենդանացնելուց բացի անքակտելիորեն կապված են տաճարի հոգևոր դերի հետ, որի հաստահեղույս մույթերի կամարների խորհրդավոր ստվերները, պատուհաններից լուսավորվող որմնանկարներն ունեն ավելի մեծ ներազդող նշանակություն:

Ս. Թովմայի մուտքերի մեջ իր շքեղությամբ աչքի է ընկնում արևմտյանը: Վերջինիս շուրջը արված գեղաքանդակ զարդագոտիներից, պատկերաքանդակից ու որմնանկարներից բացի պատմական կարևոր նշանակություն ունի նրա բարավորին քանդակված ընդարձակ արձանագրությունը: Ձափածո ոճով շարադրված այս վավերագիրը, որը քանդակվել է XVII դարում, պատմում է ս. Թովմա վանքի I դարի կեսերին հիմնարկման պատմությունն և թվարկում է Գողթնի այդ եպիսկոպոսանիստ մանքին հանձնված գյուղերի անունները: Այս արձանագրությունը հայտնի է մի շարք հրատարակություններից, որոնցում կա որոշ տարընթերցումներ: Հաշվի աոնելով մեր աշխատության մեջ բազմիցս հիշատակվող այդ վավերագրի կարևորությունը այն վերահրատարակում ենք.

1. ԲԱՐԴՈԻՂԱՄԷՈՍ Ի ՀԱՅՍ ԵԿԵԱԼ ԶՏՈԻՆ ՏԵ(ԱՌՆ) ՆԱԽ ԱՍՏ ՀԻՄՆԱՐԿԵԱԼ. Ս(ՈԻՐ)Բ ԹՕՎՄԱԻ ԱՌԱՔԵԼՈՅՆ. 2. ԱՆՈԻՆ ԿՈՉԵԱԼ ԳԱՀ ՀԱՍՏԱՏԵԱԼ, ԿՈՄՍԻ ԱՆՈԻՆ ԶԻՒՐ ԱՇԱԿԵՐՏԸՆ. ՏԵՍՈԻՉ ՏԵՂՒՈՅՍ ՋՆԱ ԵՂԵԱԼ. 3. ՈՐ ԵՒ ԶՏՈԻՆ ԳՈՂԹ ԳԱԻԱՌԻՍ. Ի ՆԱ ՅԱՆՁՆԵԱԼ. ԶՀՕՏՆ ԸՆՏՐԵԱԼ ՄԵՐՁ ԱԳՈՒԼԻՍ ԵՒ ԴԱՏՏ ԳՕՎԵԱԼ 4. 8ՂՆԱ ՌԱՄԻՍ ՍՄԱ ՅԱՆԶՆԵԱԼ. ԲՈԻՍՏ ՓԱՌԱԿԱ ԵԻՍ ՏՎԵԱԼ. ԲՈԻՀՐՈԻՏ ՏԵԻԻ ԱՆՔԱԿ ԵՂԵԱԼ. 5. ԵԻ ՇՐԶՈԻ ԸՆԴ ՄԱՍՐԵՒԱՆ. ԱՂՍՀԵՑԻՔ ՑԱՆԿ ՀԱՍՏԱՏԵԱԼ ԴԱՍՏԱԿ ՎԱՆԱՆԴ ԿՑՈՐԴ ԵՂԵԱԼ. 6. ՏՐՈԻՆԻՍ ՏՆԱԿԵՐՏ ՄԻԱԲԱՆԵԱԼ ՕԲՈՎԱՆԻՍ ԵԻ ՔԱՂԱՔԻԿ ԵԻ ԱՆԱՊԱՏՆ ՅԱՆԴԱՄԻՋԱՑ. ՎԵՐԻՆ ԳԵՏՑԻՔ ԵԻ ՔԵՇ 7 ԵՐԵՑԻՔ. ՆՈՒՄՆԻՍ ՅՈՐԴՎԱՏ ԲԱԺԻՆ ԿԱՐԳԱՑ Ս(ՈԻՐ)ԲՆ ԴՐԻԳՈՐ ՅՈՐԺԱՄ ԵԿԵԱԼ Ի ԱՌԱՔԵԼՈՅՆ ՆՕՄՈՍ ՏԵ 8. ՍԵԱԼ ՁԵՌԱԳՐՈՎ ՆՈՅՆ ՀԱՍՏԱՏԵԱԼ ԵԻ ՆԶՕՎԻՒՔ ԱՄՐԱՓԱԿԵԱԼ. ՅԱՄԻ Տ(ԵԱՌ)Ն Գ Ճ ԵՒ 9. ՀԻՆԳ (305) ՀԱՍԵԱԼ ԼՈԻՍԱՎՈՐ֊ ՉԻՆ ՊԱՏՃԷՆ ԳՐԵԱԼ. ԱՐԶԱՆ ԳՐԻՍ ՈՐ ԱՍՏ ԵՂԵԱԼ:

Ս. Թովմայի վանքը 1898 թ. ուներ շուրջ 90 ձեռագրեր, իսկ 1906 թ.՝ այդ թիվը իջնում է 58-ի: Այս ձեռագրերն էլ, ինչպես նաև անհատ մարդկանց մոտ գտնվածները մեծամասամբ անհետ կորում են Ագուլիսի 1919 թ. կոտորածի ընթացքում (ականատեսների վկայությամբ դրանց մի մասը վաճառվել են Թավրիզի շուկայում):

Ս. Քրիստափոր եկեղեցի: Ագուլիսի ճարտարապետական հուշարձանների թվում այս եկեղեցին ունի ուրույն տեղ: Այն այժմ կանգուն է և կառուցված է Վերին Ագուլիսի կենտրոնական թաղամասում: Այս եկեղեցու առջև և նրա հյուսիսային մասում փռված է Ագուլիսի Վերին թաղի ապարանքների ու տների մեծ մասը:

Հատկապես եկեղեցու դիմաց, գետի աջ ափին փռված է եղել Ագուլիսի հռչակավոր մեծ շուկան:

Ս. Քրիստափոր մեծակառույց եկեղեցին (նկ. 35, 38), ըստ ավանդության, հիմնադրվել է դեռևս I դարում, Թադեոս առաքյալի կողմից: Ձեռագրական աղբյուրներում ս. Քրիստափորը հիշատակ֊ վում է XV դարից: Սակայն այժմյան կառույցը ըստ նրա վիմագրությունների և Զաքարիա Ագուլեցոլ հաղորդված հավաստի տեղեկությունների, կառուցվել է 1671—1675 թթ., նախկինում այստեղ գոյություն ունեցող եկեղեցու հիմքերի վրա, որի կառուցման աշխատանքներին մասնակցել են Վասպուրականից եկած 30—40 շինարարներ ու վարպետներ, որոնց աշխատանքը ղեկավարել է «Մոկսու մեծ ուըտան»:

Ագուլիսի ս. Քրիստափոր եկեղեցին, որը կառուցված է գմբեթակիր քառամույթ բազիլիկայի հորինվածքով, բաղկացած է. գեղեցիկ և ավագ աբսիդից, զույգ ավանդատներից, բարձր ինտերյեր ունեցող դահլիճից և ունի երեք գեղեցիկ մուտք՝ արևմտյան, հյուսիսային ու հարավային ճակատներում: Դահլիճի չորս խաչաձև կտրվածքով մույթերի վրա կանգնեցված է աղյուսաշար գմբեթը:

Եկեղեցու արևմտյան մուտքի բարավորից վերև, բարձր կամարի տակ քանդակված է թագակիր Աստվածամոր պատկերը՝ Հիսուսը գրկին: Գեղեցիկ քանդակազարդ կամարներով են երիզված նաև եկեղեցու մյուս երկու մուտքերը, որոնց կամարներից ներքև քանդակված են մեկական զարդանախշեր: Եկեղեցու հարավային ճակատին կցված է եղել նրա գագիթը, որն այժմ ավերակ է:

Ս. Քրիստափոր եկեղեցու հարավային կողմում կառուցված են եղել մի ՛քանի շինություններ, որոնց թվում դեռևս տեսանելի են մի միանավ-թաղակապ քարավանատան ավերակները: Ս. Քրիստափոր եկեղեցին Ագուլիսի հետաքրքիր ճաբտարապետական հուշարձաններից մեկն է:

Ագոլլիսի մյուս նշանավոր հուշարձանը՝ ս.Շմավոնը այժմ ավերակ է: Գեղեցկատես ու քառամույթ գմբեթակիր բազիլիկայի հորինծվածքով կառուցված այս եկեղեցին կանգուն հուշարձան է եղել մինչև 1930-ական թվականները: Այժմ ս. Շմավոնից տեսանելի է միայն աբսիդի առջևի երկու մույթերք, աբսիդը և հյուսիսային որմի մի հատվածը (նկ. 39, 40): Մեծակառույց այս եկեղեցին, ըստ Վ. Սիսոևի նկարագրության, ունեցել է երեք մուտք, որոնց առջև եղել է XVII-XVIII դարերի մոտ 20 վիմագիր տապանաքարեր: Եկեղեցու ինտերյերում կամարները զարդարված են եղել բուսական մոտիվներով արված որմնանկարներով, իսկ գմբեթի թմբուկի վրա նկարված է եղել թևատարած չորս հրեշտակների պատկերները:

Միջնադարում հիմնված այս եկեղեցին Ագուլիսի մյուս հուշարձանների հետ վերանորոգվել է նաև XVII դարում: Ս. Շմավոնի գմբեթից դեպի արևմուտք, ծածկի անկյունային մասում կանգնված է եղել գեղեցիկ զանգակատան ոոտոնդան: Ս. Շմավոնը եղել է նաև գրչօջախ, որի արտադրանքից քիչ բան է փրկվել: Մեզ հասած ձեռագրերից մեկը ս. Շմավոնում գրչադրվել է 1638 թ., իսկ մեկ ուրիշը. «...կազմեցաւ սբ գրքիս Պաւղոսի և Եսայի, ձեոամբ սուտանուն Մարգարայ իրիցի, ի գեղաքաղաքն Ագուլ (ե)աց ի դուոն ս. Շմաւոնի եկեղեցւոյ, ի թվաբերութիւն հայկազան տոմարի Ռ և ՁԹ (1640)...»:

Ս. Հովհաննես-Մկրտիչ եկեղեցի: Այս եկեղեցին Ադուլիսի միջնադարյան մշակույթում աչքի ընկնող դեր է խաղացել, որն այժմ կիսականգուն վիճակում է: Ս. Հովհաննեսը կաոուցված է Ագուլիսի ներքին թաղում և համարվում է այդ թաղի գլխավոր եկեղեցին (նկ. 37):

Ս. Հովհաննես եկեղեցու հորինվածքը կառուցված է արևելք-արևմուտք ա֊ռանյքով, որը բաղկացած է արևելյան մասում ավագ և հնգանիստ աբսիդից, երկհարկանի զույգ ավանդատներից և դահլիճից: Միակ մուտքը բացված Է կառույցի հյուսիս-արևմտյան անկյունային մասում: Դահլիճի չորս ութանկյունի կտրվածքով հաստահեղյուս մույթերի վրա կանգնեցված Է ութ լուսամուտներով աղյուսաշար գմբեթը: Ինչպես եկեղեցին, այնպես էլ նրա օժանդակ շինությունները առնված են եղել քառանկյունի պարսպի մեջ:

Ս. Հովհաննես եկեղեցու այժմյան կառուցը, ըստ գրավոր աղբյուրների և եկեղեցու գմբեթատակի պարագծի վրա եղած արձանագրության, վերանորոգվել է 1663, թ., որը 1686 թ. գաջվել և որմնանկարվել է, իսկ 1703 թ. կաոուցվել է նրա աղյուսաշար գմբեթը:

Ագուլիսի ս. Հովհաննես եկեղեցին ուշ միջնադարյան հետաքրքիր ճարտարապետական հուշարձան է, որի հնգանիստ աբսիդի կազմությունը իր որոշ կողմերով նման է Աստապատի Կարմիր վանքի եկեղեցու գլխավոր աբսիդին:

Ագուլիսի Վերին գետ թաղամասում՝ Փառակերտի և Վերին գետի միջև, լեռնալանջի հարթ փեշին բազմել է այդ թաղամասի եկեղեցին՝ ս. Ստեփանոսը, որի անցյալի մասին շատ քիչ տեղեկություններ են պահպանվել: Կարելի է ենթադրել, որ այս եկեղեցու նախկին շինությունը կառուցված է եղել XII—XIII դարերում և վերանորոգվել է XVII դարում: XX դարի սկզբին ևս վերանորոգված ս. Ստեփանոս եկեղեցին այժմ կիսախարխուլ վիճակում է (նկ. 36):

Ս. Ստեփանոս եկեղեցին կառուցված է մաքուր տաշած բազալտով և կարմրաերանգ քարերով, ունի քաոամույթ գմբեթակիր բազիլիկայի հորինվածք, որն իր արևելյան մասում, ավագ աբսիդի երկու կողմերում ունի մեկական կիսաշրջանաձև աբսիդներ ևս, որոնց արևմտյան ճակատները գլխավոր աբսիդի նման բաց ենճ և անմիջական կապ են պահպանում դահլիճի հետ: Աբսիդները իրենց տակ ունեն նկուղային հարկեր, ավանդատներ, որոնց մուտքերը բացված են աբսիդների բեմից և իջնում էն դեպի ներքև: Տաճարի քառանկյունի հիմքերով չորս խաչաձև կտրվածքով մույթերի վրա կանգնեցված է գեղեցիկ գմբեթը:

Ս. Ստեփանոսն ունի երեք մուտք՝ արևմտյան, հյուսիսային և հարավային ճակատներում, որոնք երիզված են գեղեցիկ և ձևավոր քանդակազարդերով: Ժամանակին երեք մուտքերի կամարների տակ ագուցված է եղել մեկական բարձրաքանդակ, որոնք այժմ չկան: Եկեղեցու հարավային մուտքի առջև կառուցված է եղել երկու մույթերի հորինվածքով զանգակատուն, որը հիմա ավերված է: Ս. Ստեփանոսի համալիրի օժանդակ և կոմունալ շինությունները առնված են քառանկյունի պարսպի մեջ, որոնց ավերակ հետքերն են այժմ տեսանելի միայն:

Ագուլիսի Խցաձոր թաղամասի «Փոքր բլուր» անվանվող վայրում, քառանկյունի պարսպի մեջ դեռևս կանգուն է նաև ս. Հակռբ-Հայրատետ եկեղեցին: Այս եկեղեցին փոքր չափի գմբեթակիր սրահա֊ վոր, միանավ հուշարձան է, որը կառուցված է քարով և թրծած աղյուսով (նկ. 42): Ս. Հակոբ Հայրապետ եկեղեցու հորինվածքը բաղկացած է սրահից և արեվելյան մասում ուղղանկյունի աբսիդից, ունի երկու մուտք՝ արևմտյան և հարավային ճակատներում: Սրահի երկու զույգ որմնամույթերի միջև ընկած շրջանաձև գմբեթատակի վրա կանգնեցված է նրա աղյուսաշար գմբեթը:

Ս. Հակոբ-Հայրապետ եկեղեցու ուղղանկյունի աբսիդը երկհարկանի կազմություն ունի, որի առաջին հարկի մուտքը բացված է բեմի հյուսիսային անկյունում, աբսիդ բարձրացող աստիճանների մովից: Ըստ եկեղեցու գմբեթի շրջանագծի վրա պահպանվող՝ սև ներկով գրված արձանագրության, Հակոբ-Հայրապետի այժըմյան շինությունը վերանորոգվել է 1901 թ., վեց ամսվա ընթացքում և հետաքրքիր լուծումներով հուշարձան է:

Ագուլիսի հուշարձանների թվում չափազանց կարևոր է նաև Մեծ Աստվածածին կամ ս. Աստվածածնի Մեծ Անապատ եկեղեցու համալիրը: Այս համալիրը տեղադրված է Ագողիսից մոտ 1,5 կիլոմետր դեպի արևելք գտնվող արևախանձ ու մերկ լեռնալանջին, որտեղից հիասքանչորեն ուրվագծվում է Ստորին կամ Դաշտ Ագուլիսի, արաքսամերձ գյուղերի ու դաշտերի գեղեցկատես համայնապատկերը: Այս եկեղեցու համալիրին «Մեծ» մակդիրր տրված է քաղաքի մեջ կառուցված մյուս ս. Աստվածածին եկեղեցուց տարբերելու համար:

Մեծ Աստվածածին եկեղեցին (նկ. 44), որը արդարև էլ ունի ճարտարապետական մեծ համալիր, բաղկացած է ընդարձակ եկեղեցուց, գավիթից, հյուրատնից և 10-12 եկեղեցապատկան այլ շինություններից, որոնք առնված են եղել բարձր պարսպի մեջ: Ունեցել է նաև հատուկ այգի և աղբյուր: Այժմ այս համալիրի շինությունների մեծ մասը, պարիսպը ավերվել ու փլատակների են վերածվել: Եկեղեցին ևս խաթարված ու անխնամ է: Համալիրի ու նրա մերձակայքի ուսումնասիրությունը մեզ հանգեցնում է այն համոզմունքին, որ այդ վայրում հոգևոր հուշարձան հիմնադրված է եղել դեռևս հեթանոսական շրջանում: Ադուլիսեցիների ավանդությունը պնդում է, որ այս եկեղեցու տեղում հիմնված է եղել կռատուն: Քրիստոնեության ընդունումից հետո Թադևոս սռաքյալը կործանել է այդտեղ գոյություն ունեցող կուռքերի արձանները և հիմնադրել է եկեղեցի: Հետագա դարերում, ընդհուպ մինչև XIX դարի վերջերը, ըստ ականատես ագուլիսեցիների, այս եկեղեցու և նրա շինությունների վերանորոգումների ժամանակ հաճախակի գտնվել են կավից ու մետաղից պատրաստված կուռքերի արձաններ: Ե. Լալայանը այդ մասին hանգամանալից տեղեկություն է մեջ բերել ագոզիսեցի տեր Հակոբի կազմած օրագիր-տետրից: Տեր Հակոբի վկայությամբ «1874 թուին, երբ Շուշեցի Կարապետ աղեն խոլերայի պատճաոաւ Թաւրիզից փախչելով եկած էր Ագուլեաց Դաշտ, Դաշտից ուխտ գնաց Աստուծածին: Աստուածածնայ նորոգութեան համար հարիլր ոսկի ընծայելով պատուիրեց Սարգիս Սարուխանբեկովին, որ իւր հսկողութիւնով նորոգել տայ: Այն ժամանակ Աստուածածնայ եկեղեցին մեջտեղից պատով կտրած երկուսի էր բաժանուած. պատի մեջտեղից դուռ ունէր՝ դրսի մասից ներսի մասը մտնելու. դրսի մասում, դրան գլխին կաւից շինուած սեղան ունէր, դրան աջ ու ձախ կողմից աստիճաններ. մտցնելու համար միջի պատը քանդած Ժամանակ կաւից շինուած սեղանի միշից խեցեայ և չուգունեայ կուռքեր է դուրս գալիս: Նա ե իւր կնքաւոր Օհւսննէս Մակարովը... մոլեոանդութիւնով խփում են քարերին՝ ջարդ ու փշուր անում...»:

Ստորին կամ Դաշտ Սգսփում նրա հյուսիսային թաղամասում վեր է խոյանում ս. Երրորդություն գմբ թավոր եկեղեցին, որի հյուսիսային ճակատին անմիջապես կից կաոուցված Է «Ամարային» եկեղեցին: Վերջինս եոանավ բազիլիկայի հորինվածք ունի, կազմված Է յոթանիստ ավագ աբսիդից, որն իր երկու կողմերում ունի ևս մեկական քառանիստ աբսիդներ, որոնց արևմտյան ճակատները բաց են Ա անմիջապես ավագ աբսիդի նման կապ ունեն դահլիճի հետ: «Ամարային» եկեղեցու դահլիճը ունի վեց հաստահեղյուս մույթ, որոնց կամարների վրա նստած Է ծածկը: Այժմյան տեսքով այս եկեղեցու դահլիճը իր շինության բարձրության 60 տոկոսի չափով երեք կողմից՝ հյուսիսից, հարավից Ա արևմուտքից ներկայանում Է որպես բաց կամարաշար (նկ. 45):

«Ամարային» եկեղեցու հիմնաշարի, նրա ճարտարապետական հորինվածքի ուսումնասիրությունը հանգեցնում Է ալն եզրակացույանը որ այս եկէղէցու նախկին շինությունը կառուցված Է եղել մոտավորապես IX դարում: Հետագայում XVII դ. վերակառուցվելով, վեր Է ածվեր դահլիճ-եկեղեցու, ուր ծիսակատարությունները կատարվել են ամռանը, որտեղից Էլ ստացել Է «Ամարային» մականունը:

1890 թ. Ստորին Ագոլլիսի այս եկեղեցիներում գրչագրված մի Հայսմավուր հիշատակարանը պարզաբանում Է, «Ամարային» մականունով եոանավ բազր լիկայի անունը ս. Նշան է , իսկ ս. Երրորդություն գմբեթավոր բազիլիկայինը՝ ս. Ստեփանոս։ Այդ մասին Հայսմավուրքի (գտնվում է Ֆրեզնոյի ս. Երրորդություն Մայր եկեղեցում) հիշատակարանում ասվում է . «Ես նուաստ մահդասի Ազարիայս ստացա զԱյսմավուրս... և ետու ի դուռն սրբոց եկեղեցեացն, որ վերաձայնին Երե-խորանի և մ|սսուն՝ Սուրբ նշան Ա Սուրբ Մինաս, որ կան հովանի Ա պահապան գեղաքաղաքիս Դաշտ կոչեցեալ... յետ ժամանակայ, եթե Սուրբ Մինասի եկեղեցին շինեն յաջողմամբ Աստուծոյ, եթէ կա մին անդ տանին առանց տրտնջման, բայց այա Բ(2) եկեղեացս ի զատ...»:

Այնուհետև այդ նույն հիշատակարանը վկայում է, որ ձեոագիրը, «գրեցաւ և ավրատեցաւ... ի թուականիս Հայոց ՌՃ երեսն և ինն (1680). ի գեօղն, որ կոչի Ագուլեաց Դաշտ ընդ հովհւսննեաւ Սուրբ Ստեփանոսի եկեղեցոյս, որ վերաձայնի Երեք խորանի, այլև Սուրբ Նշան եկեղեցոյս, որ կոչի Սուրբ Մինաս, ձեոամբ Եփրեմ անիմաստ քահանայի...»:

Ս. Ստեփանոս քաոամույթ գմբեթակիր եկեղեցին (նկ. 43), որը հայտնի է նաև Երեք խորանի կամ ս. Երրորդություն մականուններով, կառուցված է մշակված որձաքարերով ու աղյուսով: Եկեղեցու աբսիդը հնգանիստ կազմություն ունի: Դահլիճի չորս մույթերը համարյա թե կլոր կսւրվածբ ունեն: Շինության հարթ կազմությամբ ծածկում կանգնեցված է գեղեցկատես ու աղյուսաշեն, ութանիստ թմբուկով գմբեթը: Եկեղեցու արևմտյան ճակատի առջև գտնվում է նուս գավիթ-սրահը, որը ըստ արձանագրությունների կառուցվել է XVII դարում՝ եկեղեցու վերանորոգման ժամանակ: Ս. Ստեփանոս կամ ս. Երրորդության և ս. Նշան կամ «Ամարային» եկեղեցիները ու նրանց օժանդակ շինությունները վերցված են եղել քարաշեն ու ընդարձակ պարսպի մեջ, որը այժմ ավերակ է: Եկեղեցու բակում եղած մի ստորգետնյա անցքից 3 ուղղություններից մեկը կապվել է Ս. Ստեփանոս եկեղեցու խորանի, իսկ հաջորդը՝ պարսպից դուրս գտնվող աղբյուրի հետ:

Գյուղի հարավ-արևելյան կողմում՝ Կոնգլաշ բլուրի ստորոտում, գտնվում է ս. Սարգիս եկեղեցին: Այն անգմբեթ, փոքրիկ շենք է և այժմ ավերակ է: Ագուլիսի ճարտարապետական հռւշարձանների թվում մասնավոր են նաև նրա XVI—XVIII դարերում գեղեցիկ հորինվածքներով կառուցված աղբյուրները: Այդ աղբյուրներից շատերը, որոնք կառուցված են սրբատաշ քարերով և թաղակապ են, մինչև այժմ էլ անխափան կերպով գործում են: Ագուլեցի նշանավոր գիտնական Ա. Արասխանյանը իրավացի հպարտությամբ Ագուլիսի աղբյուրների մասին ժամանակին գրել է, որ «Հազիվ թե ողջ Կովկասում, կհամարձակուեմ ասել՝ ողջ... Աշխարհում այնքան լալ աղբիւրներ լինեն մի այնքան փոքրիկ տարածութեան վրայ, որքան Գողթանի սիրտը կազմող Ագուլիսում. և որքան խնամք նրանց պահպանութեան համար, ինչ սիստեմ ստորերկրեայ ջրանցքների և հորերի... Դա կատարեալ հիացք է: Բայց իմ ուզածը, սրտիս սիրածը՝ Սնասենց-Կհովն է: Յիշեցեք նրան, նա գիւղից դուրս, հեռավոր այգիները տանող ճամփայի վրայ է»: Զ. Ագուլեցին Սնասենց աղբյուրի մաքսին նշե| է, որ «Սնասենց Կհավի յին անունն Գ կհալ կասին. այս կհավիս Բ կհավն քօոացել այ, ջուրն ցամաքել. ահաւյ աքուլացի այր ոմն, անունն Խօջինց Թուման, այս կհավիս մին կհավն հանեց, մին մատն ջուր դուրս եկավ, ձգեց իւր այքին որ է թվին ՌՃԺԱ (1662)»: 1611թ. ագուլեցի Մելիք Մելքումն երկու աղբյուր է կառուցել, որոնցից մեկը իր տան առջև, իսկ մյուսը Մեյդանի թաղում՝ Մելիք Աղավելի տան մոտ: Մեկ այլ ագուլիսեցի՝ վաճառական Նուրին, 1616 թ. վերին թաղում կառուցել է մեկ ուրիշ աղբյուր, որը անվանակոչվել է Նուրունց կհավ:

Զ. Ագուլեցոլ հաղորդած տեղեկություններից հայտնի է դաոնում, որ Ագուլիսի վանքերի ու եկեղեցիների և քաղաքի թաղամասերի բազմազան աղբյուրների թվում նշանավոր և ջրառատ աղբյուր է եղել Շամբի կամ Շաբի կհովը, ուր ամեն տարի Ագուլիսի հոգևոր դասն ու ժողովուրդը կատարել են ջրօրհնեքի արարողութունը: Ագուլիսի պատմաճարտարապետական հուշարձանները միջնադարյան հայ ճարտարապետության աչքի ընկնող օրինակներից են, որոնք լրացնում են Հայաստանի ճարտարապետական անսամբլների ամբողջական պատմությունը:

ԱՋԱ (ՎԵՐԻՆ)– Գողթնի այս գյուղը գտնվում է Գիրան գետի ստորին հոսանքում, անմիջապես գետի ձախ ափին, այգևետ վայրում: Գյուղը XV դ. հիմնադրվել է պատմական Ազատ քաղաքատեղի ավերակների վրա և կազմված Է եղել 160—220 տուն հայ բնակչությունից: Այս գյուղից վերջին հայ ընտանիքները արտաքսվեցին 1989 թ. ազգամիջյան իրադարձությունների ընթացքում: Ենթադրվում է , որ ինչպես վերին, այնպես է լ Ներքին Ազաները իրենց անունները ստացել են Ազատ քաղաքի անվանումից:

Վերին Ազայի հուշարձաններից այժմ կիսակործան վիճակով մնում է ս. Աստվածածին եկեղեցին և Գիրան գետի վրա կառուցված ու մինչև այժմ գործող նրա հնգաթոիչք կամոլրջը (նկ. 72): Ս. Աստվածածին եկեղեցին, որը հավանաբար հիմնադրված է եղել XVII դարում, գտնըվում է գյուղի արևմտյան կողմի բարձունքի վրա: ճեղքված և կիսամշակ բարով կառուցված, միանավ հորինվածք ունեցող այս հուշարձանից մնում է միայն նրա աբսիդի ու ավանդատների հատվածները: Գյուղի բնակիչները 1918 թ. ազգամիջյան ընդհարումների ժամանակ՝ 1918թ. մարտ-հուլիս ամիսներին, հերոսաբար «պայքարել են էդիֆ և Խալիլ բեյերի հրոսակների դեմ, որոնց բանակը Ազայի մոտ կորցրել է շուրջ 600 զինվոր:

ԱԶԱ (ՆԵՐՔԻՆ)–Գողթնի այս գյուղը գտնվում է Գիրան գետի ստորին հոսանքում, Արաքս գետից ոչ հեոու, Վերին Ազա գյուղից 2 կմ ներքև: Ինչպես Վերին, այնպես էլ այս գյուղը հիմնված է պատմական Ազատ քաղաքի տարածքում: Այգևետ հարթավայրում հիմնված գյուղի ս. Առաքյալ եկեղեցին ևս վաղուց ավերվել է , իսկ վերջին հայ ընտանիքները այդտեղից տեղափոխվել են 1970-ական թվականներին: Այստեղից է կոմպոզիտորն Ա. Խաչատրյանի մայրը` Ղումաշը:

ԱԶԱՏ ՔԱՂԱՔ - Նախիջևանի տարածքում հիմնադրված վաղ շրջանի քաղաքների թվին պատկանող այս քաղաքը տարածված է եղել այժմյան Օրդաբադի շրջանի Վերին և Ներքին Ազա և Դեր գյուղերի տարածքներում ու մերձական դաշտերում: Ունեցել է ավելի քան 5-6 կմ2 տարածք: Դատելով պատմական որոշ աղբյուրների տվյայներով Ազատ քաղաքը գոյատևել է մոտավորապես XIII—XV դարերը: XV դ. կեսերից այն, փաս տորեն, դուրս է եկել պատմական աս պարեզից և նրա տարածքում հիմնված նոր բնակավայրերի (գլուղերի) պատճառով արագորեն քայքայվել է: Այնուամենայնիվ պատմական քաղաքի այս կամ այն մասում դեռևս նկատելի են քաղաքապատկան որոշ շինությունների ու հուշար ձանների հետքերը։ Այդօրինակ հուշար ձանների թվին է պատկանում նաև Վերին Ազայից տրևմուտք, Գիրան գետի ձախ ափին գտնվող Ազատ բերդի մնացորդները։ Ոչ այնքան բարձր լեռնագագաթի վրա գտնվող այս բերդի հիմնադիրները Գողթնի իշխաններն են: Բեդատեղի հետ քերը վկայում են, որ անցյալում այն ու նեցել է ամրացված շինություններ և եղել Է Գողթնի կարևոր ռազմաստրատեգիական կետերից մեկը:

ԱՂՐԻ - Այս գյուղը գտնվում է, Վա նանդից 3 կմ ներքև, գետի աջ ափին` ձորահովտի միջին հոսանքում: Միջին մեծության Գողթնի այս բնակավայրից հայերը գաղթել են XIX դ. սկզբներին, իսկ նրա հուշարձանների ավերակներից շատ խղճուկ ավերակներ են տեսանելի միայն:

ԱՆԱՊԱՏ – Գողթնի այս պատմական գյուղը գտնվում է Գանձակ գյուղից մոտ 2 կմ ներքև, գետակի ափին: Անապատը հիշատակվում է Ագուլիսի ս. Թովմա վանքի եկեղեցու արևմտյան մուտքի բա րավորի XVII դարի արձանագրության մեջ։ Երբեմնի ընդարձակ և նշանավոր այս գյուղի հուշարձաններից այժմ շատ քիչ բան է պահպանվում: Ի. Շոպենի վկայու թյունը հաստատում է, որ Անապատը և նրա հուշարձանները տուժել ու ավերվել են Նադիր Շահի ժամանակ: Վիճակագիրը Անապատի հուշարձաններից հիշատա կել է նաև նրա եկեղեցին և գյուղի 3000-ից ավելի ավերակ տները: Անապատի ավերակ հուշարձանների հետքերի և պատ մական աղբյուրների ուսումնասիրություն ները հավաստում են, որ Անապատը միջ նադարում հայտնի Է եղել եկեղեցիով, կա մրջով և այլ հուշարձաններով, որոնք ա վերվել ու կործանվել են:

Ղ. Ալիշանը «Սիսական» աշխատու թյունում ընդգծել է, որ Անապատը «երբեմն քաղաքաւան ընդարձակ և բազմաբնակ... ունի ավերակ եկեղեցւոյ յանուն ս. Ստեփանոսի, անտաշ բարամբք շինեալ, յորում խաչվեմք և աւազան քարեղէն»: XIX դարի վերջերին Ե. Լալայանը նշել է. «Այստեղ ևս կայ մի ընդարձակ եկե ղեցի բոլորովին աւեր, մի փոքրիկ մատուռ և ձորի լանջին մի ընդարձակ գերեզմանատուն»։ Ինչպես Անապատի, այնպես էլ նրա հուշարձանների անցյայը շատ աղոտ է։ Պետք է եզրակացնել, որ Անապատի ս. Ստեփանոս եկեղեցին հիմնադրվել է միջնադարում և վերանորոգվել է մի քա նի անգամ։ Հավանաբար այս հուշարձանը վերջնակնապես ավերակների է վերած վել XVIII դարի վերջերին: Մեզ հայտնի XVII դարի մեծ Ավետարան գրչագրվել է այս եկեղեցում։ Գրչագրի հիշատակա րանը պարզաբանում է, որ «Ստացող ս. աւ. Անապատցի խոջա Ղուլի կենակից Գուլխանդանս առայ հալալ ինչից իմոց... Գրեցաւ թվին ՌՃԻ (1671) սեպտեմբեր Ժ (10) եւ ետու ի դուռն սբ Ստեփանոսի նախավկային ի գեօղն Անապատ, ի սահ մանս Ուրտուարա»: Ըստ նկարագրության, մագաղաթյա այս ձեռագիրը զարդարված է եղել չորս ավետարանիչների պատ կերներով, խորաններով, առատ լուսան ցազարդերով ու թռչնագրերով:

Անապատի ս. Հռիփսիմե մատուռը այժմ ևս մինչև հիմքերը ավերակ է: Այն միա նավ ու փայտածածկ, ոչ մեծ մի հուշար ձան է եղել: Արժանահիշատակ է նաև գյուղի հյուսիս-արևելյան կողմի ձորի լան ջին գտնվող Անապատի գերեզմանատու նը, որի վիմագիր տապանաքարերի մեծ մասը քայքայված ու եղծված են, տեղա հան արված։

ԲԱԶՄԱՌԻ — Տրունյաց ձորի ամենավե րին մասում, գետակի արևելյան ձորի մեջ գտնվող այս գյուղը այժմյան շրջանի Փազ մարան է։ Գյուղը տեղադրված է անդնդա խոր ձորի մեջ և միջին մեծություն ունի: Բազմառիի հյուսիսային մասում գտնվող ավերակները ապացուցում են, որ այդտեղ կառուցված եկեղեցին ունեցել է ոչ այն քան մեծ չափեր և հավանաբար եռանավ բազիլիկայի հորինվածքով է կառուցվել: Այս եկեղեցու մասին, որի ավերակները ևս խիստ քայքայված են, պատմական աղբյուրներում տեղեկոլթյուններ չեն պահ պանվել: Ինչպես եկեղեցու, այնպես էլ գյուղի մասին պարզորոշ տվյալներ հայտնի չեն։ XIX դարի վերջերին գյուղը պատկանում էր քաղաքիկցի Գևորգյան տոհմին:

ԲԵՐԴԱԿ — Տանակերտից մոտավորա պես մեկ կիլոմետրի չափով դեպի հա րավ` Վանանդ գյուղը, գետի աջ կողմում գտնվում է Գողթնի Բերդակ գյուղի ավե րակները, որոնք և ապացուցում են այս գյուղի միջին մեծությունը: Բերդակ գյու ղի մեջտեղում վեր է խոյանում մի փոք րիկ բլուր, որն իր գագաթնամասով բավական հարթ է։ Այս բլուրը շրջապատ ված է գեղեցկատես այգիներով ու վա ղեմի ավերակներով և առաջին իսկ հայացքից բերդատեղի տպավորություն է թողնում։ Արդարև էլ սւյս բլուրը տանա կերտցիների և շրջակա բնակչության կող մից ավանդաբար կոչվում է Բերդակ:

Այս գյուղը նշված է XVI դարի պարս կական մի քանի կալվածագրերում։ Օրի նակ, 1504 թ, կնքված կալվածագրում այն անվանվել է ագարակ և պատկանել է օրդուբադցի խոջաՖաթհի-բեկ Թուսիին։ Իսկ 1575 թ. կնքված կալվածագրով օրդուբադցի խոջա Նուբարշախը «Ազատ Ջիրան (Նահիայի) գյուղերից, Բերդակ կոչվող գյուղում, ընդամենը քառասուն ման սերմանելի տարածություն» է վաճառել ագուլեցի քյադխուդա Քեջմիրի որդի Հովհաննեսին:

Բերդակի ավերակներում պահպանված միակ կիսականգուն հուշարձանը նրա ս. Հովհաննես եկեղեցին է, որը կառուցված է Բերդակ կոչվող բլուրի գագաթին (նկ. 46): Այս հուշարձանը իր չափերով հա մեմատաբար փոքր ծավալի միանավ թա ղածածկ հուշարձան է, որը կազմված է աբսիդից ու դահլիճից: Եկեղեցու միակ մուտքը գտնվում է հարավափն ճակա տում: Ս. Հովհաննես եկեղեցին կառուցված է որձաքարերով և ունեցել է բա վականի բարձր ինտերյեր: Շինության երկթեք ծածկը նստած է եղել դահլիճի երկու զույգ որմնամութերով ամրացված կամարների վրա։ Այժմ ավերված է եկեղեցու ծածկը, որմերի վերին մասերը և այլ հատվածները։ Եկեղեցու որմերում կան 1625 թ. մի քանի արձանագիր խաչքա րեր։ Իսկ մուտքի մոտ ագուցված մի հա մսռոտ արձանագրությունը վկայում է, որ այս եկեղեցին վերջին անգամ նորոգվել է 1888 թ.:

Բերդակի ս. Հովհաննես եկեղեցու հա րավային ճակատին կցված է ուղղանկ յուն հատակագծով մի փոքրիկ սենյակ, որը հավանաբար արտաքին ավանդատուն կամ էլ զանգակատուն-մատուռ է եղել: Այս շինությունը այժմ նույնպես ավերակ է:

Բերդակի ս. Հովհաննես եկեղեցու և նրա շրջակայքի ուսումնասիրությունից պետք է եզրակացնել, որ այժմյան եկեղեցին վերակառուցվել է XVII դարում այդ բլրի վրա նախկինում եղած եկեղե ցու հիմքերի վրա:

ԲԵՀՐԱԴ - Այս գյուղի ավերակները գտնվում են Գիրան քաղաքատեղից մոտ 3—4 կմ հյուսիս-արևմուտք, Գիրան գե տի ձախ կողմում: Միջին մեծության Գողթ նի այս գյուղից հայերը տեղափոխվել են XIX դ. վերջերին, որից հետո այն սատի ճանաբար վեր է ածվել ավերակների:

ԲԻՍՏ — Գավառի սպատմական Բիստ (Բուստ), Պուստ գյուղը գտնվում է Բստա ձորի ապառաժոտ լեզվակներից մեկի վրա։ Բիստի (որն այժմյան Օրդուբադի շրջանի համանուն գյուղն է) հյուսիսային կողմից հոսում է կարկաչուն Գիրան, իսկ հարա վային կողմիցէ Մեսրոպավան (Նասրվազ) գետերը, որոնց ափերին տարածված են Երկնասլաց բարդիներ, հաստաբուն ըն կուզենիներ և այլ ծառեր. հարուստ բու սականություն, որը և հմայիչ տեսք է ըն ծայում Բիստի համայնապատկերին։ Գողթ նի ամենամեծ գյուղերից մեկը համարվող այս բնակավայրից վերջին հայ ընտանիք ները ևս արտաքսվեցին 1989 թ.:

Այդ գյուղը, ուր մարդիկ բնակություն են հաստատել հնուց, պատմական աղ բյուրներում հհիշատակվում է XIII դարից։ Նրա շրջակայքում մինչև այժմ էլ տեսանելի են մի քանի վաղեմի բերդ-ամրոցների, գերեզմանատների, մատուռների, ջրաղացների, կամուրջների և այլնի ավե րակ հետքերը։ Ըստ, XIV–XVII դարերի ձեռագրերի` Բիստը հայտնի է եղել ս. Նշան անապատով, ս. Աստվածածին վանքով և ս. Սարգիս եկեղեցիով, որոնցից երկուսը այժմ կանգուն են: Այժմյան Բիստում կանգուն ճարտարապետական հուշարձաններից է նրա վանքը` ս. Աստվածածինը, որը կառուցված է գյուղի հյուսիսային թաղամասում (նկ. 47)։ XVIII դ. Բիստ այցելած Աբրահամ կաթողիկոս Կրետացին այս տաճարը որակել է որպես «պատուական մեծ եկեղեցի»: Ս. Աստվա ծածին վանքի եկեղեցին քառամույթ եռանավ բազիլիկայի հորինվածքով կերտված ճարտարապետական հուշարձան է, որի նախնական շինությունը կառուցված է եղել XII—XIII դարերում։ Այժմյան գեղեցկատես տաճարը վերակառուցվել է Բստեցի Ալեքսան վարդապետի կողմից, 1687թ.: Ժամանակի ընթացքում ավերվել է այս վանքի պարիսպը, դպրատունը, բնակելի, տնտեսական շինությունները։ Եկեղեցու ա րևմտյան ճակատին կցված է գեղեցկակերպ, երկու մույթերի հորինվածքով կառուցված թաղակիր գավիթը, որի հյուսիսային և հարավային ճակատները փակ են: Այժմ ս. Աստվածածին վանքի միակ կանգուն հուշարձանը նրա եկեղեցին է, որի ուղղանկյուն հատակագիծը կազմված է ընդարձակ և յոթանիստ աբսիդից, զույգ ավանդատներից և դահլիճից։ Կառուցված է սրբատաշ բազալտից և կարմրագույն քարերից: Վերջին անգամ նորոգվել է 1877 թ. Բիստի բնակչության կողմից։ Մեծակառույց և բարձր ինտերյեր ունեցող տաճարի արտաքին հարդարանքը շեշտ ված է նրա արևմտյան ճակատով, քան դակազարդերով երիզված մուտքով:

Բիստի ս. Աստվածածին վանքի տաճարը, ուր գրչագրվել են նաև մի շարք ձեռագրեր, Նախիջևանի միջնադարյան ճարտարապետական արվեստի աչքի ընկնող հուշարձաններից մեկն է, որն իր մե ծությամբ Նախիջևանի ճարտարապետա կան հուշարձանների մեջ ամենամեծ տաճարն է:

Բիստի ճարտարապետական հուշարձանների թվում և նրա մշակութային անց յալում հայտնի է նաև ս. Նշան կամ Կոպատավի անապատը, որը գտնվում է գյու ղից մոտ 1 կմ դեպի հյուսիս (նկ. 48): Բիստի ս. Նշան անապատը, որը ըստ ավանդության, հիմնադրվել է դեռևս V դարի վերջերին, տեղադրված է լեռնալանջի հարթ վայրում: Այն երկու մույթերի հո րինվածքով եռանավ բազիլիկա է, ունի հնգանիստ աբսիդ և առնված է եղել քա ռանկյունի պարսպի մեջ։ Եթե հավատալու լինենք ավնդությանը, ապա բացառված չի կարելի համարել, որ Մ. Մաշտոցը Բիստից 4—5 կմ հեռու բնակվելով, հաճախակի այցելել է նաև Բիստ և նրա անապատը։ Աբրահամ Կրետացին ս. Նշանի անապատ իր այցելության մասին գրել է. «Ելայ ի վանքն աղաւնանման՝ ադինասարաս` ի վայելուչ բարձրանիստ տեղի, զի պար տիզօք ջրարբի, և բարեբեր հողով, և պարզ առողջարար օդով... և մնացի Բ(2) օր»։ Եկեղեցու հարավային ճակատին կց ված Է երկու մույթերի հորինվածքով կա մարակապ գավիթը, որի մույթերի կամար ները նստած են եկեղեցու հարավային որ մի վրա։

XIII—XVII դարերում այս անապատը Գողթն գավառի նշանավոր հոգևոր և մշակութային կենտրոններից մեկն Է համարվել, ուր գրչագրվել են նաև մի շարք ձեռագրեր, որոնցից մի քանիսը պահպանվում են Երևանի Մատենադարանում։

ԲՂԵՎ — Բոհրուտից 3 կմ ձորն ի վար, անմիջապես Գիրան գետի ափին, գեղեցիկ հարթ վայրում գտնվում է պատմա կան գավառի Բղև գյուղը, որը այժմյան շրջանի Բիլավ վերանվանակոչված գյուղն է: Բավական ընդարձակ տարածք ունեցող այս գյուղի հին շրջանի շինությունների ուսումնասիրությունը վկա է այն բանին, որ այստեղ մարդիկ բնակվում են շատ հնուց: Դժբախտաբար դարերի ընթացքում ավերվել են նաև այս բնակատեղիի հու շարձանները, որոնց մասին գրավոր աղբյուրներում պահպանվել են չնչին տեղեկություններ։ Այստեղ, եկեղեցուց բացի Գիրան գետի վրա, գյուղի առջև կառուց ված է եղել նաև մի քանի կամարներով կամուրջ, որից այժմ խելերի աննշան հետ քերն են մնացել (նկ. 49)։

Աղբյուրներում Բղևը հիշատակված է XVII դարի պատմիչ Ա. Դավրիժեցու մոտ։ Պատմիչը տեղագրելով Շոռոթից դեպի Ցղնա տանող ճանապարհին հանդիպող գետի (Գիրան գետի վտակի) վերին հոսանքի տեղը նշել է, որ այդ գետը «գայ ի Նորակերտու և գնայ ի Բըղևի»։

ԲՈՀՐՈՒՏ (ԲԵԽՐՈՒՏ) – Փառակայից մոտ 2—3 կմ ձորն ի վար, փարթամ և բազմազան հաստաբուն ծառերի մեջ տե ղադրված է Գողթնի պատմական Բոհրուտ կամ Բուհրուտ, Բեխրուտ գյուղը; Հնուց ի վեր գոյատևող այս բնակատեղիի անցյալի և հուշարձանների մասին աղոտ տեղեկություններ են պահպանվել: Այժմյան գյուղի տարածքում գտնվող հին գյուղի շինությունների ու հուշարձանների մնացորդները վկա են այն բանին որ Բոհրուտը գտնվելով միջգավառային տարանցիկ երթուղիներից մեկի վրա միջնադարում նշանակալից գարգացման է հասել:

Բոհրուտը որպես նշանավոր բնակա տեղի թվարկված է նաև Ագուլիսի ս. Թով մա վանքի արևմտյան մուտքի կարևոր սրձանագրության մեջ: Գյուղը այնուհե տև ձեռագրական աղբյուրներում հիշատակված է Փառակայում Ղատամի որդի Պետ րոս սարկավագի 1719 թ. ընդօրինակած ձեռագրում, ռամիսեցի մոր 1725 թ. գրած նամակում։ Բոհրուտի պատմաճարտարա պետական հուշարձաններից հայտնի են նրա գեղեցիկ կամուրջը և հնամենի եկե ղեցին, որոնցից եկեղեցին ավերված Է, իսկ կամուրջից պահպանվում է մի հատված: 1873 թ. տվյալներով Բոհրուտի եկեղեցին դեռևս կանգուն է եղել, որի մա սին ցավոք չունենք գոնե նկարագրական տվյալներ:

Բոհրուտի բնիկները հնուց ի վեր Փա ռակալի, Ջուղայի, Շոռոթի ու Ագուլիսի առևտրականների հետ ճամփորդել ու առևտուր են արել տարբեր երկրներում։ XVIII դարի գրավոր աղբյուրներում մի սրտաշարժ եղելություն է արձանագրվել բոհրուտցի 17-ամյա Սահակի ջերմ ու ա նաղարտ հայրենսաիրության մասին:

Ժամանակակիցների վկայութամբ բոհրուտցի Սահակը դեպքերի բերումով 1715 թ. մեր ձավորների հետ վաճառականական գոր ծերով գտնվում էր Ղրիմում։ Ծովափնյա քաղաքներից մեկի մոտ մահմեդականները Սահակին բազում տանջանքների ու խոշ տանգումների ենթարկելով ստիպում են ազգուրաց ու կրոնափոխ լինել։ Սակայն գողթնեցի պատանին արիաբար դիմադ րում է և նախընտրում է զոհվել երիտա սարդ հասակում, քան ապրել որպես ազ գուրաց ու հայրենամոռ։

Ականատես Վր թանես Վարդապետը նշել է (Մատենադարան, 7397, էջ 639 ա, բ), որ Սա հակի մարմինը փետում են երկաթե ունելրով, հետո հատում մարմնի մասերը, ոչ խարի պես մորթազերծ են անում։ ժամանակակից պատմիչը հպարտանալով բոհ րուտցի Սահակի հայրենասիրության բարձր արժանիքներով գրչագրել Է. «Ի թուա կանիս հայոց ՌՃԿԴ (1715) ի հոկտեմբե րի ԺԷ (17), կատարեցաւ սուրբ վկայն Սահակ, ի փառս Քրիստոսի Օրհնելոյն. ամէն։ Ի ձմերայն զբաղեալ սուղ ժամա նակի` երեւեցաւ վարդ մի փթիթ և զարմանալի և անուշահոտ, որ ելից գտիեզերս ամենայն։ Քեզ աւետիս երկիրդ Գողթան, և ուրախ լեր որ ունիս արմատս բարու թեան և ճիւղս օրհնութեան։ Ուրախ լեր երկիր Ղրիմու, որ թռեաւ յարեւելից ակն մի պատուսական և հանգաւ ի քեզ»։ Իսկ Ստեփանոս Կաֆայեցին իր գոչագրած մատյաններից մեկում արժեքավորելով Սա հակի մեծ հայրենասիրությունը գրել է.

«.Ո՜վ երանեալ մանուկ, զայդ մեծ պա տերազմ ուստի՜ ուսար... ո՛ւմ վասն կա պեցար. ո՜ւր գնաս, քանզի յիշատակ մա հուն դողացուցանե զմեզ... փոխանակ կաթին բաժակ մահուն ըմպես»:

ԳԱՆՁԱԿ — Որդուար քաղաքից դեպի հյուսիս-արևելք ձգվում է մի գեղեցկատես և ոչ այնքան խորը ձոր։ Վերջինիս միջով խոխոջող գետակի վերին հոսանքում, Որ դուար քաղաքից մոսո 4 կմ հեռավորության վրա էլ գտնվում է Գողթնի պատմական Գանձակ կամ Գանձա գյուղը։ Հարմարա վետ վայրում հիմնված Գանձակի տարած քի և նրա շրջակայքի ուսումնսաիրությու նը հավաստում է, որ այս գյուղը գոյու թյուն է ունեցել շատ հնուց, ուր կար մի քանի հուշարձաններ։ 1927 թ. տվյալ ներով այստեղ բնակվում էր 665 մարդ։ XIX դարի վերջերին Ե. Լալայանի, իսկ այնուհետև 1927 թ. Վ. Սիսոևի ուսումնա սիրությունների ժամանակ Գանձակում դեռևս կիսախաթար վիճակով կանգուն է եղել նրա հինավուրց եկեղեցին` Ս. Հակոբը, որի մասին աղբյուրներում, ցավոք, շատ քիչ տեղեկություններ են պահպան վել։ Գանձակի եկեղեցին, որը կառուցված է եղել գյուղի կենտրոնական մասում, այժմ իսպառ ավերվել է:։ Վ. Սիսոևի ու սումսսսփրությունների ժամանակ եկեղեցուց տեսանելի էր միայն նրա արևելյան ճակատը և հյուսիսային որմի մի մասը։ Հուշարձանի աբսիդը բազմանիստ կազմու թյամբ համարյա քառակուսի (3,10x 3,90 մ) հատակագիծ է ունեցել: Գանձակի եկեղեցու վիմագրաթյուններից Ղ. Ալի շանը հրատարակել է 1577 տարեթվով մի համառոտ արձանագրություն:

Գյուղի հյուսիս–արևելյան մասում գտնըվող գերեզմանատան տապանաքարերի մեծ մասը 1950—70-ական թվականներին տե ղահան են արվել, իսկ արձանագրությունները եղծված են: Գանձակից 1—1,5 կմ վերև` ձորի մեջ, գտնվում է Սինեական անապատ վանքի ավերակները: Այս անապատից, որը միջնաֆարյան Գողթնի նշանավոր կենտրոններից է եղել, այժմ շատ քիչ բան Է աահպանվել:

ԳԵՂԵՐԵՑԻԿ - Գողթնի այս բնակա վայրը գտնվում է Ագուլիսի ձորի ամենա վերին հատվածում, ձորի հյուսիսային կողմի մի ապառաժոտ վայրում: Միջին մեծության Գեղերեցիկից հայերը հեռացել են XIX դ. վերջերին, որից հետո այն լքվել և ավերակների է վերածվել: Պատ մական այս գյուղը XIX դարում անվանվել Է նաև Նիգիդեհ, իսկ «Քեշերեցիկ ձևով հիշատակված է Ագուլրսի Ս. Թովմա վանքի եկեղեցու արևմտյան մուտքի բարավորի արձանագրության մեջ:

Գեղերեցիկ գյուղատեղի ավերակներից մոտ 2,5—3 կմ հյոսիս` յեռնալանջի հարթ վայրում, գտնվում է Գեղերեցիկի «Սր բատեղիի արոտավայր» սրբավայրը: Այս սրբավայրի մատուռը դեռևս XIX դարի վերջերին ավերակների է վերածվել, իսկ նրա շուրջը գտնվող երկու տասնյակի հասնող հաստաբուն ծառերի մի մասը այժմ չորացել են:

ԳԻԼՆԵԱԿ (ԹԻԼԼԱԿ) – Այս գյուղի ավերակ հետքերը գտնվում են Բստաձորի ամենավերին մասում, Նորակերտի (Նոր Գիուտի) գյուղից 3—4 կմ հյուսիս: Այն իր գրաված տարածքով Գողթնի միջին մեծության բնակավայրերից է, որտեղից հայկական բնակչությունը տեղափոխվել է XVIII դարի վերջերին: Այնուհետև այն մնացել է անմարդաբնակ և աստիճանաբար վեր է ածվել փլատակների: XIX դարում այս գյուղաստեղը անվանվել է նաև Թիլլակ:

ԳԻՐԱՆ ՔԱՂԱՔ — Այս վաղ միջնադարյան հայկական քաղաքի հետքերը գտնվում են այժմյան Վերին Ազա գյուղից 3 կմ դեպի հյուսիս-արևելք, Գիրան գետի ձախ ափին: Գիրան քաղաքը իր աշխարհագրական դիրքով տեղադրված Է Գողթն գավառի կենտրոնական մասում և գրավել Է ավելի քան 12 կմ2 տարածություն:

Այս քաղաքի պատմական անցյալի մասին սկզբնաղբյուրներում շատ սակավ տեղեկություններ են պահպանվել։ XIX դա րի որոշ ազգագիրների կողմից (Հ. Էփրիկյան) երբեմն այս քաղաքի տեղադրությունը շփոթվել է Գիրանի մոտ, այժմյան Վերին և Ներքին Ազաներ և Գեր գյու ղերի տեղում եղած Ազատ քաղաքի հետ և Ազատ-Գիրան ասելով նկատի են ունեցել որպես մեկ քաղաք։ Այնինչ Ազատը և Գիրանը եղել են առանձին քաաքներ և որպես այդպիսիք նշված են դեռևս 976 թ. Խաչիկ Ա. կաթողիկոսի կոնդակում։ Սյդ բանն է հաստատում նաև XIV դարի պատմիչ Հ. Կազվինի տեղեկությունները Ազատ քաղաքի տեղադրման մասին: Ըստ որի Ազատը Գողթնի քաղաքների թվում հայտնի է եղել ցորենի, բամբակի, խաղողի և գինու մշակմամբ: Վահան Գողթնեցու վկայությամբ, Ագատ և Գիրան քա ղաքներին մինչ արաբական շրջանում պարսիկները անվանել են Ազատ Ճերան։ Հե տագա դարերում պարսիկները և արաբ ները այդ անվանակոչման տակ նկատի են ունեցել նաև ամբողջ Գողթն գավառը:

Գիրան քաղաքի ավերակների ուսում նասիրությունը ցույց է տալիս, որ այն մոտավորապես XVI դարի կեսերին պատմական ասպարեզից դուրս է եկել և փաս տորեն XVII դարից հետո լքվել է և ավերակների վերածվել: Գիրանի ավերակ ները արագ կերպով փլատակների վե րածվեցին հատկապես 1829 թվից հտո, երբ շրջակա գյուղերի բնակչությունը մաս սայաբար սկսեց քաղաքի շինությունների քարերը օգտագործել որպես շինանյութ: Այժմյան դրությամբ քաղաքի շինություն ները ավերակ են և մեծամասամբ հողի շերտին են հավասարվել: Գիրան քաղաքի հետքերը գիտական աշխհարհի ուշադրությունը գրավել են դեռևս XX դարի սկզբներին։ Դժբախտա բար մինչև օրս այդ հնավայրը մնումէ Է չուսումնասիրված։ Գիրան քաղաքի ավերակները XX դարի 20-ական թվականներին ուսումնասիրել և մասնակի պե ղումներ է կատարել միայն Ս. Տեր-Ավետիսյանը, որի հրատարակած հոդվածը միջնադարյան այդ քաղաքի մասին առ այսօր միակ նկարագրությունն է մնում:

Պատմական Գիրան քաղաքը փռված է եղել տեղի փոքրիկ ձորակներում, բնության մեջ վեր խոյացող և շրջապատի վրա իշխող բարձրագագաթ քարաժայռի վրա հիմնված բերդի շուրջը: Քաղաքի բազմաթիվ շինությունների, իջևանատների, պարիսպների հնագիտական արժեքները, պեղումներից ի հայտ եկած բազմապիսի խեցեղենը և նյութական մշակույթի այլ իրերը վկայում են, որ այդ քաղաքը հիմն վել է դեռևս մ.թ.ա. I հազարամյակում, որը վաղ միջնադարում` մասնավորապես VII—X դարերում ապրել է քաղաքային և մշակութային բուռն կյանքով։ Քաղաքի տարածական-հատակագծային սխեման ցույց է տալիս, որ Գիրանը ունեցել է ե ռամաս կազմություն, կազմված է եղել միջնաբերդից, շահաստանից և արվարձա րանային մասից։ Այն հյուսիս-արևելքից, հարավ-արևմուտքից և հարավ-արևելքից պաշտպանվել է հզոր պարսպաշարքերով, որոնք ամրացված են եղել կլոր աշտարակներով (նկ. 71)։ Այժմ քաղաքի հարավ-արևելյան պարսպագոտուց կիսա կործան վիճակով տեսանելի է 500 գծա մետրից ավելի պարիսպ:

Գիրանի այժմյան ավերակներում աչքի ընկնող հնություն-հուշարձան է քաղաքի միջնաբերդ-դղյակը, որը գտնվում է քաղաքի արևելյան մասում։ Այդ միջնաբեր դը, որն ունի ավելի քան 1 կմ երկարություն և 500—600 մետր լայնություն, բնա կան ամրություններից բացի պաշտպան վել է նաև բերդապաշտպան պարիիսպնե րով։ Պարիսպներից ներս նկատելի են տասնյակ շինությունների՝ հետքեր, իշ խանական պալատի ավերակներ և այլն։ Ամրոց-դղյակի ավերակներում մնում են նաև երեք ջրամբարները, որոնք փորված են քարաժայռի մեջ: Այդ ջրամբարներից հետաքրքիր Է ամենամեծը, որն իր հերթին ևս կազմված է երեք բաժնից։ Ջրամբարի մեջտեղի հատվածը, որն իր երկու կողմում ունի մեկական ջրամբար, իր տարո ղությամբ ավելի մեծ է և խորը փորված։ Երկկողմյա ջրամբարները քարե աստի ճան-անցումներով միացված են կենտրո նի մայր ջրապահեստին:

Գիրանի միջնաբերդ-դղյակը իր բարձ րադիրության շնորհիվ իշխում է ոչ միայն քաղաքի և շրջակայքի վրա, այլև այդտե ղից տեսանելի է համարյա թե ամբողջ Գողթն գավառի տարածքը` Հին Ջուղայից մինչև Որդուար քաղաքը ընկած Արաքսի երկու ափերի բնակատեղիները և հիանալի տեսողական-դիտողական կապերի մեջ է այդ վայրերի ռազմական կետերի հետ:

ԴՈՉԵՆ — Գողթնի այս պատմական բնակավայրի ավերակները գտնվում են Ցղնայի ձորահովտի միջին հոսանքում` Մազրա գյուղից 1,5—2 կմ ներքև` գետի ձախափնյա կողմում գտնվող մի գեղեցիկ ձորակում: Այս գյուղատեղի ավերակները XIX դարում և XX դարի սկզբներին շր ջական մահմեդական բնակչության կողմից անվանվել են Քեշան, Խալքիշան։ XVIII դարի վերջերին հայերի գաղթելուց հետո բնակավայրը մնացել Է անմարդաբնակ և ավերակ: Ցավոք պատմական Գոչենի անցյալի շատ ու շատ դեպքերը մնացել են անհայտ, իսկ նրա եկեղեցին վեր է ածվել ավերակի։ Ստեփանոս Օրբելյանի հարկացուցակի համաձայն XIII դ. Գոչենը Տաթևի վանքին վճարում Էր 8 միավոր հարկ:

ԴԱՍՏԱԿ — Տրունյաց ձորի ամենաստո րին հատվածամ գտնվող այս պատմական բնակավայրը այժմյան շրջանի Դաստան Է։ Գյուղը տեղադրված է Նախիջևան—Օրդուբադ—Մեղրի ճանապարհի աջ կողմում, այգեվետ հարթավայրում, անմիջապես Ա րաքս գետի ափին։ Մինչև 1879 թ. այդ տեղ բնակվում Էր 62 տուն հայ բնակ չություն, որից հետո վերջին հայ բնակիչ ները XIX դարի վնրջերին տեղափոխվել են Ագուլիս ու Շուշի:

Այս հին հայաբնակ գյուղի, նրա եկեղեցու մասին շատ քիչ տեղեկություններ են պահպանվել։ Գյուղը Գողթնի մյուս գյուղերի թվում Դաստակ ձևով նշված է Ագուլիսի ս. Թովմայի արձանագրութան մեջ։ Ղ. Ալիշանի ուսումնասիրաթյուննե րը հավաստում են, որ «...ոմն համազգի ուղեւոր` յիշե միայն հրապարակ մի գեղե ցիկ և մեծաւ սօսեաւ հովանացաւ, և աղ բյիւր ընդ նովաւ։ Ժրութեան և վաճառա սիրութեան նախնի բնակչացն վկայի է յոտարության, ի Լիվոռնոյ քաղաքի Իտա լիոյ, յեկեղեցւոջն Հայոց` տապան մի, արձանաւս 1724 ամի. Այս է տապան հանգստեան Դաստա կեցի խօջայ Պեգի որդի Պաղտսաարին, որ հանգեաւ ի Քրիստոս, թվն. ՌԾՀԳ, նո յեմբերի ԻԹ»:

Այնուհետև Ախալցխա քաղաքի մոտ գտնվող Ճաճուրակ (ճալայ) գյուղից հայտնաբերված մի ավետարան 1552 թ. գրչագրվել և նորոգվել է Դաստակի եկեղե ցում, որի վերաբերյալ հիշատակարանում գրչագրված է եղել. «Արդ նորոգեցաւ Աս տուածաշունչ սուրբ Ավետարանս ի յեր կիրս Գաւխտան (Գողթան) գաւառին, ի գիւղս կոչի Դաստակ, ի դուռնս եկեղեց ւոյն` որ կոչի սբ. Խորան, ի յաթոռակա լութեան սբ. Թումայի Առաքելոյն դեռաբոս և մեծահռչակ հրաբունի և Արհեպիսկո պոսի Տեր Գրիգորիս... Արդ աղաչեմ զձեզ յիշեցեք զանարժան և մեղաւոր սնոտի մեղսամած և փցուն գրչի սուտ անուն Սարգսի, որ չեմ արժան քահանայի, և որ զանունս ունիմ միայն և գործով ունայն, թողութիւն արեք պակասութեան գրոյս, քանզի ժամանակ դառն էր և դժուար, որ Շահթամազն չարաչար շուռ երեք և կա լաւ զմեզ և ազգի չարչարանք երետ մեզ, և թագեաց չէր, բրաւք և սրանք, և չար չարանք խիստ էրետ մեզ. և ես ի սերն ատոծոյ նորոգեցի լալագին` Ավետարանս... ի թվականս Հայոց Ռ. Ա. Հայ մեր, որ յերկինս ես»:

Ինչպես այս Ավետարանի նորոգող գրիչ Սարգիսն է վկայում, Դաստակը գտնվելով տարանցիկ ճանապարհի վրա, հաճախակի է ավերվել ու թալանվել։ Եվ դարերի ավերածություններից այժմյան Դաղտակում համարյա թե պատմաճարտա րապետական հուշարձաններից ոչինչ չի մնացել: Ե. Լալայանի, ինչպես նաև 1927 թ. Վ. Սիսոևի այցելությունների ժամանակ գյուղի մեջ, նրա հյուսիսային թաղում կի սակործան վիճակում է եղել Դաստակի ս. Խորան եկեղեցին, որը ունեցել է բավա կան մեծ ծավալ: Ըստ Վ. Սիսոևի նկարա գրության, Դաստակի ս. Խորան եկեղեցին քառամույթ գմբեթակիր բազիլիկաների հո րինվածքով կառուցված հուշարձան է ե ղել: Եկեղեցու պատերի ներքևի մասերը կառուցված են եղել ճեղքված քարերով, իսկ վերին մասերը՝ աղյուսով, որը ըստ երևույթի, կատարվել է եկեղեցու XVII դարի վերանորոգման ժամանակ: Քառա կուսու մոտ հատակագիծ ունեցող այս ե կեղեցին բաղկացած է եղել հնգանիստ աբսիդից, զույգ ավանղատներից և դահ լիճից։ Դաստակի ս. Խորան եկեղեցու դահլիճի չորս մույթերը ունեցել են ութանիստ կազմություն և պսակված են եղել հնաոճ մշակումներ ունեցող խոյակներով։ Եկեղեցու գմբեթը շարված է եղել աղյուսով և ունեցել է ութանիստ թմբուկ:

ԴԵՐ — Գիրան գետի ստորին հոսան քում գտնվող Գողթնի այս պատմական գյուղը այժմյան շրջանի համանուն գյուղն է։ Այն փռված է անմիջապես գետի աջ ափին, այգևետ հարթավայրում: Անընդմեջ 60—80 տուն հայ բնակչություն ունեցող այս գյուղի բնակիչների մի մասը 1829թ. այդտեղ էին տեղափոխվել Ատրպատակա նի Մարաղայի շրջանի Սոլդուզ գյուղից։ Վերջին հայ ընտանիքները Դերից արտա քսվեցին 1989 թ. ազգամիջյան իրադար ձությունների ժամանակ:

Պատմական Ազատ քաղաքի տարած քում հիմնված այս գյուղը հայտնի է ս. Աստվածածին եկեղեցիով և ս. Սարգսի մատուռով։ Ս. Աստվածածին եկեղեցին` համաձայն արձանագրության, հին եկեղեցու ավերակների տեղում կառուցվել է 1895 թ. Դերի բնակչության կողմից։ Այն գտնվում է գյուղի կենտրոնական թաղա մասում և քառամույթ եռանավ բազիլիկ է։ Վերջին տասնամյակներում նրա հարավա յին որմը քանդվել է և եկեղեցիս վեր է ածվել գյուղի խանութի:

Դերի ս. Սարգիսի մատուռը մի փոք րիկ միանավ շինություն է և գտնվում է նրա հյուսիս-արևմտյան մասում` գյուղից 1—1,5 կմ հեռու, մի փոքրիկ բարձունքի վրա: Անցյալում այն նորոգվել Է XVII դ. և 1843 թ.:

ԴԻՍԱՐ (ԴԵՂՍԱՐ)– Տանակերտից 2,5—3 1յմ ներքև, իրարից 1–2 կմ հեռա վորությունների վրա գտնվում են Սալ, Դի սար և Վաղավեր գյուղերը։ Այս գյուղերը միջին մեծության բնակատեղիներ են, ո րոնցում կառուցված հուշարձաններից այժմ խղճուկ հետքեր են մնում միայն: Դիսար կամ Դեղսար գյուղի հուշարձաններից տեսանելի են նրա եկեղեցու և Տրունյաց գետի վրա կառուցված կամուրջի ավերակ ները։ Դիսարի ս. Գևորգ եկեղեցին, որը կառուցված է գյուղի կենտրոնական և բարձրադիր տեղում, համեմատաբար փոքր չափի հուշարձան է։ Եկեղեցու հորինված քը բաղկացած է ղալիճից, աբսիդից և ա վանդատներից, որի մուտքը գտնվում է արևմտյան ճակատում: Աբսիդը կիսաշր ջանաձև է և ունի երեք որմնախորշեր:

Դատելով Դիսարի ս. Գևորգ եկեղեցու շարվածքներում ագուցված հնաոճ մշա կումներով քարերի առկայությունից և ե կեղեցու արևմտյան ճակատում տեղադրված երկու խաչքարերի քայքայված արձանագրություններից, պետք է ընդունել, որ այս եկեղեցին նույպես վերակառուցվել է XVII դարում` նախկին եկեղեցու հիմքերի վրա: Բեմի քարերից մեկի վրա քանդակված «1900 թ.» տվյալը խոսում է այն մասին, որ եկեղեցին նորոգվել է նաև այդ տարեթվում, որի ժամանակ շինության ծածկը իրականացվել է փայտով` հենա րան ունենալով դահլիճի չորս փայտյա սյուները:

Դիսարի կսւմուրջը, որից այժմ ավերակ խելերի շարվածքներն են տեսանելի, ըստ կազմության միաթռիչք է և կիրարկված է եղել սրբատաշ ու կիսամշակ որձաքարերով։ Կառուցված է եղել XVI–XVII դդ.:

ԴԻՋԱ—Պատմական այս գյուղը գտնվում է Օրդուբադ շրջկենտրոնից մոտ 9 կմ արևմուտք), խճուղու ձախ կողմում: Այ գևետ վայրում տեղադրված Գողթնի այս գյուղը ունեցել է միջին մեծություն: Գյուղի եկեղեցին մինչև XIX դարի վերջերը կանգուն է եղել, որին կից 1860-ական թվականներին գործել է նաև դպրոց: Գողթնի շատ գյուղերի նման Դիզան ևս հայա թափ է եղել 1910–20-ական թվական ներին:

ԴՈԻԳԼԻՆ (ԴՈԻԿԿԻն)– Ցղնափ ձորի միջին հոսանքում` Ցղնայից 8 կմ ներքև, տեղադրված այս պատմական գյուղը ունեցել է միջին մեծություն: Հայ բնակ չությունը այդտեղից տեղահան է արվել XIX դ. սկզբներին, իսկ հուշարձանները քայքայվել ու ավերվել են։ XVIII դ. վեր ջերին այս գյուղից քիչ ներքև հիմնվել է մեկ այլ նոր (ադրբեջանական) բնակա վայր` Դիզան, որը ստացել է Դուգլինդի զա անվանումը:

ԷՋԻՆ — գյուղ պատմական Գողթն գա վառում։ Իր տեղադրվածությամբ այն համապատասխանում է այժմյան շրջանի Յայ ջի գյուղին, որը գտնվում է Արաքսի ափին` այժմյան Ջուլֆա շրջկենտրոնից արևելք: Երնջակ և Գողթն գավառների սահ մանային մասում՝ համանուն դաշտի հարմարավետ վայրում, գտնվող Էջինը անց յալում ունեցել է 70—100 տուն հայ բնակ չություն: XIX դ. սկզբներից այդտեղ աստիճանաբար բնակություն են հաստատել թաթարները և գյուղը անվանել Յայջի:

ԸԶՆՄԵՐ – Խուրսից մոտ 3—4 կմ ներ քև, Ողոհի գյուղի արևելյան կողմում գտն վում է Գողթնի պատմական Ըզնմեր կամ Ազնամիր գյուղի ավերակները։ Ինչպես Խուրսի, այնաես էլ այս գյուղի անցյալի մասին անհրաժեշտ տեղեկությունները բա ցակայում են: Միջին մեծության Ըզնմերի ավերակները և նրա գերեզմանատան մամռապատ ու քայքայված վիմագիր տվ յալները վկայում են, որ այս գյուղը հնա դարյան շրջանի անցալ ունի։ XIX դարի սկզբներին հայերի հեռանալուց հեւոո Ըզն մերը լռվել է և փլատակների վերածվել, ուր դեռևս նկատելի են նրա ս. Սստվա ծածին եկեղեցու ավերակները: Մեզ հա սած 1730 թ. Մարգար գրչի գրչագրած ձեռագրերից մեկում թվարկված են Ագու լիսի ս. Թովմա վանքի միաբանական դասի անդամների Անունները, որոց թվում նշված է նաև «տէր Գրիգորն Ըզնը մերեցին»: Գյուղի արևմտյան մասում հիմ նված ս. Աստվածածին եկեղեցու ավե րակների ընձեռած տվյսաներով այն ու նեցել է միանավ դահլիճի հորինվածք:

Ըզնմերի գերեզմանատունը, որը գտնվում է գյուղատեղի հյուսիսային մա սում, ունի XIII–XVII դարերի մի շարք տապանաքարեր, որոնք մեծի մասամբ թաղված են հողի մեջ կամ էլ տեղահան են արված:

ԽՈՂՈՒԱՆՔ (ԻՈՂՎԱՆԻ)–Վանանդից ներքև, Տրունյաց ձորի ներքևի ընդարձակ տարածքում՝ մինչև Նախիջևան-Օրդուբադ—Մեղրի ճանապարհը գտնվում են պատմական Դիզա, Աղրի և Խողվանի գյուղերը։ Վերջիններս միջին մեծության բնակատեղիներ են, որոնցում եղած եկե ղեցիներն ու այլ հուշարձանները քայքայ վել ու փլատակների են վերածվել։ Այս գյուղերից համեմատաբար մեծը և նշա նավորը Խողուվանք կամ Խողվանին է, որն էլ այժմյան շրջանի Խանաղան է: Այս գյուղի տարածքում նկատելի են եկեղեցու, կամուրջի և քարավանատան հետքեր: Ղ. Ալիշանը Խողվանիի անցյալի մասին խոսելով նկատել է որ. «ի պատմու թյան Սիւնեաց յիշի և տոհմական անուամբ գեօղն Խողուանք ի Վանանդաձորի, զոր տեարքն ետուն ի կալուած Տաթեւոյ եպիսկոպոսական աթոռոյն, յելս կոյս ԺԱ ղարուն»: Պետք է եզրակացնել, որ այս գյու ղը իր պատմական Խողուանք, Խողուանի անունը պահպանել է մինչև XV-XVI դա րերը, որից հետո անվանվել Խանաղա (Պարոնտեր): XVII դարում արդեն Զ. Ա գողեցին այս բնակատեղին անվանել է Խանաղա։ Ագուլիսից դուրս եկող և դեպի Երևան մեկնող ճանապարհի չափերը ցույց տալու առիթով Զ. Ագուլեցին գրել է, որ Ագուլիսից «առջի մանձիլն այս է. Ագուլաց մինչի Խանաղու կարմունջն` մին ա ղաճ, Խանաղու մինչի Դէռ` մին աղաճ»: Խողուանքի կամուրջը, որը կառուցված է եղել Վանանդ գետի վրա, ունեցել է միա թռիչք հորինվածք և ավերվել է 1930-ական թվականներին:

ԽՈՒՐՍ — Նորակերտից մոտավորապես 4 կմ ձորն ի վար, դեպի Բիստ գտնվում է Խուրս կամ Խուրստ պատմական գյուղը: Վերջինս հիմնված է կանաչապատ և ան տառապատ խորը ձորի թեքադիր լանջի վրա և միջին մեծության բնակատեղի է: Խուրսի մասին աղբյուրներում տեղեկու թյուններ չեն պահպանվել: Սակայն նրա տարածքի ուասմնասիրությունը աներկբա հաստատում է, որ հայերը հնուց ի վեր այդտեղ բնակվել են մինչև XX դարի սկզբները: Այստեղ խաթարված վիճակով, մինչև օրս էլ տեսանելի է հայկական ե կեղեցին, որը եռանավ բազիլիկայի հորինվածք ունի։ Տեղական որձաքարով կա ռուցված Խուրսի եկեղեցու անվան և անցյալի մասին տեղեկություններ հայտնի չեն: Եկեղեցու ուսումնասիրությունը վկա յում է, որ նրա նախկին շինությունը կա ռուցված է եղել վաղ դարերում:

կՈՐՈԻԽԼԱՐ – Այս գյուղատեղին գտնվում է Տրունյաց ձորի միջին հոսանքում, Տանակերտ գյուղից 2 կմ ձորն ի վար, Տրունյաց գետի ձախ ափին: Այն Միջին մեծության բնակավայր է եղել, որտեղից հայերը բռնագաղթվել են XIX դ. կեսերից հետո: Գյուղատեղի շինությունները և ոչ այնքան մեծ եկեղեցին վաղուց ի վեր փլա տակների է վերածվել:

ՀԱՆԴԱՄԵՋ — Որդուարի հյուսիս-արևմտյան կողմում, նրանից մոտ 2 կմ հեռավորության վրա, կանաչապատ այգիների մեջ փռված է Գողթնի պատմական Հանդամեջ կամ Անդամեջ հնամենի գյուղը: Ագուլիսի ս. Թովմայի նշանավոր արձանագրության մեջ Գողթն գավառի բնակատեղիների շարքում հիշատակվող, Ոյւդուար քաղաքի արվարձարանային մա սը համարվող այս գյուղը, որը հնադարյան պատմություն ունի, բաժանված է երկու մասի` Վերին և Ներքին գյուղերի։ Ներքին Հանդամեջի կենտրոնական մա սում հիմնված է եղել գյուղի եկեղեցին, որն այժմ ավերված է: Մեզ հայտնի ձեռագրերից մեկը` 1684 թ. Տաթևի մոտ գտնվող Գեղվաձորի Կից գյուղում գրչա գրված Ավետարանը, այնուհետև հիշատա կագրվել է Հանդամեջում: Այդ Ավետա րանը ժամանակին եղել է Շուշիի Նոր թաղի եկեղեցում, իսկ այժմ գտնվում է Ամերիկայում: Ձեռագրի հիշատակարանը պարզաբանում է, որ այն «Կրկին յիշա տակ է սուրբ Ավետարանս Անդամեջցի Ծատուրի որդի Սիրանին, որ գերի Էր ան կեալ (Ավետարանը—Ա. Ա.) ի ձեռս այլազգեաց. վերոյ Սիրանչանն ազատեաց եւ յետ յիշատակ Անդամեջոյ սուրբ Աստուածածնայ ենեղեցոյն... յիշումն առէք զԾատուրն ու զմայրն Եղիսափեթն... Գրե ցաւ ի թվն. ՌՄԽԵ (1796) սեպտեմբէրի ԺԵ ին»: Ինչպես հավաստում Է այս հիշա տակարանը, Հանդամեջի եկեղեցին կոչվել Է ս. Աստվածածնի անունով:

XIX դարի վերջերին, երբ ս. Աստվածածին եկեղեցին կանգուն Էր, Ե. Լալայանը Նկարագրել է, որ այստեղ «կամի բավական մաքուր, թաղակապ եկեղեցի, մոտը բավական գեղեցիկ սենյակ ներ...»: 1927 թ. Վ. Սիսոևի ուսումնասիրությունների ժամանակ այս եկեղեցին արդեն խաթարված ավերակ էր: Ըստ նրա նկարագրության այս հուշարձանը ուղղանկյուն հատակագծով քառամույթ գմբեթակիր բազիլիկա է, որի ներքին չափերը հավասար են 17x10 մ: Մուտքերը գտնը վել են արևմտյան և հարավային ճակատ ներում։ Աբսիդը ունեցել Է յոթ որմնախոր շերով բազմանիստ հորինվածք և 5 մ լայնություն: Դահլիճի չորս մույթերը (1,04 մ) ունեցել են քառակուսի կտրվածքներ։ Աբսիդի երկու կողմերում տե ղադրված են եղել ավանդատները։ Հյուսիսային ավանդատնից հատուկ գետնու ղիով իջել են աբսիդի տակ` ջրհորի նման կառուցված թաքստոցը: Եկեղեցու ներքին տարածքը ծեփված և սպիտակեցված է եղել։ Աբսիդի գմբեթարդի երկնագույն ֆոնի վրա նկարված են եղել կանաչագույն աստղեր։ Բավական բարձր գմբեթը ներ քուստ կլոր, իսկ արտաքուստ` ութանիստ կազմություն է ունեցել, և ծածկված է եղել բրգաձև ծածկով։ Եկեղեցու մեջ, մույ թամեջի տարածքում եղել են 1571 թ. և այլ տարեթվերով տապանաքարեր։ Կարելի է ենթադրել, որ Հանդամեջի ս. Աստվածածին եկեղեցու նախկին շինությունը հիմնադրված է եղել XII-XIII դարե րում և վերակառուցվել XVII դարում, որը իր կանգուն տեսքը պահպանել Է մինչև 1980-ական թվականները:

ՄԱԶՐԱ - Գողթնի պատմական բնա կավայրերից Է, որի ավերակները գտնվում են Ռամիս գյուղից 5—5,5 կմ ձորն ի վար, դեպի Ցղնա իջնող արահետի ձախ կողմի լեռնալանջին` Ստուպի գյուղից 4,5—5 կմ արևելք։ Միջին մեծության այս գյուղից XVIII դ. վերջերին հայերի հեռանալուց հետո այն անմարդաբնակ Է և ավերակների Է վերածվել։ Մազրայի անցյալի և նրան հուշարձանների մասին, ցավոք, գրավոր աղբյուրներում շատ աղոտ տեղեկություններ են պահպանվել։

ՄԵՍՐՈՊԱՎԱՆ — Պատմական Մեսրո պավանը (Մասրևան) այժմյան շրջանի Նասրվազ անվանվող գյուղն Է, որը տեղադրված Է գեղեցկատես լեռների փեշին (նկ. 51)։ Մեսրոպավանը որպես բնակատեղ, մարդուն ծառայում Է դեռևս նախապատմական ժամանակաշրջանից։ Գյոուղը շրջապատող հարուստ բուսականությամբ լեռների ու լեռնաբլուրների հմայիչ տեսքը, կարկաչուն վտակների ափերին վեր ձգված բարդիների, րնկուզենիների և հնա մենի այգիների գրավիչ պատկերները Էլ ավելի են դյութական դարձնում վաղեմի Մեսրոպավանի համայնապատկերը։

Այս գյուղի անվանակոչումը կապված Է հայկական գրերի ստեղծող Մ. Մաշտոցի անվան հետ, որը երկար տարիներ բնակվել Է այդտեղ։ Մեսրոպավանը շրջապատող Տապանասար (Նավասար), Կոնակոչ, «Գալիս եմ, գալիս եմ» և այլ լեռները իրենց անցյալով կապված են հայ ժողովրդի ավանդույթների հետ։ Վերջին տարիներում Տապանասարը գիտության առջև բացել Է նոր գաղտնիքներ` նրա վրա հայտնաբերվել են ժառապատկերների մի շարք գոտիներ, որոնք հար և նման են Սյունիքի, Գեղամա լեռների ժայռապատկերներին։ Հետաքրքիր Է նաև Կռնակոչ անվանվող լեռը, որի ստորոտում գտնվում Է բնության բնական և հետաքրքիր անձավներից մեկը, որը մինչև այժմ էլ անվանվում Է Մաշտոցի անձավ, և ըստ ավանդության, Մեսրոպավանում մինչև քրիստոնեական վանքի կառցու մը, այդտեղ Մ. Մաշտոցը իր աշակերտ ներր հետ բնակվել Է շուրջ 17 տարի։

Մեսրոպավանը նշանավոր բնակատեղ Է նաև իր հնագիտական, ճարտարապետական հուշարձաններով։ Գյուղի շրջա կայքում կան հին բերդերի, շինությունների ավերակներ, IX-XV դարերի և հետագա շրջանների տապանաքարեր, խաչքարեր: Նշանավոր հուշարձան Է ս. Գրիգոր, իսկ հետո Մ. Մաշտոցի անվամբ կոչված վանքը, որը կառուցված Է գյուղի արևմտյան կողմում, մի փոքրիկ հարթության վրա (նկ. 52)։ Ըստ ավանդության, այս վանքի նախնական շինությունը կառուցել Է Գողթնի Շաբիթ իշխանը 456թ.։

Դարերի ընթացքում ավերվել Է Մ. Մաշտոց վանքի քառանկյունի պարիսպը, գավիթը, կից գտնվող շինությունները։ Այժմ վանական համալիրի միակ հուշար ձանը նրա եկեղեցին Է, որը ևս կիսա խարխուլ վիճակում Է գտնվում։ Մ. Մաշ տոց վանքի եկեղեցին համեմատաբար փոքր ծավալի, արևելք-արևմուտք ձգված, ուղղանկյուն հատակագծով քառամույթ գմբեթակիր հուշարձան Է, որը կազմված Է աբսիդից, զույգ ավանդատներից և դահլիճից։ Եկեղեցու չորս մույթերի վրա վեր Է խոյանամ ութ լուսամուտներով գմբեթը, որի արևելյան մասում տեղա դրված Է եղել նաև փոքրիկ զանգակատունը։ Եկեղեցու արևմտյան ճակատին կցված Է եղել չորս մույթերի հորինվածքով կառուցված գավիթ-սրահը, որի հյուսիսային և հարավային ճակատները ևս կամարակապ բացվածքներով բաց են եղել։ Ըստ վանքի վիմագիր արձանագրու թյունների, եկեղեցին վերանորոգվել Է XV, XVII դարերում։ Այս եկեղեցին վերջին անգամ վերանորոգվել Է XIX դարի վերջերին։ Հին Հայսատանի այս բնակավայրից 1989 թ. ազգամիջյան իրադարձություննե րի պատճառով արտաքսվեցին նաև վեր ջին հայ ընտանիքները ևս։ Մասրևանցի մի քանի ընտանիքներ XV-XVI դդ. բնակ վել են Ուկրաինայի Լվով քաղաքում։

ՄՑԳՈՒՆ — Գողթնի այս գյուղը գտն վում է Ցղնայից մոտավորապես 3 կմ հա րավ: Բավականին տարածք գրաված այս գյուղը դեռևս XIX դարից ավերակների Է վերածվել։ Գյուղատեղի այժմյան ավերակներում դեռևս կանգուն Է «Միզկունց վանք» անվանվող հուշարձանը։ Ցղնայի հարևան վանանդ գյուղից Թովմա Վա նանդեցի եպիսկոպոսի (XVII դար) հա ղորդած տեղեկություններով, շրջակայքի հայությունը հաճախակի մեկնում Էր.

«Ի Գողթ գաւառըն ցանկալի,

Ցեկեղեցին Ստեփանոսի,

Որ մականուն Մցգուն կոչի»։

Մցգունը պատմական աղբյուրներում անվանվել է նաև Մզկուն, որի վանքն էլ կոչվել է Մցգունի ս. Ստեփանոսի վանք, որտեղով XVIII դարի սկգբներին Հին Ջուղա գնալիս անցել Է նաև Աբրահամ կաթողիկոս Կրետացին։ Ըստ եկեղեցու հյուսիսային մուտքի բարավորի արձանագրության, ս. Ստեփանոսը վերջին անգամ վե րակառուցվել է 1895 թ.։ Ս. Ստեփանոս վանքի եկեղեցին, որը փայտածածկ Է (նկ. 55), կազմված Է աբսիդից, զույգ ա վանդատներից և սրահից։ Եկեղեցու որ մերում տեղադրված Է IX—XVII դարերի երկու տասնյակի հսանող խաչքարեր, ո րոնք ամենայն հավանությամբ հավաքվել են գյուղատեղի ավերակներից ու գերզմա նատնից (նկ. 54)։ Մցգունի գերեզմանա տունը, որը գտնվում Է գյուղատեղի արևելյան կողմում գտնվող մի բլրակի շուրջը, վերջին մի քանի տասնամյակում ավեր վել Է, տապանաքարերը ու խաչքարերը օգտագործվել զանազան շինությունների մեջ։ Իսկ գերեզմանատնից մնացած X— XIII դարերի մի քանի խաչքարերն Էլ տե ղահան են արված, կոտրատված ու գցված այս ու այն կողմ։

ՆԱՎՈՒՇ (ՆԱՎԻՇ)–Պատմական Նա վուշ կամ Նավիշ գյուղը այժմ ավերակ և անմարդաբնակ է, որի ավերակները գտնվում են Փառակայից 5–6 կմ դեպի հյուսիս` Տևի գյուղի մոտ, նրանից մոտ 3 կմ հեռավորության վրա։ Բստաձորի ձորալանջերից մեկի թեքադիր լանջն ի վար հիմնված Նավուշի ավերակները վկայում են նրա միջին մեծության բնակա տեղի լինելը, որի անցյալի ու լքման մա սին գրավոր աղբյուրներում սակավ տեղեկություններ են արձանագրվել։ Դատելով ավերակների և գյուղի գերեզմանատան ընձեռած տվյալներով պետք է ենթադրել, որ հայերը այդտեղից հեռացել են XVII դարի 30-ական թվականներից հետո։

Նավուշհ ավերակներում դեռևս կանգուն և ավերակ պատմաճարտարապետական հուշարձանների հետքերը վկայում են, որ այս գյուղը միջնադարից ի վեր հայտնի է եղել ս. Ստեփանոս անապատով, ս. Աստվածածին եկեղեցիով և այլ հուշարձնաններով։ Դժբախտաբար այդ հուշարձաններից կանգուն վիճակով մեր օ րերն է հսաել միայն ս. Ստեփանոս անա պատը, որը ևս անխնամ է, թփերով ու խոտերով պատված։

Ձեռագրական աղբյուրներում ս. Ստեփանոսը առավելապես հայտնի է որաես անապատ, իսկ երբեմն էլ վանք անվա նումով։ Գյուղի մոտ, հարմարավետ ու բարձրադիր տեղում կառուցված այս ա նապատից, որի առջև գտնվող ձորակում խոխոջում է Նավուշ վտակը, ուրվագծվում է է Բստաձորի միջին հոսանքի գեղեցիկ հա մայանապտկերը, գարնանը կանաչով պատվող լեռները։ Ս. Ստեփանոս համալիրի գլխավոր հատակագիծը կրկնում է Հայաստանի XVII դարի վանքերի կառուցվածքը, որի ուղղանկյուն պարսպի կենտրոնական մասում հիմնադրված է ե կեղեցին, իսկ պաարիսսյների մոտ` կոմունալ և արտադրական շինությունները։ Վերջիններս, ինչպես նաև համալիրի պարիսպը ավերվել են դեռևս XIX դարի վերջերին։ Նավուշի ս. Ստեփանոս անապատի համալիրի միակ կանգուն հուշարձա նը նրա եկեղեցին ու գավիթն են (նկ. 50): Եկեղեցին Շոռոթի ս. Լուսավորիչ վանքի և Բիստի ս. Նշան կամ Կոպատափ անա պատի եկեղեցիների նման մեկ գույգ մույթերով իրականացված եռանավ բազիլիկա Է։ Կաուոցված Է սրբատաշ սև գույ նի քարերով ու բազալտով։ Ունի ուղղանկյուն հատակագիծ, որը բաղկացած է դահլիճից, աբսիդից և մեկ զույգ ավան դատներից։ Եկեղեցու միակ մուտքը գտն վում Է արևմտյան ճակատում։ Շինության կամարները և երկթեք ծածկը նստում են դահլիճի մեկ զույգ մույթերի և հանդիպակաց որմերի որմնամույթերի վրա։ Նախի ջևանի մի շարք հուշարձանների նման այս եկեղեցին ևս ունի գաղտնի թաքստոցներ, որոնց մուտքերը քողարկված են աբսիդի և ավանդատների խորշերում։ Եկեղեցու մուտքի կամարի տակ ագուցված ընդար ձակ վիմագրությունը վկայում է, որ ս. Ստեփանոսի այժմյան շինությունը Տևի գյուղի ժողովրդի միջոցներով վերանորոգվել է 1677 թ.: Եկեղեցու մուտքի առջև, թաղածածկ կազմությամբ կառուցված է ոչ այնքան մեծ գավիթը։ Պետք է ենթադ րել, որ այս գավիթը կառուցվել է եկեղե ցու 1677 թ. վերանորոգման ժամանակ։

XVIII դարի սկզբներին Ա. Կրետացին Փառակայից Բիստ գնալիս այցելել է նաև "Նավուշի անապատը, որի ժամանակ գյուղը արդեն լքված և ավեր էր, իսկ նրա անապատը ուներ. «...Է (7) միայն ապաշ խարող, որ և նոցա այցելութիւն արարեալ` վանից և անապատին, անցեալ գնացի...»։

Նավուշի ս. Ստեփանոսի նախկին ե կեղեցու հիմնման և անապատի անցյալի մասին գրավոր աղբյուրներում լիարժեք տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Սա կայն եկեղեցու աբսիդում XV դարի վի մագիր խաչքարերի տեղադրվածությունն, ինչաես նաև շինության մեջ և մերձակա ավերակներում գտնվող հնաոճ քարերի առկայությունն անհերքելիորեն ապացուցում են, որ այս անապատը հիմնված է եղել դեռևս մինչև XI-XII դարերը։ Ս. Ստեփանոս անապատի մասին տեղեկու թյուն հայտնող ամենահին աղբյուրներից է 1489 թ. Բիստում գրչագրված և այս անապատում նորոգված մի Ավետարանը։ Վերջինիս հիշատակարանում այդ մասին նշված է «կազմող սուրբ Սւետարանիս զԽաչատուր աբեղայս... յիշե... և նորոգումն Է. սուրբ Աւետարանիս ի յանապատիս Նափշոյ սուրբ Ըստեփանոսիս և սուրբ Աստվածածնիս և այլ սրբոցս»։ Այնուհետև մի Հայսմավուրքի, որի գրչության տեղն ու թվականը անծանոթ Է, հիշա տակարանը վկայում Է, որ այդ «եռագիրը ստացող երեք աբեղաներից երկուսը տևա ցիներ են և բնակվում են ս. Ստեփանոսում։ Այդ մասին հիշատակագրող գրիչը խնդրում Է հիշել. «Մանաւանդ` զստացող կուսակրօն աբեայիցս` տէր Ազարիէն. որ է ի գեղջէն Բըստոլ` ի բնակություն հռչա կաւոր վանիցն որ սուրբ Նշան անուանի. նա եւ տէր Յակոբն եւ տէր Յոհանն, ի գեղջէն Դեւու, բնակութիւն սոցայ սուրբ Ստեփաննոս վանիցն...»։ Այս ձեռագրի 529 էջերը զարդարված են գեղեցիկ լու սանցազարդերով ու զարդագրերով, որը հավանաբար կատարել է ձեռագրի գրիչ Սարգիս գծողը։

ՆՈՐԱԿԵՐՏ (ՆՈՐ ԳԻՈԻՏ)–Գողթնի հին գյուղերից մեկը, որին այժմ կոչում են Նիրգուդ, գտնվում է Բսաձորի ամենավերին մասում, Ջանգեզուրի լեռնաշղթայի բարձրադիր գոտիներից մեկում։ Գյուղը տեղադրված է բավականին խոր ձորի մեջ, որի շրջակա լեռները պատված են բազմազան բուսականությամբ և անտառնե րով։ Գյուղը Նորակերտ անվանումով մեզ հայտնի աղբյուրներում հիշվում է XVII դարի պատմիչ Ա. Դավրիժեցկու պատ մության մեջ, ուր հիշատակումը կատարված է Շոռոթից Ցղնա գնացող ճանա պարհին հանդիպող և դեպի Բըղև (այժմ` Բիլավ) հոսող գետի վերին հոսանքի տե ղը ցույց տալու առիթով։ Միջին մեծության այս բնակավայրը անվանվել է նաև Նոր Գիուտ, որը թերևս այդ գյուղի ամենա նախնական անունն է։ Հայերն այդտեղից բռնագաղթվել են դեռևս XIX դ. սկգբներին։

Նորակերտի հուշարձաններից պետք է նշել նրա եկեղեցին, վաղեմի բերդը, գերեզմանատունը, որոնք այս կամ այն չա փով խոսում են այս բնակատեղի XIV—XVIII դարերի կյանքի մասին։ Գյուղի հարավ–արևմտյան մասում, գյուղ մտնող ճանապարհի ձախ կողմում գտնվող գերեզ մանատան ուշ միջնադարի տապանաքա ոերի և խոյաքանդակների թվում կան նաև մի քանի XIV—XV դարերի տապանաքարեր ու խաչքարեր: Գյուղի հյուսիս-արևել յան կողմում գտնվում է մի բրգաձև լեռ, որի վրա տեսանելի են պարիսպների հետքեր։ Կարելի է ենթադրել, որ բնական ամրություն ունեցող այս լեռան վրա ժամանակին եղել է բերդ:

Նորակերտի հաշարձաններից առավել աչքի ընկնողը նրա եկեղեցին է, որն այժմ կիսախարխուլ վիճակամ է (նկ. 56): Վերջինիս անվան, նրա հիմնման և վերանորոգումների մասին տեղեկություններ չկան: Նորակերտի եկեղեցին, որը գտնվում է գյուղի կենտրոնում կառուցված Է մուգ կապտավուն սրբատաշ բազալտից և կիսամշակ որձաքարերից: Այժմ քանդվել է եկեղեցու ծածկի հարավային մի հատվածը, ավանդատների ծածկերը և այլ հատված ներ: Այս եկեղեցին ըստ իր հատակագծի եռանավ բազիլիկա է, որի հորինվածքը բաղկացած է արևելյան կողմում գտնվող կիսաշրջանաձև աբսիդից, զույգ ավանդատներից և դահլիճից: Վերջինիս չորս քա ռանկյունի կտրվածքով մույթերի վրա նստում է եկեղեցու ծածկը: Ունի մեկ մուտք, որը գտնվում Է արևմտյան ճակատում:

Ավանդատները և խորանը լուսավորվում են արևելյան որմի մեկական նեղ լուսամուտներով, իսկ աղոթասրահը` հյուսիսային և հարավային որմերի նույնանման երեքական լուսամուտներով և արևմտյան ճակատում, մուտքից վերև բացված մեկ լուսամուտով։ Նորակերտի եռանավ բազիլիկայում ո րոշ հետարքրություն Է առաջ բերում նրա աբսիդը, որի հատակը համահավասար Է աղոթասրահի հատակին՝ մի հատկանիշ, որը բնորոշ է Հայաստանի վաղ միջնադարի եկեղեցիներին։ Այս բազիլիկայի ինչպես ներքին տարածությունը, այնաես էլ ար տաքին արտահայտչականությունը զուսպ է, առանց դեկորի։ Դատելով ենեղեցու շինարվեստից, կարելի է ենթադրել, որ այս հուշարձանի նախկին շինությունը կառուց ված է եղել ավելի վաղ շրջանում, որը շրջակա բնակատեղիների հուշարձանների հետ վերանորոգվել է XVII–XVIII դարերում։

Նորակերտի եկեղեցու վերանորոգումնե րի ժամանակ նրա հյուսիսային և հարա վային ավանդատների մուտքերի ճակատներին, որպես բարավորներ տեղադրվել են մեկական քանդակազարդ և վիմագրու թյուն ունեցող մեծ խաչքարերը, որոնք ու նեն հնաոճ խաչերի քանդակներ։

ՆՈՒՆԻՍ—Գողթնի այս պատմական գյուղը գտնվում է Տրունյաց կսւմ Վանան դաձորի վերին մասում և այժմ կոչվում է Ունիս։ Պատմական Բազմառի գյուղից մոտ 4 կմ ձորն ի վար, գետի աջ կողմում փռ ված այս գյուղը Գողթնի միջին մեծության բնակավայրերից է, որը Նունիս, Նումնիս անվամբ հիշատակված է Ագուլիսի ս. Թովմա վանքի եկեղեցու արևմտյան մուտ քի արձանագրության մեջ:

Նունիսի եկեղեցին, որի մասին ցա վոք շատ քիչ տեղեկաթյուններ են հայտ նի, ավերվել է XIX դ. սկզբներին։ Այս գյուղից մոտ 1—1,5 կմ ձորն ի վեր գտն վում է Տրունյաց ձորի ամենահռչակավոր հուշարձաններից մեկը ս. Խաչ վանքը:

Վերջինիս համալիրը հիմնված է ձորի մեջ, ձորն ի վար իջնող ճանապարհի և գետի աջ ափին, մի փոքրիկ հարթ տարածության վրա։ Ձորի վերին մասում, ի րար համարյա թե մոտեցած լեռների նեղ կիրճում` ձորի նկատմամբ հորիզոնական առանցքով, հիմնված այս համալիրը ունի գեղեցիկ դիրք, որի արևմտյան ճակատի առջև, նրանից 20—25 մ հեռավորության վրա անմիջապես վեր են խոյանում արևա խանձ լեռնալանջի ուղղաբերձ ժայռաբե կորները։ Այս վանական համալիրին մի մասնավոր գեղեցկություն Է հաղորդում վանքի հարավային կողմում գտնվող վանքապատկան գողտրիկ, հաստաբուն ծառերով այգին։ XVII դարում այդ վանքում երկար տարիներ գործել Է Թովմա ՝Վանանդեցին, որը հայ մշակույթին ու պատմությանը հանրածանոթ գործիչ է: Թ. Վանանդեցին հաճախակի իրեն անվանել է. «Եպիսկոպոս սուրբ Խաչի վանիցն Գող թան, որ կառուցեալ կայի կատար վայե լուչ Ձորոյն ՝Վանանդու»: Թ. Վանանդե ցին միշտ Էլ հիացմունքով Է խոսել այս վանքի մասին և բանաստեղծորեն արտահայտվելով ս. Խաչի ուխտագնացության վերաբերյալ նշել է.

«Ապա ի վանքն Խաչին ելին, Որ կառուցեալ յանքույթ վայրին Ի գագաթան Տրունեաց ձորին»:

Ս. Խաչի վանքը (նկ. 58—59) բաղկա ցած Է եղել եկեղեցուց, գավիթ-սրահից և 6-7 վանական շինություններից, որոնք շրջա փակված են եղել քարաշեն պարսպի մեջ։ Այժմ ավերված Է այս համալիրի պարիսպը, գավիթ-սրահը և մյուս վանքապատ կան շրնությունները։ Համալիրի միակ կանգուն հուշարձանը եկեղնցուն Է։ Ս. Խաչի համալիրը տարածականորեն կազմա կերպված Է դոմինատի դեր ունեցող եկե ղեցու շուրջ։ Եկեղեցին կառուցված Է սրբատաշ բազալտյա և մեծամասամբ մաքուր տաշած տուֆանման քարերով։ Ըստ հատակագծի ուղղանկյուն, արևելյան մասում աբսիդով և վերջինիս երկու կող մերում ավանդատներով միանավ թաղա ծածկ կսւռուցվածք Է։ Միակ մուտքը գտն վում Է արևմտյան ճակատում։ Ինտերյերում ընդերկայնական որմերը մասնատ ված են զույգ որմնամույթերով, որոնք և կրում են եկեղեցու ծածկը։ Վերջինս ունի երկթեք կագմություն և բավական բարձր է։ Ս. Խաչ եկեղեցու արտաքին հարթ ու սրբատաշ պատերի միապաղաղ ֆոնդ խախտվում Է միայն հյուսիսային, հարավա յին և արևելյան ճակատների նեղ լու սամուտների աղղանկյուն բացվածքներով և մուտքի կամարի մանածո քանդակնե րով։ Հուշարձանի ծածկը իրականացված է մաքուր տաշված ուղղանկյուն և քառա կուսի սալերով, որոնք ագուցված են կրաշաղախով։ 1859 թ. Ագուլիսի իշխանները վերանորոգելուց հետո եկեղեցու տանիքը ծածկել են թիթեղով: Եկեղեցու ծածկում` դեպի արևմտյան հատվածում կանգնեց ված է ոչ այնքան բարձր, 6 կլոր սյուներով կառուցված զանգակատան ռոտոն դան։ Եկեղեցու զուսպ արտաքին նկարա գրությանը որոշ տշխուժություն է հաղորդում նրա արևմտյան ճակատը։ Վերջինս մասնատված է երեք բարձր և լայն, կա մարազարդ որմնախորշերի, որոնցից մեջ տեղինում գտնվում է շինության մուտքը։ Եկեղեցու մուտքի բացվածքը ուղղանկյուն կազմություն ունի, որի կամարի քանդակ ները ոլորազարդ են: Մուտքի կամարից վերև թողնված Է մեկ մեծ և ուղղանկյուն բացվածքով պատուհան։ Գավիթ-սրահը, որը կառուցված Է եղել եկեղեցու ընդ լայնական ճակատի չափով, հավանաբար ավերվել է մինչև XIX դարի կեսերը։ Գավթի մեջ եղած XVI–XVII դարերի մի քանի արձանագիր տապանաքարերը այժմ տեղահան են արված և ջարդոտված են:

Պատմական աղբյուրներում ս. Խաչի անցյալի մասին պահպանված տեղեկու թյունները հավաստում են, որ այս վանքը իր հիմնադրումրց ի վեր ապրել է մշակութային եռուն կյանքով և նշանավոր ուխ տատեղի է եղել: Այն Տրունյաց ս. Խա չի վանք անվանումից բացի Նունիս և Քա ղաքիկ գյուղերի մոտ գտնվելու հանգա մանքով երբեմն անվանվել է նաև Նունի սի կամ Քաղաքիկի ս. Խաչ: Ս. Խաչի հա մալիրի և նրա շրջակայքի ավերակների մանրազնին ուսումնասիրությունը ապա ցուցում է, որ այս վանական հուշարձա նը հիմնադրված է մոտավորապես մինչև XII դարը և կրել է մի քանի նորոգում ներ։ Համաձայն եկեղեցու մուտքի բարա վորից վերև տեղադրված խաչքարի ար ձանագրության, ինչպես նաև հարավային ճակատի բարձունքում ագուցված հինգ խաչքարերի հաղորդած տեղեկություննե րի, այժմյան շինությունը վերանորոգվել Է 1687 թ.: Մ. Սմբատյանը 1870 թ. Նախի ջևանի գավառների վանքերի կազմած ցուցակում այս վանքի հիմնարկության մասին նշել Է, որ « սբ. Խաչավանք մերձ ի Քաղաքիկ գհւղն - ինեալ յամի Տեառն 1687 և նորոգեալ Ագուլեցի իշխանաց 1859»: Մ. Սմբատանյ, ինչպես տեսնում ենք, հիմք ընդունելով եկեղեցու մուտքի խաչ քարի տարեթիվը, այն համարում է 1687 թ. հիմնված հուշարձան, մի բան, որը ճիշտ չէ: Պատմական աղբյարներում պահպան ված տվյալները նույնպես հերքում են այս վանքի 1687 թ. հիմնադրած լինելու տեսակետը: Օրինակ, մինչև ս. Խաչի 1687թ. նորոգումը Ջ. Ագուլեցին իր մերձավորնե րով 1672 թ. այցելել Է այս վանքը, որի մասին իր օրագրում նշել է. «թվին ՌՃԻԱ (1672) սեպտեմբերի մեկումն Աքուլիս ես Զաքարիայ մեր եխպայր Շմաւոնի երևան ցի կնիկն ու տղեն, աղչիկն աբաշխարողն ջումիաթով տարայ Տրունաց սուրբ Խաչն, ուխտ արարին, եկին Ամուլիս»:

ՆՈՒՍՆՈՒՍ – Գողթնի վաղեմի այս գյուղը գտնվում է Որդուար քաղաքից 7 կմ հյուսիս-արևելք՝ գեղատեսիլ մի վայ րում: Գյուղը մեզ հայտնի գրավոր աղ բյուրներում հիշատակվում է Ագուլիսի ս. Թովմա տաճարի արևմտյան մուտքի XVII դ. արձանագրության մեջ: Այն միջին մե ծության բնակավայր է եղել, որտեղից հայերը գաղել են XIX դ. կեսերից հե տո: Գյաղի մերձակայքում պահպանվել է XIV—XIX սսփերր հայոց գերեզմանա տան, մատուռ-եկեղեցու և մի շարք բնա կելի տների ավերակները: Նուսնուսի տա րածքից վերջին մի քանի տասնամյակում պատահականորեն հայտնաբերվել են միջ նադարյան խեցեղեն և այլ հնագիտական իրեր:

ՇՐՋՈԻ (ՍՐՋՈՒ) – Բիստից 4—5 կմ դեպի հարավ-արևելք` Բիստ տանող ճա նապարհի աջ կողմում, բավականին խոր ձորի դարավանդներից մեկի վրա տեսանելի է Գողթնի վաղեմի գյուղերից մեկի` Շրջուի կամ Սրջուի ավերակները։ Պատ մական աղբյուրներում այս գյուղի մասին տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Դատե լով Շրջուի ավերակներից և նրա մերձա կայքում գտնվող մ.թ.ա. I հազարամյակի դամբարանադաշտից, կարելի է ենթադ րել, որ այդտեղ մարդիկ բնակություն են հաստատել խորը հնադարից: Շրջուն, ուր կարող էր բնակվել 60—80 տուն ազգաբնակչություն, փաստորեն XIX դարի երկրորդ կեսերից լքված ու անմարդաբնակ էր, որի ավերակ շինությունները տասնամ յակներ շարունակ հարևան Տևի գյուղի անասնապահների համար ծառայում է որպես ձմեռանոց։ Այս գյուղը ևս հիշատակված է Ագուլիսի ս. Թովմա վանքի արձանագրության մեջ: Շրջուի այժմյան ավերակներում դեռևս կիսախարխուլ վիճակում կանգուն է նրա ս. Ստեփանոս Նախավ կայի եկեղեցին, որը կառուցված է վաղե մի գյուղի հյուսիս-արևելյան մասի լեռնա լանջի փեշի հարթ վայրում (նկ. 53): Այս եկեղեցին, որը ըստ իր հատակագծի, եռա նավ բազիլիկա է, կառուցված է սրբատաշ բազալտից և տեղական քարերից, ունի չորս մույթ և մեկ մուտք՝ արևմտյան ճակատում: Եկեղեցու աբսիդը ըստ կազմու թյան հնգանիստ է, որը երկու կողմերում ունի երկհարկանի ավանդատներ։ Ս. Ստե փանոս Նախավկան հավանաբար հիմնվել է XII—XIII դարերում և վերանորոգվել XVII դարում:

Շրջուի եկեղեցու արևմտյան ճակատին կցված է նրա գավիթ-սրահը, որը գրա վում է եկեղեցու ընդլայնական ամբողջ ճակատը: Այժմյան վիճակով գավիթ-սրահը ավերակ է: Չորս մույթերի հորինված քով կառուցված այս գավիթ սրահի հյու սիսային և հարավային ճակատները ևս կամարակապ բացվածքներով բաց են։ Արևմտյան ճակատի չորս մույթերի կամար ները նստած են եկեղեցու արևմտյան ճա կատի որմի վրա։ Եկեղեցու շրջակայքում տեսանելի են նրա համալիրի մի քանի շինությունների ավերակ հետքերը, որոնք, առնված են եղել պարսպի մեջ:

Ինչաես Գողթնի մյուս բնակավայրե րից շատերը, այնաես էլ Շրջուն առևտրա կան և այլ կապեր է ունեցեյ Պարսկաս տանի, Ռուսաստանի և այլ երկրների հետ։ Շրջուացիների մի մասը, հավանաբար ա ռևտրական դասից, բնակություն են հաս տատել Ուկրաինայի Խերսոնի մարզի Գրի գորոկոպոլ, Բելոգորսկ (Ղարասուբազար) քաղաքներում, որոնցից մի քանիսը ամփոփվել են այդ քաղաքների ս. Աստվա ծածին, ս. Պողոս-Պետրոս, ս. Օգսենտ ե կեղեցիների գերեզմանատներում:

ՈԲԵՎԱՆ (ՈԲԵվԱՆԻՍ) – Նունիսից մոտավորապես 6—7 կմ դեպի հյուսիս, բարձրադիրք լեռան լանջի փեշերին դեռևս տեսանելի են պատմական Ոբևանիս, Ոբե վան գյուղի ավերակները: Գողթնի այս հնագույն գյուղի ավերակները վկայում են որ այդտեղ բնակվել է ավելի քան 70— 80 տուն հայ բնակչություն։ Այս գյուղը Ոբովանիս ձևով ևս ՝ նշված է Ագուլիսի՝ ս. Թովմայի արձանագրության մեջ։ Ինչ պես Ոբևանիսի, այնպես էլ նրա եկեղե ցու մասին շատ քիչ տեղեկություն է պահ պանվել։ Հայտնի է, որ 1488 թ. Յղնայում Ստեփանոս գրչի գրչագրած Ավետարան ներից մեկը ստացել են ոբևանիսցիները։ Այդ մասին Ավետարանի հիշատակարա նում նշված է. «Արդ, ցանկացող սուրբ և աստուածախաւս գանձարանիս զԱբել քա հանայն, որ և բազում աշխատութեամբ ետ գրել յիշատակ հոգւոյ իւրոյ, և ծնողաց իւ րոց`՝ զՄկրտիչ քահանայն, զմայրն Զքու րիկ, և զկողակիցն զՆորմելիք, զԴոնիայ, և զԱհարոն քահանայն և զՏրդատ, և զընթանուր (՞) զՄկրտիչ սարկաւագն, և զՅոբն, և զԿոստանդիդիանոս, զղստերսն զառհասարակ ամէն, և զհաւրեղբաւր որ դիսն` զՊաւղոս քահանայն, և եղբ;այրն զԳորգիկ` ձեռնաւոր գեղոյս, և գայլ տա նուտէրսն` զԽոդաբաշխն և զՂամբարն, և գայլ առհասարակ ժողովրդեանն` մեծի և փոքու... որք կան ի սպասավորութիւն սուրբ եկեղեցոյս Գէորգայ, ի գեղն որ կոչի Յոբէվանս, ի դգաւառն Գողթեան...»։ Այստեղից հայտնի է դառնում, որ Ոբևա նիսի եկեղեցին կոչել է ս. Գևորգի անունով և ունեցել է մեծաթիվ հոզևորական ներ, իսկ գյուղի «ձեռնաւորը» եղել է, Գոր գիկն, տանուտերերը` Խոդաբաշխն ու Ղամբարը:

Ոբևանիսի ավերակներոում դեռևս տեսանելի են ս. Գևորգ եկեղեցու հետքերը։ ավերակների՝ ընձեռաց հնարավորությունների պետք է եզրակացնել, որ այս հուշարձանը միանավ խաղածածկ դահ լիճների հորիվածք է ունեցել։ Եկեղեցին կառուցված է արևելք-արևմուտք առանց քով և ունի ոչ այնքան մեծ ծավալ: Հու շարձանի և նրա մերձակայքի ավերակ ները ենթադրել են տալիս, որ այս եկե ղեցին հիմնադրված պետք է լինի մոտա վորապես մինչև XII-XIII դարերը:

Դատելով Ոբևանիս գյուղի ավերակների և գերեզմանատան տվյալներով կարելի է եզրակացնել, որ հայերը այդտեղից հեռացել են մինչև XVIII դարի վերջերը, որից հետո այն լքվել է ավերակների է վերածվել:

ՈՂՈՀԻ (ԱՂԱՀԵՑԻԿ) – Մեսրոպավա նից 4—5 կմ դեպի հյուսիս-արևմուտք, Բստաձորի ապառաժոտ լեզվակներից մե կի վրա, խորը ձորի մեջ, Թավաքալի ան վանվող լեռան փեշին փռված է Գողթնի հին հայկական գյուղերից մեկը` Ողոհին կամ Աղահեցիկը, որը այժմյան շրջանի Ալահին անվանվող գլուղն է (նկ. 64); Ողոհին, որը գտնվում է Գողթնի նշանա վոր ավաններից մեկի՝ Բիստի մոտ, նրա նից 2,5 կմ հյուսիս-արևելք, հնուց ի վեր միջին մեծության բնակատեղի է եղել։ 1829 թ. այդտեղ բնակություն են հաստա տել պարսկահայերի ընտանիքները, որոնք գաղթել են Մաժանբարից, Ղարաբաղից և Սամաստից:

Պատմական աղբյուրներում Ողոհիի մասին կցկտուր տեղեկություններ են պահ պանվել։ Ստ. Օրբելյանի պատմության մեջ Երնջակ գավառի գյուղերի թվում Բիստի և նրա հարևան բնակատեղիների շարքում հանդիպում ենք Ողոհի, Ոզոհի անվանա կոչմանը, որն էլ այժմյան Ալահին գյուղն է։ Ողոհին այնուհետև Աղահեցիկ անվա նակոչմամբ տեղ է գտել նաև Ագուլիսի ս. Թովմայի XVII դ. նշանավոր արձանա գրությյան մեջ: Պատմական Ողոհի-Աղա հեցիկ-Ողոհեցիկ գյուղի շրջակայքի և գե րեզմանատան ուսումնասիրությունը ապա ցուցում է, որ այստեղ հայերը բնակվում են դեռևս վաղ միջնադարից ի վեր։ վեր ջին հայ ընտանիքները այստեղից ևս արտաքսվեցին 1989 թ.: Այս բնակատեղին նշանավոր է եղել հատկապես իր կա մուրջով (նկ. 60), ս. Ստեւիանոս եկե ղեցիով և ս. Խաչ վանքով։ Այս հուշարձաններից ս. Խաչ վանքը այժմ ավերակ է և վեր է ածվել մատուռի: Այդ վանքատեղի ավերակների ուսումնսաիոությունը մեզ հանգեցնում է այն եզրակացությանը, որ ս. Խաչր եղել է նշանավոր վանական համալիր, որի ավերակների տեղում մին չև XIX դ. վերջերը կանգուն եկեղեցի է եղել: Ս. Խաչ վանքը, ըստ գյուղի ս. Ստեփանոս եկեղեցում պահպանվող արձանագրության, XVII դարում ունեցել է ընդարձակ կալվածքներ:

Ողոհիի ս. Ստեփանոս եկեղեցին, որը գտնվում է գյուղի կենտրոնում, կառուց ված է տեղական գորշ և սրբատաշ քարերով: Ունի գմբեթավոր քաոամույթ բա զիլիկայի հորինվածք, որի միակ մուտքը գտնվում է արևմտյան ճակատում: 1875 և 1931 թ. տեղի ունեցած երկրաշարժերից ավերվել է եկեղեցու գմբեթը, հարավային ավանդատան, աղոթասրահի ծածկերի մեծ մասերը և որմերում ունի վտանգավոր ճեղքեր: Եկեղեցին ինչպես ներքուստ, այն պես էլ արտաքուստ անշուք է, զուրկ դե կորատիվ հարդարանքից: Ս. Ստեփանոս եկեղեցու նախկին շինության հիմնման ու նորգումների մասին գրավոր աղբյուրներր լռում են։ Ըստ եկեղեցու որմերում պահպանված և ներսում գտնվող խաչքա րերի տարեթվերի մատնանշումների, այն վերանորոգվել է XVII դ. կեսերին։ Այս ե կեղեցին վերջին անգամ վերանորոգվել է 1906 թ., գյուղի հասարակության միջոց ներով, որի վերաբերյալ վիմագիրը տեղադրված է եկեղեցու մուտքի կամարից վերև։ Ողոհիի հուշարձաններից արժանահի շատակ է նաև նրա գերեզմանատունը։ Գյուղի արևմտյան կողմում գտնվող և X—XX դարերին վերաբերվող այս գերեզմա նատան տապանաքարերի մի զգալի մասը այժմ ևս տեղահան են արված, իսկ հին տապանաքարերի մի մասը կիսով չափ թաղված են հողի մեջ:

ՈՎԴՈՒ–Գողթնի այս ոչ մեծ գյուղի ավերակները գտնվում են Բոհրուտ (Բեխ րուտ) գյուղից 7-8 կմ հյուսիս-արևելք: Գյուղի պատմական անցյալի մասին գրավոր աղբյուրներում համարյա տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Դատելով գյու ղատեղի ավերակներից և արդեն ավերված նրա գերեզմանատան տվյալներից, պետք է ենթադրել, որ հայերը այդտեղից տեղաւիոխվել են XIX ղարի սկզբներից:

ՈՐԴՈԻԱՐ (ՕՐԴՈՒԲԱԴ)– Այս քաղա քը, որը այմյան Օրդուբադի շրջանի շրջկենտրոնն է, պատմության մեջ հիշատակ վում է Որդուար, Որդվար, Որթվատ անվանումներով։ Օտարազգի մատենագրության մեջ այն անվանվել է Որտուպատ, Օրղուբադ: Պատմական Որդուար քաղաքավանը իր տեղադրվածությամբ գտն վում է գավառի արևելյան մասում և հնում հանդիսացել է Գողթնի նշանավոր ավաններից ու իշխանանիստ վայրերից մեկը։ Քաղաքը փռված է 2—7 կմ լայնություն ունեցող հովտաձև և ընդարձակ ձորակի մեջ, որի միջով անցնում է Որդուար գետակը: Այս քաղաքավանը շրջապատված է լեռներով, կանաչ և փարթամ այգինե րով, որոնք մասնավոր հմայք են հաղորդում նրան: Ըստ պատմագիրների և միջ նադարյան ճանապարհորդների, Որդուարի խաղողը, նուռը, թուզը և այլ մրգերը մեծ ճանաչում են ունեցել: Պատմական քա ղաքը հնուց ի վեր հայտնի է եղել նաև իր մետաքսով, ճարտարապետական բազ մապիսի շինություններով, պատմական անցյալով: Ըստ «Կավկազսկի կալենդարի» (1852 թ.) տվյալների, մինչև XIX դարի կեսերը այդտեղ կային 12 հազարի հասնող տներ, որոնց մի մասի ավերակները տարածված են այժմյան քաղաքի հյուսիսային կողմում գտնվող այգիներում: Ներկայիս Որղուարի հյուսիսային մասում է գտնվում են Գողթնի Խսոսրով իշխանի կողմից կառուցված վաղեմի քաղաքի միջնա բերդի հետքերը, որը կառուցված է եղել 50—60 մետր բարձրություն ունեցող քա րաժայռի վրա և ունի բավականին ընդար ձակ հրապարակ: Միջնաբերդի և նրա շրշակայքի ուսումնասիրությունը վկայում է, որ միջնաբերդի պարիսպների շուրջը այժմյան քաղաքի հին թաղամասերի տա րածքում, փռված է եղել պատմական բուն քաղաքը, որի այգիներում, թաղամասերի հրապարակներում, շինությունների առջև, առանձին առանձնատների շուրջը կանո նավոր կերպով տնկված են եղել արևելյան սոսիներ՝ չինարիներ կամ պլատա ներ: Պատմական քաղաքի հնամենի անց յալի վկաներն են այժմյան Որդուարի և նրա մերձակա գյուղերի տասնյակ կնճ ռապատ չինարիները կամ սոսիները, որոնք քաղաքը զարդարող հիմնական ծա ռատեսակներն են եղել: Այդ ծառերից շատերը ունեն 1000—1200 տարվա կյանք: Անհրաժեշտ է րնդգծել այն հանգա մանքը, որ Գողթնի այդ վաղեմի կենտ րոններից մեկում` Որդուարում, սոսիների կամ արևելյան չինարների առատ առկա յությունը պատահական երևույթ չէ: Հայտ նի է, որ այս ծառատեսակը հայ ժողովր դի սիրած և հեթանոսական շրջանում սուրբ համարվող ծառերից մեկն է: Պատմական աղբյուրների վկայությամբ հին Հայաստանում հեթանոսական մեհյանների մոտ, նրանց մերձակայքում տնկվում էին սուրբ համարվող ծառեր` սոսի, չինար, կաղնի և այլ ծառեր: Այդ ծառերի ներ քո, նրանց ճյուղերի, տերևների սոսափ յունների ժամանակ քուրմերը խորհրդավոր գուշակություններ էին անում: Պատմական աղբյուրները վկայում են, որ Հայաստանում քրիստոնեության տարածման դեմ ամենաերկար անհաշտվողական պայքարը մղել է Գողթն գավառը, որի բնակչությունը ավանդապահորեն պաշտում էր հեթա նոսությունը: Եվ պատահական չէ նաև այն, որ Մ. Մաշտոցը հաճախակի բնակ վելով այդ գավառում, իր աշակերտների հետ լայն քարոզչական աշխատանքներ է ծավալել, ուր ըստ երևույթին, դեռ գործել են հեթանոսական մեհյաններ, ինչպես և այլ գավառներում։ Շատ հավանական է, որ այժմյան քաղաքի երկարակյաց տասն յակ չինարիները հենց այղ մեհյանների ու տաճարների շուրջը տնկված ծառերի սերունդներն են, ոչնչացած պուրակների մացառները, քանի որ ներկայիս մնացած ծառերի դասավորվածությունը և քաղաքի տարբեր մասերում բաշխված լինելը ունեն արհեստական ծագում:

Այժմյան Որդուարի հարյուրավոր չի նարիների թվում հանրահայտ էր նրա հաղթահսաակ հսկան` քաղաքի կենտրոնական թաղամասում, «Սար–Շահար» կոչվող հրապարակում գտնվող չինարին, որն իրավամբ Գողթնի չինարիների նահապետն էր անվանվում (նկ. 62): Բնագետ, պրո ֆեսոր Պետցհոլդը անձամբ եղել է այս քաղաքում և ուսումնասիրելով Որդուարի չինարիները, գրել է. «Օրդուբադում գտնվում են բոլոր հայտնի չինարիներից ամենահսկա չինարիները: Ես չափեցի մի այդպիսի չինարի (խոսքը «Սար-Շահարի» չինարի մասին է—Ա. Ա.), որի ասղար թապսակը, դժբախտաբար, վյնասված է կայծակից և ներսում ունի մեծ փչակ»: Ռուս պատմաբան Ի. Օզարևսկին այս ծառն անվանել է. «հսկայական չինար» և նրա բնի տրամագիծը նշում է 20 արշինի չա փով։ XIX դարի ռուս ճանապարհորդ, վիճակագիր Ի. Շոպենը այս ծառը շփոթե լով բաոբաբ ծառատեսակի հետ, այն անվանել է «հնագույն բաոբաբ»:

Վիթխարի հասակ է ունեցել Որդուարի չինարների նահապետը` ջլապինդ ու ազդեցիկ։ Դարերի և բնության արհավիրքներից, կայծակից նրա բնամասում բացվել էր 5 մ քառ. տարածությամբ մի փչակ: Ըստ ճանապարհորդ Շանթրի XIX դարի վերջերին այս փչակում տեղադրված է եղել կոշկակարի կրպակ, ուր ազատ կերպով նստել է 20-23 մարդ: Ապշեցուցիչ է եղել այս չինարի բնի հաստությունը, որը ունեցել է 18 մետր բնամասի տրամագիծ, որի տարիքը, ըստ մասնագետների, անցնում է 2500 տարուց:

Որդուարում X–XIX դարերում կառուց վել են նաև մի շարք բարձր շինարվեստ ունեցող ապարանքներ, վանքեր ու եկեղեցիներ, կամուրջներ, քարվանատներ, գործարաններ, շուրջ 60-ի հասնող աղբյուրներ, շուկաներ և այլ ճարտարապե տական շինություններ, որոնց մեծ մասը ավերվել է։ Գեղեցիկ կառույց է նաև Ա լեքսանդր Նևսկու անվամբ Որդուարի ռուսական եկեղեցին, որը 1862 թ. կառուցվել է ագուլեցի Հայրապետ, Մկրտում, Հով նան և Մինաս Արասխանյանների ծախ սով (նկ. 68): Հայկական ճարտարապե տական հուշարձաններից կիսականգուն է Որդուարի ս. Ստեփանոս եկեղեցին, որը կառուցված է պատմական քաղաքի հյուսիսային մասում, վաղեմի միջնաբերդի բարձրադիր վայրում: Այս եկեղեցին, որի նախկին շինությունը կառուցված է եղել մոտավորապես XIII դարի վերջերին, վերանորոգվել է մի քանի անգամ: Եկեղեցու այժմյան շինությունը վերաբերում է XVII դարին, որը կառուցված է քառամույթ բազիլիկայի հորինվածքով, կազմված է երկու ավանդատնից, աբսիդից և դահլիճից: Միակ մոսոքը բացված է հյուսիսային ճակատում, որտեղից եկեղեցին կապ է պահպանել քաղաքի հետ: Այժմ ավերված է եկեղեցու ամբողջ ծածկը, որ մերի վերին հատվածները (նկ. 61): Ին տերյերի սպիտակ ֆոնի վրա մինչև օրս էլ տեսանելի են որմնանկարների հետքերը: Աբսիիդի հյուիսային և հարավային որմերում թողնված են թաքստոց-անցքեր, որոնք քարե աստիճաններով բարձրանում են ավանդատների ծածկի և աբսիդի հատվածների գաղտնարանները: Եկեղեցու հարավային կողմից կցված է ժամատունը: Բավական ընդարձակ այս շինությունը այժմ ևս ավերակ է:

Որդուարի էթնիկ հայ թնակչությունը XII ղարից հետո մաս առ մաս տեղափոխվել է այլ վայրեր: Դեռևս մինչև XIX դ. սկիզբները քաղաքի բնքկչության մոտ 45—50 %-ը կազմող հայության մեծ մասն էլ զանազան պատճառներով Անդրկովկասի տարբեր բաղաքներ է տեղափոխվել մինչև 1910-ական թվականները: Վերջին մի քանի հարյուր ընտանիքներն էլ Որդուարից տեղափոխվեցին խորհրդային իշխանության տարիներին՝ 1920–1975-ական։ թվականներին:

ՈԱՄԻՍ — Գողթնի Ռամիս, Ռամիք գյուղի և նրա պատմաճարտարապետական հուշարձանների մասին աղբյուրներում համեմատաբար քիչ տեղեկոլթյուններ են պահպանվել: Ռամիսը, որը այժմյան շրջա նի համանուն գյուղն է, գտնվում է Զան գեզուրի լեռնաշղթայի բարձրադիր ու լեռ նային մասում և ծովի մակարդակից բարձր է ավելի քան 2800 մետր: Գյուղը իր տեղադրվածությամբ հիմնված է Գողթնի ամենախորը ձորերից մեկի՝ Ցղնայի ձորի ամենավերին մասում, ունի գեղեցիկ դիրք և շրջապատված է բազմազան բուսականությամբ պատած բարձրագագաթ լեռներով։ Ռամիսից ներքև՝ ձորն ի վար, գտնվում են Գողթնի պատմական Մազրա, Ուստուպ կամ Ստուպի գյուղերն և այդ ձորի ամենամեծ ավանը՝ Ցղնան:

Ռամիսի և նրա շրջակայքի հնություն ների ավերակները ապացուցում են, որ այս բնակատեղին հիմնված է եղել դեռևս մ.թ.ա.: Բարձրագագաթ լեռների փեշին փռված գյուղի կանգուն և ավերակ վա ղեմի բնակելի, տնտեսական և հոգևոր շինությունները, ընդարձակ գերեզմանատունը ապացուցում են, որ այդտեղ բնակվել են ավելի քան 200 տուն հայ բնակչություն: Ռամիսում բնակվող վերջին 7 տուն (14 անձ) հայ բնակչությունը տեղահան արվեց 1989 թ.՝ ղարաբաղյան շարժման ժամանակ:

Պատմական Ռամիսր այժմ խղճուկ և ավերակ տեսք ունի։ Մի քանի տասնամյակ է, ինչ այդտեղ դադարել է երբեմնի եռուն կյանքի աշխուժությունը: Ոչ հեոու անցյալում այստեղ գյուղի երգեցիկ և դե րասանական խմբերը Բարեկենդանի, վարդանանց և այլ տոների առիթներով կազմակերպում էին պատշաճ հանդիսություններ։ Իսկ ամռան ամիսներին գյուղի հրապարակը վեր էր ածվում բեմահարթակի, ուր կազմակերպվում էր զանազան հանդեսներ ու եթեկույթներ: Գյուղի և նրա շրջակայքի ավերակներում դեռևս տեսանելի են մի քանի մատուռների, ջրաղացների, բերդերի ավերակ ու կիսակործան հետքերը։ Ռամիսի հուշարձանների մեջ կարևոր և նշանավոր հուշարձանը նրա ե կեղեցին է, որը բավական լավ է պահպանված և կանգուն է: Վերջինս գտնվում է գյուղի բարձրադիր թաղամասում և գյուղի համայնապատկերում ունի իշխող դիրք ու տեսանելի է շատ հեռվից և կոչվում է ս. Աստվածածնի անունով: Այս եկեղեցին սոսկ հիշատակման կարգով նշել են Մ. Փափազյանը, Ղ. Ալիշանը և Ե. Լալալանը: Մինչղեռ Ռամիսի և նրա եկեղեցու մասին համեմատաբար ընդար ձակ տեղեկություններ է հրատարակել Վ. Մ. Սիսոևը՝ 1927 թվին Նախիջևան կա տարած հետախուզությունների արդյունքները շարադրելիս:

Ռամիսի ս. Աստվածածին եկեղեցու ու սումնասիրության համար միակ ելակետը նրա վիմագրերն են, որոնք և ստույգ տեղեկություններ են տալիս եկեղեցու XVII դարի վերաշինության մասին: Ռամիսի եռանավ բազիլիկայի և նրա շրջակայքի հնաոճ մշակումներով զանազան քարերի մնացորդները մեզ հանգեցնում են այն եղրակացության, որ այս եկեղեցու տեղում նախկինում կանգնեցվւսծ է եղել վաղ շրջանի (իմա հեթանոսական) պաշտամուն քային շինություն: Այժմյան եկեղեցին կառուցված է սրբատաշ բազալտյա և գրանիտ քարերով։ Այն եռանավ բազիլիկայի հորինվածք ունի, որի դահլիճը, աբսիդը և ավանդատները գտնվում են միասնական ուղղանկյուն ծավալի մեջ (նկ. 65): Հուշարձանը ունի երկու մուտք` արևմտյան և հարավային ճակատներում։ Դահլիճն ունի երկու զույգ խաչաձև կտրվածքով մույթեր, որոնց կամարաշարերի վրա նստած է ե կեղեցու երկթեք ծածկը: Ինտերյերը բարձր ու լուսավոր է։ Աբսիդը կիսաշրջանաձև է և ունի երեք որմնախորշեր։ Աբսիդի եր կու կողմերում գտնվում են երկհարկանի ավանդատները, որոնց երկրորդ հարկերի մուտքերը քողարկված են և գտնվում են առաջին հարկերի որմնախորշերի մեջ:

Ռամիսի ս. Աստվածածին եկեղեցու ճարտարապետական հարդարանքր վկա յում է, որ հուշարձանի նախկին շինության հարթ բաղալտյա պատերը, ինչպես ներ քուստ, այնպես էլ արտաքուստ զուրկ են եղել զարդաքանդակներից: Կառուցվածքի արտաքին արտահայտչականությունը զգա լի չափով աշխուժացել է հատկապես XVII դարի վերաշինումից հետո, որի ընթաց քում եկեղեցու մուտքերի շուրջը քանդակ վել են զարդագոտիներ, բարավորներից վերև և որմերի այլ մասերում տեղադրվել են գեղաքանդակ ու վիմագիր խաչքարեր ու բարձրաքանդակներ: XVII դարի վերանորոգումից հետո՝ հավանաբար XVIII–XIX դարերում, եկեղեցու ինտերյերը ծեփվել ու որմնանկարվել է:

Ս. Աստվածածին եկեղեցու վիմագրերը պարզաբանում են, որ եկեղեցու այժմյան շինությունը վերաշինվել է 1677— 1678 թթ., ռամիսեցիներ մահտեսի Վարդանի, Նավասարդի, Ավետիսի և Անուշի կազմակերպչական աշխատանքների շնորհիվ: Եկեղեցու վերանորոգման աշխա տանքները, համաձայն եկեղեցու հարա վային կողմի արևելյան մույթի բարձունքում տեղադրված արձանագրության, ղե կավարել է «ուստա Մուրատն»:

Ռամիսի հյուսիս-արևելյան թաղամասի բարձունքում, մի ընդարձակ տարածության վրա գտնվում է գյուղի գերեզմանատունը։ Այն ունի XIV–XX դարերի ավելի քան 600 տապանաքարեր, որոնց մեծ մասի արձանագրությունները այժմ կամ քայքայված են կամ էլ կիսով չափ ծածկ ված են հողի շերտով:

Ռամիսից մոտ 4—4,5 կմ ձորն ի վար, դեպի Մազրա գյուղը գտնվում է ս. Սար դիս վանքի եկեղեցին։ Այն տեղադրված է անդնդախոր ձորի հարավային կողմի լեռներից մեկի լանջին, անմիջապես Ռա միսից Ցղնա իջնող արահետ-ճանապար հին: Ս. Սարգիս եկեղեցին, որը կառուց ված է սրբատաշ ու ճեղքված որձաքարե րով, փոքրածավալ և փայտածածկ միանավ հուշարձան է: Հատակագծում մոտ է քա ռակուսուն: Արևելյան կողմում անի կի սաշրջանաձև աբսիդ` առանց ավանդա տների: Այժմ ավերված է այդ եկեղեցու ծածկը, պատերի վերին մասերը։ Միակ մուտքը գտնվում է հյուսիսային ճակա տում և հասարակ ձև ունի։ Մուտքից քիչ վերև տեղադրված է մի հնաոճ փոքրիկ խաչքար, որի խաչի ներքևի թևի երկու կողմերում քանդակված արձանագրությունը քայքայված է։ Եկեղեցու արևմտյան ճա կատի առջև կան մի քանի հաստաբուն ծառեր, ինչպես նաև մի շինության ավե րակ հետքեր: Եկեղեցու շինության տա կից բխում է մի սառնորակ աղբյուր։ Գյուղի շրջակայքում կան XVIII—XIX դդ. կա ռուցված մի քանի ջրաղացների ավերակ ներ:

ՍԱԼ — Գողթնի այս փոքրիկ գյուղի ավե րակները գտնվում են Վանանդաձորի մի ջին հոսանքում՝ Տանակերտ գյուղից մոտ 2 կմ ձորն ի վար, գետի ձախ ափին։ Այ գևետ վայրում տեղադրված այս գյուղից հայերը գաղթել են XIX դ. կեսերից հետո։ Սալի եկեղեցին և պատմական գյուղի շի նությունները վաղուց է ինչ ավերակներ են վերածվել:

ՍՄԲԱՏԱՆ ԴԻԶԱ — Գողթնի այս հնամենի բնակավայրերի ավերակները գտնվում են այժմյան շրջանի Սաբիրքյանդ գյուղի մերձակայքում, Գիրան գետի աջ ափին, Վերին Ազայից 2 կմ հյուսիս-արև մուտք։ Շուրջ 180—200 տուն հայ բնակչաթյուն ունեցած այս գյուղավանի տարածքում և նրա մերձակայքում դեռևս տեսանելի են վաղ միջնադարյան բերդի, եկեղեցու, զանազան շինությունների և մ. թ.ա. դամբարանադաշտի հետքերը։ Դա տելով գյուղատեղի հարմարավետ վայրում` X–XII դ. հիմնված եկեղեցու և նրա XVII դ. զանգակատան ավերակներից, այն ու նեցել է քառամույթ գմբեթավոր բազիլի կայի հորինվածք և հավանաբար ավերակների է վերածվել XVIII դ. վերջերին։ Ինչպես գյուղավանի, այնաես էլ նրա ե կեղեցու մասին աղբյուրներում աննշան տեղեկություններ են պահպանվել։ Դատե լով գյուղատեղի ավերակներից և արդեն ավերված նրա հայկական գերեզմանատան տվյալներով, հայերը այդտեղից տեղա փոխվել են XVIII դարի վերջերին և XIX դարի առաջին տասնամյակում:

Սմբատան Դիզայի հուշարձաններից արժանահիշատակ է նաև նրա դամբարանադաշտը, որի դամբարանների վերգետնյա մասերը մեծամասամբ արդեն հարթեցվել կամ աղավաղվել են։ 1976 թ. այդ հինավուրց դամբարաններից մեկում հայտնաբերվել է մ.թ.ա. XVII–XV դա րերի գունազարդ խեցեղեններ, դաշույն և այլ իրեր։ Այնուհետև 1979 թ. դաշտային աշխատանքների ընթացքում բնակիչների կողմից պատահականորեն բացվել է մեկ այլ դամբարան, որի հարուստ հնագիտա կան իրերի մի մասը կողոպտվել և աղա վաղվել են:

Սմբատան Դիզայի տարածքի հուշարձանների թվում կարևոր պատմաճարտա րապետական արժեք ունի նրա Խոսրովի դղյակ-բերդը: Պատմական բնակավայրի մոտ կառուցված և բնականից հարմարա վետ լեռան վրա գտնվող այս ամրաշինության նախնական հետքերը վերաբերում են դեռևս մ.թ.ա. առաջին հազարամյակին: Գողթնի պաշտպանության համար այս կարևոր կետը Վահան Գողթնեցու հայրը՝ Գողթնի Խոսրով իշխանը մեր թվարկության VII դ. այն նոր ժամանակ ների համար իր նախնիների հիմնադրած բերդը վերստին վերակառուցում է, դարձնում իշխանական դղյակ-նստոց: Այստեղից էլ այն ստացել է Խոսրովի դղյակ անվանումը: Բավականին տարածք գրավող այս իշխանական բերդ-դղյակը, որը ունե ցել է մի շարք շինություններ, ամրացված է եղել մի քանի պարսպաշարքերով: Լեռ նագագաթի հարմարավետ վայրում կա ռուցված իշխանական միջնաբերդը և նրա լեռնալանջերին գտնվող շինությունները, դարերի ընթացքում փլատակների են վե րածվել, քայքայվել:

ՍՏՈԻՊԻ — Ռամիսից մոտավորապես 6 կմ դեպի Ցղնա, խորը ձորի մեջ գտնվում է պատմական Ստուպի, Ուստուպի, Ըս տուպի գյուղը։ Այն միջին մեծության բնա կատեղի է, որտեղից հայերը բռնագաղթ վել են XIX դ. կեսերից հետո։ Այս գյուղի անցյալի մասին կցկտուր տեղեկություն ներ են հայտնի միայն։ Նրա մերձակայքի ուսումնասիրությունը ապացուցում է, որ այստեղ եղել է եկեղեցի և ճարտարապե տական այլ շինություններ: Պատմական աղբյուրներում Ստուպին հիշատակվում է XVIII դարի ձեռագրերում: 1719 թ. Փա ռակայում գրչագրված մի ձեռագրի գրիչ Պետրոս սարկավագը նշել է, որ «դարձեալ ՌՃԿԳ (1714) –ումն ըստուպեցիք եկին, դավի արեցին, թե Սմբաթի աղբիւրի ար տերն մերն է, շատ քաշքշուկ արին...»: Այնուհետև այս բնակավայրը հիշատակվում է մեկ այլ աղբյուրում, Ռուսաստանում գտ նվող իրենց որդիներին պարոն Գիրամին և Շահինին, ռամիսեցի մոր հղած նամա կում։ Այն գրվել է 1725 թ. հունիսի 15-ին, որտեղ նշվում է պարսկական խաների ու հարկահանների ձեռքից Գողթնի գյուղերի բնակիչների դառն ու դժնի կյանքի, բնա կատեղիների ավերումների մասին։ Այդ նամակում Ստուպիի մասին մասնավորա պես ասված է. «Այս է Դ(4) ամիս է, որ Ցաղնայ, Ըստօպի Քուչն դըզան, մեր ետ[ի]ն քուլօլան գեղարանք, օղլուշաղով, [ա]նասուն տավարով, մեր զեղումն ին կենում...»

ՎԱՆԱՆԴ – Դիսարից 2,5—3 կմ ներքև, Տրունյաց ձորի միջին հոսանքում փռված է Գողթնի մեկ այլ նշանավոր բնակատե ղին` Վանանդը, որը այժմյան շրջանի համանուն գյուղն է։ Վանանդը, նրա բերրի դաշտերն ու այգիները հնուց ի վեր գողթ նեցիների սիրած ու նշանավոր կենտրոն ներից մեկն է եղել: Բավականին մեծ տարածք գրաված այս ավանից, ուր բնակ վել է 300—350 տուն հայ բնակչություն, վերջին հայ ընտանիքները բռնագաղթել են XIX դ. կեսերին։ Պատմական աղբյուր ներում այս գյուղի մասին ամենահին տե ղեկությունները կապված են մ.թ. առաջին դարի դեպքերի և ապա Վահան Գողթ նեցու հետ։ Վանանդը այնուհետև բազ միցս հիշատակվում է XVII-XIX դարե րում` հայրենասեր վանանդեցիների ազ գանվեր ու հայրենասեր գործունեություն ների կապակցությամբ:

Ժողովրդական ավանդությունը ստուգաբանելով Վանանդ անվան ծագումը մեկնաբանում է, որ այդ անունը ծագել է «վանքն անդ» անվանումից։ Ստ. Օրբելյանը վկայում է, որ Հայաստանում քրիս տոնեական քարոզչություն տարածելու համար մ.թ. I դարի կեսերին Բարդուղի մէոս առաքյալը Ատրպատականից մտնե լով Սյունաց աշխարհի սահմանը, «...սկիզբն արարեալ քարոզչութեան յՈրթվատ գիւղ և յԱրևիք գաւաո և ի տունն Բաղաց և ի Գողթնը...»: Այնուհետև Գողթնի արեմտ յան եզրին Տեառնընդառաջ անունով եկե ղեցի շինելուց և իր աշակերտ Կումսին եպիսկոպոս նշանակելուց հետո Բարդու ղիմէոսը. «...գայ ի Վանանդ գիւղ և մի յաշակերտանցն անդ վախճանեցալ Լուսիկ անուն, զոր ի նմին տեղւոջ եդին ի հան գստի և շինեցին փոքրիկ մատուռն ի վերայ... Էր անդև բագին մի, և կործա նեաց զայն և շինեաց ի տեղին խրթին ե կեղեցի և կոչեաց յանուն սրբոյն Թովմայի և անդ լինին բազում նշանք»: Ստ. Օրբելյանի այս տեղեկությունները ոչ թե նա խորդ դարերից եկած ավանդություն է այլ ստույգ և նյութական մշակույթի, կանգուն ու ավերակ հուշարձաններով հաստատվող պատմական փաստ։ Վանանդի տարածքի մեր ուսումնսսիրությունները առանց կաս կածի հաստատում են պատմիչի վկայու թյունները և ապացուցում, որ այս հնամե նի ու գեղեցիկ բնակատեղին Ստ. Օրբել յանի խոսքերով ասած ունեցել է հնու թյունների «բազում նշանք»:

Վանանդը Գողթնի այն վաղ շրջանի բնակատեղիներից է, որտեղ հեթանոսա կան շրջանում կար բագին, մեհյան, իսկ քրիստոնեական շրջանից ի վեր այդտեղ կառուցվել են մի շարք պատմաճարտա րապետական հուշարձաններ` վանքեր ու եկեղեցիներ, կամուրջներ ու քարավանա տներ, գեղեցիկ ապարանքներ։ Եվ պատա հական երևույթ չպետք է համարել նաև այն հանգամանքը, որ Գողթն գավառում Որդուար քաղաքից հետո Վանանդը այն երկրորդ նշանավոր վայրն է, ուր գտնվում են երկարակյաց ու կնճռապատ, հաստա բուն ու ահագնահասակ արևելյան սոսի ները (չինարենիներ կամ պլատաններ)։ Վերջիններս, որոնք ունեն ավելի քան 1000—1500 տարվա կյանք, Վանանդի դա րավոր ու հնամենի անցյալի կանգուն վկաներից են: Վանանդի, ինչպես նաև Որդուարի սոսիներր տեղաբաշխավոծու թյունները անհերքելիորեն խոսում են այն մասին, որ դրանք ունեն արհեստական ծագում: Շատ հավանական պետք է համարել, որ Վանանդի այժմյան սոսիները հանդիսանում են այդտեղ գործած հեթա նոսական տաճարների առջև, նրանց մեր ձակայքում տնկված ծառերի կամ էլ պուրակների սերունդները: Վանանդի հռչակավոր և ամենաերկարակյաց սոսիներից մեկը գտնվում է հենց գյուղի կենտրոնական մասում և պետք է ենթադրել, որ Ստ. Օրբելյանի նշած «էր անդ բագին»–ը կամ նրա տաճարը այդ սոսու մերձակայ քում է եղել:

Հայոց պատմագրության մեջ Վանանդը այնահետև հիշատակվում է VIII դարի մեծ հայրենասեր ու անվեհեր Վահան Գողթնեցու հայրենիքի ու մայր ժողովրդի նկատմամբ ունեցած անհուն սերն ու նվիրյալ մարտասիրությունը փառաբանող երկերում: Այդ երկերից հայ բանասիրության մեջ հայտնի է մի հմայիչ հայրենա սիրական շարական` «Զարմանալի է ինձ» վերնագրով, որը դժբախտարար ամբողջական գործից մեզ հասած մի հատվածն է: Պատմական աղբյուրներից և այդ շարա կանից պարզվում է, որ Վւսհանը արաբ ների այն զոհերից է, որի հորը՝ Գողթնի Խոսրով իշխանին, 705 թ. Հայաստանի մյուս իշխանների հետ ողջ-ողջ այրել են Նախճավանի ու Խրամի եկեղեցիներում: Եվ ապա չորս տարեկան Վահանը Հա յաստանի մի շարք գավառներից հավաք ված մանչերի հետ քշվել է Դամասկոս (Շամ), ուր հավատավոխ անելով կոչել են Վահապ: Օտար երկնքի տակ դառն է եղել գողթնեցի երիտասարդի կյանքը, երբ նա տեղեկացել-իրազեկ է դարձել իր հետ կատարվածին: Մի քանի լեզուների գի տակ, խալիֆաթում նշւսնավոր պաշտոնի ւոեր Վահանին չարաչար տանջում է մայր ժողովրդի կարոտը, հայրենիք վե րադառնալու անդարմանելի իղձը։ Այս հո գեբանական բարդ դրաման հետևյալ կերպ է նկարագրել գանձասաց Խաչատուր Կե չառեցին (XIII դ., ըստ Ղ. Ալիշանի).

«Յիշեաց զաւանդ ուխտին ազգայնոյ,

Կարօտացաւ երկրին հայրենոյ.

Խնդրեաց հրաման մասըն իւր գնալոյ

Ի բնիկ գաւառ Գողթըն կոչելոյ:

Համբաաւ հասա իւր ազգակայնոյ

Ելին ընդ առաջ... ողջունոյ:

Առին զնըշան խաչին Քրիստոսի,

Ելին ընդդէմ գալոյ Վահանին:

Տեսալ զնըշան մեր Մարդասիրին`

Դարձուցանէր զերեսն յեըկիւղին.

Զարհարանօք լիներ ընդ գործին,

Եւ արտասուէր յորդ ի հանդիսին։

Յիշէր զպատգամս աւետարանին,

Հեղձւսմաղձում լիներ ի սրտին.

Ահագնախոց առնէր ըզհոգին Ի սպառնալեաց մեծի ատենին:

Լըւեալ բնակիչքն իւրոց գաւառին

Եւ արտասուս յորդոր հոսէին,

Մի՛ երկընչիր, որդի Խոսրովին,

Մեք պաղատիմք մերոյ արարչին,

Միջնորդութեամբ սուրբ Աստուածածնին,

Որ քեզ թողու զմանուկ հասակին

Ըզթողութիւն պարտուցն առաջին»

Դամասկոս նորից վերադառնալու պայմանով թույլտվություն ստացած Վա հանը հայրենի երկրում ամուսնանում է Սյունյաց Բաբկեն իշխանի Սիսակուհի դուստրի հետ: Սակայն վրեժով լեցուն ա րաբ ամիրապետները Վահանին ստիպում են թույլտվության պայմանի համաձայն վերադառնալ Դամասկոս: Նախքան Դա մասկոս մեկնելը` Վայոց ձորում գտնվող իր մերձավորներին հրաժեշտ տալուց հե տո, հայրենի գավառին ևս մի անգամ հրա ժեշտ տալու համար ծպտված կերպով նորից Վահանը.

«Դառնայ վերստին սրտին բաղձանաց,

Ի գեղեցիկ գաւառըն Գողթնեաց,

Երթայ ի գեղըն Վանանդունեաց,

Շրջապատեալ մէջէն սյյգեստանեայց.

Ողկոյզ խնդրէ ու պահապանց,

Որք ճանաչեն զՎահան ի դիմաց,

Եւ ազդեցին ծանօթից բազմաց,

Թե մեր իշխանն է այլագունած.

Եւ զայս յըւալ Վահանն ի բազմաց

Եւ հեռանայր ի սըտաց»:

Դամասկոսում արաբ ամիրապետը բազում մեղադրանքներ հարուցելով հրամայում է Վահանին առհասարակ արգելել Հայաս տան մեկնելու: Բայց իր ժողովրդի ու հայրենիքի կարոտով ու կրակով դաղվող Վահանը ոչ մի կերպ չի համաձայնվում Դամասկոսում մնալու և խալիֆաթում ծառայելու առաջարկ-պահանջի հետ: Դաժա նությամբ լցված ամիրապետը արձակում է դատավճիռ` գյխատել Վահանին։ Եվ այսպես, 737 թ. մարտի 12-ին Դամասկո սի կառապնարաններից տնկում 36 տարե կան Վահան Գողթնեցին գերաասսեց գլ խատվել, քան թե ուրանալ իր ազգն ու լեզուն, հավատն ու հայրենիքը։ Եվ «Զար մանալի է ինձ» շարականը հավերժացնե լով Վահանի կերպարը ասքապատում է.

«Զարմանալի է ինձ` քան զերգս` երա ժշտականաց ձայնս` ողբոց քոց հնչմունք, ով երանելի տեր Վահան, ընտրեալ յԱստուծոյ:

Առաւել յորդորե այս զհոգտյս մասունս, յօրինել քեզ երգս, ոչ զղջականս, սյլ հո գեւորս և ուրախարաս, յորդորակս և ներ բողեանս ո՜վ երանելի տեր Վահան, ծա ռայ Քրիստոսի: Զարհուրեցացանե քո ճգնութիւնդ` զմարմնոյս բնութիւն, իսկ դու առաւել գտար, ո՛վ երանելի տեր Վահան, սիրող Քրիստոսի:

Արտաքնոցն զգաստքն, ստեղծիչ բանք սնոցեացն` ի պարտութիւն. իսկ քոյդ Սի րայնոյ՝ աստուածարեալ և ոգեշատ. ո՜վ երանելի տեր Վահան, ընտրեալ յազատաց:

Որպես զքաջ նահատակ պատրաստեալ ի պատերազմ` կատարեցիր զընթացս քո արիաբար, յազգացն հարա այնոյ, դասա տրեալ ընդ անմարմնականսն. ո՜վ երանելի տեր Վահան, Գողթնացն իշխեցող»:

Շարականը, որը ավանդությունը վե րագրում է Վահան Գողթնեցու քրոջը` Խոսրովդուխտին, իրավամբ բարձր բա նաստեղծական ոճով, պատկերներով ու բովանդակությամբ, բուռն ու առլեցուն զգացումներով հերոսացնում է անվեհեր, հայրենաեր երիտասարդին, հպարտանում է գոդթնեցու նվիրյալ մարտիրոսությամբ:

Վանանդը այնուհետև XVII–XVIII դդ. հաճախակի հիշվում է վանանդեցիների` Թովմաս եպիսկոպոսի, Ղուկաս բանասերի, Մատթևոսի և այլոց եռանդուն գործու նեությունների շնորհիվ: Գրավոր աղբյուր ների վկայությամբ բնիկ վանանդեցի, Նու րիջանենց տնից Թովմաս Վանանդեցին, որը Տրունյաց ձորի ս. Խաչ վանքի եպիս կոպոսն է եղել հայրենի գավառում չկա րողանալով լրջորեն զբաղվել գիտությամբ, XVII դ. երկրորդ կեսերին հայրենիքից մեկնելով հաստատվում է Ամստերդամում, ուր և ձեռնամուխ է լինում հատկապես հայ գրքի տպագրման գործի կազմակերպման աշխատանքներին: Օտար ափերում հայրենասեր գողթնեցին իր դրամական մի ջոցներով իր եղբոր որդու` Ղուկաս բանա սերի (լեզվաբան) և հորեղբոր որդու` Մա թևոս օժանդակությամբ միասին բացում են տպարան և տպագրություն պատրաս տելով հրատարակում են և մի շարք գրքեր: Վանանդեցիների և նրանց տպարա նի, որը գործել է 1685—1717 թթ., ծառայությունները հատկապես մեծ է Մ. Խո րենացու պատմության և «Համատարած աշխարհացոյցի» հրատարակման ասպա րեզում:

Բուռն մշակութային անցյալի տեր Վանանդի պատմաճարտարապետական հուշարձաններից այժմ շատ չնչին բան է մնացել։ Դեռևս մ.թ. առաջին դարի կեսերին Բարդուղիմեոսի հիմնած ս. Թովմա վանքի մի քանի նորոգումներից հետո Գողթնի մյուս հուշարձանների հետ վե րանորոգվել է նաև XVII դարում: Մ. Սմ բատյանը չգիտես ինչ հիմքով այս վանքի հիմնադրամը համարում է «յամի 450, և նորոգեալ ի Մատթէոս Վանանդեցւոյ»ը։ Մատթևոս Վանանդեցին, որը Թովմաս Վանանդեցի եպիսկոպոսի հորեղբոր որ դին է, կարող էր եկեղեցին նորոգած լիներ մինչև Ամստերդամ մեկնելը:

Վանանդի ս. Թովմա վանքը, որը քա ռամույթ բազիլիկայի հորինվածքով կա ռուցված եկեղեցի է, հիմնված է գյուղի կենտրոնական մասում` բարձր և հարմար տեղամ։ XIX դարի վերջերին արդեն այդ եկեղեցուց, Ե. Լալայանի խոսքերով ասած, «ողբացող» ավերակն էր մնացել, որից հետո այն նորոգվել է և այժմ կանգուն է։ Եկեղեցու ծածկը նստած է դահլիճի չորս քառակուսի կտրվածքով մայթերի ու հան դիպակած որմերի կամարների վրա։ Աբսիդը ունի հնգանիստ կազմություն:

Ս. Թովմա վանքից բացի Վանանդում մինչև XX դարի սկիզբները հայտնի ուխ տատեղիներ էին նաև Լուսիկի տապանի վրա հիմնված մատուռը, ս. Խաչ վանքը և այլ հաշարձաններ: Ս. Խաչ վանքի մա սին Մ. Սմբատյանը 1879 թ. կազմած վանքերի ցուցակում նշել է. «Գողթնեայ Վանանդայ սբ. Խաչ վանք, Անձրևաբեր անւանեալն, շինեալ յամի 1457 թ. ի Պետ րոս եպիսկոպոսէ, վանքն աւերեալ ի պարսիկ բնակչացն»: Ղ. Ալիշանի հաղոր դած տվյալներով Թովմաս Վանանդեցին 1668 թ. «Ի Նիկոսիա. և պատմէ զգիւտն Անձրեւաբեր Խաչի և զպատմութեան նո րին, եղելոյ յամի 1457 և կազմելոյ յամի 1460»:

Այս բնակավայրը Վանանդաձորի միջին հոսանքում հիմնված ոչ այնքան մեծ բնակավայրերից մեկն է: Այն իր տեղադրությամբ գտնվում է Վանանդ և Դիսար գյուղերի միջև, Դիսար գյաղից 1—1,5 կմ ներքև, գետի ձախ կողմում: XIX դ. սկզբներից ավերակների վերածված այս գյուղի շինությունները և եկեղեցին վաղուց փլատսկների է վերածվել:

ՎԵՐԻՆ ԳԵՏ (ՎԱՐԱԿԵՐՏ) – Գողթնի այս միջնադարյան հայաբնակ գյուղը գտ նվել է Գեղերեցիկ գյուղից ներքև, Ագուլիս քաղաքից 1—1,5 կմ հյուսիս: Միջին մեծության այս գյուղր XVII դ. փաստորեն կազմել է Ագուլիսի ծայրամասային թաղամասը: Վերին գետը, որը հիշատակված է Ագուլիսի ս. Թովմայի արևմտյան մուտ քի բարավորի արձանագրոլթյան մեջ, 1919 թ. հայերին տեղահանելուց հետո լքվել և ավերակների է վերածվել: Այժմ յան գյուղատեղից մոտ 2,5 կմ հյուսիս, գետափին գտնվում է «Խաչի քար» սր բատեղի մատուռի ավերակները։ Սրբատեղում պահպանվող մի մեծ քարի վրա քանդակված են մի քանի խաչի պատկերներ, որն էլ ծառայել է որպես պաշտամունքի առարկա:

ՏԱՆԱԿԵՐՏ — Գողթնի այս նշանավոր բնակատեղին գտնվում է Տրունիս գյուղից 3 կմ ներքև, որը փռված է գեղեցկատես Տանակեր բլուրի լանջին, Տրունյաց գետի աջ ափին: Գյուղի առջև տարածվում են հնարամատ և փարթամ այգիներ ու ծա ռերի պուրակներ: Այս գյուղը Տնակերտ ձևով հիշատակված է Ագուլիսի ս. Թով մայի XVII դարի արձանագրության մեջ, իսկ Դանակերտ ձևով` 1504 թ. կնքված պարսկական կալվածագրերում։ Գյուղի կանգուն և ավերակ հուշարձանների ու շինությունների ուսումնասիրությունը հա վաստում է, որ այդ վայրը մարդուն ծա ռայում է շատ հնուց։ Վերջին հայ ընտա նիքները այդտեղից ևս բռնագաղթվեցին 1988—1989 թթ. ազգամիջյան իրադարձու թյանների ժամանակ։ Ղ. Ալիշանը նշել է, որ «ի Կոնդւսկի Գաղատիոյ վանաց Տօ նակերտ գրի անուն զեղջս, որ և ուղղա գույն երեւի, յիշելով անդ զոմն նուիրատու բնիկ տեղւոյս, Առաքէլ որդի Յովհաննու, ի կէս ԺԷ դարու»։ Տանակերտցիներից մի քանի ընտանիքներ XVI դարից բնակություն են հաստատել Ուկրաինայի Ակկերման քաղաքում:

Տանակերտի կամ Տոնակերտի հուշարձաններից հայտնի են երկու եկեղեցիներ ու մի քանի մատուռներ, որոնք այժմ |սաթարված, ավերակ են։ Ինչպես գյուղի անցյւսլի, այնպես էլ նրա հուշարձանների մասին պարզորոշ աղբյուրները բացակա յում են: Գյողի հուշարձաններից քիչ թե շատ կանգուն տեսք ունի ս. Աստվածածին եկեղեցին, որը կառուցված է գյուղի հյուսիս-արևելյան թաղամասում, մի բարձրադիր վայրում: Աբրակունիսի ս. ԳԱորգ ե կեղեցում պահպանված մի Խորհրդա տետրի հիշատակարանը վկայում է, որ «ի թվ. ՌՃԿԸ (1719) յիշատակ Մասր վանցի Եղիա իրիցու, ի դուռն Տանակնրտու ս. Աստուածածնայ եկեղեցւոյն»: Ուսումնսաիրությունը ապացուցում է, որ այս եկեղեցին հիմնավոր կերպով վերա կառուցվել է XVII դարում:

Տանակհրտի ս. Աստվածածին եկեղեցին, որը քառամույթ գմբեթավոր բազիլի կայի հորինվածք ունի, կառուցված է ճեղքված քարերով ու գետաքարերով։ Ժամանակի ընթացքում ավերվել է եկե ղեցու գմբեթը, ծածկը, որմերի վերին մասերը: Եկեղեցու հորինվածքը բաղկացած է դահլիճից, աբսիդից և երկհարկանի զույգ ավանդատներից։ Միակ մուտքը գտնվում է արևմտյան ճակատում: Աբսիդի կազմվածքը հնգանիստ է և լուսա վորվում է արևելյան որմի մեկ լուսամու տով: Դահլիճի չորս մույթերը ութանիստ կտրվածք ունեն: Եկեղեցու գմբեթը համեմատաբար ցածր է և ունի ութանիստ թմբուկ, որի ծածկը բրգաձև կազմություն ունի։ Ս. Աստվածածին եկեղեցու ինտերյերը բավական բարձր և լուսավոր է։ Որ մերի ծեփի ուսումնասիրությունր վկայում է, որ այս եկեղեցին որմնանկարվել է մի քանի անգամ։ Հին շերտի որմնանկարնե րում, որը հավանաբար կատարվել է XVII դարում, գերիշխողը սև գույնն է եղել, իսկ նոր շերտերումը` բաց երկրագույնը։ Եկեղեցու հարավային կողմում, նրան կից կառուցված է գավիթ-ժամատունը։ Վեր ջինս ունի հինգ մետր լայնություն և եկե ղեցու ընդերկայական առանցքի ուղղու թյամբ 11 մետր երկարություն։ Այս ժա մատունը այժմ ևս ավերակ է:

ՏԵՎԻ—Փառակայից դեպի հյուսիս, լեռներն ի վեր բարձրացող, դժվարագնաց ճանապարհը անցնում է անդնդախոր ձո րերի պռունկներով ու զառիվար լեռների թեքադիր լանջերով։ Եվ հանկարծ Բստա ձորի գեղեցկատես լեռնալանջերի մեկի բարձրունքից ուրվագծվում է ձորի մեջ ւիռված գանազան փարթամ ու հնարամատ ծառերով պատած Տևին: Գողթն գավա ռի հինավուրց և նշանավոր այս գյուղը, որը հիշատակված է նաև Ագալիսի ս. Թովմայի արձանագրության մեջ, աղբյուր ներում անվանվել է նաև Տիվի, Դևի, իսկ այժմ՝ Թիվի։ Հայկական բնակչությունը այդտեղից տեղահան է արվել XIX դարի կեսերից հետո:

Բստաձորի այս բնակատեղում մար դիկ ապրել, եռուն մշակաթային կյանքով և շինարարական աշխատանքներով զբաղ վել են խորը հնադարից։ Գյուղի արևել յան և հյուսիսային կողմի բարձրագագաթ լեռների վրա վերջին տասնամյակներում հայտնաբերված ժայռապատկերները դրա լավագույն ապացույցերից մեկն են։ Միջ նադարում Տեին գտնվելով Գողթնի միջ գավառային բանուկ երթո՚ղիներից մեկի և նշանավոր Բիստ, Մեսրոպավան, Շոռոթ, Փառակա ավանների ու գյուղերի օղակում` մասնավորապես XVII դարում, նկա տելի զարգացման է հասել։ Այդ է նկատի ունեցել բնիկ տևացի Գաբրիել աբեղան, երբ 1625 թ. գրչագրված մի «Հարանց վարք-ի հիշատակարանում հպարտորեն գրէլ է, որ «Ես նուաստ հոգի Գաբրիէլ յաբեղա ի գիւղաքաղաքէն Տէւու, որ է Գոդթան գաւառ, եկի ի Ռէմալ, ՌՃԽԴ (1695) թվին...»:

XVIII դարում Գողթնի և Երնջակի գյուղերն այցելած Աբրահամ կաթողիկոս Կրետացին Փառակայից մեկնել է. «Ի Տիւի գիւղ, յորում կայր աւեր վանքն»: Ինչպես Ա. Կրետացին, այնպես էլ հետագայի ու սումնասիրողները (Ղ. Ալիշան, Ե. Լալայան, Հ. Ոսկյանր) չեն հիշատակում Տևիի եկեղեցու անունը։ XVII դարի պատմիչ Ա. Դտվրիժեցին նշել է, որ «թուին ՋՑԲ (1533) զՏևու վանաց Հայրապետ աբե ղայ ն այրեցին»: Ե. Լալայանը կուսանոց անապատը նույնացնում է Տևիին հարևան Նավիշ գյուղի ս. Ստեփանոսի հետ, իսկ Տևիի վանքի մասին նշել է, որ «այստեղ հայկական նախկին եկեղեցու միայն երկու սյունն են կանգուն և մի խաչքար, որի վրայ կարդացվում է. Յիշատակ է Ցոհանի որդուն. թվին ՈՃԸ (1659)»:

Ձեռագրական ադբյարների ուսումնա սիրությունների ընթացքում հաջողվել է պարզելու Տևիի վանքի անվանումը։ Այդ ձեռագիր ավետարանը (գրչագրված 1554 թ.) 1650 թ. նվիրվել է Տևիի եկեղեցուն, որի մասին հիշատակարանը վկայամ է. «Յիշատակ է ս. աւ. Կարապետին, կողակցին Շահրիստանին... եւ տուաւ ի դուռն ս. Լումայի եկեղեցոյն մերոյ ի գեօղն Տեւ ի թվ. ՈԴԹ (1650). յիշեցէք»։ Ս. Թովմա վանքի եկեղեցու XIX դարի վերջերի Ե. Լալայանի տված նկարագրա կան վիճակից այժմ ոչինչ չի մնացել։ Ուս տի այս հուշարձանի ճարտարպետական նկարագրի, վերականգնումը անհնար է։ Միան պետք է նշենք, որ այս եկեղեցին մեծակառույց շինություն է եղել և գտնվել է գյուղի հարմարավետ թաղամասում։ Ժամանակագրական տեսակեւոից ս. Թովմա վանքը պետք է որ հիմնված լինի ոչ ուշ քան XV դարը և վերանորոգված XVII դարի կեսերին:

ՏՐՈԻՆԻՍ (ՏՐՈԻՆԻՔ) – Քաղաքիկից 2—3 կմ ներքև, ձորի մեջ, նրա աջափնյա լեոնալանջն ի վար գտնվում է Տրունյաց ձորի ամենանշանավոր Տրունիս, Տրունիք կամ Տրունի գյուղը, ավանը, որը ևս հի շատակված է Ագուլիսի ս. Թովմայի ար ձանագրության մեջ։ Պատմական այս բնա կատեղին այժմյան շրջանի Դրնիս գյուղն է, որը ունի գեղեցիկ դիրք և թաղված է փարթամ այգիների մեջ։ Գողթն գավառի այս հնամենի բնակավայրի անվանակո չումը կապված է Հայաստաի Տրունյաց տոհմի նախարարական տան, նրա նահա պետ Տուրի անվան հետ։ Պատմահայր Մ. Խորենացին իր պատմության մեջ «Ար տաշեսի թագավորելը և իր երախտվոր ներին բարիքներ անելը» գլխում ԽԷ խոսելով Տրունյաց նախարարական տան մասին նշում է, որ «Պատմվում է, թե (Ար տաշեսը) նույն օրերում (նախարարական) ցեղի է վերածել տասնհինգ պատանի. Տուրի որդիներին` ցեղը կոչելով նրանց հոր անունով Տրունի, ոչ թե որևէ քաջագործության համար, այլ նրանց հոր լրտե սության համար, որ կատարում էր (Եր վանդ) թագավորի տնից Սմբատին (տեղե կություններ ուղարկելով), որովհետև Եր վանդի մտերիմն էր, որ և նրանից սպան վեց նույն պատճառով»:

Ուրարտագետ և հայագետ Բ. Պիոտ րովսկին «Հայ ժողովրդի ծագման հարցի շուրջը» իր հոդվածում անդրադառնալով հայկական նախարարական տոհմերի ազգանունների ծագմանը ընդգծել է, որ «լիակատար հիմունքներով նշվել է, որ հայ իշ խանների տոհմական ազգանունները դուրս են գալիս հայկական պետության սահմաններից, կապվելով Ուրաոտուի հետ ոչ միայն իրենց արմատներով, այլ նաև իրենց ունի ձևավորմամբ, այսինքն` ուրարտական սեպագրերում առանձնապես բնորոշ վերջածանցով։ Այդպես են Ար շակունի, Արշարունի, Մանդակունի, Բզ նունի, Ռշտունի հայկական հնագույն իշ խանական (նախարարական) ազգանուն ները»։ Այս մեկնաբանությունը հավասար կերսյով վերաբերվում է նաև մ. թ. V—VI դարերում Հայաստանի նախարարական տների շարքում հիշատակվող Տրունի, Տրունյաց նախարարական տանը։ Ուրարտական արձանագրությունները ուսումնա սիրողներից Կ. Բասմաջյանը Տրունիք աշ խարհագրական անունը նույնացնում է ուրարտական արձանագրությունների մեջ հիշատակվող Տերիանի, Տարունի երկրա նունի (տոհմի անվան) հետ:

Այս ենթադրությունները և Մ. Խորենացու բացատրությունը թույլ է տալիս եզրակացնելու, որ տրունիները կապված են Ուրարտուի տարածքում գոյություն ունեցող հայացեղ տան տերմինի հետ, որը հայ ժողովրդի կազմավորման ընթացքում ձևավորվել են որպես թագավորական տան նախարարներից մեկը:

Ինչպես ապացուցում են վերը նշված հավաստի փաստերը, տրունիների նախարարական տոհմը հին ծագում ունի: Այդ տոհմը V դարում կազմված հայոց նախարարների գահերի դասավորության մեջ («Գահնամակ»–ում), ըստ Ն. Ադոնցի ընթերցման, դասված է ԾԳ (53) համարի տակ և արքունիքի զորաբաժնին տալիս էր 800 ձիավորներից բաղկացած գունդ: Այսպիսով աետք է հավաստի համարել այն, որ Գողթնի Տրունիս, Տրունիք գյուղը, ինչաես նաև Արա շրջակայքի բնակատե ղիները հնուց ի վեր եղել են Տրունի նա խարարական տան հայրենական կալվածք ներն ու բնակատեղին: Դժբախտաբար այդ նախարարական տան իշխանության, նրա գործունեությունն ու պատմական դերը առ այսօր հետազոտված չէ։ Միայն Ղ. Ալի շանը նշել է, որ «Սակաւք ոմանք յիշին տեարք կամ տոհմապետք Տրունեաց, և այլք ընդ ազատս Վասպուրական աշ խարհի, որպէս և Գողթն ինքն մարզ էր երբեմն այնմ աշխարհի։ Յոթերորդ դարու յապստամբութեան Հայոց ի Հագարա ցւոց և ի մարտս, ընդ գլխաւորսն յիշին Տրունիք, յորոց և սեպուհք ոմանք անկան մարտնչելով յԱրճէշ։ Ի կէս Թ դարու յիշի վահրամ Տրունի առ Բուղայիւ, և ի սկիզբն յաջորդին` Յիսէ Տրունյաց տէր, որդի Հոնաւարայ»:

Պատմական Տրունիսի տարածքի և նրա շրջակայքի բազմազան շինությունների ա վերակները ապացուցում են նրա կենտ րոն լինելու հանգամանքը, ուր հնուց գոր ծել է մի քանի եկեղեցիներ, քարավանատներ, ու ջրաղացներ և այլ պատմաճար տարապետական հուշարձաններ: Դարերի ավերածություններից Տրունիսի հուշարձան ներից սոսկ բեկորներ ու ավերակներ են մեզ հասել միայն: Այժմյան գյուղում դեռևս տեսանելի են Տրունիսի եկեղեցու, ս. Աստվածածին մատուռի խաթարված շինությունները։ Ս. Աստվածածին մատուռը գտնվում է գյուղի հյուսիս-արևելյան մա սում, որի մոտ մի մեծ ժայռի վրա քանդակված են մի քանի մեծ ու փոքր խաչերի պատկերներ և այդ ժայռը հնուց ի վեր պաշտվել ու ուխտատեղի է համարվել տրունիսցիների համար:

Տրունիսի ս. Սւոեփանոս եկեղեցին, որը այժմ խարխուլ և կործանման ենթակա է, եոանավ բազիլիկայի քլորի նվածք անի։ Այն կաոուցված է սրբատաշ և ճեղքված քարերով։ Աբսիդը, ավանդատներն ու դահ լիճը պարփակված են միասնական ուղ ղանկյուն ծավալի մեջ։ Աբսիդը հնգանիստ է և ունի հինգ որմնախորշեր։ Բեմը գգալի չափով բարձր է դահլիճի հատակից և ունի չորս աստիճաններ։ Ինտերյերը բավականին բարձր է և ծեփված։ Սպիտա կեցված ինտերյերում` առագաստի վրա նկատվում են XIX դարի որմնանկարների քայքայված հետքերը։ Եկեղեցու ծածկը նստում է որմերի և դահլիճի ութանիստ կտրվածքով չորս մույթերի կամարների վրա:

Տրունիսի ս. Ստեփանոս եկեղեցու հիմնման, նորոգումների և անվանակոչման մասին աղբյուրներում տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Ամենայն հավանականությամբ այժմյան շինությունր կառուցվել կամ վերանորոգվել է XVII դարում՝ նախկին եկեղեցու ավերակ հիմքերի վրա:

Պարսկական տիրապետության ժամա նակաշրջանում Տրունիսը և նրա մերձակա գյուղերն ու ագարակները գտնվում էին Օրդուբադի խոջա Ֆաթհիբեկ Թուսիի տնօրինության տակ, որը և վկայում է 1504 թ. հաստատված կալվածագիրը։ Համաձայն այդ կալվածագրի «Ազադ-Ջիրանին ենթակա Դռնիս կոչող վայրի ամբողջ մուլքերից տասներկու դանգ ամբողջական մուլք և այդ վայրի ներքո ստորև թվարկված ագարակները` Դռնիս գյուղը՝ երեք դանգ, Դանակերտ գյուղը 2,5 դանգ, Սալ ագարակը՝ 8 դանգ, Բերդակ ագարակը՝ 2 դանգ, Վեքիլության մուլքերի ագարակը՝ 2 դանգ իրենց բոլոր ենթակա և կից վայրերով... գտնվում են նրա (խոջա Ֆաթհիբեկ Թուսիի—Ա. Ա.) իրավունքներից... նրա տիրապետության, տնօրինության և սեփականաթյան ներքո...»:

ՑՂՆԱ — Գողթնի վաղեմի Ցղնան այժմյան շրջանի Չանանաբ գյուղն է, որն իր հնարամատ այգիներով փռված է Ցղնայի ձորում, գետի աջ և ձախ եզրեն ի վեր։ Ցղնայի շրջակայքի հնությունները վկայում են, որ հին ցղնեցիները այդտեղ բնակություն են հաստատել շատ դարեր առաջ։ Դեռևս հին դարերից Ցղնան ունեցել է դպրատներ, թատրոն, մետաքսի և այլ ար հեստանոցներ, ուր անընդմեջ բնակություն է հաստատել 800—900 տուն հայ բնակչություն։ Ավանը բաժանված է եղել Տամբրի, Մեծ Փուղ, Շեկունց, Պրհատակ և այլ թա ղերի: Մինչև 1930-ական թվականները գործում էին Ցղնայի Տամրու, Հարությու նի, Մսովայ ջրաղացները: Վերջին հայ ընտաանիքները ևս այստեղից արտաքսվե ցին 1989 թ, ազգամիջյան իրադարձություն ների ընթացքում։ Այստեղից են սերում Կո միտասի պապերը, Ռուբեն Մամուլյանի ու Մայքլ Առլենի, Էդգար Շահինի, Հանրի Տրուայի ու Ավետ Ավետյանի և շատ ուրիշ ներ ի նախնիները:

Ցղնայի ճարտարապետական հուշար ձաններից հայտնի շինություններ են ս. Աստվածածին վանքը և Տամբրի թաղամասում գտնվող ս. Սարգիս եկեղեցին: Վերջինս, որր մի քանի անգամ նորոգվել է, կառուցվել է մոտավորապես XV դարի կեսերին։ Ցղնայի ս. Աստվածածին վանքը, որը միջնադարի հայ ճարտարապետական արվեստի հետաքրքիր հուշարձաններից է, այժմ կանգուն է և բարեբախտաբար լավ պահպանված (նկ. 66—68): ժամանակի ընթացքում ավերվել է այս համալիրի գա վիթը, պարիսպը, բնակելի և այլ շինությունները: Այժմ կանգուն է միայն նրա տաճարը և զանգակատունը:

Ցղնայի ս. Աստվածածին վանքի տա ճարը կառուցված է սրբատաշ բազալտից և կարմիր քարերից, իր ծավալատարածա կան չափով մեծադիր և գեղեցկատես ճարտարապետական կառույց է, որը ղա րեր շարունակ համարվել է աչքի ընկնող մշակութային օջախ: Ս. Ասւովածածին վան քի այժմյան տաճարը, ըստ վիմագրական և գրավոր աղբյուրների, վերանորոգվել է XVI–XVII դարերում, նախկինում՝ XII դարի վերջերին, այդտեղ կառուցված հնա գույն ավերակ եկեղեցու հիմքերի վրա: Այս տաճարը գմբեթակիր բազիլիկայի հո րինվածքով մեկ ընդհանուր ծավալի մեջ ներառված կառույց է, որը կազմված է լուսավոր և ընդարձակ աբսիդից, զույգ ավանդատներից և դահլիճից: Կառույցի կենտրոնում, չորս խաչաձև կտրվածքով հաստահեղույս մույթերի վրա, հուշարձա նի խաչաձև ծածկի ուրվագծում աչքի է ընկնում բարձրադիր ու գեղեցկատես գմ բեթը, որն ունի ութ բարձր լուսամուտ: 1691 թ. մի ճանապարհորդի հաղորդած տվյալներով ս. Աստվածածնի տաճարը զարդարված է եղել գեղեցիկ նկարներով, ուր առանձնապես հիշվում է ս. Գրիգոր Լուսավորչի և ս. Սեղբեստոսի նկարները։ Տաճարի հարավային ճակատին կցված է եռահարկ կազմությամբ զանգա կատունը։ Զանգակատան առաջին հարկի երկու մույթերի հարավային ճակատային մասերում քանդակված են գեղեցիկ քանդակներ` Աստվածամոր և Քրիստոսի խա չելության կանգուն պատկերաքանդակները: Տաճարը զանգակատուն է ունեցէլ նաև արևմտյան մուտքի առջև, որն այժմ ավերված է:

Ս. Աստվածածին տաճարի արտաքին արտահայտչականությունը ընդգծում են նաև նրա երկու մուտքերի կամարաձև գե ղեցիկ զարդագոտիները, պատկերաքան ղակները և արձանագրությունները։ Եկեղեցուն առանձնակի շքեղություն է հաղորդում կառույցի չորս բոլորը ձևավոր, ինչ պես և շղթայաձև քանդակագոտին, որին միացված են նաև պատուհանների և մուտ քերի շուրջը երիզող քսւնդակազարդերր։

Ս. Աստվածածին վանքին կից՝ XIV– XVII դարերում, գործել է նաև դպրոց, հետագայում՝ XIX դարի կեսերից վանքի բակում գտնվում էր Ցղնայի ծխական դպրոցը։ Ս. Աստվածածնի դպրոցի գրչատանը գրչագրվել են նաև մի շարք ձեռագրեր, որոնցից մի քանիսը պահպան վում են Երևանի Մ. Մաշտոցի անվան Մատենադարանում (## 1184, 4175): Ցղնայից մոտավորապես մեկ կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվում է մի ամրոցի ավերակներ, որը միջնադարում ունեցել է լավ պաշտպանական պարիսպներ:

ՓԱՌԱԿԱ — Բստաձորի կամ Գիրանա ձորի գլխավոր բնակատեղիների այս վա ղեմի ավանը փռված է ձորի մեջ, բարձ րադիր բլրակի շուրջը: Գյուղը շրջապատղ կանաչապատ և բարձրագագաթ լեռները և վերջիններիս փեշերը խազատող ձո րակները մասնավոր հմայք են ընծայում Փառակային:

Փառակայի շրջակայքի հնագիտական և նյութական մշակույթի մնացորդները, հնձանների ու ջրաղացների, մեծ և ընդարձակ գերեզմանատան, կամուրջների, վանքերի ու եկեղեցիների դեռևս կանգուն և ավերակ շինությունները խոսում են այս վաղեմի բնակատեղի բուռն կյանքի մասին։ Դատելով Փառակայի վաղեմի տարածքի, նրա շրջակայքի հնություններից, պետք է եզրակացնել, որ այդտեղ մար դիկ բնակություն են հաստատել ղեռևս մ.թ.ա.։ Անընդմեջ 150-200 տուն հայ բնակչություն ունեցող այս գյուղրց վերջին հայ ընտանիքները ևս արտաքսվեցին 1989 թվին:

Դժբախտաբար պատմական աղբյուրներում քիչ տեղեկություններ են պահպանվել ինչպես Փառակայի մշակութային անցյալի, այնպես էլ նրա ճարտարապետական հուշարձանների մասին։ Նրա ճարտարա պետական հուշարձանների մասին քիչ թե շատ տեղեկություններ են պահպանվել XV—XVIII դարերում այդտեղ գրչագրված և հայ բանասիրությանը հայտնի մոտ տաս ձեռագրերում, որոնցից մի քանիսը պահպանվում են Երևանի Մատենադարանում (## 7758, 8205)։ Մեզ հասած ձեռագրական, ինչպես նաև հուշարձանների վիմագրատան տեղեկարաններով պարզվում է, որ Փառական միջնադարում հայտնի է եղել ս. Գևորգ կամ Ձորավան քի անապատով, ս. Եղիա Մարգարե, ս. Հակոբ-Հայրապետ, ս. Շմավոն, ս. Ստե փանոս եկեղեցիներով ու վանքերով, ո րոնց մի մասը այժմ ավերակ է: Նշված հուշարձաններից այժմյան վիճակով Փառակայում կանգուն է ս. Եղիա Մարգարե, ս. Շմավոն և ս. Հակոբ-Հայրապետ վանքերի եկեղեցիները, որոնք հայ ճարտա րապետության հետաքրքիր լուծումներ ունեցող հուշարձաններից են:

Փառակայի ս. Շմավոն եկեղեցին, որը մեծակառույց եռանավ բազիյիկա է, կառուցված է գյուղի արևմտյան թաղամա սում, բարձրադիր բլրի հարթ վայրում, արևելք-արևմուտք առանցքով, որի արև մտյան ճակատին կցված է թաղակապ գավիթ։ Ս. Շմավոն եկեղեցին իր հորինվածքով ու ծավալատարածական հա մաչափաթյուններով հար և նմնան է Բիստի ս. Աստվածածին վանքի եռանավ բազիլիկային, որն իր մեծությամբ՝ Բիստի բազիլիկայից հետո Նախիջևանի ճարտա րապետական հուշարձանների մեջ երկրորդ մեծակառույց բազիլիկան է:

Ս. Շմավոն եռանավ բազիլիկան կա ռուցված է տեղական սրբատաշ մուգ կապտավուն բազալտից, հողագույն և սպիտակ սրբատաշ քարերից և այժմ լավ է պահպանված։ Սպիտակ քարերը եկեղե ցու արտաքին շարվածքում օգտագործված են մեկընդմեջ շարքով, եկեղեցու ամբողջ ծավալում, որը մի առանձին արտահայւո չականություն և թեթևություն է հաղորդում բազիլիկայի արտաքին միապաղաղ տեսքին։ Եկեղեցու ավագ արսիդը, նրա երկկողմյա երկհարկան|ւ ավանդատները և ընդարձակ ու բաաարձր դահլիճը առնված են ուղղանկյունի ծավալի մեջ: Մուտքերը եր կուսն են՝ արևմտյան և հարավային ճա կատներում։ Երկթեք ծածկը նստած է սրահի չորս խաչաձև կտրվածքով մույթերով երեք նավի բաժանվող կամարների վրա:

Դատելով ս. Օմավոնի ճարտարապե տական հատկանիշներից, կարելի է են թադրել, որ նրա նախկին տաճարը կա ռուցված է եղել մինչև XII դարը, որր հետագայում կրել է մի քանի վերանո րոգումներ։ Եկեղեցու հարավային մուտքի բարավորի արձանագրության համաձայն (այժմ քայքայված), այժմյան տաճարը վե րանորոգվել է 1680 թ., Փաոակայի ժողովրդի և հոգևոր դասի աջակցությամբ։ Ս. Շմավոնի արևմտյան ճակատին, հյու սիս-հարավ առանցքով XVII դարում կց ված է նրա ուղղանկյունի գավիթը, որի հյուսիսային և հարավային ճակատները կամարակապ բացվածքներով բաց են:

Փառակայի ճարտարապետական հուշարձանների թվում գեղեցկատես կոթող է նրա ս. Հակոբ-Հայրապետ վանքը, որը գտնվում է գյուղից մոտ մեկ կիլոմետր հյուսրս-արևմուտք, լեռնալանջին անմիջապես կպած բլրի հարթ վայրում, վտքրիկ ձորակի մեջ: Ղ. Ալիշանը հիմնվելով սա կավ աղբյուրների վրա, նշել է, որ այս «...մենաստան շինեալ կամ նորոգեալ ի սկիզբն ԺԸ դարու խնամով բնակչացն, յանուն Ս. Ցակովբայ Հայրապետի...»: Քառանկյունի պարսպի մեջ առնված այս համալիրից այժմյան կանգուն հուշարձանը՝ միայն նրա տաճարն է։ ժամանակի ըն թացքում ավերվել է նրա արևմտյան ճա կատին կցված գավիթ-սրահը, սեղանա տունը և վանքապատկան այլ շինությունները, պարիսպը:

Ս. Հակոբ-Հայրապետ վանքի համալի րի գեղեցկատես տաճարը կառուցված է սրբատաշ բազալտից, կարմրերանգ և սպի տակ քարերից, քառամույթ գմբեթակիր բազիլիկայի հորինվածքով, որի միակ մուտքը բացված է արևմտյան ճակատում (նկ. 69—70): Ուղղանկյունի հատակագծի մեջ առնված է ավագ աբսիղը, երկհար կանի զույգ ավանդատները և դահլիճը: Վերջինիս չորս խաչաձև կտրվածքով մույթերի վրա բարձրանում է քարաշեն, 12 պատուհաններով գեղեցիկ գմբեթը, որի ծածկը իրականացված է աղյուսով։ Մույ թերի առագաստների անցման մասում քանդակված են եղել չորս բարձրաքան դակներ։ Այժմյան վիճակով մնում է երկուսը, որոնցից մեկը խոյի գլխի բարձրաքանդակ է:

Ս. Հակոբ-Հայրապետ եկեղեցին արտահայտիչ ու գրավիչ է նաև իր արտաքին տեսքով: Բնության և իր տեղին մերվելուց զատ, նրան մի առանձին հմայք է տալիս եկեղեցու արտաքին շարվածքում սպիտակ քարի օգտագործումը, լուսամուտների եզրերը զարդարող քանդակազարդերը, որմերում տեղադրված գեղեցիկ խաչքարերն ու բարձրաքանդակները: Տաճարը առանձնապես հմայիչ է իր արևմտյան ճակատով, որի մուտքը և նրա երկու բարձր կամարներով երիզված բացվածքները զարդարված են խոր ու գեղեցիկ քանդակագոտիներով։ Համաձայն տաճարի մուտքի բարավո րին քանդակված 9 տողանոց վիմագրության, այժմյան տաճարի վերանորոգամը տևել է 10 տարի: Այն սկսվել է 1691 թ. և ավարտվել 1701 թ.՝ Փառքկայի ժողո վրդի և հոգևոր դասի աջակցությամբ։ Եկեղեցու արևմտյան ճակատին կցվոծ գա վիթը կառուցված է եղել չորս մույթերի հորինվածքով և գրավել է եկեղեցու ամբողջ ճակատը: 1703 թ. այս եկեղեցու գմբեթը կայծակից քանդվել է և հետագա յում նորից նորոգվել:

ՓԱՌԱԿԵՐՏ – գյուղ Գողթն գավառում` Ագուլիս քաղաքից հյուսիս-արևելք։ Այս գեղեցկատես և ոչ այնքան մեծ գյուղը գտնվել է Ագուլիսի ձորի վերին մասում, ս. Թովմա վանքից հյուսիս։ Ագուլիս գհ տի ձախ ափին փռված այս գյուղը ունե ցել է գրավիչ պարտեզներ ու տներ, այ գիներ ու ադբյուրներ, ինչպես և 50—60 տուն բնակչություն։ XIX դ. կեսերից հետո միացվել է Ագուլիսին և փաստորեն կազ մել է նրա ամենամեծ թաղամասերրց մեկը:

ՔԱՂԱՔԻԿ — Նունիսից 1,5-2 կմ ներքև, Տրունյաց գետակի ձախ ափին փռ ված է Քաղաքիկ գյուղը, որի դիրքն ու համայնապատկերը գեղեցիկ ու հմայիչ է: Այս գյուղին մի առանձին տեսք են հաղորդում քարաշեն և օրինակելի ճարտա րապետութայմբ կառուցված բնակելի տնե րը, որոնց առջև տարածված են փարթամ ու հնարամատ այգիներ, զանազան ահագնահասակ ծառեր (նկ. 74): Այստեղ XIX դարում կառուցված մի քանի՝ հատկապես Գևորգյանների և Սանթուրյանների տոհ մական բնակելի երկհարկանի և բազմա սենյակ տները, ապրանքների տպավորու թյուն են թողնում: Ավանդությունն և մե ծահասակ գողթնեցիները ասում են, որ Քաղաքիկը հնուց ի վեր հիմնել են Ագու լիսի մեծահարուստները։ Վերջիններիս համար Քաղաքիկը ծառայում էր որպես ամառանոց, ուր ամառվա մի քանի ամիսներին հանգստանում էին ագուլիսեցի մեծահարուստների ընտանիքներն ու մերձա վորները: XIX դարի վերջերին այդտեղ բնակվում էին 87 տուն (314 անձ) հա յեր, որոնք հիմնականում սերում էին Գևորգյան և Սանթուրյան տոհմերից։ Գողթ նի մյուս բնակավայրերի թվում այստեղից հայերը ևս բոնագաղթվել են 193Օ–ական թվականներին:

Ագուլիսի ս. Թովմայի արձանագրության (XVII դ.) մեջ Գողթնի մյուս գյուղերի թվում հիշատակվող այս գյուղի հուշարձաններից ուշադրության արժանի է հատկապես նրա եկեղեցին։ Վերջինս հիմնված է գյուղի հյուսիս-արևելյան թաղամասի բարձրադիր հարթ վայրում: Այս եկեղեցին, որը միանավ թաղածածկ դահլիճների հորինվածք ունի, կառուցված է սրբատաշ քարերով 1ւ որձաքարերով։ Վերանորո գումների ժամանակ օգտագործել են նաև ճեղքված քարեր: Քաղաքիկի եկեղեցին ուղղանկյուն, արևելյան մասում աբսիդով ու զույգ ավանդատնարով հուշարձան է, որի միակ մուտքը բացված է արևմտյան ճակատում։ Եկեղեցու թաղը ուժեղացված է դահլիճի մեկ զույգ որմնամույթերի թաղակիր կամարներով։ Որմնամույթերը, ո րոնք ունեն 90 սմ լայնություն, դահլիճի պատերի հարթություններից դուրս են գա լիս 70 սմ։ Եկեղեցին ներքուստ ծեփված է, որի վրա նկատվում են երկնագույն ներկով արված ֆոնի բեկորներ: Եկեղեցու հյուսիսային և հարավային որմերում բացված են երկուական լուսամուտներ։ Վերջիններս իրենց տեղադրվածությամբ գտնվում են ցածր բարձրության վրա և ունեն ուղղանկյուն բացվածքներ:

Գրավոր աղբյուրներում Քաղաքիկի ս. Ստեփանոս եկեղեցու հիմնման և նորո գումների մասին պարզորոշ տեղեկություն ներ չեն արձանագրվել: Համաձայն եկե ղեցու մուտքի բարավորից վերև ագուց ված խաչքարի արձանգարության, այս եկեղեցին հիմնվել կամ նորոգվել է 1441 թ. աղա Շաինի կողմից։ Այժմյան եկեղեցու շինությանը ապացուցում է, որ այն վե րանորոգվել է նաև հետագայում` XVII, XIX դարերում: Ս. Ստեփանոս եկեղեցու արևմտյան ճակատի առջև, նրա ընդլայ նական երկարությունից քիչ փոքր ծա վալով կառուցված է եղել գավիթը, որը այժմ իսպառ ավերված է:

Քաղաքիկի հյուսիս-արևելյան կողմում, եկեղեցուց մոտ 200—250 մ հեռու, լեռ նալանջի հարթ տեղում նկատելի են ս. Սարգիս մատուռի հետքերը: Վերջինս փայտածածկ կազմությամբ մի փոքրածա վալ մատուո-սրբավայր է եղել:

ՔԻԼԻԹ — Գողթնի վաղ միջնադարյան այս գյուղը գտնվում է Օրդուբադ — Մեղրիի ճանապարհի ձախ կողմում, Որդուարից 12—14 կմ արևելք: Բարձրագագաթ և բուսականոլթյունից համարյա թե մերկ լեռների գրկում տեղադրված այս վաղե մի հայկական բնակավայրը ունեցել է մի ջին մեծություն: Հայերն այստեղից տեղա– փոխվել են դեռևս XVIII դ. վերջերին ու XIX դ. սկզբներին։ Հետագայում այդտեղ բնակություն հաստատած մահմեդականնե րը, փաստորեն, հողին են հավասարեցրել Քիլիթի հուշարձանները։ Այս և Քոթամ գյուղերի միջև գտնվում է ծովի մտկար դակից 2378 մ բարձրությամբ Խարխատ լեռը, որն ունի բնական և արհեստական 5 առանձին քարայրներ։ Նախնադարում և հետագա դարերում մարդուն ծառայած այս բազմասենյակ ու կարստային քարայր ներից մեկում 1878 թ. հայտնաբերվել են մ.թ.ա. 3—2 հազարամյակներին վերա բերող արջի, այծյամի և այլ կենդանիների ոսկորներ։ Ավանդության համաձայն գյուղի Քիլիթ կամ Քալիդ անվանումը պարսկական ծագում ունի և նշանակում է բանալի:

ՔՈԹԱՄ — Գողթնի այս հնամենի գյուղը գտնվում է Որդուարից 3—4 կմ հեռավո րության վրա։ Այն ևս միջին մեծության հայաբնակ բնակավայր է եղել։ Ինչպես Քիլիթից, այնաես էլ այս գյուղից հայկա կան բնակչությունը հեռացել է XIX դ. սկզբներին: Պատմական գյուղից 2,5 - 3 կմ ներքև, Արաքսի ափին XIX դ. կեսերից հիմնվել է Օրդուբադ—Մեղրի ճանապարհի վրա գտնվող այժմյան Քոթամ գյուղը։ Ավանդության համաձայն այս գյուղի ան վանումը արաբական ծագում ունի և նշա նակում է «հանա»։ Վերջինս մի տեսակ ծառ է, որի տերևներից մազերը ներկելու համար ստացել են հատուկ ներկանյութ:

Երնջակ գավառ

Հին է Երնջակը։ Նրա պատմկ|ան տարածքը այժմ ընդգրկում է Զուլֆայի շրջանը և տարածված է Արաքս գետի ձախափնյա հատվա ծում, Երնջակ գետի աջ և ձախ կողմի հարթություններում ու լեռնա լանջերում, հանրահայւո Վիշապասար (Օձւսսար) անվանվող բարձ րաբերձ լեռան փեշերին, որը միաժամանակ և գավառի տեղը մատ նանշող լեռն է համարվում: Օձասար կամ Վիշապասար գեղեցկատես լեռը, որի հետ կապված են մի շարք հայտնի ավանդույթներ, XVI— XVII դարերի ճանապարհորդները համեմատում են Իստանիայի Մոնսերադո լեռան հետ։ Ծովի մակարդակից այն ունի 2360 մ բարձրություն: Երկգագաթ այդ լեռան գագաթնամասում կան մի շարք ճգնարաններ, X—XVII դդ. մատուռ, մի քանի խաչքարեր։ Բացի այդ, վերջերս այդ լեռան վրա հայտնաբերվել է նաև ուրարտական սեպագիր:

Երնջակի նպաստավոր բնակլիմայական պայմանները, ճոխ բուսականությունը, բարեբեր դաշտերը և բնական ամրությունները հին ժամանակներից ի վեր միշտ էլ հմայել են մարդուն և հնագույն ժամանակներից սկսած ծառայել նրան: Երնջակը միջնադարում` XII—XVI դարերում, հռչակված էր որպես «Գեղեցկանիստ երկիր»: Երնջակը որպես Սյունաց աշխարհի գավառ, հիշատակվում է դեռևս 7-րդ դարից (Ա. Շիրակացի)։ Երնջակ կամ Երնջնակ անվան լեզվաբանական բացատրությունը, ըստ Հր. Աճառյանի մեկնաբանության, նշանակում է, «Մի տեսակ ուտելի փուշ, eryngium campestre L... Երինջ բառից է, որ բառացի նշանակում է «ցուլի փուշ»: Կարծիք կա որ Երնջակ բառի հիմքը երեի-ն է, որից էլ առաջացել է երևալ-ծագել բայը։ Մեկ այլ կարծիքով (Գր. Ղափանցյան) էլ այն կապվում է հեթանոսւսկան տա ճարներում զոհաբերվող երինջի հետ:

Երնջակ գավառը, նրա տասնյակ գյուղեոն ու ավանները, գյուղաքաղաքները պատմության քառուղիներում ապրել են վերելքի ու անկման, ավերումների ու վերակառուցումների շատ տարիներ: Սակայն երնջակցին նորից ու նորից է վերակառուցել հրկիղված ու ավերված բնակատեղիները, ճարտարապետական կոթողները և հուշարձանները։ Երնջակ գավառը հնությունների մի ուրույն աշխարհ է, ճարտարապետաէ|ան հուշաոձանների մի հարուստ շրջան, ուր ամեն մի խաչքար, կամարի մասունք, հնահիմն պատ, կանգուն ու ավեր ամեն մի տաճար, քարերին դաջված մեսրոպատառ ամեն մի բառ պատմում է նրա պատմությունը, դարերի շարոցից։ Պատմական այս գավառի հիմնական տարածքը կազմում էր Աբրակունիսի շրջանը, որը 1948 թ. միացվել է Ջուլֆայի շրջանին:

ԱԲՐԱԿՈԻՆԻՍ (ԱՊՐԱԿՈՒՆԻՔ) - Պատմական այս ավանի տարածքը ընդ գրկող այժմյան շրջանի Աբրակունիս գյու ղը ունի վաղեմի հնության, որը սակայն պատմական աղբյուրներում հիշատակվում է XIII դարից։ Ըստ ավանդության, այս գյուղի անվանակոչումը կապված է Արբակ նահապետի անվան հետ, որը ապրել է Քրիստոսից 1612 տարի առաջ: Աբրակու– նիսի ազգաբնակչությանը հնուց ի վեր զբաղվել է երկրագործությամբ, անասնա պահությամբ, քարկոփությամբ, խեցեգոր ծությամբ և այլ արհեստներով։ Շուրջ 200—250 տուն հայ բնակչություն ունեցող այս ավանից վերջին հայ ընտանիքները տեղահան են արվել 1940—70–ական ՜թվականներին:

Աբրականիսը նշանավոր է նաև իր պատմաճարտարապետական հուշարձան ներով, գերեզմանատներով և այլ հնավայ րերով: Միջնադարյան հայկական մշակույթին հայտնի են հատկապես նրա ս. Գե վորգ, ս. Խաչ եկեղեցիները և ս. Կարա պետ հռչակավոր վանքը, որոնցից այժմ կանգուն է միայն ս. Գևորգ եկեղեցին և ս. Կարապետ վանքը: Ս. Գևորգ և ս. Խաչ եկեղեցիներում, որոնք կառուցված են եղել X–XII դարերում, XIV դարում հիմն վել է Ապրակունյաց դպրոցը։ 1868 թ. ս. Գևորգ եկեղեցու վերանորոգման աշխա տանքների Ժամանակ, նրա հիմնաշարերից հայտնաբերվել են XI—XII ղարերի տաս նյակ խաչքարեր, գիպսե արձան, մի շարք իրեր և խեցեղեն: Իր ճարտսրապետական շինարվեստով և պատմական արժանահիշատակ գործունեությամբ հայտնի է Աբ րակունիսի ս. Կարապետ վանքը:

XIV—XVIII դարերում Երնջակ գավառի այս վանքը, որը համարվում էր հո գևոր և մշակութային կենտրոնը, գտնվում է այժմյան գյուղի մոտ, գյուղ մտնող ճանապարհի աջ կողմում, Երնջակ գետից մեկ կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող մի փոքրիկ ձորակի արևմտյան եզերքին բարձրացող քարափի հարթ բարձրավանդակում:

Այս վանքը ղեռևս հեռվից դիտողի համար արվագծվում է որպես մի վիթ խարի կառույց, որն իր ծավալատարածական հորինվածքով, շինաքարով, իր ղիրքով միաձուլված է շրջապատի բնու թյանը, ներդաշնակվում է իր տեղին և դիրքին: Միջնադարյան հայկական ճարտարապետության նշանավոր կառուցվածքների թվում այս վանքը, ըստ իր հատակագծային կառուցվածքի, ուշագրավ շինություն և նշանավոր կառույց է չորս գմբեթակիր մույթերով հիմնարկված հուշարձանների շարքում:

Ըստ պատմահնագիտական և վիմագիր տեղեկությունների, պատմական աղբյուրնե րի, այս վանքական համալիրը հիմնարկվել է 1381 թ. Մաղաքիա Ղրիմեցու, Հովհան Որոտնեցու և Գրիգոր Տաթևացու կողմից, որոնք Երնջակ գավառի Աստվածաբանական դպրոցը ս. Խաչ վանքից տեղափոխել են նորահիմն վանք և ծավալել լայն մշակութային աշխատանքներ:

XIV դարի վերջերին կառուցված և մի քանի անգամ վերանորոգված այս նշանավոր վանքը այժմ կանգուն է մեկուսաց ված վիճակով (նկ. 74ա –77): Դարերի ըն թացքում վերացվել են նրա համալիրի մեջ մտնող շինությոնների մեծ մասը (XIX դարի երկրորդ կեսին ունեցել է ավելի քան 40 վանքական շինություններ), որոնք ժամանակին բավարարել են գործող վան քի կարիքները: Ս. Կարապետ վանքի հա մալիրի մեջ նշանավոր հուշարձան է նրա տաճարը, որը իր դարաշրջանի հայ ճար տարապետական շինարվեստի աչքի ընկնող կոթողներից մեկն է: Ս. Կարապետի տաճարը կառուցված է կապտերանգ, սր բատաշ բազալտից, ունի քառամույթ բա զիլիկայի հորինվածք, որի բարձրագմբեթ կաթուղիկեն վեհասլաց է, աղյուսաշար և ունի ութ լուսամուտ: Տաճարի ներսը լու սավոր է և ընդարձակ: Ավագ և ընդար ձակ, յոթանիստ աբսիդի աջ և ձախ կող մերում տեղադրված են երկհարկանի գեղեցիկ ավանդատները, որոնց երկրորդ հարկերի մուտքերը բացված են աբսիդի միջից և դեպի վար իջնող հինգ քարե սանդուղքներով կապ են պաշտպանում ավագ խորանի հետ: Աջակողմյան առաջին հարկի ավանդատունը ունի վիմափոր, քա րե սանդուղքներով ընդերք իջնող գաղտ նատուն, որտեղ ժամանակին պահվել են ձեռագրեր և վանքի սուրբ մասունքները: Այդ վիմափոր գետնուղուց մի ճյուղ առանձնանալով բարձրանում է անմիջապես աբսիդի ետևը, իսկ մյուս ճյուղն էլ իջնում է վար և միանում վանական շինություն ների առաջին հարկերի (շինությունները 2—4 հարկերից են բաղկացած) տակ գտ նվող գետնուղուն:

Ս. Կարապետի տաճարը դարերի ընթացքում ենթարկվել է վերանորոգումների, որոնցից առավելապես հայտնի է վանքի 1648—1649 թթ. նորոգումը, որի վերանո րոգման աշխատանքները ղեկավարել է միջնադարյան Հայաստանի ճարտարապե տությանը հայտնի Դավիթ ուստա ճարտարապետր։ Ս. Կարապետ վանքի տաճարր և նրա համալիրը հիմնովին նորոգվել է նաև 1653 թ. Փիլիփոս կաթողիկոսի կող մից, 1656 թ.՝ Եսայի վարդապետ Մեղրեցու և Ղազար Ճահկեցու ջանքերով և հե տագա շրջաններում: Ս. Կարապետի տաճարի արտաքին արտահայտչականությա նը մի առանձին վեհություն է հաղորդում նրա արևմտյան ճակատը, այդ ճակատում բացված տաճարի քանդակագարդ գեղեցիկ շքամուտքր, կառույցի տարբեր մասերում տե։ղադրված խաչքարերը, քանդակագոտիները։

Ս. Կարապետ վանքի տաճարը 1740 թ. ծաղկեցվել է նուրբ ու գրավիչ որմնա նկարչությամբ, որի մասին պահպանվելէ և վիմագրական, և գրավոր տեղեկություն ներ։ Մինչև այժմ էլ վանքի որմերին մնում են շոռոթեցի հանրահայտ նկարիչների՝ Նաղաշ Հովնաթանի որդիների, Հարություն և Հակոբ Հովնաթանյանների որմնանկար չական աշխատանքնևրի բեկորները:

Ս. Կարապետի տաճարին կից՝ նրա հարավային կողմում, կառուցված է ս. Ստեփանոս թաղակապ գեղեցիկ մատուռը, որը իր արևելյան մասում ունի աբսիդ: Ըստ ուսումնասիրությունների կառուցվել է մոտավորապես 1653—1656 թթ.։ Այն 1714 թ. վերակառուցվել է շոռոթեցի խոջա Այվազի կողմից, որի վերաբերյալ պահպանվել են նաև բավականին մեծ, չափածո տեքստով գրված մի արձանագրություն:

Ս. Ստեփանա մատուռը ևս կառուցված է կապտագույն սրբատաշ բազալտից և ունի մեկ մուտք՝ արևմուտքից։ Մատուռի տանիքի վրա, քառամույթ հորինվածքով կանգնեցված է բարձրագմբեթ և վայելուչ զանգակատունը, որը 1705 թ. կառուցել է Նախիջևանցի Աղաջանի որդի պարոն Ա ղամալը։ Այս զանգակատունը ևս մի քանի անգամ նորոգվել է, որի գմբեթը մոտավորապես 1915—1920 թթ. ավերվել է:

Ս. Կարապետ վանքը ունեցել է նաև գեղեցիկ գավիթ, որը գրավել է տաճարի ընդհանուր լայնաթյանը հավասար տա րածություն: Այն կառուցված է եղել 4 հաստահեղույս մույթերի վրա, որոնց կամարները նստել են եկեղեցու արևմտյան որմին: Ընդ որում մույթերը, որոնցից ե րեքը այօմ անվնաս դրությամբ ընկած են տաճարի առջև, գետնից վերև կանգնեցված են եղել ութանիստ անկյաններով 1,12 մետր լայնություն ու 2,5 բարձրություն ունեցող միակտոր զանգվածային բազալտյա քարերից: Ս. Կարապետ վանքի գավթի կառուցման մասին գրավոր և վիմա գիր աղբյուրներում տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Մեր ուսումնասիրությունները հիմք են տալիս ենթադրեյու, որ այն կառուցվել է մոտավորապես XV դարի կեսերին և կանգուն է եղել մինչև XX դարի սկիզբը, որից հետո իսպառ ավերվել է:

Ս. Կարապետ վանքը շրջապատված է քարից, աղյուսից և կրաշաղախից կառուցված բարձր կրկնապարիսպներով, որոնց մի մասը և վերին հատվածները այժմ ավերված են։ Պարիսպներից ներս, նրանց հյուսիսային, արևելյան, արևմտյան կողմերում կառուցված են միաբանների խցերը, տնտեսական բնույթի, բնակելի և այլ տասնյակ շինություններ, որոնց մի մասը վաղուց արդեն փլատակների է վերածվել, իսկ մնացած մասն էլ խարխուլ ու փլման ենթակա շինություններ են: Ս. Կարապետ վանքի պարսպից դուրս, նրա արևելյան, հյուսիսային կողմերում տարածված են XV—XX դարերին վերագրվող վանքի և Աբրակունիս գյուղի գերեզմանատները, որոնց տապանաքարերի թիվը անցնում է 1000-ից: Աբրակունիսի ս. Կարա պետ վանքի համալիրը միջնադարում (XIV–XVII դդ) կրելով մի շարք վերա նորոգումներ և վերակառուցումներ, հիմնականում իր ճարտարապետական հորին վածքով մնացել է անփոփոխ և այսօր էլ ներկայանում է որպես միջնադարյան մի հետաքրքիր ու ուշագրավ ճարտարապե տական հուշարձան: Վանքից հարավ գտնվում է «Սենեկադուռն և Ամարաթ» անվանվող ավերակատեղին, որն էլ ըստ երևույթին հին Աբրակունիսի ավերակներն են:

ԱՄԱՌԱՇԵՆ – Երնջակի այս բնակավայրի ավերակները գտնվում են Երնջակ գետի ստորին հոսանքում, այժմյան Ջամալդին զյուղի մոտ՝ նրանից 1,5—2 կմ հարավ-արևելք, գետի ձախ կողմում: Այն գրավել է բավականին մեծ տարածք և ունեցել է մոտ 140—150 բնակելի և այլ շինություններ: XIX դ. սկզբներին հայերի գաղթելուց հետո այն մնացել է անմարդա բնակ և ավերակ, որի շինությունները տասնամյակ առ տասնամյակ ավերվել ու հողին են հավասարվել: Ամառաշենի անցյայի և նրա հուշարձանների մասին, ցավոք, տեղեկություններ չեն պահպանվել: Միայն հայտնի է, որ այս գյուղը ևս XIII դ. Տաթևի վանքին վճարում էր 10 միավորի չափ հարկ:

ԱՐԱՋԻՆ — Պատմական այս գյուղը գտնվում է Կզնուտ գյուղից 3—4 կմ արևելք, դեպի Աբրակունիս բարձրացող ճանապարհի վրա: Գյուղի հուշարձաններից այժմ համարյա թե ոչինչ չի պահպանվել: Բավական մեծ տարածք գրաված Արազի նը հիմնադրված է բերքատու հարթավայ րի հարմար տեղում, որի մերձակայքում նկատվում են անտիկ շրջանի և վաղ միջ նադարյան հնավայրերի հետքեր: Հայաբնակ այս գյուղը XIX դարում ուներ 8 ջրաղացներ, եկեղեցի և այլ հուշարձաններ, որոնցից միայն աննշան հետքեր են նկատվում: Արազինի ս. Պողոս-Պետրոս եկեղեցին, որը կառուցված է եղել գյուղի մեջ, ըստ Ա. Սեդրակյանի համառոտ նկարագրության, փոքր ծավալով և անշուք հուշարձան է եղել: Գյուղի շրջակայքում գտնվող դամբարանադաշտից 1970-ական թվականննրին հայտնաբերվել են մ.թ.ա. առաջին հազարամյակին վերաբերող հնա գիտական իրեր:

XIX դ. կեսերից այդտեղ մուսուլմանական տարրի բնակվելու պատճառով 1860–ական թվականներին հայ բնակչությունը թույլտվություն ստանա|ով հին գյուղից մեկ կիլոմետր հյուսիս-արևմուտք է տեղափոխվում և հիմնում Հայկական թաղ: Վերջին հայ ընտանիքներին էլ այդտեղից տեղափոխվել են 1960–ական թվականներին:

ԱՆԿՈԻՋԻՔ (ՎեՐԻՆ) – Երնջակ բեր դից դեպի հյուսիս–արևելք ձգվում է բա վականին երկար և խորը մի ձոր։ Բարձ րագագաթ լեռներով ու խորխորատներով շրջապտված այդ ձորը կոչվում է Ան կուզաձոր, Ընկուզաձոր: Այդ ձորի մեջ, նրա դարավանդների ու լեռնալանջերի վրա, վաղեմի ժամանակներից ի վեր քհիմնվել են Երնջակ գավառի երեք գյուղերը, որոնք ձորի անունով անվանակոչվեվ են Վերին, Միջին ու Ներքին (Ստորին) Անկուզիքներ, Անզուրներ։ Այդ գյուղերից մեկը, ըստ XIII դ. պատմիչ Ստ. Օրբելյանի տվյալների, Տաթևի վանքին վճարում էր 12 դահեկան հարկ:

Ըստ տեղադրվածության Անկոլզաձորի ամենավերին մասում գտնվում է Վերին Անկուզիքը, որը այժմ անմարդաբնակ և ավերակ է: Գյուղը հիմնված է ձորի գե ղեցկատես դարավանդներից մեկի վրա, որի ավերակները ապացուցում են նրա մեծ ու բազմամարդ բնակատեղի լինելր: Վերին Անկուզիքի և նրա հուշարձանների մասին սկզբնաղբյուրներում շատ քիչ տեղեկու թյուններ են պահպանվել։ Գյուղի այժմյան ավերակներում դեռևս տեսանելի են նրա եկեղեցու ավերակների հետքերը: Ըստ Ա. Սեդրակյանի, Վերին Անկուզիքի եկեղեցին «Քարաշէն վայելչակերտ, և փոքր դրու թեամբ փառավոր եկեղեցի է, կիսասեանց վերայ թաղերով հաստատուած, ունի սե ղան մի, և երկու ավանդատուն, և դուռն մի արևմտեան. տանիք եկեղեցւոյն միան գամայն խոնարհած է: Դրան արտաքին ճակատաքարի վերայ գրուած է «հիմնար կեցաւ ի թուական ՌՃԿԸ (1719) առաջ նորդութեամբ մերս Տեառն Մատթեոսի արհեպիսկոպոսի»:

Վերին Անկուզիքի արևմտյան կողմում գտնվում է գյուղի ընդարձակ գերեզմանա տունը, որն ունի XV-XVI դարերի մի շարք վիմագիր տապանաքարեր: Դատելով այդ գերեզմանատան տվյալներով, պետք է ենթադրել, որ հայերը այդտեղից հեռացել են XVIII դարի վերջերին:

ԱՆԿՈԻԶԻՔ (ՄԻՋԻՆ) – Վերին Անկուզիքից մոտավորապես 3 կմ ներքև, ձորի մեջ գտնվող այդ գյուղը ևս անմարդաբնակ և ավերակ է: Միջին մեծությամբ այս բնա կատեղից ևս հայերը հեռացել են XVIII դարի կեսերից հետո: Միջին Անկուզիքի եկեղեցու մասին սկզբնաղբյուրներում հա մարյա տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Վերջինս հիմնված է գյուղի արևմտյան կողմում գտնվող բարձրավանդակի վրա: Այժմ կիսականգուն է: Եկեղեցու ավերակ ները և նրա հարավային կողմում գտնվող մի քանի տապանաքարերը ապացուցում են, որ այս եկեղեցին հիմնված է եղել վաղ դարերում և ունեցել է միջին մեծություն:

Եկեղեցուց բավական հեռու, նրա արևելյան կողմում գտնվում է Միջին Անկուգիքի IX—XVII դդ. գերեզմանատունը, որը բավական մեծ է և ունի վիմագիր մի քանի տապանաքարեր:

ԱՆԿՈԻԶԻՔ (ՆԵՐՔԻՆ) – Անկուզաձո րի ներքևի մասում, անմիջապես դեաի Երնջակ բերդն իջնող ճանապարհի աջ կողմում հիմնված է Ներքին կամ Ստորին Անկուզիքը, որը ևս անմարդաբնակ և ավերակ է։ Գյուղի ավերակների ընդար ձակ տարածքը վկա է այն բանին, որ այդ տեղ բնակվել է շուրջ 150 տուն հայ բնակչություն, որտեղից տեղահան են արվել XIX դ. կեսերին:

Ներքին Անկուզիքի ավերակներում դեռևս կիսակործան վիճակով կանգուն է նրա եկեղեցին: Վերջինս գտնվում է գյուղի հյուսիսային թաղամասում և կառուցված է մշակված որձաքարերով, կրաշաղախով իսկ XVII դարի վերանորոգման ժամանակ օգտագործվել է նաև աղյուս: Այս հուշար ձանը քառամույթ բազիլիկայի հորինվածք ունի, որի հատակագիծը բաղկացած է աբսիդից, զույգ ավանդատներից և դահլիճից: Աբսիդը բազմանիստ հորինվածք ունի, որի հատակը դահլիճի հատակի հետ միևնույն հավասարությունը ունի: Եկեղեցու հյուսիսային կողմում գտնվող ընդար ձակ շինության ավերակները ենթադրել են տալիս նրա սեղանատուն լինելը: Ինչպես Վերին և Միջին Անկուզիքների, այնաես էլ այս եկեղեցու անվանակոչումը անհայտ է: Շինության շարվածքներում նկատվում ես մի քանի վերանորոգումների հետքեր, որոնցից վերջինը վերաբերվում է XVII դարին:

Ներքին Անկուզիքի հարավային կողմում, անմիջապես Վերին և Միջին գյուղերը տանող ճանապարհի ձախ կողմում գտնվու է գյուղի ընդարձակ գերեզմանատունը, ուր կան XIII—XVIII դարերի մի շարք վիմագիր խաչքարեր, հարթ, խո յաձև տապանաքարեր:

ԱՐԱՎՍԵԱԿ (ԱՐԵՎԵՔ) - Երնջակ ձորահովտի ամենավերին հատվածում, խո րր ձորի մեջ տեղադրված Երնջակի պատ մական այս գյուղը այժմյան շրջանի Արավ սան է, որի նախահիմքը Արևիս-Արևեքն է։ Լեզվաբան Գր. Ղափանցյանի ստուգաբա նությամբ «Արավսեակ» կամ «Արավիս» անվանումը սերում է ուրարտերենից։ Իսկ լեզվաբան Ա. Մարգարյանի ստուգաբանու թյամբ Արևիս-Արևիքից սերող Արավիս, Արավուս և այլ ձևերը կապվում է երկնա յին լուսատու արևի հետ և իբրև ածանցավոր բառ՝ իր կազմությամբ համապա տասխանում է արևոտ տեղ լինելուն: Այս բացատրությանը կարող ենք ավելացնել, որ Արավսեակը իր դիրքով ու տեղանքով ճիշտ տյդպիսին է: Ստ. 0րբելյանի հար կացուցակով Արավսեակը (Արևեք ձևով) XIII դ. Տաթևին վճարում էր 8 միավոր հարկ: Շուրջ 100—120 տուն հայ բնակչու թյուն ունեցող այս գյուղից|հայերը տեղափոխվել են XVIII դարի վերջերին և XIX դարի սկզբներին, որից հետո այդտեղ հիմ նավորվել են այժմյան ադրբեջանցիները: Պատմական գյուղի տարածքի մի մասում այժմյան գյուղի հիմնման պատճա ռով մեծիմասամբ ավերվել են Արավսեակի շինությունները և պատմական հուշար ձանները: Գյուղի հյուսիս-արևելյան մասում սրբատաշ քարով կառուցված եկեղեցու ավերակներից քիչ բան է տեսանելի: Նույն ճակատագրին են արժանացել նաև գյուղից ոչ հեռու գտնվող մատուռը և հայ կական գերեզմանատունը: Գյուղը շրջա կայքում գտնվող վաղ շրջանի հնավայրե րի՝ դամբարանների գետներեսյա մասերից, հայտնաբերվել են բրոնզեդարյան խեցեղեն և այլ հնագիտական իրեր:

ԲԵՐՐԴԻԿ — Երնջակի այս գյուղը այժմ ավեր ու անմարդաբնակ է։ Բերդիկը իր տեղադրվածությամբ գտնվում է Երնջակ գետի ձախ ափին, Շահկերտից 3 կմ հեռու գտնվող «Շահբեկի» գտնվանվող ձորի հարմար վայրում։ Վաղեմի գյուղի ավերակները ապացուցում են, որ այս բնակատեղին Երնջակի բավականին մեծու թյուն ունեցող գյուղերից մեկն է եղել, ուր կարող էր բնակվել շուրջ 200 տուն բնակչություն։

Պատմական աղբյուրներում Բերդիկի մասին սակավ տեղեկություններ են պահպանվել։ Դատելով նրա ավերակներից կարելի է եզրակացնել, որ հայերը այդ տեղից հեռացել են XVIII դարի վերջերին, որից հետո նրա հուշարձանները ու շինությունները ավերվել ու քայքայվել են։ Հայերի հեռանալուց հետո որոշ ժամանակով՝ մինչև 1880-ական թվականները, այդտեղ բնակվել են պարսիկները։ Բերդիկը, որը քարաժայռերի տակ տեղադրված լինելու պատճառով երբեմն անվանվել է նաև Քա րատակի գյուղ, աղբյուրներում առաջին անգամ հիշատակված է Ստ. Օրբելյանի պատմության մեջ՝ Երնջակ գավառի կազմում։ Այս գյուղը ունեցել է նաև ս. Ստեփանոսի անվամբ եկեղեցի, որի մասին տեղեկաթյուններ չեն պահպանվել։Բերդի կի և նրա եկեղեցու մասին որոշ պարզա բանող վկայություններ է հաղորդում այդ գյուղում 1497թ. գրչագրված մի Ավետա րան, որր այժմ պաահպանվում է Երևանի Մաշտոցյան Մատենադարանում։ Այդ ձեռագրի ընդարձակ հիշատակարանը վկայում է, որ XV դարի վերջերին Բերդիկը ղեկավարում էին երեք տանուտերեր՝ Մու րատը, Քամարազը և Ջոմարտը, որոնք Եղբայրներ էին. «միշտ և հանապազ բոր բոքէին ի սէր սուրբ եւ ի տիեզերալուր» և «մեծաւ տենչմամբ ստացան զսայ անջնջելի արձան՝ ի մխիթարութիւն անձանց և ի յոյս փրկութեան»։ Ավետարանի գրիչը, Ջոմարտ տանուտերի որդին՝ Սարգիս ե րեցն, այնուհետև նշում է, որ այն գրչա գրվել է «ի թոււականիս Հայոց ՋԽԶ (1497), ի հայրապետութեան տեառն Սարգսի, ընդ (տվանեալ սուրբ Ստեփանոսի ի յերկիրս Էրընջակոյ, ի Քարատակ գեղս, որ Բերդիկ կոչի, յեպիսկոպոսութեան գա ւառիս տէր Յովհաննիսի, ի շփոթ և ի դառն ժամանակիս, յորում նեղեն և հար կապահանջեն զքրիստոնեայքս յամենայն կողմեանց, վասն անչափ մեղաց մերոց»։ Այս գյուղից էր Պետրոս Աղամալյանց ե պիսկոպոսը, որի վերաբերյալ 1827 թ. Կալկաթայում տպագրված «Աստուածա նմանութիւն Պետրոս եպիսկոպոս Աղամա լեանց» գրքում հիշատակված է. «Պետրոս եպիսկոպոսն ծնեալ է 1743 ամի ի Բերդիկ աւանի Երնջակայ (մերձ ի Շահկերտ գիւղն) ի քաջափայլ սերնդոյն Աղամալի Բերդումեանց»։

ԳԱՂ - Երնջակ գավառի գեղեցկատես ու բարձրագագաթ լեռներից մեկի՝ Օձասարի, փեշերին հնուց ի վեր ծվարել են գավառի գյուղերից ու ավաններից մի քանիսը։ Այդ հնահին գյուղերի թվին է պատ կանում նաև պատմական Գաղ գյուղը, որը փռված է Օձասարի արևելյան քարքարոտ փեշին։ Գաղ գյուղը, որը այժմյան Ջուլֆայի շրջանի համանուն գյուղն է, դարեր ի վեր բազմած լինելով բարձրադիր և անմատչելի վայրում, զավառի անցյալում էական դեր է խաղացել և առհասարակ հայտ նի է մի շարք ավանդություններով, հնու թյուններով և հուշարձաններով։ Սակայն Գաղի պատմական անցյալի, ինչպես նաև մեկ տասնամյակի հասնող պատմաճարտարապետական հուշարձանների մասին, որոնցից այժմ կանգուն է միայն ս. Գրիգոր լուսավորիչ եկեղեցին, պատմական աղբյուրներում տեղեկոլթյուններ չեն պահպանվել։ Գաղը և նրա հուշարձանները սոսկ հիշատակվել և մի քանի տողով նկարագրվել են միայն XIX դարի վերջերում լույս տեսած որոշ աշխատություններում, որից հետո Գաղը և նրա հուշարձանները դուրս են մնացել ուշադրությունից։

Դատելով պատմական Գաղի տարածքից, շինությունների ավերակներից և շր ջակայքի ուսումնասիրություններից, կա րելի է վստահորեն ասել, որ այս բնակավայրում մարդիկ բնակություն են հաստատել խոր անցյալից։ Իսկ վաղ միջնադարից սկսած այդտեղ մշակութային կյանքը հա րատևել է մինչև ուշ միջնադար, ուր բնակություն է հաստատել ավելի քան 700 տուն հայ ազգաբնակչություն։ Գաղի հայ ազգաբնակչությունը Նադիր Շահի, Շահ Աբբասի և հետագայի ասպատակումներից մասսայաբար գաղթել է հիմնականում Իզմիր, Կ. Պոլիս և այլուր։ Վերջին հայ ընտանիքները այդտեղից արտաքսվել են 1988—1989 թթ.։

Դեռևս XIX դարի սկզբներին պատմական Գաղի ավերակներում պարզորոշ տե սանելի էին ճարտարապարետորեն կա ռուցված ավելի քան 700 տների և այլև այլ շինությունների հետքերը։ Այսօր էլ գյուղը եզերող ամրակուռ լեռնաշղթայի պարանոցի երկարությամբ (ավելի քան 2,5 կմ) մնում են բիրտ լեռնաշղթայի կրծքում հին գաղեցիների կերտած-կառուցած երկհարկանի տների, հուշարձանների ավերակները, մի քանի հնձանների, ջրա ղացների հետքերը։ Առանձնակի ուշադրության է արժանի նաև Գաղի վաղեմի գերեզմանատունը, որը այժմյան վիճակով ունի 1000-ից ավելի տապանաքարեր՝ XIV— XVIII դդ. արձանագրությաններով։ Շատ տապանաքարեր ունեն ուշագրավ և հետա քրքիր կենցաղային բարձրաքանդակներ և խորաքանդակներ։

Գաղի հյուսիս-արևմտյան կողմում գտնվող ձորի երկարոլթյամբ մինչև Օձասարի փեշերը, որը անվանվում է «Քարհեգների ձոր», գտնվում են Գաղի հուշարձանների մի մասը, ուր կան նաև մի քանի ջրհորների հետքեր։ Ձորի երկարությամբ գտնվում են ս. Գայանե մատուռը, ս. Հռիփ սիմե, ս. Նահատակ եկեղեցիների, ս. Ա նապատ վանքի ավերակները։ Գյուղի շր ջակայքում մնում են դեռևս ս. Եղիա, ս. Սարգիս և այլ մատուռների ավերակները, Գաղի բերդ-ամրոցի հետքերը։ Գաղի հուշարձաններից հայտնի են նաև ս. Հռիփ սիմե աղբյուրը, որի առջև բազալտյա սր բատաշ քարերով կառուցված ջրավազանը (4,5x3մ) ունեցել է թաղակապ ծածկ։ Ըստ հայկական ավանդության, ս. Հռիփ սիմեի այս աղբյուրը հայտնի է Գաղ-Զարաջուր անունով, որը կապված է Կոստանդնուպոլսից Հայաստան եկած և Գաղում ապաստանած կույս Հռիփսիմեի անվան հետ։ Ավանդության համաձայն Հռիփսիմեն այդտեղ է թաքցրել, պահել, գաղել իր հետ բերած սուրբ մասունքները, որտեղից էլ ծագել է Գաղ անունը։

Դժբախտաբար, դարերի ընթացքում քանդվել և իսպառ ավերակների է վերած վել Գաղի մեկ տասնյակի հասնող պատ մաճարտարապետական հուշարձաները, որոնց համալիրների մասին այժմ ճիշտ պատկերացումներ տալը անհնար է։ Միայն տարեց գաղեցիների հիշողություններից և հուշարձանների ավերակներից դատելով` կարելի է ասել, որ Գաղի ս. Հռիփսիմե, ս. Նահատակ եկեղեցիները ունեցել են սրահավոր, իսկ ս. Անապատ եկեղեցին՝ քառամույթ բազիլիկայի հորինվածք։

Գաղի ճարտարապետական հուշարձան ների շարքում նշանավոր կառույց և մշակութային կենտրոն է էղել ս. Գրիգոր վանքըւ, որը այժմ, բարեբախտաբար, կան գուն է և արժեքավոր տեղեկություններ է տալիս Գաղի վաղեմի ճարտարապետա կան արվեստի մասին։ Ս. Գրիգորը կառուցված է վաղեմի գյուղի կենտրոնական թաղամասում, բարձրադիր վայրում, ապառաժ լեռնալանջի փեշին (նկ. 78)։ Այս վանքը հավանաբար հիմնադրվել է XII–XIII դարերում, որի նախկին ձևի և վերանորոգումների մասին ստույգ տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Այժմյան տա ճարի վերաշինությունը վերաբերում է XVI–XVII դարերին, որը տուժել է 1841 թ. երկրաշարժից։

Գաղի ս. Գրիգոր վանքի տաճարը իր հատակագծով կառուցված է Գողթնի և Երնջակի հուշարձանների ավանդական քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկայի հորինվածքով, որի խաչաձև ծածկը նստած է չորս մույթերի և արտաքին որմերի վրա։ Այս գեղեցիկ հուշարձանը կառուցված է բազալտից, բաց երկնագույն ֆերզիտից և աղյուսից (գմբեթ)։ Եկեղեցու արտաքինը զուսպ է։ Արևմտյան ճակատը, որտեղ գտնվում է շինության միակ մուտքը, ունի ճարտարապետական որոշ հարդարանքներ։ Մուտքի երկու կողմերից ընդգծվում են գեղեցիկ որմնամույթեըը, որոնք պսակված են նուրբ զարդանախշերով։ Մուտքի աջ և ձախ կողմերում, բարավորից վերև՝ մուտքի կամարի տակ, ագուցված են մի քանի գեղաքանդակ խաչքարեր և արձանագրություններ։ Գեղեցիկ և պատկերավոր է տա ճարի յոթանիստ աբսիդը, որի երկշարք բարձր խորշերը առանձնակի շքեղություն են հաղորդում նրան։ Աբսիդի երկրորդ շարքի որմնախորշերը բացված են առաջին շարքի յոթը խորշերի ուղղությամբ, որոնք ի տարբևրություն առաջին շարքի խորշերի, երիզված են գեղեցիկ սյունաձև կամարազարդերով։ Աբսիդի երկու կողմերում տեղադրված են երկհարկանի ավան դատները, որոնց երկրորդ հարկերը կա րելի է մուտք գործել միայն այդ նպատակի համար թողնված հատուկ թունելանման թաքստոցների միջոցով, որը բնորոշ է Նախիջևանի XVII դարի հուշարձաններին։

Գաղի ս.Գրիգոր եկեղեցին Երնջակ գավառի մյուս նշանավոր վանքերի ու եկե ղեցիների նման ունեցել է որմնանկարներ, որոնց հետքերը պահպանվում են գմբեթի և որմերի այլ հատվածներում։ XX դարի կեսերից հետո եկնղեցու ներսում պահված պահեստային իրերից հրդեհվելու հետևանքով սևացել է շինության ինտերյերը և իսպառ քայքայվել ու աղավաղվել են որմնանկարների հետքերը։ Եկեղեցու գավիթը, որը կցված է արևմտյան ճակատին, ունի ուղղանկյուն հատակագիծ, որի երկու մույթերի կամարները նստած էն մույթերին համապատասխան եկեղեցու արևմտյան ճակատին կից որմնամույթերի, ինչպես նաև գավթի հյուսիսային և հարավային որմերի վրա, որոնք և կրում են թաղակապ ծածկը։

ԴԱՇՏ (ՋՈԻՂԱՅԻ) – Ջուղա քաղաքից 1,5 կմ արևելք գտնված այս գյուղը տեղադրված է եղել անմիջապես Արաքսի ափին, այգևետ վայրում։ Միջին մեծության այս գյուղը հարթ վայրում տեղադրված լինելով կոչվել է Դաշտ, Դաշտի գյուղ։ Սրա բնակչությունը 1605 թ. նույնպես բռնագաղթի ենթարկվեց։ Դաշտի մշակելի տարածքը անցյալում բավականին լավ մշակելու, կանաչով ու վարդերով պատած լինելու պատճառով անվանվել է նաև Վարդուտ։ 1881 թ. հողային աշխատանքների ժամանակ հայտնաբերվել են բռնագաղթից հետո անմարդաբնակ մնացած Դաշտի ե կեղեցու և այլ շինությունների հետքերը։ Ծնունդով այստեղից էր XVII դ. վաճառական, բանաստեղծ Ստեփանոս Դաշտեցին։

ԳՈՒԳԱՎԱՆՔ – Երնջակ գավառի այս նաշնավոր բնակավայրը գտնվում է Երն ջակ գետի վերին հոսանքում՝ Արավսեակ գյուղից 4 կմ հարավ–արևելք, բարձրագագաթ լեռների գրկում։ Երնջակի մի շարք բնակավայրերի նման այս գյուղի անցյալի մասին ևս քիչ տեղեկություններ են պահանվել։ XIII դարի պատմիչ Ստ. Օրբել յանի տեղեկությունների համաձայն Գու գավանքը Տաթևի վանքին տալիս էր ութ միավոր հարկ։

Հայ բնակչությունը Գուգավանքից հե ռացել է XVIII դ. վերջերին, որից հետո այն աստիճանաբար ավերակների է վերածվել և շրջակա բնակչության կողմից այս գյուղատեղը վերանվանել է Լաքա թաղ։ Գյուղատեղիի ավերակներում դեռևս նկատելի են Գուգավանքի եռանավ բազի լիկի հորինվածքով կառուցված եկեղեցու ավերակները և Երնջակ գետի վրա կառուցված նրա կամուրջը։ Գուգավանքի ե կեղեցին ամենայն հավանականոլթյամբ հիմնված է եղել IX–X դարերում և ավե րակների է վերածվել XVIII դ.։ Գուգա վանքի (կամ Լաքաթաղի) կամուրջը կառուցվել է XVII դ., ունի միաթռիչք հո րինվածք և այժմ կանգուն հուշարձան է (նկ. 78)։

ԴԱՐԳԱՄԱՐԳ (ԹԱԳԱՎՈՐԱՄԱՐԳ) - Երնջակի այս միջնադարյան գյուղը գտնվում է Շոռոտ և Հին Փորադաշտ գյուղե րից 8—9 կմ հյուսիս-արևելք՝ բավականին խոր ձորի հարմարավետ վայրում։ Երնջակ գավառի լեռնային գոտում տեղադր ված միջին մեծության այս գյուղից հայերը տեղահան են արվել դեռևս անցյալ դա րի կեսերին։ Հետագայում՝ մինչև 1950-ական թվականները, բնակվել են ադրբեջան ցիներ, իսկ հետո այն աստիճանաբար ավերակների է վերածվել։

Գյուղատեղի այժմյան ավերակներում դեռևս նկատելի են Դարգամարգի ոչ այն քան մեծ եկեղեցու ավերակները։ Ինչպես գյուղի անցյալի, այնպես էլ նրա եկեղեցու մասին սկզբնաղբյուրներում սակավ տեղեկություններ են պահպանվել։ XVIII դ. սկզբներին դարգամարգցիների մի մասը բնակություն է հաստատել Խերսոնի մար զի Գրիգոպոլիս քաղաքում, ուր և հայտնի են նրանցից մնացած մի քանի տապանագրեր։

ԵՐՆՋԱԿ ԲԵՐԴ – Հնուց ի վեր հայոց երկրում կառուցվել են բազմաթիվ բեր դեր ու ամրոցներ, որոնց հիմնադրամը կատարվում էր բնակավայրի, տեղանքի նպատակահարմարության ընտրությամբ: Խորիմաստ հմտությամբ և երկրի ապահով վայրում է կառուցված նաև վաղ միջնադարյան Հայաստանի հռչակավոր բերդերից մեկը՝ Էրինջակ-Երնջակ իշխանական բերդ–ապարանքը։ Հայկական լեռնաշխարհ ներ խուժած օտարազգիները բերդը անվանել են Ալինջա, Ալինջախանա և այլն։ Երնջակբեր ապարանքը եղել է նաև որպես գա վառի վարչաքաղաքական կենտրոն, որի շուրջը վաղ միջնադարում ծնունդ առավ Երնջակ քաղաքը։

երնջակ բերդը որպես իշխանական բերդ-ապարանք գրավոր աղբյուրներում հիշատակվում է X դարից։ Այն հիշատակ վում է Հ. Դրսախանակերտցու, Ստ. Տա րոնցու (X դար), Ստ. Օրբելյանի (XIII դ.) և հետագա դարերի պատմիչների աշխատություններում։ Ըստ Ստ. Օրբելյանի հաղորդած տեղեկությունների. «Իսկ մի ոմն ի կանանց նոյն նահապետացն (Սյունիքի–Ա. Ա.) Երնջիկ անուն, շինէ և զանհնարին ամուրն Երնջակայ և յիւր ա նուն բերդն և գաւառն կոչի Երնջակք և դնեն ի նմա զտուն գանձու և հարկաց աշխարհին»։ Ինչպես երևում է պատմիչի տողերից, այս բերդը հռչակված է եղել որպես «զանհնարին ամուրն Երնջակ», ուր պահվում էր նաև Սյունաց աշխարհի հարկերը։

Երնջակ գավառի այս անառիկ բերդ ապարանքը գտնվում է Երնջակ գետի ա փին գտնվող մի բարձրաբերձ քարալեռան լայնանիստ և բավականին ընդարձակ տա րածության գագաթնամասում (նկ. 80—81)։ Սրածայր այդ քարաժայռը, որր ծովի մա կարդակից բարձր է 1610 մ, իր գագաթ նամասում ճյաղավորված է երկու մասի, որոնց վրա, կողերին և փեշերին, ափաչափ հարթություններում դարեր առաջ ե րընջակցին օտար ցեղերի ավարառություն ներից և ասպատակումներից պաշտպանվելու համար հիմք է գցել, ժայռաբեկոր ները, քարերը այդ ժեռ քարաժայռի վրա իրար է ագուցել և կառուցել անառիկ բերդ–ապարանք։ Բերդ, որի կողերին դարերի սոսկումներն են թանձրացել, անցյալի շատ ու շատ դեպքեր դաջվել-մնացել։

Երնջակ բերդ բարձրացել են միայն երկու ճանապարհով` լեռան հյուսիս-արևմտյան և հարավ-արևելյան կողմերից, ո րոնցից վերջինը համարվել է բերդի գլխավոր ճանապարհը։ Երնջակաբերդր իր պարիսպներից ներս ունեցել է բազմաթիվ և բազմազան շինություններ։ Լեռան ճյուղերից մեկի` դեպի հյուսիս-արևմուտք նայող ճյուղի վրա, հիասքյանչորեն կառուց ված է իշխանական պալատը, որը մի կողմից թագավորել–իշխել է ամբողջ բերդին, իսկ մյուս կողմից էլ, որպես ճարտարապե տական կոմպոզիցիա, իր ծավալատարածական լուծումով ավարտվել է բնական բարձրունքը, հարստացրել բնությունը, բերդի ճարտարապետական պատկերը: Իշխանական պալատի համալիրի տեղազննությունը, նրա շրջակա շինությունների ու սումնասիրումը ցույց է տալիս, որ Երնջա կի իշխանական պալատը կազմված է ե ղել գողտոիկ և հմայիչ տաճարից, սպա սասրահից, դահլիճից, նեղ միջանցքներից, ծառայողական մի շարք սենյակներից, ռազմական և տնտեսական բնույթի պահեստներից և այլ շինություններից և գրա վել մոտ 8ՕՕ քմ տարածք։ Իսկ պալատի, և նրա հրապարակի շուրջը հիմնարկված են մի շարք բնակելի տներ, զորանոցներ, դիտարաններ, պահակատեղեր և այլ բնույթի տասնյակ շինություններ, որոնց մեծ մասը այժմ ավերակներ են՝ հողի շերտին հավասարեցված։ Նման բնույթի շինություններ կան նաև լեռան մյուս` արևելյան ճյուղի վրա, որտեղ դեռևս մնում են տասնյակ ամրությունների գոտիներ և աշտարակի հետքեր, դիտարանների, զինա նոցների և զորանոցների, բնակելի տասն յակ սենյակների մնացորդներ։

Երնջակաբերդը բնական հիանալի ամրություններից բացի շրջապատված է նաև արհեստական ամրակուռ պարսպաշարքերով։ Հմտությամբ օգտագործելով լեռան ժայռաշղթաները, բերդ-ապարանքը լեռան հարավ-արևելյան կիրճից պաշտպանվել է առաջնապարսպով, միջնապարսպով և ներք նապարսպով, իսկ հյուսիս-արևմտյան կողմից, որտեղ կառուցված է եղել իշխանա կան պալատ-ապարանքր, ութ շարք պա րսպով։ Բերդի բարձունքում, հյուսիսային կողմի վրա փորված է ինը ջրամբար, ո րոնցից յուրաքանչյուրն իր մեջ հավաքել է 300 խորանարդ մետր ջուր։ Այդ ջրամբարների կազմությունը ունի հետաքրքիր սիստեմ, որի միջոցով տեղումների ժամա նակ լեռան գագաթնամասի վրա փորված և իրար միացված բազմաթիվ երականման առվակներով անձրևաջրերը անկորուստ հքվաքել են իրենց մեջ։

Երնջակաբերդի շինարվեստը, ինչպես նաև նրա շրջակայքի հնավայրերի ճարտարապետական առանձին սկզբունքները վկայում են, որ այն որպես նախնական բնակավայր և բերդ հիմնարկված է եղել ուրարտական շրջանում, իսկ վաղ միջնադարում այն Սյունաց իշխանների կողմից հիմնականում վերակառուցվելով ավելի է ամրացել, գեղեցկացել։ Որպես միջ նադարյան Հայաստանի նշանավոր ճար տարապետական շրնություն և համակա ռուցվածքների մի ամբողջ համալիր, այն իրոք որ ուշագրավ հուշարձան է։ Մարդ հիանում է բերդի դիրքի ու համայնապատ կերի, քարաժառերի շուրջպարի մեջ, բնությանը և շրջապատին մերվելու նրա անզուգական հատկություններով։ Երնջա կաբերդից բացվող տեսարանը դյութող և հմայիչ է. ներքևում փռված է երկարա վուն և լայնահուն ձորահովիտը, Երնջակ գետի ափնրին գյուղեր են, այգիներ, ձո րակներ, հովիտներ, լեռնաժայռեր... հեռվում ուրվագծվում են Երկնաքարեր լեռ ներ, ճերմակահեր Մասիսը։ Երնջակա բերդր հիացմունք է պատճառում նաև իր ներքին աշխարհով, շրնությունների գեղարվեստական, ճարտարապետական առանձնահատկություններով, որոնցից մի քանիսի մասին պատկերացում կարելի է կազմել նաև գրավոր աղբյուրների վկայություններից։ Այսպես, իսպանական դես պան, Հենրի Գ թագավորի սենեկապետ Ռույ Գոնցալեց Դի Կլավիխոն 1405 թ. հոկտեմբերին անցել է Երնջակ գավառով և Երնջակ բերդին նվիրված իր նկարագրության մեջ գրել է. «Այս ամրոցը շրջապատված է պարսպով՝ աշտարակներով և ներքին շրջանակում տարածվում են շատ այգիներ ու պարտեզներ, և կից ցո րենի արտեր, նույնպես այդտեղ կան բազմաթիվ աղբյուրներ, արոտավայրերով կենդանիների համար, ամրոցի շուրջը և վերևի բարձունքներում»։

Երնջակը որպես հնագույն բնակավայր և վաղ միջնադարյան Հայաստանի նշա նավոր իշխանական ապարանք, պատմու թյան քառուղիներում մասնակից է եղել շատ ու շատ դեպքերի, օրհասական պահերի։ Այս բերդը, սակայն, պատմության մեջ առաջին անգամ հիշատակվում է 909 թ. արաբ Յուսուփ Էմիրի կողմից բերդի պաշարման առիթով և հայոց Սմբատ թագավորին այդ բերդի մոտ ողբերգական չարչարանքների ենթարկելու կապակցությամբ։ Ըստ որի Յուսուփը երկար ժա մանակ պաշարելով այս բերդը, չի կարողացել գրավել։ Հետո բռնավորը գերելով Սմբատ թագավորին 913 թ. բերում է Երնջակաբերդի մոտ և հրամայում է. «ասա՛, զի տացեն ի դուրս զբերդն...»։ Սակայն հայոց թագավորը մունջ է մնում, բերդապաշտպան հերոսներին ոգևորում է չհանձ նվելու համար և մնջությամբ էլ կրում է թշնամու չարչարանքները։ «Եւ եղև այս ի թուականին Հայոց 362»— գրում է պատմիչ Ստ. Օրբելյանը։

Այս դեպքից հետո այլ նշանավոր վկայություն չկա Երնջակաբերդի մասին մինչև թաթարների ներխուժումը Հայաս տան։ XII դարի վերջերից, այն որպես հայրենական տիրույթ, գտնվում էր Սյունաց Օրբելյան ւոոհմի իշխանության տակ։ Րորդը այնուհետև գրավոր աղբյուրներում հիշվում է 1387 թ. Լենկ-Թեմուրի և 1435 թ. նրա որդի Շահռուհի պաշարումների առիթով, որը տևում է 13 տարի։ Որոշ աղբյուբներ Երնջակի 1387 թ. պաշարումը հասցնում են մինչև 15 տարվա։ Այս երկարատև պաշարումը պետք է հասկանալ, որ այն տեղի է ունեցել ընդհատումներով։ Գր. Խլաթեցին Երնջակի 1887 թ. պաշարման մասին գրել է.

«Այլ և զամուրն Երնջակին

Թողում ասել զանցս նորին

Որ ի յալուրց Աւագ Զատկին

Մինչ ի տաւն Սըրբոյ Խաչին

Ծանր զւարալք պաշարեցին,

Բայց վընասել ոչ կարացին։

Ապա յետոյ դարձ արարին

Ցաշխարհն իւրեանց ուստի եկին,

Տասնոլհինգ ամ խըսարեցին

Զբերդն Երնջակ ապա առին»։

1480 թ. բերդը ժամանակ առ ժամանակ անցել է թուրքերի, իսկ հետո՝ պարսիկների ճեռքը։ 1826—1827 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմի տարիներին բերդը գտնվում էր պարսիկների ձեռքում, որոնց պար տությունից և հեռանալուց հետո այն մնացել է ամայի և ավերակ։

Երնջակի, ինչպես նաև նրա շրջակայքի պատմահնագիտական տեղավայրերի, հին շրջանի շինարվեստի ու ճարտարապետության սկզբունքները ակնհայտորեն ցույց են տալիս, որ այն հիմնվել է ուրարտացիներից էլ առաջ։ Ուրարտուի շինարվեստի հետ ունեցած զուգահեռներում հակված ենք Երնջակ անվան, բառի հին արտա սանության մեջ տեսնելու ուրարտական «Ere՚ բայիմաստը, նրա սերումը ուրարտական երկրանունից։

Երնջակաբերդը իր կոմպոզիցիոն, ճարտարապետական սկզբունքներով, հատակագծով ու պատմական անցյալով վաղ միջնադարյան Հայաստանի աչքի ընկնող բերդ-ապարանքներից մեկն է և XIII դ. պատմիչ Ստ. Օրբելյանը Սյունիքի մի քա նի տասնյակ. բերդ-ամրոցների թվում՝ Բաղաբերդից հետո, համարում է երկրորդ նշանավոր բերդը, որին վստահված էր նահանգի հարկերի, գանձերի պահպանումը։

ԵՐՆՋԱԿԻ Ս. ԳԵՎՈՈԳՎԱՆՔ - Այս նշանավոր վանքի ավերակները դեռևս տեսանելի են Երնջակ բերդի հյուսիս-արևելյան կողմում գտնվող բարձրագագաթ լեռան հարավային կողին կպած մի բլու րի վրա։ Վանքի տեղն ու դիրքը ընտրված է մեծ հմտությամբ, որտեղից տեսանելի է Հին Ջուղայի և Պարսկաստանի լեռները, Երնջակ գետի ափերին հիմնված բնակատեղիների մի մասը, հիասքանչ Օձասար լեռն ու Երնջակ բերդը։ Ժամանակին այս համայնապսատկերին մի մասնավոր հմայք է հաղորդել վանքից 1,5—2 կմ ներքև հիմնված Երնջւսկ քաղաքի ապարանքներն ու եկեղեցիները։

Ս. Գևորգ վանքի ավերակները վկայում են, որ այս համալիրը բաղկացած է եղել եկեղեցուց, գավիթից և վանքապատ կան այլ շինոլթյուններից, որոնք դեռևս XIX դարի կեսերից ավերակների են վերածվել։ Այժմ այդ ավերակներից քիչ թե շատ կիսակործան տեսք ունի միայն եկեղեցին։ Վերջինս, որը միանավ թաղածածկ դահլիճների հորինվածքով իրականացված հուշարձան է, կառուցված է կիսամշակ և սրբատաշ որձաքարերով ու կրաշաղախով։ Հուշարձանի հատակագիծը կազմված է դահլիճից և արևելյան կողմում գտնվող կիսակլոր աբսիդից։ Ունի երկու մուտք`հյուսիսից և արևմուտքից։ Եկեղեցու հյուսիսային որմին կից կառուցված է մի ավանդատուն, իսկ արևմտյան ճակատի առջև՝ գավիթը։

Ըստ Մ. Սմբատյանի, որը վանքում եղել է 1898 թ. հուլիսին, այս վանքի անունը ս. Փրկիչ է, որը հետագայում անվանվել է «սբ. Գէորգայ վանք, որ Երնջակայ գավառի հին և վերին վանքն է, գուցե սբ. թարգմանչաաց ժամանակից ավելի հին լինի, ուր 841 փրկչական թվին տեղի ունեցավ Հովհաննես Ե կաթողիկոսին դատապարտող ժողովը»։ Ս. Գևորգ. վանքի համալիրի և նրա շրջակայքի ուսումնասիրությունը հավաստում է, որ այս վանական համալիրի եկեղեցին կառուցված է եղել մինչև IX դարը և հետագա ժա մանակներում կրել է մի քանի վերանորոգումներ։ Ս. Գևորգը մինչև 1940-ական թվականները շրջակա հայության համար ուխտատեղի էր: Այս վանքը ս. Գևորգ ա նունով հիշատակել է XIII դարի պատմիչ Ստ. Օրբելյանը, որը Տաթևի վանքին վճարում էր 12 դահեկան հարկը։ Այս վանքում (Մաղաքիա Ղրիմեցու շիրիմի մոտ) է թաղվել (1881 թ.) նշանավոր գիտնա կան Հովհաննես Որոտնեցին։

Ս. Գևորգ վանքից բավականին հեռա վորության վրա, նրա հարավային կողմում դեռևս տեսանելի են հնադարյան մի գերեզմանատան հետքերը, որի տապա նաքարերի մեծ մասը տեղահան են արված, եղած արՏանագրությունները՝ եղծված։ Աղավաղված որոշ արձանագրու թյուններ մատնանշում են X—XII դարերի տարեթվերը։ Շատ հավանական պետք է համարել, որ այս րնդաբձակ գերեզմանատունև վերաբերվում է Երնջակ քաղաքին։ Վանքից մոտ 150 մետր դեպի հյու սիս, ժայռի կրծքի տակ տեսանելի է ավերակ մատուռի հետքերը։ 1860–ական թվականներին Ա. Սեդրակյանը ս. Գևորգ այցելած ժամանակ այս մատուռի մեջ տեսել է «գերեզման մի՝ վրայի քարը մեջ տեղեն բեկեալ, ունէր զանազան նկարներ և վարուածք. իսկ եզերքի մեկի վրայի այս գրերս «ՆՂԷ Թ» գուցե միւսքն եղծեալք. աւանդութիւն մերձակաց բնակչաց «ճգնաւորի» կկոչէ այս շիրիմն»։

ԵՐՆՋԱԿ ՔԱՂԱՔ — Նախիջևանի այս նշանավոր քաղաքը տեղադրված է եղել Երնջակ գետի միջին հոսանքում, Երնջակ գետի ափին։ Մի քանի տասնյակ հազարի հասնող այս քաղաքը փռված է եղել Երնջակ բերդի հարավային կողմում տա րածված հարթություններում, փոքրիկ բլրակների վրա և գրավել է ավելի քան 4—4,5 կմ քառ. տարածություն։ Դեռևս XIX դարի կեսերին հին քաղաքի տարածքի մի անկյունում գտնվող այժմյան շրջանի Խանաղա գյուղի նախկին սպարսիկ բնակչությունը հողին է հավասարեցրել Երնջակ քաղաքի մնացորդները։ Այժմ քաղաքի աննշան հետքերից բացի, մնա ցած ավերակները ծածկված են հողի շերտով։ Մի քաղաք, որն իր հարուստ ազ գային մշակույթով մեծ առաջխաղացում է ապրել VIII—XI դարերում։

Ցավոք Նախրջևանի այս վաղ շրջանի քաղաքի անցյալի շատ ու շատ անցու դարձեր մշուշապատ են ու անհայտ։ Վաղ միջնադարից քաղաքային բուռն կյանքով ապրած Երնջակը XII—XIII դարերում ավերվելով, փաստորեն, դուրս է եկել պատմա կան ասպարեզից։ 841 թ. այս քաղաքում ՝ հրավիրվել է հայ իշխանների և եպիսկոպոսների մի ժողով, որտեղ քննարկվել է Հովհաննես Ովայեցի կաթողիկոսի հարցը, որին կաթողիկոսական աթոռից զրկել էր հայոց Բագրատ իշխանը։ Երնջակ քաղաքի ժողովը քննարկելով այս հարցը արդարացրել է կաթողիկոսին և առաչարկել վերադառնալու կաթողիկոսական աթոռ։

ԶԱՎԱՁՐԻ – Երնջակ ձորահովտի վե րին գոտում հիմնադրված Երնջակի այս։ բնակավայրը տեղադրված է այժմյան Միլախ (պատմական Վան) գյուղից 3—4 կմ հյուսիս։ Ստ. Օրբելյանի տվյալներով Զավարչին (Զուգալա, Զուալա) Տաթևի վանքին վճարում էր 12 միավոր հարկ: Այն հիշատակվում է նաև Սյունիքի արքեպիսկոպոսարանի 1513 թ. «Քեօթուկ» մատյանում։ Գեղատեսիլ լեռների գրկում տեղադրված Զավարչին ունեցել է միջին մեծություն և XIX դ. անվանվել է նաև Զուգալա, Զուալա։ Հայ բնակչութունը գյուղից տեղափոխվել է XVIII դ. վերջերին: Պատմական Զավաչրի գյուղատեդիի կենտրոնական մասում դեռևս նկատել են XII–XIII դարերին հիմնված և XVIII դ. ավերված եռանավ բազիլիկ եկեղեցու հետքերը։ Զանդեզուրի լեռնաշղթայի փեշերը եզերող բարձրագագաթ լեռներով շրջապատված Զավարչի տարածքի հու շարձաններից արժանահիշատակ են նաև տյդտեղից հայտնաբերված հնագիտական իրերն ու երկու արծվաառյուծները (նկ. 79)։ Այդ արծվառյուծների (գրիֆոնների) քանդակներից մեկը պահվում է Բաքվի թանգարանում, իսկ մյուսը Լենինգրադի Էրմիտաժում։

Արծվառյուծներից մեկը 1940-ական թվականնևրին հայտնաբերել է Ի. Շեբլկինը՝ Զավարչիի տարածքում գտած վաղ միջնադարյան հոգևոր մի ճար տարապետական շինության խարիսխների պեղման աշխատանքների ընթացքում։ Գա հավերակի դեկորատիվ զարդեր եղած այդ գրիֆոնները ժամանակագրական առումով թվագրվում են IV—VII դարերով կերտված են մեծ արվեստով։

ԹԵՂԵԱԿ — Երնջակի պատմական և հին հայկական Թեղեակ գյուղը այժմյան շրջանի Թեյվազն է, որը Շահկերտ հնա մենի ավանից 4,5—5 կմ դեպի արևելք է տեղադրված։ Իր տեղով Թեղեակը բարձր լեռնային գոտում հիմնված գյուղ է, որը պատմական աղբյուրներում առաջին ան գամ հիշատակված է Ստ. Օրբելյանի պատմության մեջ՝ Երնջակ գավառի կազմում։

Գրավոր աղբյուրներում Թեղեակի մա սին առհասարակ շատ աննշան տեղեկու թյուններ են պահպանվել։ Նրա պատմական տարածքի, հնությունների ուսումնասիրությունները թույլ են տալիս պնդելու, որ այն հիմնված է եղել շատ վաղուց, ուր կարող էր բնակվել շուրջ 60—70 տուն բնակչություն: Թեղեակը գտնվելով Նախիջևան–Ապրակունիս–Շահկերտ–Զանգեզուր բանուկ երթուղու վրա, միջնադարում նշա նսկալից զարգացման է հասել և զբաղ վել է առևտրով: Գյուղի պատմական և ճարտարապետական հուշարձանների, քարաշեն տների ու ցանկապատերի ավե րակներն ու բեկորներն անհերքելիորեն ապացուցում են, որ XIII–XVIII դարե րում այստեղ կարևորություն է տրվել հատկապես քարկոփությանն ու շինարա րական աշխատանքներին։ Գյուղի գերեզ մանատան տվյալներից ելնելով կարելի է եզրակացնել, որ հայերը այդտեղ բնակվել են մինչև 1850–ական թվականները: Թեղեակի պատմաճարտարապետական հուշարձաններից այժմ քիչ բան է պահպանվել։

Գյուղի արևելյան կողմում գտնվող գերեզմանատան XIV–XVIII դարերի վիմագիր տապանաքարերի մեծ մասը մամռապատ ու քայքայված են, տեղահան արված։ Թեղեակի հուշարձաններից առանձնապես պետք է նշել նրա եկեղեցին, որը ևս խաթարված վիճակում է։ Այս հուշարձանը, որը գեղեցիկ տեսք է ունեցել, քառամույթ եռանավ բազիլի կայի հորինվածքով իրականացված շինություն է։ Եկեղեցին, որը գտնվում է գյուղի կենտրոնական մասում, կառուցված է սրբատաշ և կոփածո քարերով։ Աբսիղի երկու կողմերում գտնվում են ավանդատները։ Ունի բարձր ու լուսավոր ինտերյեր։ Եկեղեցու հիմնման, անվանակոչման և վերանորոգումների մասին աղբյուրնե րում տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Դեռևս XIX ղարի կեսերից հետո, երբ եկեղեցին համեմատաբար բարվոք վիճակում էր, Թեղեակ այցելած Ա. Սեդրակյանը համառոտակի նկարագրելով եկեղե ցին նշել է, որ այն «փառավոր և գեղեցիկ շենք մի է... տանիքն երկու տեղ փլած, ամենևին չուներ արձանագիր...»։ Դատելով եկեղեցու ճարտարապետական և հնա գիտական տվյալներով, կարելի է վստահորեն ասել, որ Թեղեակի եկեղեցու նախկին շինությունը հիմնված է եղել մինչև XI—XII դարերը և վերջին դարերում հիմնական վերանորոգվել է XVII դարի կեսերին։

ԻԽՈՇԱԿՈՒՆԻՔ (ԽՈՇԿԱՇԵՆ) – Պատմական ոշկաշեն կամ Խաչկաշեն, Խոշակունիք գյուղը 1960-ական թվականներից անմարդաբնակ և ավերակ է։ Այս գյուղը իր տեղադրվածությամբ գտնվում է հանրահայտ Օձասար լեռան հյուսիս–արևելյան կողին։ Գյուղի բնակելի և այլևայլ շինությունները խաղողի վազի նման կառչել ու ծվարել են թեքադիր հարթությունից դեպի լեռան քարքարոտ ու մերկ, արևախանձ ու գորշ բարձրադիրք կողն ի վեր:

Խոշկաշեն-Խաչկաշենի ավերակների, ընդարձակ ու հին գերեզմանատան, գյուղի մերձակայքի ուսումնասիրությունը հավաստում է, որ այստեղ մարդիկ բնակու թյուն են հաստատել անհիշելի ժամանակներից։ Հ. Առաքելյանը այս բնակատեղին նույնացնում է Մ. Խորենացու մոտ հի շատակվող Խոշակունիք ավանի հետ և գրում է «յիշվում է Տիգրան Ա-ի օրերից. յայտնի է իբրև ունիթոռների հինգ գիւղե րից մինը, որ ունէր 130 տուն հայոց կամ 700 հաղորդընկալք և 300 տղայք, վանք միաբաններով»։ Միջնադարում և հատկապես XVI—XVIII դարերում Խոշկաշենը Երնջակի կարևոր և պատմաճարտարապետական հուշարձաններով նշանավոր կենտրոններից մեկն է եղել։ Մատենագրական տեղեկությունների վկայությամբ այս բարեշեն գյուղր հաճախակի ենթարկ վել է օտար ավարառուների հարձակումներին և ավերումներին։ Օրինակ, գրավոր աղբյուրներից մեկը վկայում է, որ 1598 թ. մի թուրք իշխանավոր 50 ձիավորով մտել է Խոշկաշեն և անախորժություններ պատճառելով թալանել է գյուղը, վանքը։ Առանձնապես ազդեցիկ է եղել, երբ եկեղեցում պատարագի արարողության ժամանակ սրով գլխատել են պատարագող Մատթեոս քահանային։ Ահա այդօրինակ թալանների ու ավերումների պատճառով ժամանակից շուտ քայքայվել են նաև նրա պատմաճարտարապետակա ն հուշարձանները, որոնց մասին, դժբախտաբար, չեն պահպանվել նկարագրական կամ ժամանակագրական տեղեկություններ։

Խոշկաշենի հռչակավոր ս. Գեղարդ վանքը դեռևս XIX դարի կեսերից հետո Ղ. Ալիշանի հաղորդած տեղեկություններով «զարդիս գրեաթէ հիմնայատակ եղեալ և վախենալ ի պարտէզ»։ Ըստ 1641 թ. գրչագրված մի Ավետարանի Խոշկա շենի «արտաքոյ շինին ի վերայ լերին կայր և եկեղեցի մի յանուն ս. Առաքելոյն Թադեի։ Պետիկ առ իւրեւ (1671) 70 տուն, միայն ասէ զՀայս, և զեկեղեցին կոչէ յանուն ս. Ստեփանոսի Նախավկային»։ Ս. Ստեփանոս վանքում գրչագրված ձեռագրերից մեկը հայտնի է. «Գանձ վարդապետութեան Քրիստոսի, ՌՃԻԴ (1675), գրեցի ես Կղերիկոս Տօոնիկեան... ի գիւղն Խօշկաշէն ի վանս սուրբ Ստեփանոսին... Հրամանաւ մեծաւորիս իմո ֆրէի Տօմինիկոսին Խօջի որդի...»։

Դժբախտաբար Խոշկաշենի այժմյան ավերակները (նկ. 82) առանց պեղումների թույլ չեն տալիս գոնե մոտավոր կերպով նկարագրելու աղբյուրներում հաճախակի հիշատակվող նրա հուշարձանների՝ ս. Գեղարդ վանքի, ս. Թադեի և ս. Ստեփանոս եկեղեցիների ճարտարապետական դեմքն ու արժանիքները, որոնք մինչև XIX դարի սկզբները կանգուն և գործող հուշարձաններ են եղել: Խոշկաշենի հուշարձանների մեջ իր գործունեությամբ հատկապես առանձնանում է կաթոլիկների եպիսկոպոսանիստ ս. Գեղարդ վանքը, ուր XVI—XVII դարերում գրչագրվել են մի շարք ձեռագրեր և գործում էր կաթոլիկ միաբանություն։ Շահ Աբբասի 1604 թ. ավերածություններից ու բռնի գաղթից վերայդարձած Ա. Բաջնցին, որը բնիկ երնջակցի էր. «Յետև այս չարչարանացս ես մեղաւորս գնացի ի գիւղն Խօշկաշեն, բնակեցայ ի վանքն սբ. Դեղարդեամբն Քրիս տոսի, այն տեղն ծառայութիւն Աստուծոյ արի մինչև Ը ամիս...»։ Ս. Գեղարդի վանահայրերից հայտնի են Հովհաննեսը (1540 թ.), Միքայելը (1884 թ.), Անդրեասը (1686 թ.), Ստեփանոսը (1708 թ.), Պետրոսը (1705 թ.) և այլք։

Խոշկաշենցիները միջնադարում հայտ նի են եղել նաև որպես գործարար առևտրականներ, հայ գրի ու գրչությանը նվիրված մարդիկ։ Ձեռագրական աղբյուրներից մեկում նշված է, որ խոշկաշենցի վանական Զաքարիան 1568 թ. մեկնել է Հռոմ՝ Նիկողայոս արքեպիսկոպոսի մոտ և ծերության օրոք հայրենիք չկարողանա լով վերադառնալ մնում է Իտալիա, ուր և մահանամ է Ֆլորենցիա քաղաքում։ Այստեղ 1570 թ. Զաքարիան գրչագրել է «Ժամագիրք կարգին Դոմինիկեանց» ձե– ռագիրը, որի հիշատակարանում նշել է. «Արդ գրեցաւ գիրքս ճեռամբ ֆր. Զաքա րիայի Խօշկաշենցի ի յաստուածապահ քաղաքս Փլօրէնցիայի... յիշատակ ինձ եւ ի (մ) ծնողացն, իմ հայր Նուրիջանին եւ մայր իմ Գուլշատին...»։ Իտալիայում է եղել նաև հայր Մովսես Խոշկաշենցին, որը 1628 թ. իր գրչագրած ձեռագրի հի շատակարանում արձանագրել է. «թվ ՌՈԻԸ յունիսի ԻԴ օրն Յովհաննէս Մկրտ չի ւոօնն, մտայ Հուռումայ»։ Ղ. Ալիշանը իր ուսումնասիրությունների ժամանակ Իտալիայի գրատներից մեկում պահպանված մի գրչագիր մատյանի էջերից մե կում ընթերցել է, որ այն գրչագրվել է «Ի յանպիտան քահանայ Պատրի (Հայր) Յօհաննիս Խօշկաշինեցւոյ, ի կարգէ Քարոզողաց, ի պրովինցէ (Provincia) և ի գաւառէն Նախիջևանու»։

Ղ. Ալիշանը ուսումնասիրելով զանա զան աղբյուրներ, իրավացիորեն նշել է, որ «ի սկիզբն ԺԸ դարու վաճառականք ոմանք Խօշկաշինեցիք բարեպաշտօնք և ընչեղք ետուն տպագրել գիրս հոգեւորա կանս Իտալիա և ի Փռանկստան, ուր եկալ էին...»։ Եվ այսաես, աղբյուրները վկայում են, որ խոշկաշենցի Բունիաթի որդի խոջա Ազարիան 1706 թ. Վենե տիկում տպագրել է տվել ժամագիրք, Աղոթամատույց գրքերը։ Այնուհետև 64 տա րի հետո՝ 1708 թ. խոշկաշենցի Թովմաս Իսավերտյանցր տպագրել է տվել մեկ այլ գիրք: Այս Թ. Իսավետյանը 1723 թ. թարգմանել է նաև մի Խորհրդատետր։ Ղ. Ալիշանի պարզաբանումով Թ. Իսավետյանը «միանձն ի կարգ է անտի միաբանողաց կամ Դոմինիկեան Հայոց, որ յետ աւերման կամ լրման վանորէից իւրեանց յԵրնջակ, դեգերեր յարեւմոուտս»։ Մեկ այլ խոշկաշենցի՝ Հովհաննեսր, 1708 թ. Մարսելում տպագրել է տվել մի քանի գրքեր, որոնցից մեկի հիշատակարանում նշել է, որ «այս մտածական աղոթս ես Խօշկաշինեցի Մինասի որդի Յովհաննէս պաս մայ տվի, ինձ յիշատակ և ծնողաց իմոց...»: XVII—XVIII դդ. մի շարք գոր ծարար խոշկաշեցիներ են բնակվել նաև Զմյուռնիա քաղաքում, որոնցից մի քանիսի տապանաքարերը գտնվևլ են Զմյուռնիայի ս. Պողիկատտպոս եկեղեցու գերեզ մանատանը։

ԽԱՉԱՓԱՐԱԽ (ՀԻՆ) – Երնջակ գավառի այս գյուղի ավերակները գտնվում են Ապրակունիս գյուղից 6—7 կմ հյուսիս, երեք կողմերից լեռներով ու բլուրներով շրջապատված մի գեղեցկատես հարթավայրում։ XIX դ. աղբյուրների համաձայն հայերը այդտեղից գաղթել են XIX դ. սկզբներին, որից հետո պատմական կամ Հին Խաչափարախի բազմաթիվ շինությունները դեռևս անցյալ դարի կեսերից մոտակա Նոր Խաչափարախ գյուղի մահմեդական բնակիչների կողմից մեծիմասամբ ավերակների ու փլատակների են վերածվել։ Պատմական գյուղի շրջակա լեռների ժայռոտ հատվածներում կան ար հեստական ու բնական ծագում ունեցող մի շարք մեծ ու փոքր քարանձավներ։

ԿԶՆՈԻՏ — Երնջակ գավառի պատմա կան Կզնուտը գտնվում է Նախիջևան—Մեղրի երթուղու վրա, անմիջապես նրա ձախ կողմում, Նախիջևանից 10 կմ հեռավորության վրա։ Հին Հայաստանի կա րևոր առևտրական ու արքունի ճանապար հին գտնվող այս գյուղը հիմնադրված է մի ընդարձակ դաշտում։ Այդ դաշտի տա րածքը, որը Երնջակիւ կարևոր բերքատու հողակտորներից է, արևմուտքից հասնում է մինչև Նախիջևան գետը, հարավից՝ Ջուղայի լեռները, իսկ հյուսիսից ու արևելքից մինչև Խաչափարախ և Արազին գյուղերի մոտակայքը։ Հնամենի Երթուղու և այդ երթուղուց դեպի Երնջակ գավառի բնակատեղիները բարձրացող ճանապարհի խաչմերուկում տեղադրված Կզնուտը անցյալում բազմիցս ավերվել ու ամայացվեյ է։ Գյուղի տարածքի ուսումնասիրությունը ապացուցում է, որ այն բավական մեծ բնակատեղի է եղել, ուր կարող էր բնակ վել շուրջ 250—280 տուն բնակչություն։ 1873 թ. տվյալներով այստեղ դեռևս կան գուն էր գյուղի եկեղեցին, ուր բնակվում էին 177 տուն հայ և 14 տուն ադրբեջան ցի բնակչություն։ Այստեղից է հայ նշա նավոր զորավար ու ազգային գործիչ Նժդեհը։

Դժբախտաբար Կզնուտի և նրա եկեղեցու, որը մի քանի տասնամյակ է ինչ ավերված է, մասին բավարար տեղեկու թյուններ չեն պահպանվել։ Մեծահասակ կզնուտցիների հետ ունեցած մեր զրույց ներից պարզվում է, որ Կզնուտի եկեղե ցին կոչվել է ս. Աստվածածնի անունով։ Եռանավ բազիլիկայի հորինվածքով կառուցված ս. Աստվածածինը XIX դարի աոաջին տասնամյակներում վերանորոգե լիս նրա ծածկը փոխարինել են փայտով։ Այս եկեղեցում եղած Ավետարաններից մեկը, «...եղելոյ ի սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյ Գզնութ զեղջ Երնջակայ, գրեալ ի թվ. ՌԽԹ (1600), ի ներքոյ պատկերաց խաչելության և Մատթէոս Աւետարանչին՝ գրեն այնպիսի նորանշան ծած կագիր տառիւք, զորոյ բացատրութիւնն ըստ այսմ.

Զմեղապարտ Զաքարայ նկարողս եւ կազմողս միաբերան յիշման արժանի ա րարէք»։ Ցավոք Մ. Սմբատյսւնի այս տե ղեկությունը բավարար չէ Զաքարիա նկա րիչի և կազմողի գրչւսգրած ու մանրանկարած այս ձեռագրի գրչության վայրը Կզուտը համարելու համար։

ԿՌՅՆՈՒԿ — Այս գյուղատեղին գտնվում է պատմական Զավաչրի (Զուալա, Զագալա) գյուղից 5—6 կմ արևմուտք։ XIX դ. կեսերից հայերի հեռանալուց հետո այստեղ մինչ 1940-ական թվականնե րը բնակվել են ադրբեջանցիները։ Այնու հետև այն մնացել է անմարդաբնակ։ Մի ջին մեծության այս հայաբնակ գյուղի եկեղեցին ավերակների է վերածվել դեռևս XIX դ.։ Լեռնային գոտում հիմնված Երնջակ գավառի այս բնակավայրի վերաբեր յալ պատմական աղբյուրներում համարյա տեղեկություններ չեն պահպանվել։

ՄԱԶՐԱ — Երնջակ գավառի այս բնա կավայրի ավերակները գտնվում են Երնջակ բերդից 4—5 կմ հյուսիս-արևմուտք, ոչ մեծ մի ձորակի հարմարավետ վայրում։ Միջին մեծության այս գյուղից հայերը հե ռացել են XIX դ. առաջին տասնամյակ ներում, որից հետո այն մնացել է ան մարդաբնակ։ Գյուղի շինությունների հետ միասին ավերակների Է վերածվել նաև նրա հյուսիս-արևելյան մասում գտնված եկեղեցին։ Մարկոս քահանա և Ստեփանոս գրիչները այստեղ գրչագրել են մի քանի ձեռագրեր։

ՄԱՅՐԵԱԿ — Օձասար գեղեցկատես լեռան շուրջը հիմնադրված մի շարք բնա կավայրերից այս գյուղը տեղադրված է նրա հարավային կողմում՝ Գաղ գյուղից 3—3,5 կմ hարավ։ Միջին մեծության այս գյուղից հայերը տեղափոխվել են դեռևս XIX դ. կեսերին, որից հետո այդտեղ մինչև XIX դ. վերջերը բնակություն են հաստատել մի քանի տուն մահմեդական ները։ Վերջիններիս տեղափոխվելուց հետո այն փլատակների ու ավերակների է վերածվել և այժմ այդ պատմական բնա կավայրից շատ քիչ բան է միայն տեսանելի:

Մայրեակի անցյալի մասին համեմա տաբար շատ քիչ բան է հայտնի։ XIX դ. այդ գյուղատեղի ավերակները հայտնի էին Գաղ-Զարաջուր անվանակոչմամբ: Ստ. Օրբելյանի հատկացուցակի համաձայն Մայրեակը Տաթևի վանքին XIII դ. վճարում էր 12 միավոր հարկ։

նԱՀԱՋԻՐ – Երնջակ գավառի այս նշանավոր բնակավայրը գտնվում է Շահկերտ գյուղից 8—9 կմ արևմուտք։ Բարձրագագաթ լեռներով շրջապատված այս բնակավայրի տարածքի վաղ շրջանի հու շարձանները վկայում են մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակի բնակավայր լինելու հան գամանքը։ Միջնադարյան այս հայաբնակ գյուղը ունեցել է միջին մեծություն, որ տեղից հայերը գաղթել են XIX ղ. կեսե րին։ Այնուհետև այն մինչև 1950-ական թվականները բնակեցվել է ադրբեջանցիներով։

Նահաջիրի հարավ-արևեյլյան մասում X–XIII դդ. հիմնված եկեղեցին, որը 1873 թ. տվյալներով կանգուն էր, ավերակների է վերածվել 1910-ական թվականներին։ Ավերակների ընձեռած տվյալներով այն ունեցել է քաոամտյթ բազիլիկայի հո րինվածք։ Նահաջիրի հին շրջանի հուշարձաններից հատկապես կարևոր է նրա բերդը և դամբարանադաշտը։ Նահաջիրի բերդը, որը մ.թ.ա. VIII–VII դդ. նշանավոր հուշարձան է, գտնվում է գյուղա տեղին մերձ գտնվող բարձրագագաթ և բնականից անառիկ լեոան վրա։ Հիանայի տեսողական կապ և անառիկությամբ օժ տված այս բերդը Նախիջևանի կարևոր ամրաշինության կետերից է, որը Երնջակ գավառի իշխանների կողմից վերակառուց վել ու ամրացվել է IX–X, XVII–XVIII դարերում։ Միջնաբերդով ու մի քանի պարիսպներով շրջապատված Նահաջիր բերդի շինությունների մեծ մասը դարերի ընթացքում ավերվել և փլատակների են վերածվել։

Նահաջիրի վաղ շրջանի կյանքի մասին արժեքավոր տեղեկություններ են հաղոր դում նաև նրա արևելյան մասում գտնվող դամբարանները։ 1930-ական թվականնե րին հնագիտական հետազոտությունների ընթացքում այդտեղից հայտնաբերվել են բրոնզեդարյան խեցեղեն և այլ հնագիտական իրեր։

ՆՈՐԱՇԵՆ – Երնջակ գավառի այս բնա կավայրը, որը այժմյան շրջանի համանուն գյուղն է, գտնվում է Երնջակ գետի աջ ափում, «Բոլու սար» կոչվող լեոան արևելյան լանջին։ Ներկայիս գյուղը լեռ նալանջից վար է փռված, հակառակ հին գյուղին, որը մեծամասամբ տեղադրված է եղել լեռնալանջին և լեռան հյուսիսային կողմում գտնվող ձորում։ Նորաշենի տարածքի, ընդարձակ հայկական գերեզմա նատան և ճարտարապետական շինություն ների ուսումնասիրությունը անհերքելիորեն վկայում է, որ այն հիմնադրվել է վաղ միջ նադարում, ուր XII—XVII դարերում զար գացման բարձր աստիճանի է հասել քարկոփությունը, կավագործությունը և զա նազան այլ արհեստները, ապրել է մշա կույթային բուռն կյանքով: XVII դարի Նորաշենի նշանավոր գրիչ, ծաղկող և րաբունի Կոզման հաշվի առնելով այդ ավանի շեն ու բարգավաճ վիճակը, 1668 թ. այդտեղ գրչագրած իր ձեռագրերից մեկում (Եր. Մատենադարանի N 3817) այս անվանել է «գիւղաքաղաք Նորաշեն»։

Երնջակ գավաոի այս նշանավոր գյու ղը հայտնի է նաև իր ճարտարապետա կան կոթողներով՝ հրաշակերտ ս. Աստ վածածին վանքով, ս. Հովհաննես եկեղեցով, Երնջակ գետի վրա կառուցված կամրջով և այլ շինություններով։ Դժբախտաբար ժամանակի ավերածություններին դիմացել և միայն ս. Աստվածածին վանքը, որի եկեղեցին և գավիթ-սրահը այժմ կանգուն է և բավականին լավ է պահպանվել։

Ս. Աստվածածին վանքը, որի նախկին շինությունը կառուցված է եղել IX—X դարերում, գտնվում է հին գյուղի կենտ րոնական թաղամասում, լեռնալանջին փռված գյուղի գերեզմանատնից 80—90 մ ներքև (նկ. 83)։ Ավերված են վանքի եկեղեցու արևմտյան և արևելյան կողմում եղած բնակելի, վանքապատկան շինությունները և պարիսպը։ Այժմ վանքի կան գուն շինությունը նրա եկեղեցին և գավիթն է։

Ս. Աստվածածին եկեղեցին, որն ար տաքինից ուրվագծվում է որպես մեծակառույց և գեղեցկատես կառույց, եռանավ բազիլիկա է՝ կազմված ընդարձակ աբսիդից, զույգ ավանդատներից և դահլիճից։ Եկեղեցու բարձր և երկթեք ծածկը նստած է չորս մույթերի և որմնամույթերի վրա։ Ծածկի կենտրոնում կանգնեցված է քառանիստ փոքրիկ զանգակատունը՝ ռոտոնդան։ Այս տաճարը ունի երկու մուտք՝ արևմտյան և հարավային ճակատներում։ Արևելյան շքամուտքը, որն ունի գեղեցիկ զարդաքանդակներ և գնդաձև պսակներով զարդարված որմնասյուներ, բացվում է, չորս ամրակուռ մույթերի եղանակով կառուցված գավիթ-սրահի մեջ։

Եկեղեցու երկու մուտքերի, տաճարի ներքին և արտաքին մասերում քանդակ ված արձանագրությունների վկայություն ներով այժմյան եկեղեցու վերանորոգումը վերաբերում է XV–XVII դարերին։ Տաճարի ինտերյերում, սպիտակեցված որմե րի առանձին հատվածներում նկատելի են որմնանկարչության աղավաղված հետքեր։ Առանձնակի հետաքրքրություն է ներկայացնում այս տաճարի գավիթ-սրահը, որի չորս կամարակապ մույթերի ճակատների վրա Ոհան ու Նազլու ամուսինների և Հովհաննես վարդապետի պատվերով քան դակված է չորս ավետարանիչների, աստվածամոր պատկերները և այլ զարդա նախշեր, որոնք այժմ մեծ մասամբ քայ քայված են։ Արժեքավոր հուշարձան է նաև գյուղի արևմտյան մասում գտնվող Նորաշենի գերեզմանատունը։ X–XIX դդ. այս ընդրձակ գերեզմանատան տապանաքարերի թվում կան մի շարք արժեքա վոր կենցաղային պատկերաքանդակներով ու խոյաձև տապանաքարեր։

ՇԱՀԿԵՐՏ — Պատմական այս բնակա վայրը, որն այժմյան Ղազանչի անվանվող գյուղն է, պատմական աղբյուրներում հիշատակվում է XIII դարից: Շահկետը փռված է Երնջակ գետի ձախափնյա բարձրադիր հարթություններից մեկի վրա և շրջապատված է գեղեցիկ լեռներով ու բուսականությամբ հարուստ բլուրներով։ Գյուղը արևմուտքից շրջա պատված է գեղեցկատես Երնջակ բերդով, հարավից՝ Մեղրածոր անվանվող լեռով, իսկ հյուսիսից այն պաշտպանվում է բարձրաբերձ լեռնագագաթների վրա բազ մած անառիկ ամրոցներով։

Պատմական Շահկերտ գյուղաքաղաքը, ավանը հնում ունեցել է մոտավորապես 1509 տուն հայ ազգաբնակչություն, ուր գործել է ավելի քան 40 ջրաղաց, տասն յակ արհեստավորական արհեստանոցներ, կրպակներ, քարավանատներ և այլն։ Շահկերտցիների մոտ XIII—XVII դարերում զարգացած է եղել հատկապես պղնձա գործությունը (որտեղից էլ առել էր Ղա զանչր անվանումը), հյուսնությունը, զինագործությունը և խեցեգործությունը։ Այժմ էլ գյուղի մերձակայքում երևում են հին շահկերտցիների շինությունների ավերակները, նյութական մշակույթի մնա ցորդները։ Երնջակի մյուս գյուղերի ու ավանների թվում այս ավանը ևս զերծ չի մնացել ավերումներից և հրկիզումներից։ Շահկերտը հատկապես շատ է տուժել պարսկական և թուրքական հարստահա րիչների անընդհատ հարձակումներից, որի պատճառով այն աստիճանաբար քայ քայվել է, իսկ բնակչությունը ցրվել է տարբեր տեղեր։ Հին շահկերտցիների մի ստվար մասը բնակություն է հաստատել Շուշի քաղաքում, ուր հիմնել են Ղազանչենցվոց թաղը և եկեղեցին։ Վերջին հայ ընտանիքները Շահկերտից տեղահանվել են 1970–80-ական թվականներին։

Ներկայիս գյուղում դեռևս մնում են նրա պատմաճարտարապետական հուշար ձաններից մի քանիսը՝ Ամենափրկիչ վանքը, ս. Հովհաննես եկեղեցու ավերակները, XVII դարում կառուցված գեղեցիկ կա մուրջը, Շահկերտի բերդ-ամրոցի, քարավանատների, Բերդիկ գյուղի, ինչպես նաև այլ հուշարձանների ավերակները։

Շահկերտի հուշարձանների թվում աչ քի ընկնող ճարտարապետական կոթող է Արա Ամենափրկիչ վանքը, որը մի ըն դարձակ և գեղեցիկ շինություն է՝ կա ռուցված սրբատաշ քարերից։ (նկ. 84—85)։ ժամանակի ընթացքում վերացվել են այս վանքի պարիսպը, եկեղեցու արևմտյան ճակատին կցված գավիթը, օժանդակ այլ շինություններ։ Ներկայումս վանքի միակ կանգուն հուշարձանը նրա եկեղեցին է, որը քառամույթ գմբեթավոր բա ԳԻւԻկա է, կազմված աբսիդից, երկու ավանդատներից և դահլիճից։ Եկեղեցու արևմտյան ճակատի մուտքի բարավորից վերև տեղադրված մի փոքրիկ խաչքարի տարեթիվը վկայում է, որ շինությունը վե րանորոգվել է 1654 թ.: Շահկերտի Ամենափրկիչ վանքի եկեղեցուն առանձնա կի վեհություն է հաղորդում նրա զուսպ արտաքինը և ինտերյերի բարձրությունը։ Շահկերտի հուշարձանների թվում նշա նավոր է նաև նրա բերդ-ամրոցը,որի ավերակները գտնվում են գյուղի հյուսի սային կողմում, սրածայր և բնականից անմատչելի մի բարձրաբերձ լեռան վրա։ Հնուց ի վեր այդ բարձրագագաթ լեռը Սյունիքի իշխանների համար ծառայել է որպես դղյակ, անառիկ ամրոց։ Այն XVI—XVII դարերում վերակառուցվել է Շահկերտի մեծատոհմիկ իշխանների կողմից։ Ըստ պատմական աղբյուրների, այս բերդ–դղյակը XVIII դարում հիմնավոր կերպով վերակառուցվել է շահկերտցի մեծատոհ միկ Հովհաննես քսանդամիրյանը։ Այդ վերակառուցման ընթացքում ամրոցը ըն դարձակվել է, ամրացվել էլ ավելի ամուր պարիսպներով և աշտարակներով։ Դժնի և դաժան տարիներին շատ անգամներ Շահկերտի բնակչությունը ապահով կեր պով ապաստանել է այդ բերդում։

Հայոց պատմության XVIII դարի էջերից մեկում նկարագծված է Օահկերտի այդ ամրոցի հերոսական պայքարի դրվածքներից մեկը։ Ըստ որի 1750 թ. շահկերտցի իշխան Հովհաննես Խանդամիրյանի գլխավորու թյամբ 500 հայրենասերներ ապստամբել են տեղական իշխանությունների ճնշող ռե ժիմի դեմ։ Ապստամբները այդ բերդում պայքարի մեջ են մտել Նախիջևանի տի րակալ Հեյդար խանի հրոսակների դեմ։ Այդ ապստամբության կ՛ազմակերպիչների թվում աչքի ընկնող դեր են խաղացել նաև շահկերտցիներ Գրիգորը, Աղամալյանը, Ապակունիսի ս. Կարապետ վանքի վանահայր Մկրտիչ վարդապետը և այլք։

Շահկերտի ս. Հովհաննես եկեղեցին, որը հիմնված է գյուղի կենտրոնում, 1860-ական թվականներին արդեն ավե րակների էր վերածվել։ Ա. Սեդրակյանի. նկարագրությամբ տեսանելի էր. «միայն հարավային կիսախուլ որմն և դուռն, իսկ այլ ամեն շինութիւն հեղեղի բաժին է եղած... յիշատակեալ դրան մեկ կողմի քա րին վերայ, միայն գտանք այս գրերս։ «ՊԴ» (1355)»։ Հետագայում նորոգված ս. Հովհաննեսը նորից ավերակների է վերածվել 1940-ական թվականներին։

Աչքի ընկնող հուշարձաններ են եղել նաև Շահկերտի միջնադարյան քարավա նատները։ վերջիններս, որոնք կառուցված են եղել թաղակապ հորինվածքով, այժմ ավերակներ են։ ժամանակին Ա. Սեդրակյանը այդ քարավանատներից մեկի ավե րակների մոտ կանգնեցված խաչքարի վրա կարդացել է. «Ես Գրիգոր կանկնեցի խաչս զայս ի հոգւոյս... թվ Շ(1051)»։

Ձեռագրական աղբյուրում պահպանված կցկտուր վկայությունները ապացուցում են, որ Շահկերտում բազմազան արհեստ ների հետ նկատելի զարգացում է ունեցել նաև գրչության արվեստը։ Ցավոք Շահ կերտում գրչագրված ձեռագրերից մեզ աննշան բեկորներ են հասել միայն և այսօր մենք անտեղսսկ ենք այդտեղի մշակ ների կատարած աշխատանքների մասին։ Մեզ հայտնի Ավետարաններից մեկը, որը 1657—1658 թթ. զրչագրվել է Տաթևի վանքում, նորոգվել է Շահկերտում: Այդ մասին Մեսրոպ իրիցի հիշատակարանում ասված է. «Եւս կրկին նորոգեցաւ սուրբ Աւետարանս ձեոամբ յոգնաբեղ Մեսրոպ իրիցու ի գիւղն Շաղկերտն. ըստ խնդրոյ ծերունի Մովսէս քահանայի Նորաշենու...»։

Շահկերտում պահպանված հուշարձան ներից արժանահիշատակ են նաև գյուղի արևմտյան, հյուսիս-արևմտյան և հյուսիս-արևելյան մասերում գտնվող IX-XX դդ. պատկանող նրա 3 գերեզմանատները և կամուրջը (նկ. 86)։ Այդ գերեզմանատների տապանաքարերի թվում կան XIII— XVII դդ. մի շարք խաչքարեր և վիմագիր տապանաքարեր։

ՇՈՌՈԹ – Երնջակի միջնադարյան նշա նավոր ավանների թվին է պատկանում Շոռոթր (Շոռոտը), որն այժմյան շրջանի համանուն գյուղն է։ Այս ավանը պատմա կան սկզբնաղբյուրներում հիշատակվում է XIII դարից և միջնադարյան Հայաստանի մշակութային կյանքում հայտնի է որպես զարգացած, նշանավոր օջախ։ Պատմա հնագիտական մի շարք հուշարձանների, ճարտարապետական այլևայլ շիկություն ների ավերակները խոսում են Շոռոթում գոյություն ունեցած ճարտարապետական բարձր մտքի, միջնադարյան զարգացած վաճառականության մւսսին։ Շոռոթցի վա ճառականները միջնադարում (XIV–XVIII դդ.) լայն գործարքների մեջ էին ոչ միայն Հայաստանի կարևոր նահանգների ու գավառների առևտրական կենտրոնների, այլ Հնդկաստանի, Իտալիայի, Ռուսաստա նի, Հոլանդիայի և այլ երկրների հետ։

Պատմական աղբյուրները վկայում են, որ Շոռոթում հնուց ի վեր ձևավորվել և XV— XVIII դդ. զարգացման բարձր աստիճանի էր հասել բազմատեսակ արհեստները՝ կավագործությունը, ջուլհակությունը, ներ կարարությունը, մետաղագործությանը, քարկոփությունը, ինչպես նաև գրչարվեստը, որմնանկարչությունը և այլն։ Բազմա մարդ այս գյուղաքաղաքից վերջին հայ ընտանիքները տեղահան են արվել 1960–ական թվականներին։

Շոռոթը գտնվում է ժարաժուր ան վանվող ձորում, որն իր բնական դիրքով հովտաձև և ընդարձակ մի գեղեցիկ դաշ֊տի է նման, նրա շուրջը երիզում են տաս֊ նյակ բլուրներ և բլրակներ (նկ. 87)։ «Շոռ ձոր» անվանվող վայրի կավանյութը դարեր ի վեր շոռոթեցիներին ծառայել է որպես հրաշալի շինանյութ՝ քարաշեն տների, ջրատար խողովակների, խեցեգործության համար։ Ըստ տարեց շոռոթեցիների բացատրության, գյուղի դաշտե րի երեսին պատած աղագույն կավանյութի համար էլ գյուղը կոչվել է Շոռոթ (Շոռոտ)։ Ներկայիս Շոռոթի շրջակայքում գտնվող մի քանի գերեզմանատների, վան քերի ու եկեղեցիների, հնձանների ու ամ րոցների, աղբյուրների և այլ շինություն ների ավերակները վկայում են այս ավա նի միջնադարյան բուռն կյանքի մասին, ուր բնակվել է մի քանի հազարի հասնող հայ բնակչություն։Դեռևս մինչև XIX դա րի կեսերը կիսականգուն վիճակում էին գտնվում Շոռոթի պատմաճարտարապետա կան հուշարձանների մեծ մասը, որոնք ժամանակին զարդարել են գեղեցկատես ավանի համայնապատկերը։ Շոռոթի ճար տարապետական հուշարձանների շարքում նշանավոր համալիրներ են նրա հանրա հայտ վեց եկեղեցիներն ու վանքերը, որոնցից այժմ կանգուն վիճակում են գտնվում երեքը՝ ս. Լուսավորիչ վանքը, ավանի գլխավոր կամ մայր եկեղեցին՝ ս. Հակոբ և ս. Աստվածածինը։ Շոռոթի ս. Հակոբ գմբեթակիր բազիլիկան, որը կա րևոր ճարտարապետական կառույց է, կառուցված է ավանի կենտրոնը հանդիսացող բարձրադիր Տարթությունոլմ (նկ. 89)։ Ս. Հակոբ եկեղեցին իր արտաքին տեսքով վեհասլաց և հոյակերտ գմբեթով դեռևս շատ հեռվից է ուրվագծվում որպես գե ղեցիկ ճարտարապետական կառույց, որի ուղղանկյուն հատակագիծը բաղկացած է ընդարձակ աբսիդից, զույգ ավանդատներից և դահլիճից։

Շոռոթի ս. Հակոբ եկեղեցու, որի նախ կին շինությունը կառուցված է եղել դեռևս XII դարում։ Այժմյան տաճարը, ըստ նրա վիմագրության, վերստին վերանորոգվել է XVII դարի կեսերին։ Այն հիմնականում կառուցված է սրբատաշ բազալտից, գորշ–կապտերանգ քարերից և աղյուսից (գմբեթը)։ Եկեղեցու պատկերը էլ ավելի է ընդգծվում արևմտյան ճակատով, ուր գտնվում է տաճարի գլխավոր շքամուտքը որը երիզված է քանդակազարդ գոտիներով։

Ս. Հակոբ տաճարի ինտերյերին առանձին շքեղություն և լուսավորություն է հա ղորդում կառույցի ընդհանուր ծավալի մեջ տեղում, խաչաձև ծածկի վրա կառուցված աղյուսաշար գմբեթը։ Շոռոթի ս. Հակոբ եկեղեցու գմբեթը իր բարձրությամբ հավաասր է տաճարի դահլիճի բարձրությա նը, որի համաչափությունները և ճարտա րապետական լուծումները, ինչպես իրա վացիորեն նշել է ճարտարապետ Մուրադ Հասրաթյանը, հար և նման են Մեղրու Մեծ Թաղի ս. Աստվածածին եկեղեցու աղյուսաշար գմբեթի ճարտարապետությանը։

Ս. Հակոբ եկեղեցու արևմտյան ճակա տին կցված է եղել ուղղանկյուն հատա կագծով քառամույթ գավիթը, որը եկեղեցու ընդլայնական երկարությունից քիչ փոքր է եղել: Այս գավիթը կառուցված է եղել մոտավորապես XV դարի կեսերին և իսպառ ավերվել է 1841 թ. երկրաշարժից։ Շոռոթի նշանավոր հուշարձաններից է եղել նաև ս. Նշան եկեղեցին, որը այժմ իսպառ ավերակ է և քարակույտի է վերածվել։ Ըստ Ա. Սեդրակյանի նկարա գրության ս. Նշա՚նը «եղասծ է բավական մեծ և շքեղ, այժմ կտեսնուին միայն արև մտեան և. հարավային որմունքն քարա շեն և չորս սների ու սեղանոյ հիմունքն ունեցել է և գավիթ փառավոր երկու սների վերա՚՚֊՚յ հաստատուած... հարավային դրւսն ճակատաքարի ներքին երեսի վերւսյ գրուած էր «թվկ ՌԿԲ սուրբ Խաչս յիշատակ է Սալուր բէկին որդւոյն Հայրապետին»: Պետք է ենթադրել, որ ս. Նշանի նախկին եկեղեցին հիմնված է եղել վաղ դարերում և վերանորոգվել է XVII դարում, որը կանգուն հուշարձան է եղել մինչև XIX դարի սկիզբները։

Շոռոթի մյուս հուշարձանը՝ Ս. Լուսավորիչ վանքը, չափազանց քիչ է հայտնի։ Ցավոք, ժամանակի ընթացքում փլա տակների են վերածվել այս վանական համալիրի բնակելի և արտադրական շինությունները, դպրատունը, աղբյուրը, ընդարձակ պարիսպները։ Այժմյան վիճա կով խարխլված է եկեղեցու տանիքը, հա րավային որմն ունի մի քանի ճեղքեր (նկ. 88)։ Մեր ոաումնասիրության ժամանակ հնարավոր եղավ չափագրել միայն եկե ղեցին, գավիթ-սրահը, իսկ մյուս շինու թյունների մասին՝ պատկերացում կազմել ավերակներից։

Ս. Լուսավորիչ վանքը, որը Շոռոթի մշակութային կյանքի նշանավոր օջախնե րից է, գտնվում է գյուղից մոտ մեկ կիլոմետր դեպի հյուսիս արևելք՝ փոքր ձո րակի աջ կողմում գտնվող բարձր և ընդարձակ սարավանդում, որը դեպի հարավ-արևմուտք ունի թեթևակի թեքություն։ Ս. Լուսավորիչ վանքի համալիրի առջև, որը գրավում է ավելի քան 4 հա տարածու թյուն, փռված է պատմական Շոռոթը իր ավերակներով և վաղեմի բերքառատ այ գիներով։ Ս. Լուսավորիչ վանքի ներկա համալիրը, հավանաբար, կառուցվել է դեռևս վաղ միջնադարում, այդտեղ գոյություն ունեցած մենաստանի տեղում։ Այս վանքը XVI–XVIII դարերում Երնջակ գավառի խոշոր մշակութային կենտրոննե րից մեկն էր, որն ուներ ԾԱ (51) խալվար (ընդեղենի և հողի հին չափի միավոր) մուլք։

Եկեղեցու զանգակատան վրա պահպան ված արձանագրության տվյալներով այս վանքը վերանորոգվել է 1708 թ. Շոռոթի ժողովրդի և Գրիգոր վարդապետի կողմից։ Ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այս վանքը վերանորոգվել է նաև XVIII դարի վերջերին և XIX դարի կեսերին։ Վանքի գլխավոր հատակագիծը նման է միջնադարյան Հայաստանի XVII—XVIII դարերի վանքերի համալիրների հատակա գծերին։ Ընդարձակ ուղղանկյուն պարսպի համարյա մեջտեղում կառուցված է եկե ղեցին և արևմուտքից՝ կից գավիթ-սրահը։

Պարսպից ներս, ինչպես նաև նրանից դուրս, եկեղեցուն հարևան կառուցված է եղել մոտ 25—30 բնակելի, կոմունալ և այլ արտադրական շինություններ, որոնց հետքերն են միայն տեսանելի։

Ս. Լուսավորիչ վանքի եկեղեցին կառուցված է սրբատաշ բազալտից, որի դրսի շարվածքում օգտագործված են նաև դեղներանգ ֆելզիտանման քարեր։ Այն ուղղանկյուն հատակագծով կառուցվածք է՝ երկթեք ծածկով բազիլիկա, որը կազմ ված է դահլիճից, հնգանիստ աբսիդից և զույգ ավանդատներից։ Կամարները և ծածկը նստում են մեկ զույգ խաչաձև կտրվածքով մույթերի և որմնամույթերի վրա։ Եկեղեցու միակ մուտքը բացված է արևմտյան ճակատից։ Եկեղեցու գավիթ֊ սրահը, որը կցված է եկեղեցուն արևմտյան կողմից, գրավում է եկեղեցու ամ բողջ ճակատը։ Ըստ հատակագծի այն ուղղանկյուն կառուցվածք է և ունի քառամույթ գավիթ-սրահների հորինվածք, որը հավանաբար կառուցվել է XVII դարի կեսերին։

Շոռոթի հյուսիս-արևմտյան կողմում խարխուլ վիճակով կանգուն է նաև ս. Աստվածածին վանքի եկեղեցին, որը ըստ հատակագծի, միանավ հուշարձան է (նկ. 90): Ինտերյերը զարդարված է որմնա՚նկարներով։ Այս անապատի եկեղեցին և համալիրը 1631 թ. վերակառուցել է Վար֊դան քահանան (Եր., Մատենադարան, N 3138, էջ 275 ա, բ)։ Եկեղեցու աբսիդի բեմի ճակատը զարդարված է XVII դարի գեղաքանդակ խաչքարերով։

Ս. Աստվածածին եկեղեցու արևմտյան ճակատի առջև կառուցված է եղել կամարակապ գավիթ-սրահը, որը այժմ մինչև հիմքերը քանդված է։ Եկեղեցու հա րավային, հյուսիսային և արևմտյան կող մերում կառուցված են եղել անապատի կույսերի խցերն ու կոմունալ շինություն ները, որոնք ևս քանդված են։ Ս. Աստվածածնից մոտ 40—50 մ դեպի հյուսիս գտնվում է անապատի գերեզմանատունը, իսկ համալիրի պարսպից դուրս՝ նրա հարավային կողմում ժամանակին տա րածված է եղել անապատի այգին, որի ծառերից այժմ շատ քիչ բան է մնում։ Այդ այգու ընկուզենիներից մեկը ավանդաբար անվանվել է Շոռոթի XVII դարի նշանա վոր գրչուհի Մարգարիտի անունով՝ «Մար գարիտի ծառ»։

Շոռոթից մոտ 4 կմ դեպի հարավ՝ ձորի արևելյան լեռնագագաթի վրա, գտնվում է ս. Ստեփանոս վանքը: Վերջինիս դիրքը և տեղը ընտրված է մեծ հմտու թյամբ, որտեղից հիասքանչ տեսարանով երևում է Շոռոթի և նրա դաշտերի, «Սու զութ» անվանակոչվող վաղեմի խաղողի այգիների ու հեռավոր լեռների համայ նապատկերը։ Այժմյան տեսքով ս. Ստեփանոսը մատուռանման հուշարձանի տեսք ունի։ Թաղակապ կազմությամբ և ոչ այն քան մեծ այս միանավ դահլիճը կառուց ված է որձաքարով, թրձած աղյուսով ու կրաշաղախով։ Մուտքը արևմուտքից է, որի առջև ժամանակին կառուցված է եղել երկհարկանի մի շինություն։ Վերջինիս երկրորդ հարկը ծառայել է որպես գավիթ։ Այժմ ավերված է ս. Ստեփանոսի առջև գտնվող շինությունը և փլման վտանգի տակ է մատուռի թաղակապ ծածկը։ Շինության ներքին տարածքը լուսավորո՚մ է ծածկի երդիկից և հարավային որմի 0,60 մ լայնություն ունեցող ուղղանկյուն մեկ պատուհանի միջոցով։ Հուշարձանի փոքրիկ բեմի շարվածքում և նրա առջև, ինչպես նաև արևելյան որմի մեջ (ներ քուստ) կան XVI—XVII դարերի մի քանի գեղաքանդակ խաչքարեր։ Սակայն այդ հուշարձանի ամենահետաքրքրական փաստը նրա բեմի առջև գտնվող 926 տարեթվով գրված վիմագիր խաչքարի առկայությունն է: Վերջինս, որը փոքրածավալ, նրբագեղ քանդակներով խաչքար է, կանգ նեցված է մոտ մեկ տասնյակի հասնող շոռոթեցիների հոգու փրկության համար։

Շոռոթի ս. Հակոբ-Հայրապետ, ս. Աստ վածածին և ս. Լուսավորիչ եկեղեցիները նշանավոր ճարտարապետական շինություն ներ են, որոնք նշանակալից են միջնա դարյան Հայաստանի ճարտարապետական համալիրների առանձնահատկությունների, բնույթի և արժանիքների ուսումնասիրման համար։

ՋՈԻՂԱ— Այս քաղաքը միջնադարյան Հայաստանի այն բնակավայրերից է, որը XV—XVI դարերում աչքի ընկնող դեր է խաղացել հայ իրականության կյանքում։ Դեռևս վաղ միջնադարում կազմավորված Ջուղան Մ. Խորենացու և հետագա դարերի պատմիչների երկերում (V դարից) հիշատակվում է որպես առաջադեմ ավան, գյուղաքաղաք։ Հայ և օտարազգի մատե նագրության մեջ Ջուղան անվանվել է նաև «Ջուղայ», «Ճողա», «Ուլֆա», «Զուլֆա» և այլն: Ջուղան իր երկրորդ ծնունդն ու վե րելքը ապրեց Անիի անկումից հետո։

Պատմական Ջուղան տարածված է եղել այժմյան շրջանի Ջուղա գյուղի մերձակա հարթություններում, Արաքս գետի ափին, ավելի քան երկու կիլոմետր երկա րությամբ՝ արևելքից դեպի արևմուտք, Ա րաքսից մինչև լեռնափեշերը 400—500 մ լայնությամբ։ Պատմական քաղաքի քաղա քամերձ թաղամասերը ընդգրկել են նաև Արաքսի մյուս ափը՝ արդի իրանականը։ Ջուղան հարավից պաշտպանվել է Արաքս գետով, հյուսիսից՝ բարձրաբերձ, պարսպանման լեռնապատնեշով, իսկ արևելքից և արևմուտքից դեպի քաղաքը մտնող նեղ անցումները փակվել էն հուսալի պարսպաշարքներով:

Ջուղան վաղնջական դարերից ի վեր հին Հայաստանի նշանավոր առևտրական երթուղու կարևոր հանգուցակետերից մեկն էր նաև, որի մոտ, Արաքսի վրա կառուցվել է Ջուղայի հոյակերտ կամուրջը։ Ճարտարապետական այս նշանավոր կոթողի, որից այժմ միայն խարխլված խելերն են մնացել, նրան կից քարվանատների կա ռուցումը ավանդությունը վերագրում է Ալեքսասնդր Մակեդոնացուն։ Այս կամուրջը 1605 թ. քանդեց պարսից Շահ Աբբասը, որպեսզի Պարսկաստան քշված Զուղայի և Արարատյան դաշտի հայկական ազգա բնակչությունը մոռանա տունդարձի ճանապարհը, ինչպես նաև դժվարացնի թուր քական զորքերի այդ մասից անցման հնարավորությունը։

Պատմական սկզբնաղբյուրները վկա յում են, որ դեռևս XIII դարի կեսերից սկսած Զուղայում արհեստների հետ շեշտակի կերպով զարգացում է ապրել առև տուրը։ Հետագա դարերում ջուղայեցիների համար առևտրական լինելը գլխավոր զբաղմունք և մասնագիտություն է հանդի սացել։ Եվ արդեն XV—XVII դարերում հայ իրականության մեջ ջուղայեցի վաճա ռականները, որոնք իրենց անվանում էին «խոջաներ» և առհասարակ համարվում խոջայական տոհմերի հիմնադիրներ, հայտնի էին թե՛ իրենց կուտասկած անհաշիվ հարստություններով և թե որպես հայ տպագրական գործի կազմակերպմանը նվիրված հայրենասերներ։ Ջուղայի ձեռներեց և անկախ վաճառականները դարեր շարունակ մուտք էին գործում ա րևելքի և արևմուտքի բոլոր առևտրական քաղաքներն ու կետերը, ուր հիմնում էին իրենց առևտրական տները։ Նրանց առև տրական քարավանները ազատ կերպով մուտք էին գործում Հնդկաստան (Մադրաս, Կալկաթա), Չինաստան, Պարսկաս տան, Իտալիա (Վենետիկ), Վիեննա, Ամս տերդամ, Կ. Պոլիս, Մոսկվա, Ղրիմ, Աստրախան, անգամ Ճավա կղզի, Ֆիլիպինյան կղզիներ (Մանիլա) և այլուր։ Աշխարհաշրջիկ ջոլղայեցի առևտրականները Եգիպտոսի կամ միջերկրական Եվրոպա յի շուկաները արտահանում էին համեմ, կաշի, բուրդ, զարդեղեն, հատկապես հում մետաքս և այլ ապրանքներ։ Վենետիկում XVI դ. կեսերից ջուղայեցիների մի ստվար մասը բնակություն են հաստատել ս. Մարիամ Ֆորմոզայի կից փողոցում, որը մինչև այժմ էլ կոչվում է «Զուղայեցիների փողոց»։ Այստեղ նրանք հայ վաճառականների համար, հիմնել են «Հայոց տուն» հյուրանոցը։ Վենետիկում հայկա կան համայնքի կառավարման համար ջուղայեցիները 1579 թ. կազմել են նաև սահ մանադրության նման մի փաստաթուղթ, ինյպես նաև Էջմիածնից խնդրել ապահովել հոգևորականով։

Ջուղայեցիները առևտրական լինելուց բացի հայտնի են նաև որպես լավ շինարարներ, արվեստի սիրահարներ, որոնք իրենց բնօրրան Ջուղայում կառուցել են հարյուրավոր պալատանման ապրանքներ, իջևանատներ, գեղաքանդակ խաչքարեր... XV—XVI դարերում Ջուղայում իր բուռն զարգացումը ապրեց ժողովրդական ճար տարապետությունը, վիմագրությունը, գրչարվեստը, դաջագործությունը, ասեղնագործությունը, թւսնկագին քարերի մշակու մը, կարպետագործությունը։ Ճարտարապե տական հիանալի լուծումներով են կերտ վել նրա անտառի նմանվող գերեզմանա տան գեղեցիկ խաչքարերը, 7 եկեղեցիներն ու վանքերը, իջևանատները, քաղաքափն ծածկած շուկան, որոնք մեզ են հասել ավերակ, մասամբ էլ կիսականգուն վիճակում: 1511 թ. Դոիգոր ԺԱ կաթողիկոսը իր կոնդակում Ջուղան անվանել է «աստուածախնամ գիւղաքաղաքն Ջու ղա», որը արտահայտում է նրա բարգավաճ և ճոխ վիճակը։

Նախքան Ջուղայի ավերումը՝ 1581 թ. դեկտեմբերի 4-ին այս քաղաքն այցելած անգլիացի ճանապարհորդ Նիպրին նշել է, որ Ջուղան ուներ 3 հազար տուն՝ 15— 20 հազար բնակիչներով, իսկ 1590 թ. անգլիացի ճանապարհորդ՝ Քարդվրայդի տվյալներով Զուղայում բնակվում էին 2 հագար տուն՝ 10 հագար բնակիչներով։ Միջնադարյան այս նշանավոր քաղաքի սոցիալ-տնտեսական ու քաղաքական կյան քը կառավարվում էր նահապետների կամ իշխանների ժողովով, որի գլուխ կանգնած էր քաղաքագլուխը։ XIX դարի վերջերին, երբ որոշ չափով դեռևս տեսանելի էին Ջուղայի ավերակների զգալի մասը, Ջու ղա այցելած Հ. Առաքելյանը նշել է, որ Ջուղայի «Տները երկյարկանի... շինուած են ոչ միայն տափարակի վրայ, այլ նաև ժայռերի, սարի լանջերի վրայ... Մի քանի տներ շինուած են այնպիսի ժայռերի վրայ, որտեղ այծեամները միայն կարող են ման գալ»։ 1912 թ. հայոց նյութական մշակույթի մասունքներին հանրածանոթ Արամ Վրույրը աոաջին անգամ Ջուղայի ավերակնե րում լինելուց հետո նույն տարվա ապրիլի 4-ին Բաքվից Նիկոլայ Մառին ուղղած իր նամակում արդարացիորեն շեշտել է, որ «Անչափ հետաքրքիր է Ջուղան, մի փոքրիկ Անի, և կարծեք ավելի ճոխ պահեստ – XIV—XV դարերի իրեղենների...»։

Անիի անկումից հետո Ջուղան միջնա դարյան Հայաստանի բարգավաճում և լայն առևտրական կապեր ունեցող քա ղաքներից մեկն էր, որը սակայն, անսպա սելիորեն քայքայվեց հիմնովին։ Պատճառն այն էր, որ պարսից Շահ Աբբաս առաջինը, այցելելով Ջուղա, հիացմունք ապրեց ջուղայեցիների ճարտարապետությամբ, զարմացավ նրանց հարստությամբ և ստեղծագործ ոգու արիությամբ։ Մոլեգնած Շահ Աբբասը հարմար առիթ փնտրելով 1604 թ. Արարատյան դաշտի մյուս ազգաբնակչության հետ տեղահան արեց նաև ամբողջ Ջուղայի ազգաբնակչությանը, բռնի ուժով տարավ Պարսկաստան, բնակեցրեց հայտնի Փարիա գավառում՝ հիմնելով Նոր Ջուղան։ 1604 թ. ամռանը, Ջուղայի բռնագաղթից մի քանի շաբաթ առաջ Ջուղա ալցելած պորտուգալացի ճանապարհորդ Գ. Պելշիորը նշել է, որ Ջուղան «հայերու մեծ քաղաք մըն է, ուր մահմետական չկա»։ Պատմագիրները և ականատեսները կսկիծով են նկարագրել այդ Ճոխակեցիկ և հիանայի ճարտարապետությամբ կա ռուցված քաղաքի ավերումները, հ՚րդեհը, ճարտարապետական կոթողների տապա լումը... XVII դարի բանաստեղծ-տաղերգու Հովհաննես Մակվեցին, որը Ջուղայի տեղահանմանը ականատես անձ է եղել, իր «Ողբ Հայաստանեաց աշխարհի Յերեւանայ եւ Ջաղայու» տաղում Ջուղան համեմատում է Փարիզի հետ.

«Աւաղ ըզՋաղայ ասեմ, ըզպարծանքըն Հայոց ազգիս.

Որ հանցման էիր քան ըղՓարիզ Ֆ ռանգիսի»:

XVII դարի մեկ այլ տաղերգու Դավիթ Գեղամեցին, իր ողբում (ըստ Ղ. Սլիշանի «Ողբ ի Ջուղա») մասնավորապես նկարագրել է փարթամ Հին Ջուղայի ավերակ վիճակը և ափսոսանքով հիշել հարուստ խոջաների, ճոխակեցիկ բնիկների երբեմնի «Քօշք ու սարայները», հուշարձանները.

«Ջուղա քաղաքն ազնիւ շինած,

Քօշք և սարայքն բարձրացուցած

Եւ գոյնզգոյն ծաղկեցուցած,

Նա հիացումն էր տեսողաց»։

Նոր-Զուղայի ս. Ամենափրկիչ վանքի մատենադարանում պահպանվող ձեռագրե րից մեկում ժամանակակից մի երգասացի երգում դառնությամբ է նկարագրված Արա րատյան դաշտի տանջալից բռնագաղթը։ Ջուղայի մասին մասնավորապես ասել է.

«Աստ Ըսվորսէ բիբաֆայ, ձեզ վկայ բերեմ զԶուղայ,

Փոխան սաղմոսաց երգոց՝ բու աւերակի ձայն կու գայ։

Զգեղեցիկ ճոթ պատկերներն որ խնամով դու զնուսս սնար,

Տարան Ըսպահան քաղաք՝ խառնեցին ի պիղծ թաթն որ կայր»։

Այսպիսով, XVII դարի սկզբներին իս պառ քայքայվեց Ջուղան և պատմագիր ների երկերում նրա փոխարեն արձանա գրվեց Նոր Ջուղան, որտեղ հին շուղայեցիք ևս հիմնեցին իրենց փառավոր վան քերը, կառուցեցին բազմաթիվ պալատա նման և հիանալի Ճարտարապետությամբ օժտված ապարանքներ, հուշարձաններ, կոթող-խաչքարեր՝ ինչպես իրենց նախ կին բնակավայրում։

Պատմական Հին Ջուղայից այժմ շատ քիչ բան է մնացել։ Շահ Աբբսաի ավե րումից հետո Ջուղան երկար ժամանակ մնացել է քարուքանդ։ Տեղահանությունից հետո նախկին բնակիչներից մի քանի ընտանիքներ Նոր Ջուղայից վերադարձել են մոխրացած հայրենի քաղաք՝ սկզբում ապաստանել քիչ թե շատ կանգուն մնա ցած ծածկած շուկայում, իսկ հետո կառուցել են մի քանի բնակելի տներ և վերակառուցել դեռևս կանգուն եկեղեցի ները և վանքերը։ Այժմյան վիճակով կիասկանգան են նրա յոթ եկեղեցիներից և վանքերից միայն երեքը՝ Փրկիչ վանքը, Պոմբոլոգի կամ Հովվի և ս. Աստվածածին եկեղեցիները։ Ջուղայի Փրկիչ վանքր, որը գտնվում է պատմական քաղաքից հյուսիս-արևմուտք՝ բարձրադիր հարթության վրա, կառուցված է եղել IX-X դարերում, ունի գմբեթակիր բազիլիկայի հորինվածք, առնված է քառանկյունի պարիսպի մեջ և խարխուլ վիճակում է (նկ. 92)։ Կիսաքանդված վիճակում գտնվող Ամենափրկիչի համալիրը բաղկացած է պարիսպով շրջապատված փոքրածավալ եկեղեցուց, գավիթից, սեղանատնից, միհարկանի և երկհարկանի օժանդակ և այլ շինություն ներից։ Ավագ խորանով և զույգ ավանդատներով, արևմտյան ճակատի մուտքով, պարսպի հարավ-արևելյան անկյու նում գտնվող եկեղեցին իրենից ներկայացնում է կիսամշակ ու սրբատաշ քա րերից կառուցված կենտրոնագմբեթ հուշարձան։ Բավականին մեծ ու կլոր գմբեթը ծածկված է բրգաձև ծածկով։ Լայն մուտքը ունի XII—XIII դդ. հայ ճարտարապետության մեջ օգտագործված սլաքա ձև կամար։

Մ. Սմբատյանի ենթադրությամբ Ամենափրկիչի տաճարը հիմնել է պարոն Վահրամը՝ 1271 թ.։ Սակայն գրավոր աղ բյուրները վկայում են այդ տաճարի ավելի հին լինելը։ Այսպես, օրինակ, Ամենափրկիչը հիշատակվում է դեռևս 976 թ. Աշոտ Շահնշահ թագավորի կողմից Դարաշամբի սբ. Ստեփանոս Նախավկայի տաճարին կալվածքներ նվիրելու մասին կաթողիկոս Խաչիկի նվիրատվական փաստաթղթերում։ Աչքի առաջ ունենալով հուշարձանի ճարտարապետական և կոնս տրուկտիվ առանձնահատկությունները կարելի է ենթադրել, որ Ամենափրկիչ տաճարը հիմնադրվել է IX—X դդ. ոչ ուշ։

Եկեղեցու արևմտյան ճակատին կցված է թաղածածկ, երկու մույթերով փոքր գավիթը։ Պարսպի ներսի կողմից, եկեղեցու հյուսիսային և հարավային պատերի մոտ գտնվում են տաճարի բնակելի խցերը, սեղանատունը, հացատունը, խոհա նոցը, օժանդակ և այլ շինությունները, որոնք Ունեն խաչաձև ու թաղաձև ծածկեր։ Ամենափրկիչ վանքից բացի նշանա վոր հուշարձաններ և մշակութային կենտ րոններ են եղել նաև Ջուղայի ս. Գևորգ, ս. Սարգիս, Վերին Կաթանք, Ս. Աստվածածին եկեղեցիները ևս։

XIX դարի 50-ական թվականներին Ջուղայի բնակչությունը, պատմական քա ղաքի ավերակներից մի քիչ դեպի արև ելք տեղափոխվելով, հիմնում է այժմյան Զուլֆայի շրջանի Ջուղա գյուղը։ Ջուղան առանձնապես հանրահռչակ է իր խաչքարերով, որոնց մեծ մասը արդեն ոչնչաց վել է։ Այդ եզակի ու մեծ գերեզմանատան խաչքարերի մի մասի, ինչպես նաև քա ղաքի այլևայլ շինությունների ոչնչացման գործին նպաստել է XIX դարի վերջերին քաղաքի տարածքով անցնող երկաթուղու կառուցումը։ Տգետ կապալառուների և ինժեներների ցուցումներով քաղաքի հուշարձանների մնացորդները օգտագործել են որպես շինանյութ, մոտավորապես 600—700 մ տարածության վրա երկաթգիծը բարձրացնելու համար լցրել են XV— XVI դարերի հազարավոր խաչքարեր և այլ հուշարձանների մնացորդներ։ Դերեզ֊ մանատան խաչքարերի և քանդակազարդ խոյատապանների մի մասն էլ, դեռևս XVII դարից սկսած, ոչնչացվել է գանձ և ոսկի որոնողների կողմից։ Ջուղայի գերեզմանատունը իր տեսակի մեջ հրաշք-խաչքարերի մի կիսավեր անտառ է։ Խաչքարերի մի անտառ, որն իր ընդարձակությամբ, ճոխությամբ և բազմազանությամբ միակն է ամբողջ Կովկասում, մի իսկական հնա գիտական, ճարտարապետական թանգարան, գողտրիկ մի անկյուն։

Ջուղայի գերեզմանատունը տարածված է պատմական քաղաքի արևմտյան կողմում իրարից անջատված երեք բլրակնե րի շուրջը, որոնք մի ընդհանրություն են կազմում։ Շառաչող Արաքսի և պարսպաձև լեռների արանքում տարածված քա ղաքի ավերակները, գեղաքանդակ խաչ քարերն ու խորաքանդակները արտահայ տիչ են և խորախորհուրդ, որոնք շատ բան են պատմում հայ շնորհաշատ ժողովրդի արվեստի ու ճարտարապետության մասին։

Ինչպես նշվեց, այս գերեզմանատունը (նկ. 94) իր տեսակի մեջ եզակի է և ունի բազմաթիվ գեղաքանդակ խաչքարեր և սովորական օրորոցաձև տապանաքարեր: Ջուղայի ավերումից հետո, ճանապարհորդ Ալեքսանդր Ռոդեսը 1648 թ. անցնելով Ջուղայով նկարագրել է նրա հնություն ները և արձանագրել, որ նրա գերեզ մանատանը եղել է շուրջ 10 հազար լավ պա՚հպանված խաչքար։ Ալս փաստը իրականությանը մոտ է, քանի որ 1903—1904 թթ. այդտեղ արձանագրվել է ավելի քան 5 հազար խաչքար: 1915 թ. տվյալներով այդտեղ պահպանվել է ավելի քան 2300 խաչքար։ Այժմ Ջուղայի գերեզ մանատունը ունի մոտավորապես 3000 կանգուն, կիսականգուն, և գետնին տա պալված, վնասված խաչքարեր և խոյաքանդակներ (նկ. 95—98)։ Ջուղայի խաչքարերը բազմազան և բազմաբովանդակ են՝ քանդակված IX—XVII դարերում։ Այս տեղ քարը մեծ մասամբ վարդագույն և դեղներանգ լիպարիտ է։ Այդ գերեզմանատան IX—XV դարերի խաչքարերը իրենց կազմությամբ և բովանդակությամբ պարզ են, ոչ շատ քանդակազարդ, հայոց աշխարհի բազմաթիվ խաչքարերին հար և նման։ Սակայն XV դարի վերջե րից սկսած ջուղայեցիների մեջ նահատակ վածի հիշատակը հավերժացնելու, նրա մասին պատմությանը տեղեկություններ ավանդելու համար ավելի լավ, գեղեցիկ խաչքարեր կանգնեցնելը ուղղակի մրցման ձևով է արտահայտված։ Այդ է պատճառը, ըստ երևույթին, որ ջուղայեցիները XVI-XVII դարերում քանդակած խաչքարերի ավանդական ձևի մեջ մտցրել են փոփոխություն։

Ջուղայի խաչքարերը, որոնք, արվեստի մնայուն արժեքներ են, կարմիր և դեղներանգ քարերից են կերտված, սովորաբար նեղ են և ունեն բարձր կանգուն, խաչի գրաված կենտրոնական մասը ավելի խորաքանդակ է և վերևի մասում ավարտվում է բազմատեսակ քան դակազարդ գոտիներով, կամարներով։ Իսկ ներքևի մասերում քանդակված են սպառազեն ձիավորների և այլ պատկերներ։ Մասնագիտական ուսումնասիրությունները ապացուցում են, որ Ջուղայի XVI—XVII դարերի խաչքարերի կազմելու ինքնու րույն արվեստի ակունքները միաժամանակ խորապես ավանդական են։ Զուղայեցի ները խաչքարերի դարավոր արվեստում ստեղծել են, այսպես ասած, սեփական ոճ, որը զարգացել և պարփակվել է միայն Զաղայում։ Այստեղ թե՛ կրոնական և թե՛ աշխարհիկ քանդակները պատկերված են ամենայն մանրամասնություններով, որոնք ասես հարուստ ջուղայեցիների պերճանքի ցուցադրումներ լինեն։

Ջուղայի գերեզմանատան առանձնա հատկություններից մեկն էլ այն է, որ խաչքարերի հետ միասին տարածված են գեղեցիկ, բազմաբնույթ կենցաղային քան դակներով պատած մեծ ու փոքր խոյա ձև տապանաքարեր։ Շատ ուշագրավ են այդ խոյաձև տապանաքարերի, ինչպես նաև խաչքարերի վրա մեծ վարպետու թյամբ քանդակված հարուստ պատկերները, արձանագրությունները, զանազան երկրաչափական, բուսական, կենդանական, կենցաղային զանազան իրերի և գործիքների պատկերները։ Ջուղայի գերեզմանատանը XVI—XVII դարերում մի շարք գե ղաքանդակ խաչքարեր են քանդակել Հայրապետ, Գրիգոր կազմողները, Իսրա յել վարպետը և այլք։

Ջուղայի խաչքարերի արվեստը, նրանց ամբողջական սյուժեները հայ ժողովրդ միջնադարյան՝ XV—XVI դարերի, կենցաղի և առհասարակ հասարակության կյան քի խոսուն և պատկերավոր վավերագրեր են։Գեղարվեստական բարձր վարպետու թյամբ, ճարտարապետորեն քանդակված այս խաչքարերը կարևոր նյութ են ընձեռում ոչ միայն ճարտարապետական արվեստի համար, այլև միջնադարյան Հայաստանի քաղաքային կյանքի ու կենցաղի ուսումնասիրման գործում։ Ջուղայի ա վերակներից մոտ մեկ կիլոմետր դեպի արևելք գտնվում է Ջուղայի Դաշտ գյուղի հետքերը, որը XX դարի սկզբներից հայտ նի է Գուլիստան դամբարանով։

ՈԱՊԱՏ – Երնջակ գետահովտի միջին մասում, գետի ձախ կողմում՝ այժմյան շրջանի Ղզլջա գրողի մոտ գտնվող Երնջակ գավառի այս բնակավայրը ունեցել է միջին մեծություն։ XIX դ. վերջերին հա յերի հեռանալուց հետո այն շրջակա Ղզլջա գյուղի մահմեդական բնակիչները աս տիճանաբար հողին են հավասարեցրել այս գյուղատեղի շինությունները։ XIII դ. Ռապատը Տաթևի վանքին վճարում էր 12 միավոր հարկ։

ՍԱԼԻԹԱՂ – Պատմական Սալիթաղ գ֊յուղը հիմնված է Օձասարի արևմտյան սալապատ փեշին, Տիգրանավան, կամ Ապարան (Ապարաններ) պատմական քա ղաքի մոտ, անմիջապես Երնջակ գետի ձախ ափին։ Ըստ ավանդության այս գյուղը Տիգրանավան քաղաքի թաղամասն է եղել և մեծատարած սալաքարերի վրա տեղադրված լինելու պատճառով անվան վել է Սալիթաղ, որն էլ այժմյան շրջանի համանուն գյուղն է.։ Իսկ Սալ անվանումը հայերենում շատ հին ծագում ունի։ Ավանդության համաձայն մեր հեռու-հեռավոր նախնիները իրենց քարե կամ էլ երկաթե գործիքները պատրաստում, «դարբնում» էին քարե սալերի վրա։ Իսկ այս գյուղը հիմնվել է այդպիսի սալաքարերի վրա և այդտեղից էլ ստացել իր անունը։ Աղբյուրներում Սալիթաղն առաջին ան գամ հիշատակվում է 1383—1384 թթ. Նա խիջևան քաղաքում ֆրա Հովհաննեսի գրչագրած Թ. Աքինացու «Յաղագս տնօրինութեանն Քրիստոսի» ձեռագրի էջերից մեկի գլխազարդի մեջ տեղադրված հիշա տակագրի մեջ. «Ի հայոց ՊԼԳ (1384) Սալիթաղեցի Սարսուն ֆրա Տերունական խոս տովանահայրն կախուեցաւ»։ Սալիթաղի շրջակայքի ուսումնասիրությունը վկայում է, որ այն հիմնված է եղել վաղ շրջանում և ունեցել է եկեղեցի, խաչքարե րով գերեզմանատուն, կամուրջ և այլ հու շարձաններ, որոնք ժամանակի ընթացքում ավերվել ու կործանվել են։ Երնջակի մի քանի գյուղերի հետ միասին Սալիթաղի բնակչությունը ևս գայթակղվել է միա րարների քարոզչությամբ:

1860-ական թվականների Ա. Սեդրակյանի հաղորդած տեղեկություններով, ինչ պես նաև 1873 թ. տվյալներով, Սալիթաղի եկեղեցին արդեն ավերակ էր, որից միայն հիմնապատերի ու որմերի առանձին հետ քերն էին տեսանելի: Դյուղի հյուսիսային կողմում, մի բարձրադիր տեղում գտն վում է Սալիթաղի վաղեմի գերեզմանա տունը, որից աննշան տապանաքարեր են մնում միայն: Ա. Սեդրակյանը համառոտակի նկարագրելով այդ գերեզմանատու նը նշել է, որ այդ բարձրադիր վայրում եղել է «հին գերեզմանատունն անբախտ Հայոց, լցուած բազմաթիվ խաչքարերով, որոնց շատը գյուղի բնակչաց ձեռոք քանդուած անհետացած են նոր բացուած աոուակի պատճառով»։

ՍՈՒՐՄԱԼԻԿ — Երնջակ գավառի այս գյուղը գտնվում է Երնջակ և Նախճավան գավառների սահմանային մասում՝ Նահաջիր լեռան փեշին, Սիրաբ գյուղից 6 կմ հեռավորության վրա։ Սուրմալիկր գավառի լեռնային հին բնակավայրերից է։ Միջին մեծության այս բնակավայրից հայերը ևս տեղափոխվել են XIX դ. սկզբներին, որից հետո այն աստիճանա բար ավերակների ու փլատակների է վերածվել։ Ինչպես Նահջիրը, այնպես էլ այս բնակավայրը նախ և առաջ հայտնի է մ.թ.ա. VIII—VII դ. վերաբերող իր անառիկ բերդով։ Գյուղատեղից մոտ 3 կմ հարավ-արևելք գտնվող բարձրագագաթ լեռան վրա հիմնված այս բերդի շինությունների ու պարիսպների մեծ մասը ևս ավերակներ են։ Ամբողջ Նախիջևանի դաշտը և նրանով անցնող երթուղիները հսկողության տակ պահող Սարմալիկ բերդը կարևոր կետ է եղել։ Ինչպես Նախի ջևանի մյուս բերդը, այնպես էլ Սուրմալիկի բերդը վաղ միջնադարում և հետագա յում կրել է մի քանի վերակառուցում և ենթարկվել ավերումների։ Այն Նախիջե վանի անառիկ բերդերի թվում հիշատակ վում է XIV դ. աշխարհագրագետ Համիդ–Ուլլա Կասբինսկու նոթերում։

ՎԱՂԱՎԵՐ — Այս գյուղի ավերակները պահպանվում են պատմական Գուգավանք գյուղից 3,5—4 կմ հարավ, Երնջակ գե տի ձախ կողմում՝ բարձրագագաթ լեռներով շրջապատված մի ձորակում։ XIX ղ. սկզբներին հայերի տեղափոխվելուց հևտո այդտեղ մինչև 1965 թ. ևս բնակու թյուն են հաստատել ադրբեջանցիները գյուղը վերանվանակոչել Բոյահմեդ։Միջին մեծության այս գյուղի եկեղեցին ևս ավերվել է և նրա շինությունից մի տասնամյակ առաջ աննշան հետքերն էին տեսանելի միայն։

ՎԱՆ — Երնջակի պատմական այս գյու ղը գտնվում է Արավսեակ գյուղից 4 կմ ներքև, այժմյան Միլախ անվանվող գյու ղի մոտ։ Շուրջ 80—90 բնակելի և այլ շինություններ ունեցած այս բնակավայրի մի մասի վրա XIX դ. հիմնվել է այժմյան Միլախը։ Գյուղատեղում եղած եկեղեցին և նրա հարավ-արևելյան կողմի լեռնագա գաթի վրա գտնվող բերդի մնացորդները XIX դ. կեսերից հետո աստիճանաբար ավերվել են և այդ հուշարձաններից այժմ շատ չնչին հետքեր են նկատելի միայն։ XIII դ. Ստ. Օրբելյանի հարկացուցակի համաձայն Երնջակի մյուս բնակավայրերի հետ միասին Վանը Տաթևի վանքին վճարում էր 12 միավոր հարկ։

ՏԱՐԵԿՈՒՆԻՔ - Երնջակի այս բնակավայրը դեռևս XIX դ. սկզբներից անմար-դաբնակ և ավերակ է։ Շուրջ 100—110 բնակելի և այլ շինություններ ունեցած գյուղատեղը գտնվում է հին խաչափարախ գյուղատեղից մոտ 5 կմ հյուսիս։ Գյուղը շրջափակող մեծ ու փոքր ժայռոտ ու բլուրների մերձակայքում կան մի քանի մեծ ու փոքր քարայրներ, որոնք միջնադարում ծառայել են մարդուն։ Գյուղի եկեղեցին իսպառ ավերվել է և նրա մասին տեղեկություններ հայտնի չեն։ Պատմիչ Ստ. Օբբելյանի հւսրկացուցակի համաձայն Տերեկունիքը XIII դարում Տաթև վանքին տալիս էր 12 միավոր հարկ։

ՏԻԳՐԱՆԱՎԱՆ (ԱՊԱՐԱՆՆԵՐ) – Երնջակ գավառի վաղեմի այս քաղաքա վանը տարածված է եղել Երնջակ գետի աջ ափին, Աբրակունիսից մոտ 2 կմ վերև։ Հայկական և օտար աղբյուրներում բազմիցս հիշատակվող այս բնակատեղին առա՚վելապես հայտնի է Ապարաններ կամ Ապարան, Ապարանք անվանումներով, ո֊ րը այժմյան Ջուլֆայի շրջանի Բանանիար գյուղն է: Պատմաղբյուրագիտական տվյալների համադրությամբ և Մ. Զամչյանի ու Ղ. Ալիշաանի տեղադրությամբ այս քա ղաքի տեղում է եղել Տիգրան Երվանդյանի հիմնադրած Տիգրանակերտ քաղաքը (սա կապ չունի Տիգրան Մեծի կողմից Ամիդում հիմնադրած համանուն քաղաքի հետ), ուր Տիգրանը բնակեցրել է իր Տիգրանուհի քրոջը։ Այս մասին Մովսես Խո րենացին իր պատմության մեջ գրում է, որ «...(Տիգրանը) իր քույր Տիգրանուհուն թագավորավայել ու մեծ բազմությամբ ուղարկում է Հայաստան՝ այն ավանը, որըյ Տիգրանը շինեց իր անունով, այսինքն` Տիգրանակերտ, և այն գավառները հրա մայում է նրա ծառայության մեջ դնել։ Եվ այդ կողմերի ոստան կոչված ազնվական դասակարգն ասում է, սրա սերունդից Է առաջացել, իբրև թագավորական սերունդ»։

Այնուհետև այս բնակավայրը որպես, քաղաք հիշատակվում է 1-ին դարից՝ հռոմեական Կորբուլոն զորավարի արշա վանքների ժամանակ Արտաշատ քաղաքից հետո այն գրավելու և հայերի կազմակեր պած դիմադրության առիթով։

Միջնադարում 500—600 տուն հայ բնակչություն ունեցող Տիգրանավանը ունեցեյ է բավական մեծ տարածք և վերցված է եղել քաղաքը պաշտպանող պարիսպների մեջ։ Վաղեմի քաղաքի շինությունների, հնձանների, գերեզմանատների մի մասի հետքերն այսօր էլ կարելի է հանդիպել այժմյան գյուղի մերձակայքում, նրան շրջապատող այգիներում ու դաշտերում: XVII դարի ճանապարհորդ Տավեռնիեն Տիգրանավան-Ապարաններում լինելուց հետո հիացմունքով նրա մասին գրել է, որ այն. «Մի է գեղեցկագոյն վայրած բո վանդակ Ասիոյ, զուարճացեալ այգեօք և պտղաբեր ծառովք եւ ամենայն որ ինչ պիտանացու է կենաց»։

Պատմական աղբյուրներում այս բնա կատեղին Ապարանք անվանումով Երնջակ գավառի կազմում հիշատակված է Ստ. Օրբելյանի պատմության մեջ։ Այն առանձ նապես հաճախակի է հիշատակվում XIV դարից սկսած, ուր սկսեցին գործել կա թոլիկ հայերը։ Վերջիններիս համար Ապարանները վերածվեց որպես կենտրոն: Ըստ XIV դարի մատենագիր Մխիթար Ա պարանեցու գրչագրած ձեռագրերից մեկի հիշատակարանի, Ապարաների հուշարձան ները անվանակոչվել են «Սրբուհւոյ Աստուածածին, և ս. Ստեփանոսի Նախավ կայի և ս. Յակոբոսի առաքելոյն և Ամենայն Սրբոց, հազարապետաց խորհրդոցն Ատոուծոյ»։Դժբախտաբար այդ հուշարձանները այժմ իսպառ ավերվել և գետնին են հավասարվել, որոնց մասին աղբյուրներում նկարագրական և պատմա կան տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Քիչ թե շատ որոշ տեղեկություններ կա միայն Ամենայն Սրբոց եկեղեցու մասին, որը կաթոլիկ միաբանների եպիսկոպոսա նիստ եկեղեցին էր։

Ապարանների Ամենայն Սրբոց եկեղեցու մեծակառույց համալիրը կառուցված էր վաղեմի քաղաքավանի կենտրոնական մասում, մի փոքրիկ բարձրության վրա։ Վերջինիս ավերակ հետքերը տեսանելի էին մինչև 1970 թ.։ XIX դարի վերջերին Ապարաններ այցելած Ա. Սեդրակյանը այս եկեղեցու կիսակործան շինությունը նկա րագրելով գրել է, որ. «շէնք եկեղեցւոյն մինչև կամարները քարուկիր, իսկ կա մարները և տանիքը թրծած աղիւսով. թա ղակապ տաճարն բաժանուած է երեք մա տուռի, որոնց միջինն մեծ, և հաստատուած է եղել չորս սեան վերայ. երեք մա տուռն ևս ունեցած են գմբէթներ»։ Ըստ Ալիշանի հաղորդած տեղեկությունների եկեղեցու ծածկը և գմբեթները ավերվել են 1848 թ. երկրաշարժի ժամանակ։

Ամենայն Սրբոց եկեղեցու աբսիդի և շինության այլ մասերում ագուցված մի շարք գեղաքանդակ խաչքարերն ու տա պանաքարերը ունեցել են XII—XIV դա րերին վերաբերվող վիմագրեր։ Եկեղեցու մեջ, նրա հատակում՝ հավանաբար խորանի տակ, եղել է վիմափիր գաղտնի դարան, որտեղից 1870 թ. հայտնաբերվել են մի շարք անոթներ ու զարդեր և այլ իրեր:

Դատելով Ամենայն Սրբոց եկեղեցու վիմագրերի տվյալներով պետք է ընդու նելի համարել, որ այս հուշարձանի նախկին եկեղեցին հիմնադրված է եղել մինչև X—XI դարերը, որի ավերակների վրա XIV դարում կառուցել են միարարների եպիսկոպոսանիստ եկեղեցին։

ՓՈՐԱԴԱՇՏ (ՀԻՆ) – Երնջակ գավառի այս գյուղը չափազանց քիչ է հայտնի պատմական աղբյուրներում։ Հին Փորադաշտը կամ Փարադաշտը Գաղ գյուղի նման հիմնվել է բարձրագագաթ լեռնա շղթայի քարքարոտ լանջին, որտեղ պատ նեշներ կառուցելու եղանակով ստեղծվել են հարթ տարածություններ՝ բնակելի շի նությունների և պարտեզների համար։ Այս գյուղը վաղուց ի վեր լքված ու անմար դաբնակ է։ Գյուղի քարաշեն տների, եկեղեցու, այլևայլ շինությունների և այգի ների մոտ 2—3 մ բարձրություններ ու նեցած ցանկապատերի ավերակներն ու ընդարձակ գերեզմանատան տվյալները ապացուցում, են, որ այս բնակատեղին գո յություն է ունեցել դեռևս վաղ միջնադա րից, ուր կարող էր բնակվել 90—100 տուն բնակչություն։ Հին Փորադաշւոի անցյալի և նրա լքման մասին ստույգ տեղեկու թյուններ հայտնի չեն։ Սակայն հաշվի առնելով Հին և Նոր Փորադաշտերի գերեզ– մանատների տվյալները պետք է հավա նական համարել, որ հին գյուղից բնա կիչները, հավանաբար տեղի կլիմայական անբարենպաստ պայմաններից ելնելով, տեղափոխվել են ներքև՝ լեռան ստորոտի հարթ փեշին, մոտավորապես XVI դարի կեսերից հետո։

Այժմ Հին Փորադաշտի ավերակներում կիսակործան վիճակում տեսանելի է նրա եկեղեցին։ Վերջինիս անվանակոչման և հիմնադրման մասին տեղեկությունները բացակայում են։ Միայն Ա. Սեդրակյանը նշել է, որ գյուղի ավերակների «մեջն է կիսաւեր եկեղեցի մի քարուկիր և կամարակապ շինութեամբ, որոյ համար բնակչաց աւանդաթիւնն կասէ՝ «ֆրանկի եկեղեցի»։ Այս եկեղեցին կառուցված է գյու ղի կենտրոնական հատվածի բարձրադիր վայրում։ Շարվածքը իրականացված է մաքուր տաշած բաց-կապտագույն բազալ տով և մեծամասամբ ճեղքված որձաքա րերով։ Ընդ որում բազալտը օգտագործ ված է պատասխանատու հանգույցներում` պատերի անկյուններում, բացվածքների եզրերում, մուտքի, ավանդատների շար վածքներում։ Այժմ քանդված է եկեղեցու ամբողջ ծածկը, հարավային ավանդատան երկրորդ հարկը, մուտքը, աբսիդի ծածկը և այլն։ Պատերի շարվածքը պահպանվում է մոտ 2—2,5 կմ բարձրությամբ և ծածկված են բուսականությամբ ու թփերով։

Հուշարձանը թաղակապ դահլիճների հորինվածք ունի, բաղկացած է արևելյան կողմում կիսաշրջանաձև աբսիդից, դահլիճից, որի միակ մուտքը գտնվում է արևմտյան ճակատում։ Աբսիդի երկու կող մերում գտնվում են երկհարկանի ավանդատները։ Բեմի հատակը դահլիճից բարձր է 45—50 սմ։ Աբսիդը, ինչպես նաև ավանդատները լուսավորվում են արևելյան որմոմ բացված մեկական լուսամուտներով։ Աբսիդը ունի երկու, իսկ ավանդատները` մեկական որմնախորշեր։ Դահլիճի պահպանված պւստերում լուսամուտների հետքեր չեն նկատվում։ Թեքադիր վայ րում կառուցված լինելու հանգամանքով եկեղեցու հյուսիսային պատը իր բարձրության մեծ մասով հենապատի է վերածվել։ Եկեղեցու երկրորդ հարկերի ավանդատները իրենց արևմտյան ճակատում ու նեն բավականին լայն լուսամուտներ, որոնց միջոցով կապ են պաշտպանում դահլիճի հետ, ուր մուտքը գործելու հա մար կան հատուկ թաքստոց-մուտքեր։ Եկեղեցու ինտերյերում սվաղված և սպի տակեցված է միայն աբսիդն ու ավանդատներ: Առաջին հարկի ավանդատնե րի ծածկի բարձրության ուղղությամբ եկեղեցու շարվածքում սեյսմիկ պայման ներից ելնելով տեղադրված են փայտյա հեծաններ։ Դահլիճի որմերը ներքուստ հարթ են, առանց որմնամույթերի։ Եկեղեցու ներքին և արտաքին հարդարանքում բացակայում է դեկորատիվ մշակումը։

Եկեղեցու արևմտյան ճակատին կցված է եղել գավիթը, որից այժմ աննշան ավերակներ են մնում։ Դատելով ավերակնե րից պետք է ընդունել, որ այն գրավել է եկեղեցու ընդլայնական ամբողջ ճակատը և ունեցել է ուղղանկյուն հատակագիծ: Գավթի ավերակներում և եկեղեցու մեր ձակայքում կան XIII-XVII դարերի մի քանի անզարդ խաչքարեր, խոյաքանդակներ, ինչպես նաև մարդու գծապատկերով տապանաքարեր։ Վիմագիր խաչքարերի հաղորդած որոշ տվյալներ ապացուցում են, որ այս եկեղեցին վերանորոգվել է XVII դարում։

Հին Փորադաշտից 4—5 կմ հյուսիս գտնվում է ս. Ստեփանոս վանքի համալիրը։ Իր տեղադրվածությամբ այս միջ նադարյան վանական համալիրը հիմնա դրված է խորը ձորի հարավ֊արևելյաք լեռնալանջի բավական հարթ տարածու թյուն ունեցող քարափի վրա։ Ս. Ստեփանոս վանքի համալիրը կազմված է եկեղեցուց, նրա արևմտյան, արևելյան և հա րավային կողմերում՝ պարիսպներին կից, կառուցված 12—15 օժանդակ շինություններից, որոնք և առնված են ուղղանկյուն, և մինչև 6—8 մ բարձրություն ունեցող պարսպի մեջ։ Այժմ եկեղեցու ամբողջ ծածկը, պատերի վերին մասերը քանդված են։ Վանքապատկան զանազան շինություններից եկեղեցու հարավային և արևմտյան կողմինները դեռևս անցյալ դարի վերջերից ավերակներ են, իսկ արևել յան կողմի շինությունների մի մասը դեռևս կիսականգուն են, խարխուլ։ Իր բարձրու թյան մեծ մասով քանդված և կիսախար խուլ է նաև վանքի պարիսպը, որը վա նական համալիրին պաշտպանական կա ռույցի տպավորություն է հաղորդում։

Ինչպես ս. Ստեւիանոս եկեղեցին, այն պես էլ այդ վանքի ամբողջ համալիրը կա ռուցված է լեռնային ճեղքված և մշակված քարերով։ XVII դարում այդ համալիրի վերանորոգման ժամանակ եկեղեցու շար վածքի վերին մասերում և ներքին մասե րի շարվածքներում տեղ-տեղ օգտագոր ծել են աղյուս։ Ս. Ստեփանոս վանքի եկեղեցին, որը տեղադրված է համալիրի հյուսիս-արևմտյան անկյունային հատվածում, միանավ թաղածածկ կառույցների հորինվածք ունի։ Աբսիդը, որի երկու կող մերին գտնվում են թաղածածկ ավանդա տները, հնգանիստ կազմություն ունի։ Ավանդատներն ու աբսիդը լուսավորվում են արևելյան որմի մեկական, իսկ դահլիճը՝ հյուսիսային և հարավային որմերի եր կուական լուսամուտներով։

Ս. Ստեփանոս վանքի և նրա միա բանության գործունեության մասին աղ բյուրներում, դժբախտաբար, քիչ տեղե կություններ է պահպանվել։ Մ. Ամբատ յանի ասումնասիրութայմբ այս վանքը, «շինեսւլ Ի Մաղաքիայ վարդապետէ Ղրիմեցւոյ յաշակերտէ Յովհաննեւ Որոտնեցւու՝ յամի տեառն 1385, և նորոգեալ ի տէր Աւագէ յամի 1560»։ Հ. Որոտնեցու կողմից ասվանքի հիմնադրելու Մ. Սմբատյանցի հայտնած կարծիքի աղբյուր անհայտ է: Սակայն մի բան ակնհայտ է, որ XIV դա րում և դրանից էլ ավելի վաղ շրջանում այդ վանքի տեղում գործել է հոգևոր կենտրոն։ Ս. Ստեփանոսի պարիսպները կառուցել և միաժամանակ եկեղեցին նորոգել է Ավագը 1560թ.: Այդ մասին վկայող վավերագիր խաչքարը այժմ էլ ագուցված է եկեղեցու մուտքից քիչ վերև: Այնուհետև վիմագիր մեկ այլ արձանագրություն, որը այժմ գտնվում է վանքի համալիրի արևելյան ճակատում գտնվող գլխավոր և միակ մուտքի մոտ, վկայո՚մ է, որ այս համալիրը և նրսւ սպարիսպները 1683 թ. վերանորոգել է Սահակի և Խուպնիկարի որդի մուղտասի Դանիելը։

Ս. Ստեփանոսի պարիսպներից մո տավորապես 250–300 մ հյուսիս-արևելք, ձորն ի վար գտնվում է վանքի Նահատակ կոչվող հռչակավոր աղբյուրը։ Վերջինիս սառնորակ ջուրը ուղղակի բխում է իրար կպած երկու հսկա ժայռաբեկորնե րի տակից։ ժամանակին այս աղբյուրի մոտ կանգնեցված են եղել մի քանի խաչ քարեր, որոնցից այժմ ջարդոտված բեկոր ներ են մնում։ Վանական համալիրի արևվելյան կողմում, նրանից մոտ 150 մ հեռավորության վրա, հարթ վայրում գտնվում է վանքի գերեզմանատունը, որը այժմ ունի վեց տապանաքարեր։ Վանքից դեպի Հին Փարադաշտ տանող ճանապար հին կանգնեցված են XIII–XV դարերի մի քանի խաչքարեր։

ՓՈՐԱԴԱՇՏ (ՆՈՐ) – Այս գյուղը փռված է հին գյուղից մոտ մեկ կիլոմետր ներքև՝ լեռնաշղթայի ստորոտի առջև գտնվող բարեբեր դաշտում։ Այժմ այս գյու ղը ևս ավերակների է վերածվել, որտեղից հայերը տեղափոխվել են Երևան և նրա շրջակայքը մինչև 1960-ական թվականները։

Ա. Սեդրակյանի հաղորդած տվյալներով այս գյուղի ս. Գևորգ եկեղեցին, «փոք րիկ, հասարակ քարերով շինուած. փայտածածկ անշուք եկեղեցի մի է, գիւղի մեջ տեղն» և ս. Եղիա «փոքրիկ մատուռ մի, գիւղի արևմտակողմն»։ Փորադաշտի այ ժմյան ավերակներում դեռևս տեսանելի են վերը նշված այդ երկու հուշարձանների ավերակ շինությունները, որոնց հիմ նման մասին տեղեկություններ չեն պահպանվեի։ Ս. Եղիա մատուռը, որը գտնվում է բարձրագագաթ բլուրի վրա, ուղղանկյուն շինություն է և կառուցված է ճեղքված քարերով։ Ծածկը միաթեք ու փայտածածկ է եղել։

Նոր Փորադաշտի ս. Գևորգ եկեղեցին, որը գտնվում է գյուղի կենտրոնում, վատ է պահպանվել։ Քանդված է եկեղեցու ամբողջ ծածկը, հարավային պատը, երկ րորդ հարկի ավանդատները։ Ավերված է՝ ամբողջ արևմտյան ճակատը, փլման ենթակա է նաև աբսիդի ծածկը։ Ս. Գևորգ եկեղեցին ուղղանկյուն, արևելյան մասում հնգանիստ աբսիդով և վերջինիս երկու կողմերում երկհարկանի ավանդատներով հուշարձան է։ Մինչև 1950-ական թվական ները այս եկեղեցին վեր էր ածվել ղպ րոցի, որի համար եկեղեցու ներսում շարվել են առանձին պատեր`՝ առանձնացնելով մի քանի դասասենյակներ։ Եկեղեցու աբսիդը և ավանդատները լուսավորվում են արևելյան մեկական լուսամուտներով։ Երկ րորդ հարկի ավանդատները իրենց արևմտյան ճակատների մեկ լայն բացվածք ներով լուսամուտների միջոցով կապ են պահպանել դահլիճի հետ։ Հյուսիսային ավանդատան առջև, եկեղեցու հյուսիսային որմում բացված որմնախորշում տեղադրված է մի քանդակազարդ խաչքար։ Վեր ջինիս պսակային մասում, կամարների մեջ քանդակված է երեք խաչերի պատկերա քանդակներ։ Այդ խաչքարը իր վրա կրում է եկեղեցու շինարարական արձանագրու թյունը։ Ըստ որի Նոր Փորադաշտի եկե ղեցին կառուցվել է 1681 թ.։

Արժանահիշատակ հնագիտական նշա նակություն ունի նաև Նոր Փորադաշտի ընդարձակ գերեզմանատունը, ուր կա XVI–XX դարերի ավելի քան 450—500 վիմագիր տապանաքարեր, խոյաքանդակներ։

ՔԱՐԿՈՓ-Երնջակի այս լեռնային գյուղի ավերակները գտնվում են Երնջակ գետի ամենավերին մասում` գետը սկզբնավորող լեռնային աղբաջրերի ակունքների մոտ, պատմական Արավսեակ գյուղից 5—8 կմ հյուսիս-արևմուտք։ Միջին մեծության Քարկոփը XIX դ. հայտնի էր նաև Քոռագոմեր մականվամբ։ XIX դ. սկզբներին այստեղից հայերի տեղափոխվելուց հետո մինչև 1920-ական թվականները բնակվել են մի քանի տնից բաղկացած ադրբեջանցիներ։ Այնուհետև այն լքվել է և նրա ավերակները օգտագործվել են շրջակա գյուղերի անասնապահության նպատակով։ Գյուղատեղի շատ շինությունների հետ մեկտեղ վաղուց ի վեր ավերակների է ՛վերածվել նաև նրա եկեղեցին։ Ստ. Օրբելյանի հարկացուցակի համաձայն XIII դ. Քարկոփը Տաթևի վանքին տալիս էր 12 միավոր հարկ։

ՔՌՆԱ — Երնջակ գավառի այս նշանավոր ավանը փռված է անմիջապես 0ձասար լեռան հարավ-արևմտյան փեշի դաշտերում, Երնջակ գետի ձախ ափին։Քռնայի շրջակայքի ուսումնասիրությունը ապացուցում է, որ այդտեղ մարդիկ բնակություն են հաստատել դեռևս մ.թ.ա.։ Միջնադարում այստեղ բնակվում էր 400—500 տուն հայ ազգաբնակչություն։ Այստեղից էր Մխիթար առաջին (մակա նունով Մխիկ) կաթողիկոսը, որը կաթո ղիկոս է ընտրվել 1341–1355 թթ.։

Քռնան Երնջակ գավառի պատմական անցյալում հայտնի բնակատեղի է հատկա պես XIV դարի սկզբներից սկսած, ուր 1830 թ. իրենց միաբանությունն ու դպ րոցը հիմնեցին հայ կաթոլիկները։ Վեր ջիններիս ծավալած գործունեությունով էլ XIV դարից սկսած Քռնան և նրա դպրոցը բազմիցս հիշատակվել են ինչպես հայ, այնպես էլ օտարազգի մի շարք աղբյուր ներում։

Քռնայի պատմաճարտարապետական հուշարձաններից առավել հայտնին ս. Աստվածածին վանքն է։ Վերջինս 1330 թ. Քռնայի Վերին վանքի մոտ՝ 70 օրում կա ռուցել են տվել Քռնայի գեղջավագ պա րոն Գորգն և նրա կին Ելթիկը (նկ. 99)։ 1740 թ. միարարների միաբանությունների ցրվելուց հետո անմխիթար մնացած ս. Աստվածածին վանքի շինություններից և եկեղեցու մոտ գտնվող գաղտարաններից XIX դ. տեղի բնակիչները հայտնաբերել են նախկին եկեղեցուն վերաբերող վիմա գրեր, խեցեղեններ և այլ իրեր։ 1899 թ. Մ. Սմբատյանը ս. Աստվածածնի մուտքի առջև գտնվող փոսը պեղելով հայտ նաբերել է 1191 թ. մի քառաթև խաչքար. «Ի թվայկանիս Ո: ու Խ։ Կանգնեցաւ խա չս ի բարեխոսութեան Գագկայ և ծնողաց իւրոց»։ Ս. Աստվածածին եկեղեցին, որը Քռնայի բնակիչների կողմից անվան վել է նաև «Կուսաբեր», ըստ հատակա գծի քառանկյունի, դամբարանատիպ և մեծակառույց եկեղեցի է։ Շինության հիմ նաշարը սրբատաշ և կիսամշակ քարե րից է օգտագործվել, իսկ մնացած մասը կիրարկված է աղյուսով։ Եկեղեցու հյուսիսային, արևմտյան և հարավային կողմերում կառուցված են եղել վանքապատ կան զանազան թաղակապ շինություննե րը և կրոնավորների խցերը։ Վերջիններս, որոնւ թիվո անցնում է երկու տասնյակից, այժմ մինչև հիմքերը քայքայված և ավե րակներ են։ Ս. Աստվածածնի համալիրը վերցված է եղել պարսպի մեջ, որից այժմ ևս աննշան հետքեր ես պահպանվում։ Համալիրի արևելյան կողմում, երկու բյուրների միջև կառուցված է եղել վանքին պատկանող վաղեմի լճակը, որը մի քանի տասնամյակ է ինչ ավերվել է ու ան ջուր է։ Ս. Աստվածածնից մոտավորապես 600—700 մ դեպի հարավ-արևմուտք, դաշտի մեջ կառուցված է եղել Քռնայի հին եկեղեցին՝ ս. Հռիփսիմե վանքը։ վեր ջինիս հիմնման մասին, որը կառուցված է եղել ավելի վաղ շրջանում քան ս. Աստ վածածինը, ստույգ տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Այս եկեղեցու հետքերը տեսանելի էին մինչև 1970-ական թվականները։

Նախճավան գավառ

Հայաստանի պատմության մեջ հայտնի է Նախճավան-Նախիջևան քաղաքը, որն այժմյան հանրապետության մայրաքաղաքն է։ Նեոլիթյան դարաշրջանից սկսած Նախճավանի մերձակայքում գործել է աղի հանքը, Քյուլ-Թափա էնեոլիթյան բազմաշերտ բնակատե ղին և այլ հնավայրեր, որոնք խոսուն վկաներ են քաղաքի տարածքում մարդու բնակության, նրա ստեղծած վաղեմի մշակույթի մասին; Վաղ միջնադարից հետո Նախճավանը առհասարակ հայտնի է Նա խիջևան անվանումով:

Ըստ Աստվածաշնչի առասպելի, Նախիջևան անվանումը կապված է Նոյ Նահապետի իջևանած առաջին վայրի («Նախիջևան») հետ։ Այդպիսի մի ավանդություն-վկայության հրեից մեծ պատմիչ Հովսեփեոս Փլավիոսը գրի է առել դեռևս մ. թ. I դարում։ Օտարազգի մա տենագրության մեջ և պատմական երկերում Նախիջևանը տարբեր ժողովուրդների մոտ տարբեր անվանումներ է ունեցել։ Հույները Նա խիջևանին անվանել են Նախսուանա, արաբները՝ Նեշևի, Նեշուի, պարսիկները՝ Նախուա, Նախճևան, Նաուշա, Նագշիջահան։ Թուրքերը ևս կոչել են Նագշիջիհան, որ նշանակում է նկար (կամ տաղիկ) աշխարհի։

Մ. Խորենացու հաղորդած տեղեկությունները ապացուցում են, որ հին Հայաստանի ավագ նախարարական տների կազմում գտնվող Մադպետունիների կալվածքները և իրավասությունները տարածված էին «Ատրպատականից մինտև Ճվաշ և Նախճավան»։ Հետևապես Նախճավան գավառը, որը ի բնե Հայոց արքունի տան սեփականություն էր, և որպես այդպիսին սկզբից ևեթ մտել էր Մադպետանիների իշխանության տակ։ Իսկ Մարդպետունիների իշխանությունը, որը արքունիքում իշխում էր արքունի գանձերի և կանանց վրա, իր հերթին արքունապատկան տիրույթների գերատեսչական ինստիտուտ էր։ Մի շարք գրավոր աղբյուրները հավաստում են, որ Մարդպետունիների և Վասպուրականի իշխանական տների միջև գոյություն է ունեցել թշնամական վերաբերմունքներ, որը գոյատևել է մինչև Արշակունիների անկման շրջանը՝ V դարը։ Արշակունիների անկումից հետո իրավականորեն վերանում են նաև Մարդաետունիների իշխանական տներն ու նրանց կալվածքները։ Այդ շրջանում էլ Նախճավան գավառը անցնում է Արծրունիներին, որը VII դարի «Աշխարհացոյցի» տվյալներով համարվում էր Վասպուրականի 34–րդ գավառը։ Այնուհետև X դարի պատմիչ Թ. Արծրունին վկայում է, որ 705 թ. Նախճավանի ու էսրամի եկեղեցիներում հայ նախարարներին այրելուց հետո արաբ Կաշմ ոստիկանը Նախճավանը անջատել է Վասպուրականից։ Այդ անջատումից հետո Նախիջևանը իր հարմարավետ դիրքի ու տնտեսական ար ժանիքների շնորհիվ դաոնում է Սյունաց և Վասպուրականի իշխան ների կռվախնձորի առարկան։ Այդ հանգամանքով էլ 705 թ. հետո մինչև X դարի սկիզբները այս գավառը վարչականորեն մեկ մտել է Վասպուրականի՝ մեկ՝ Սյունքի կազմի մեջ։

Նախիջևանը իր բնական դիրքի շնորհիվ դարեր շարունակ գտնվելով հին աշխարհի երկրների տարանցիկ առևտրական ճանապարհ ների և երթուղիների վրա, հնուց ի վեր հանդիսացել է հսւյ ժողովրդի հասարակական, քաղաքական և մշակութային նշանավոր օջախ։ Քաղաքի շրջակա գյուղերն ու բնակատեղերը, որոնք տարածված են Արաքսի ափին, Նախիջևանի հարթությունում, կազմել են մի առանձին վարչական միավորում, գավառ, որի կազմի մեջ են մտել համար յա թե այն բնակատեղիները, որոնք ընդգրկված ես այժմյան Նախի ջևանի շրջանի կազմի մեջ։ Այստեղ բացառություն է կազմում Նախի ջևան գետի ափերին գտնվող, այժմյան Զահրի (Սահուկ) գյուղի շրջակայքում տարածված մոտ 10—12 գյուղերը, որոնք պատմականո րեն մտել են Ճահուկ գավառի կազմում։ Նախճավան գավառի բնակավայրերը դարերի ընթացքում մի շարք ավերումների ենթարկվելով այնուամենայնիվ հին-հին դարերից մեր օրերն են հասցրել պատմաճարտարապետական մի շարք հուշարձաններ, որոնք լրացնում են այս գավառի նախընթաց դալերի մշակույթի պատմության էջերը։ Շրջանը 1978 թվից վերանվանակոչվել է Թաբեկի շրջան։

ԱԶՆԱԲԵՐԴ — Ազնաբերդը Նախիջևա նի հին հայկա՛կան գյուղերից է, որը ներկայիս ջոջանի Զնաբերդ, Ըզնաբերդ, Ազնաբերդ անվանվող գյուղն է։ Այս գյուղը փոված է Վայքի լեռնաշղթայի հարավային ստորոտում, Նախիջևան քաղաքից 35 կմ հյուսիս-արևմուտք։ Գյուղը շրջապատ ված է Քամաոավոո, Գյունեի, Մարդաքար, Կարմիր քար, Առուներ անվանվող լեռներով ու սարերով։ Գյուղի առջև, մինչև Արաքս գետը փռված է հարթ տարածություն։

Ազնաբերդը հնուց ի վեր ունեցել է հայ ազգաբնակչություն, որը զբաղվել է երկրագործությամբ, ՝ անասնապահությամբ և այգեգործությամբ։ Ազնաբերղի տարած քում դեռևս տեսանելի են մի քանի կիկ լոպլան ամրոցների, գյուղատեղիների և բրոնզեդարյան բնակատեղիների հետքեր։ Ազնւսբե՚րդի մերձակայքում հայտնաբեր ված դամբարանադաշտից հայտնաբերվեյ են մ.թ.ա. II հազարամյակի խեցեղեն և այլ հնագիտական իրեր։

Ազնաբերդը նշանավոր է նաև ճար տարապետական հուշարձաններով, որոնց թվում հայտնի են ս. Թովմա Առաքյալի վասքը, ս. Գրիգոր, ս. Հովհաննես եկեղե ցիները, ս. Հակոբ, ս. Հռիփսիմե մատուռ ները։ Նշված հուշարձաններից կանգուն վիճակում են գտնվում միայն ս. Գրիգոր և ս. Հովհաննես եկեղեցիները, իսկ մյուս ները ավերակ են։ Ս. Թովմայի՛ վանքը, ս. Հովհաննես եկեղեցին և ս. Հռիփսիմե, ս. Հակոբ մատուռները արևելք-արևմուտք ձգված թաղակապ դահլիճներ են, արևել յան մասում կիսաշրջանաձև աբսիդով և ունեն մեկական մուտքեր։ Այս միանավ, թաղածածկ դահլիճների նախնական շինությունները կառուցված են եղել դեռևս IX–X դարերում, որոնց հիմքերի վրա XVII դարում վերակառուցվել են այժմյան շինությունները։ Ազնաբերդի հնավայրերից արժանահիշատակ է «Քոմադ դար» անվանվող բլուրը, որի վրա կառուցված է ս. Հովհաննես միանավ թաղածածկ դահլիճը։ Գյուղի հարավում գտնվող այդ բլուրը ունի գեղեցիկ դիրք և փոքրիկ բեր դատեղի տպավորություն է թողնում, որի փեշերին փոված է հին Ազնաբերդի մի հատվածը, նրա այգիները, հին ջրհորնե րը, ինչպես նաև բուժիչ հատկություններով աղբյուր։ Բլուրն իր գագաթնամասի հարթությունում ունեցել է մի շարք շինություններ, որոնք պարփակված են եղեք պարսպաշարքով։ Դժբախտաբար, ժամաժ նակի ընթացքում ավերակների են վերած վել այդ շինությունները, պարիսպները, որոնց ավերակներում և բլրի շրջակայքում թափված են բազմաթիվ խեցեղենի մնա ցորդներ։ Մեր ուսումնասիրությունների ժամանակ 1976 թ. այդ հնավայրից հայտ նաբերել ենք X—XIII դդ. վերաբերող գու նավոր և անզարդ խեցեղենի հարուստ մնացորդներ, IX—XII դդ. մի. շարք խաչ քարեր։ Բլրի արևմտյան ստորոտում՝ այժմյան խաղողի այգի ներում, հայտնաբերվել են մի քանի հնաձև վառարանների հետքեր և այլ հնագիտական իրեր։ Գունազարդ և հասարակ խեցեգործական իրերի, կտրս՚սների վրա կան տասնյակ երկրաչափական զարդեր, խեցեգործ վար պետների նշաններ և այ;ն, որոնք հա տուկ են հայոց լեռնաշխարհի հնավայրե րի ավանդույթներին և արվեստին։

Ազնաբերդի հուշարձանների թվում աչքի է ընկնում նրա ս. Գրիգոր եկեղեցին, որը կառուցված է գյուղի կենտրոնական թաղամասում։ Այս եկեղեցին, ըստ նրա վիմագրության, վերակառուցվել է XVI դարի երկրորդ կեսում։ Այն եռանավ բազիլիկա է՝ կազմված հնգանիստ սւբսիդից, երկու ավանդատներից և դահլիճից։ Եկե ղեցին ունի երկու մուտթ՝ արևմտյան և հարավային ճակատներում։ Ինտեոյերըւ հարդարված է որմնանկարներով, որոնք 1Տ68 թ. վերանկարվեւ են XVII դ. որմ նանկարների շերտի վրա (նկ. 100—102)։ Մշտապես 200—250 տուն հայ բնակ չություն ունեցած այս գյուղը վերջնակա նապես տեղահան արվեց 1988 թ. նոյեմբերին, ազգամիջյան իրադարձոլթյունների ժամանակ։

ԱԼԱԳՈԶ ՄԱԶՐԱ–Նախճավան գավառի այս բնակավայրը գտնվում է Ք.յուլ Թափա գյուղից 4 — 5 կմ հյուսիս՝ Պղնձասար լեռան փեշին գտնվող մի հար թավայրում։ Ալագոզ Մաղրայի բնակիչների մի մասը 1829 թ. գաղթեյ էին Սալմաստի Սոմ, Մահլամ, Հաֆթվան գյուղերից և Խոյից։ 100—130 տուն անըն՛դմեջ հայ բնակչություն ունեցող այս բնակավայրից հայերը ևս ստիպված գաղթել են 1930– 50–ական թվականներին։ Տասնամյակների ընթացքում ավերվել են ինչպես գյուղի հին շինությունները, այնպես էլ XII դ. նրա ս. Մինաս եկեղեցին։

ԱԼԻԱՊԱՏ–Նախճավան գավառի այս գյուղը գտնվում է անմիջապես Երևան–Նախիջևան ճանապարհի ձախ կողմում։ Քաղաքից ոչ հեռու, նրա հյուսիս-արևմտյան մասում տեղադրված Ալիապատը այժմ համարյա թե ընդգրկված է Նախի ջևան քաղաքի մեջ և անվանված է Մյաս– նիկովաբադ։ Միջին մեծության այս գյուղում՝ 1873 թ. տվյալներով, բնակվում էր 58 տուն, իսկ Ե. Լալայանի տեղեկություն ներով 1906 թ.՝ 103 տուն հայ բնակչու թյուն։ Վերջին հայ ընտանիքները այդ֊ տեղից տեղահանվել են 1940–50-ական թվականներին։

Ալիապատը իր տեղադրվածությամբ գտնվում է Նախիջևան քաղաքը մտնող հին և գլխավոր երթուղու մուտքի մոտ գտնվող մի բլուրի փեշին։ Իսկ այդ բլու րի հարթ և ընդարձակ տարածության վրա դեռևս մ.թ.ա. կառուցված է եղել ամրաշինությունների մի ամբողջական համալիր, միջնաբերդ։ Վերջիններիս ավե րակները սկսած XVIII դարի վերջերից արագ կերպով քայքայվել նն և այսօր այդ տարածքում գտնվում է քաղաքի հայկական և ռուսական նոր գերեզմանատներն ու տասնյակ բնակելի և տալևայլ շինություսները։ Ստուգաբանելով Ալիապատ տեղանունը, պետք է նշենք, որ այն սերում է տեղանուններ կերտող, «ապատ» վերջածանցից։ Լեզվաբան Պ. Բեդիրյանը ստուգաբանությամբ «Աաատ աոաջին հեր թին էղել է ածական և նշանակել է բար գավաճ, ծաղկուն, շեն. բնակեցված, բայց ունեցել է նաև գոյականի արժեք նշա նակելով այդպիսի վայր»։ Հայերեն ապատ բւտւահասկացությունը, իր ծագումով «փոխ է առնված միջին պարսկերենից»։

Այժմ Ալիապատում կանգուն է նրա ս. Աստվածածին եկեղեցին (նկ.103)։ Վերջինս գտնվում է գյուղի կենտրոնում և կառուցված է ճեղքված բարերով ու աղյուսով, իսկ պատասխանատու տեղե րում օգտագործված է նաև բազալտ։ Ս. Աստվածածին եկեղեցին իր հորինվածքով քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկա է, ու նի երկու մուտք՝ հյուսիսային և հարավա յին ճակատներում։ Այս եկեղեցին, որը հավանաբար հին եկեղեցու հիմքերի վրա նորովի կառուցվել է XIX դարում, կրկնում է Նախիջևան քաղաքի ս. Գևորգ եկեղե ցու հորինվածքն ու ճարտարապետական ձևերը։ Օրինակ, ծածկի եղանակը, լու սամուտների լայն ու բարձր բացվածքների, գմբեթի ձևը և այլն։ Եկեղեցու աբսիդը լուսավորվում է արևելյան որմում իրար կողքի բացված երկու մեծ, իսկ դահլիճը՝ հարավային, հյուսիսային և արևմտյ՜ան որմերում բացված նմանատիպ երեքական լուսամուտներով։ Գեղեցիկ տեսք ունի հատկապես այս հուշարձանի խաչաձև ծածկի վրա վեր խոյացող բազմանիստ, աղյուսաշեն ու բրգաձև կոնով սլացիկ գմբեթը։

Ալիապատի ս. Աստվածածին եկեղեցին, համաձայն նրա հարավային մուտքի կա մարի գլխին, պատի շարվածքից դուրս ամրացված քարի վրա քանդակած հինգ տողից կազմված արձանագրության, վե րակառուցվել է Ալիաս|ատ գյուղի հասարակության միջոցներով 1887 թ.՝ ի հիշա տակ իրենց ծնողաց։ Եկեղեցու հարավա յին մուտքի առջև կանգնեցված է երկու մույթերի հորինվածքով զանգակատունը, որը ևս աղյուսով է կիրարկված։ Համա ձայն զանգակատան արևելյան մույթի արևելյան երեսի բարձրունքում ագուցված խաչքարի 8 տողից կազմված արձանա գրության, այս զանգակատունը կառուց վել է ալիապատցի Յակոբի որդի Վար– դանեանի հատուկ միջոցներով՝ 1854 թ,։ Ժամանակին ս. Աստվածածին եկեղեցու արևելյան կողմ՛ում կառուցված շենքում գործում էր հայոց ծխական դպրոցը։

ԱՍՏԱՊԱՏ—Աստապատը ըստ պատմագիրների հտղորոած տվյալների, Նախիչևանի հռչակավոր գյուղաքաղաքներից է։ Ըստ ավանդության, այդ գյուղի անունը այդպես է կոչվել այն հանգամանքով, որ 451 թ. Ավարայրի ճակատամարտից հետո, հայոց սպարապետ Վարդան Մա միկոնյանի և նրա հետ նահատակված հերոսների մարմինները ժողովուրդը բերել Ս այդ գյուղի վանքում (որը հետագայում անվանվում է ս. Վարդան) Աստ են պատում (պատանքում)։ Սակայն իբր թե Մակուի նախարարները հետագայում պատճառաբանում են, որ հերոսները զոհվել են Մակուին ավելի մոտ գտնվող Ավարայրի կամ Շավարշավանի դաշտում և նրանց մարմինները այդ գյուղից տեղա փոխում են Մակու։ Բայց և այնպես գյու ղը պահպանել է իր նախկին անունը՝ Աստապատ։ Մեկ այլ ստուգաբանությամբ այն նշանակում է բարգավաճ, ծաղկուն շեն, բնակեցված վայր (աստ + ապատ)։ Ընդ որում ապատ-ը, որը միջին պարսկե րենից առնված բառ է, սկզբնապես եղե է ածական և անապատ բառի հականիշն է։ Ապատ-ը ձեռք բերելով գոյականի ար ժեք հենց նշանակել է բարգավաճ ու ծաղ կուն, շեն ու բնակեցված վայր, որն էլ համապատասխանում է այս բնակավայրին։

Հին Հայաստանի այս նշանավոր գյու ղաքաղաքի մասին պատմական աղբյուր ներում աոաջին անգամ հիշատակվում է IX պարի պատմիչ Թ. Արծրունու պատմությունում՝ Նախիջևան և Խրամ քաղաքների 705 թ. կոտորածի դեպքերի մատնանշման առթիվ։ Աստապատը այնուհետև հիշատակվում է Խաչիկ Ա կաթողիկոսի կոնդակում (976 թ.), ապա XIII դարի պատմիչ Ստ. Օրբելյանի և հետագա դա րերի այլ պատմիչների մոտ։ Աստապատի մասին, որպես վաղեմի բնօրրանի, արժեքավոր հնագիտական տեղեկություն ներ է ստացվել նրա ճարտարապետական կոթողներից մեկի՝ ս. Ստեփանոս կամ Կարմիր վանքի, շրջակայքից հայտնաբերված բրոնզեդարյան դամբարանների պեղումներից (նկ. 106)։

Դարեր ի վեր բազմամարդ, հայաշատ այս դաստակերտ-գյուղաքաղաքը պարս կական տիրապետության շրջանում Տա» ճախակի ավերածությունների ենթարկվե լով քայքայվում է, կորցնում իր վաղեմի դեմքը և հետագայում վեր է ածվում փոքրիկ գյուղի։ Շահ Աբբասի ասպատակումների ժամանակ նրա բնակչության մի զգալի մասը քշվեց Պարսկաստան։ Հետագայում՝ XIX դարի կեսերից սկսած, նրա բնակչության մնացած հատվածները աստիճանաբար ցրվել են Աստրախան, Դոնի Ռոստով, Կրսանոդար, Բաքու, Երեվան։ Վերջին հայ ընտանիքները Աստապատից տեղահանվել են 1950-ական թվա կաններին։

XIX դարի առաջին կեսում պարսից Աբաբ Միրզա թագաժառանգը պատմական) Աստապատի բնակչությանը տեղահան է անում գյուղից և 3 կմ դեպի հյուսիս հիմ նում է նոր գյուղ, որը անվանվում է Թազագյուղ։ Իսկ պատմական Աստապատի տեղում ֆրանսիացի ճարտարապետների։ խորհրդով Աբաս Միրզան կառուցել է տալիս բերդ ե կոչում է իր անունով՝ Աբասաբադ, որը 1827 թ. հուլիսին ռուսական։ բանակի կողմից գրավվում է։ Պատմական֊ Աստապատի տարածքը 1963 թ. մնաց; ԽՍՀՄ և Իրանի միջև կնքված պայմանագրով կառուցված ջրամբարի տակ։

Աստապատում հնուց ի վեր տեղի բնակչությունը զբաղվել է հողագործությամբ, մետաքսագործությամբ, խեցեգործությամբ, վաճառականությամբ, գրչարվեստով, շինարարությամբ և այլն։ Հնուց հայտնի է եղել մրգերի բազմազան տե սակներով, հատկապես պատվելի ե հռչակավոր է եղել Աստապատի խնձորը, ոբը կոչվել է «աբբայական խնձոր»։ Ֆրանսիացի ճանապարհորդ ժ. Տավեոնիեի (XVII դ.) վկայությամբ, Աստապատը աշխարհի միակ վայրն էր, ոբը սրտա֊հանում էր ռոնաս (տորոն) կարմրաներկ արմատը, որը որդան կարմիրի նման մեծ հռչաւկ է ունեցել, որով Հնդկաստանում և Պարսկաստանում ներկում էիս ընտիր գործվածքներ։ XV դարի ճանապարհորդ Զուզեֆ Բարբարիոն հիշում է հռչակ ու նեցող «Աստապատի մետաքսը», որն ուներ նաև մեծ քանակությամբ շերամ և առատ թթենիներ։ Աստապատի խեցեգոր ծարանների թվում XIX դարում հայտնի է եղել բազմարհեստ Հակոբ վարպետ Ջալալյանց Աստապատցու» գործարանը, որի արտադրանքի նմուշներից մի քանի սը պահպանվում է Երևանի պետական պատմության թանգարանում։

Աստապատը, որը կազմված է եղել 6—7 մեծ թաղերից (Եկեղեցու, Ջահանենց, Գյուղամեջ, Բրուտի, Տուպուլենց) հայ մշակույթին հայտնի է եղել նաև իր հիանալի ճարտարապետական կոթողներով՝ ս. Վարդան, VI. Պողոս և Պետրոս, ս. Հով հաննես, ս. Ստեւիանոս (Կարմիր վանր) վանքերով ու եկեղեցիներով։ Դժբախտա բար մեր օրերին է հասել միայն Աստա– պատի Կալւմիր վանքը, որը կառուցված է գյուղի մոտ գտնվող մոտ 60 մ բարձրու թյուն ունեցող քարաբլրի գագաթին, կո փածո սրբատաշ քարերով (նկ. 104—105, 107) :

Այս վանքը հայոց պատմության մեջ հայտնի է մի քանի անուններով։ Օրինակ, Ա. Դավրիժեցին այն կոչել է Ստեփանոս Նախավկայի անվամբ, պարիսպների և նրան կից շինությունների մի մասը կար միր քարերով կառուցված լինելու հանգամանքով անվանվել է Կարմիր վանք, ինչպես նաև քարաժայռի վրագ տնվելու հան գամանքով անվանվել է որպես Քարատա կի վանք։ Հայտնի է նաև որպես Խնդրա կատար ս. Ստեփանոս, Աստապւստի վանք անուններով։

Հայաստանի միջնադարյան ճարտա րապետության այս նշանավոր վսւնյշային անսամբլը, ըստ մատենագրական տվյալ ների, հիմնադրվել է վաղ միջնադարում՝ VII դարում, որը արդեն 976 թ. նշվելով Խաչիկ Ա Կաթողիկոսի կոնդակում, ունե ցել է մեծ հռչակ։ Դարերի ընթացքում այս վանքը ենթարկվել՜ով մի շարք ավե րումների, մի քանի անգամ վերանորոգ վել է։ Տեղեկություններ կան այդ լքանքի XIII—XVIII )–դարերում կատարված վե րանորոգման աշխատանքների մասին։ Աս տապատի վանքը շատ է տուժել հատկա պես Շահ Աբբասի ասպատակումներից, որի պատճառով XVII դարում մի քանի անգամ նորոգվել է։ Այս վանքը տուժել է նաև 1841 թ. երկրւսշարժից, որից հետո, մոտավորապես 1880 թ., իսկ այնուհետ՝ 1908—1907 թթ. նորից է վերանորոգվել։ XX դարի սկղբներին Աստապատի վանքը փաստորեն լքված էր և խարխլված։ Եր կար ժամանակ անմխիթար վիճակում գտնւ|ելու պատճառով այժմ քանդված է վանքի եկեղեցու գմբեթը, պատերի վերին հատվածները, գաղթի ծածկի հարավ-արևմտյան հատվածն ու հարավային պատը, պարիսպներն ու աշտարակները, բնակե լի և արտադրական այլ շինությունները։

Աստապատի վանքի համալիրից այժմ յան կիսականգուն հուշարձանը նրա եկե ղեցին է, որը գմբեթակիր կառույց է՝ արևելք-արևմատք աասնցքի ուղղությամբ։ Կազմված է հնգանիստ աբսիդից, երկու ավանդատներից և դահլիճից։ Եկեղեցու բարձր գմբեթը բարձրացել է մեկ ղւսյգ մույթերի միջև և մույթերից դեպի բեմի աբսիդի արևմտյան որմը գցված կամար ներից ստացված գմբեթատակ քառակուսու վրա։ Եկեղեցու միակ մուտքը գտնվում է արևմտյան ճակատում, որը բացվում է դեպի ուղղանկյուն հատակագիծ ունեցող 7 երկու մույթերի հորինվածքով կառուց ված գավիթը։ Շինարարները օգտագործե լով եկեղեցու կառուցման վայրի թեքադիր դիրքը, բեմի ու ավանդատների տակ ստեղծել են նկուղային հարկ, որը ծառա յել է որպես թաքստոց, ուր պահվել են նաև վանքի սրբություններն ու ձեռագրերը։ Աստապատի վանքի եկեղեցու արտա քինը պարզ է և համեստ։ ճոխ հարդա րանք ունի եկեղեցու միակ մուտքը, որը կրկնում է XII-XIV դարերի շքամուտքերի տարածված ձևը։ Մուտքին առանձ նակի շքեղություն են տալիս տիմպանի քանդակազարդը, գնդաձև խոյակներով պսակված որմնասյուները, մուտքի երկու կողմերում, պատի մեջ ագուցված երկու խաչքարերը, որոնցից մեկի արձանագրու թյունը թվագրված է 977 թ.։ Եկեղեցու ներքին ինտերյերը զարդարվել է բացա ռապես որմնանկարներով, որոնք առան ձին շեշտվածություն են հաղորդում որ մերիn և աբսիդին։

Վւսնքի հարավային պարսպի մոտ (ար տաքուստ) կառուցված է եղել սրբատաշ քարերով մի մեծ ջրավազան (2,5x2,5), որն ունեցել է մեկ մետրի չավւ խորու թյուն և օգտագործվել է որպես քրիստո նեության մկրտության ջրավազան։

Աստապատի վանքը իր ճարտարապե տական կառուցվածքով, շինարարական տեխնիկայո՛վ միջնադարյան Հայաստանի վաԱքային անսամբլների կարևոր հուշար ձաններից մեկն է համարվում։

Նշանավոր ճարտարապետական հու շարձան է եղել նաև Աստասյատի ս. Վարդան եկեղեցին, ուր նախապես պա տանքվել է Վարդան զորավարի և նրա ընկերների աճյունները։ Ս. Վարդան ե կեղեցին գտնվել է Աբասապատ ամրոցի հյուսիսային կողմում, որր հոյակապ ու վսեմ հուշարձան է եղել (նկ. 109)։ Մե ծակառույց այս եկեղեցին, ըստ Ղ. Ալի շանի և Ե. Լալայանի նկարագրություն ների, քաrամոuյթ գմբեթակիր բազիլիկայի հորինվածքով հուշարձան է եղել։ Հու շարձանի ստորին մասերի շարվածքը իրա կանացված է եղել կարմիր սրբատաշ քա րերով, իսկ վերին մասերը՝ թրծած աղյուսով։ Գմբեթը ունեցել է 12 գեղեցիկ պատուհաններ։ Բազմանիստ աբսիդի եր կու կողմերում տեղադրված են եղել երկ հարկանի ավանդատները։

Ս. Վարդան եկեղեցին զանազան պատ կերաքանդակներով ու գեղեցիկ խաչքա րերով զարդարված լինելուց զատ նաև որմնանկարված է եղել։ Հատկապես ճոխ և շքեղ նկարներով է զարդարված եղեյ աբսիդը։ Քառակուսի կտրվածքով մույթե րի կամարների անկյուններում նկարված են եղել չորս ավետարանիչների դիմա պատկերները։ Եկեղեցուն առանձին հան դիսավորություն է հաղորդել նաև նրա շքամուտքերը, որոնցից ամենագեղեցիկը արևմտյան մուտքն է։ Այս մուտքի կամարից վերև, շրջանակի մեջ ագուցված է աստվածամոր կյանքից վերցրված մի սյուժետային պատկերաքանդակ։ Վերջինիս շրջանակից վերև, ինչպես նաև հյուսիսա յին ու հարավային կողմերում, տեղադրված են XVII դարի վիմագիր գեղաքան դակ խաչքարեր։ Այս խաչքարերից բացի մուտքի կամարի երկու կողմերը ևս զար դարված են մի շարք վիմագիր քարերով ու խաչքարերով։ Այդ արձանագրություն ներից մեկը վկայում է, որ ս. Վարդան եկեղեցին վերանորոգվել է 1655 թ. խոջա Սաֆարի տրամադրած միջոցներով։

Ս. Վարդան եկեղեցու արևմտյան ճա կատի առջև կառուցված է եղել չորս մույ թերի հորինվածքով գավիթը: Սրբատաշ քարերով կառուցված գավթի սյուներից մեկի վրա եղած 1701 թ. արձանագրության տվյալներից ելնելով կարելի է եզրակաց նել, որ գավիթը այդ տարեթվում կա ռուցել կամ վերանորոգել է տվել եկեղեցու վերակացու Մարտիրոս վարդապետը։ Ղ. Ալիշանը նշում է, որ «կից եկեղեցի ս. Վարդանայ և անտի մտանելի է այլ եկեղեցի փոքր յանուն Սրբոց Առաքելոցն Պետրոսի և Պողոսի, սագաշէն, կարմիր աղիւսօք»։ Այս եկեղեցու, մասին Ղ. Ա լիշանի հաղորդած տվյալներից բացի այլ նկարագրություն հայտնի չէ։ Եկեղեցին ու նեցել է մի շարք վիմագրեր, որոնք վե րաբերում են XV-XVII դարերին։

Ժամանակին նշանավոր հուշարձան է եղել նաև ս. Հովհաննես վանքը, որը ուշ միջնադարում հայտնի է եղել որպես Կու սանաց անապատ։ Այս վանքը կառուցված է եղել նույնպես կարմիր քարերով և գտնվել է Աբասապատ բերդի տեղում։ Ս. Հովհաննես եկեղեցին ունեցել է գավիթ և այլ շինություններ և առնված է եղել պարսպի մեջ։

ԲԱԴԱՇԽԱՆ — Նախիջևան քաղաքից հյուսիս-արևելք գտնվող այս գյուղը տեղադրված է արգավանդ ու այգևետ վայրում։ Անցյալում ունեցել է միջին մե ծություն, ուր 1829 թ. տեղաբնիկ հայերի հետ բնակվում էին նաև Սալմաստի գա վառից գաղթած շուրջ 120 հայեր։ Ինչ պես Նախիջևանի շրջանի մյուս բնակա վայրերի, ալնպես էլ Ռադաշխանից հայե րը աստիճանաբար տեղահան են արվել 1940–70-ական թվականներին։ Գյուղի ե կեղեցու և այլ հուշարձանների մասին աղ բյուրներում միայն կցկտուր տեղեկու թյուններ են պահպանվել։

ԲՈԻԼՂԱՆ—Արաքս գետի ձախ ափին՝ Նախիջևան քաղաքից մոտ 5 կմ հարավ–արևմուտք ընկած Նախճավան գավառի այս գյուղի անցյալի մասին շատ քիչ տե ղեկություններ են պահպանվել։ Միջին մեծության այս գյուղից հայ բնակչությունը տեղահան է արվել դեռևս XIX դ. առա ջին տասնամյակներում։

ԳԱՐԱԳՈՒՇ – Այս բնակավայրի ավե րակ հետքերը գտնվում են Ազնաբեբդ գյուղից 5—6 կմ հյուսիս։ Լեռնային վայ րում հիմնված ալս գյուղը ունեցել է միջին մեծություն և հայերը այդտեղից գաղթել են XIX դ. սկզբներին, որից հետո ալն մնացել է Անմարդաբնակ և ավերակ։ Գյուղի կենտրոնական թաղամասում եղած ս. Աստվածածին եկեղեցուց այժմ աննշան հետքեր են տեսանելի միայն։ Գյուղատե ղի հյուսիսային մասում գտնվող XIV— XVII դդ. գերեզմանատան տապանաքա րերը մեծամասամբ արդեն թաղված են հողի մեջ։

ԴԻԶԱ (ԳՈՒԼԻՏԵԿ)–Այս գյուղը գտ նվում է Նախիջևանի շրջանի այժմյան Յայջի գյուղից հյուսիս։ Միջին մեծության բնակավայր է և ունեցել է 70—100 տուն հայ բնակչություն, որոնց վերջին հայ ընտանիքները այդտեղից տեղահանվել են 1940–50-ական թվականներին։ Գյուղի եկեղեցին հնի տեղում կառուցված է եղել XIX դ. կեսերին և ավերվել է 1930–ական թվականներին։ XIX դ. վերջերին այս գյուղ ղը կոչվել է Գուլիբեկ Դիզա՝ գյուղատեր Գուլի բեկի անունով։

ԴԻԶԱ (ՔԱՐԻՄԲԵԿ) – Նախճավան գավառի այս ոչ մեծ գյուղը գտնվում է նախորդ Դիզայի (Գուլիբեկ Դիզայի) մոտ։ 50—80 տուն ունեցող այս գյուղից վեր ջին հայ ընտանիքները ևս այդտեղից ար տաքսվել են 1940–50-ական թվականներին։ Գյուղի ս. Գևորգ եկեղեցին, որը հնի տեղում կառուցված է եղել XIX դ. կեսերին, ավերվել է 1980-ական թվական ներին։ Ինչպես նախորդ, այնպես էլ Դիզայի Քարիմբեկ Դիզա անվանումը կապված է XIX դ. այդ գյուղատեր Քարիմբեկի անվան հետ։

ԵՄԽԱՆԱ – Այդ գյուղը, Նախիջևան քաղաքի մերձակայքում հիմնված բնակա տեղերից մեկն է, որը գտնվում է նրա հարավ-արևելյան կողմում, քաղաքից 6 կմ հեռավորության վրա։ Գյուղի հուշար ձաններից հայտնի է բնակավայրի կենտ րոնական մասում կառուցված քառամույթ բազիլիկը՝ ս. Մինասի եկեղեցին։ Նախիջևանի շրջանի՝ մի շարք հուշարձանների թվում Ս. Մինասը XIX դարում վերականգնվել է և իր ճարտարապետական կառուցվածքով կրկնում է Նախիջևան քաղաքի ս. Գևորգ և Ալլապատի ս. Աստվածածին եկեղեցիների ճարտարապետու թյունը։

Եմխանայի հայ բնակչությունը, որի մի մասը այդտեղ էին վերաբնակվել 1829 թ. Սալմաստի Բանանիա, Սավրի գյուղերից, Աղբակից ու Ուրմիայից, այդտեղից տե ղահան են արվել 1960–70-ական թվականներին։

ՋԵՅՆԱԴԻՆ—Այս գյուղը գտնվում է Նախիջևան գետի ստորին հոսանքում, գետի ձախավւնյա հարթավայրում՝ այժմյան Լենինաբադ գյուղից 1 կմ հեռավո րության վրա։ Միջին մեծության այս բնակավայրից հայերը տեղահան են ար վել դեռևս 1920–80-ական թվականներին։ Նրա տարածքում եղած եկեղեցին, հայ կական գերեզմանատունը և այլ հուշար ձանները վաղուց արդեն ավերվել են։

ԽԱԼԻԼՈՒ — Նախիջևան գետի ձախ ափին, այգևետ վայրում, այժմյան Շխմահ– մուդ գյուղից 1 կմ հեռու տեղադրված այս գյուղը Նախճավան գավառի միջին մե ծության բնակավայրերից է։ Այստեղ ան ընդմեջ բնակվել են 50—80 տուն հայ բնակչություն, որոնց վերջին ընտանիքնե րը գյուղից տեղահան են արվել 1930— 40-ական թվականներին։ Մինչև 1910-ական թվականները գործած Խալիլուի Ամենափրկիչ եկեղեցին, հավանաբար հիմնվել է XVII դ. և ավերվել է 1930-ական թվականներին։

ԽԱՌՅ — Նախճավան գավառի կազմում եղած այս բնակավայրի մասին պատմա կան աղբյուրներում համարյա տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Հայտնի է միայն, որ 1602 թ. Առաքել եպիսկոպոսը այս գյուղի ս. Հովհաննես և ս. Նահատակ եկեղեցիների հովանու տակ գրչագրել է մի Ավետարան, որը ստացել է Խառցի տանուտեր Ոսկանը։ Գյուղը ամենայն հա վանականությամբ գտնվել է Խինճավ, Ազնաբերդ և Սուաո գյուղերի մերձակայ քոում։

ԽԻՆՃԱՎ — Գտնվում է Ազնաբերդ գյու ղից 5 կմ հարավ։ Այժմյան Նախիջևանի

շրջանի կազմի մեջ մտնող համանուն գյուղը ունեցել Է միջին մեծություն, որ տեղից հայերը տեղահան են արվել 1920– ական թվականներին։ Ինչպես Ազնաբերդ֊ գյուղի, այնպես Էլ այս գյուղի շրջակայքում կան մ.թ.ա. II—I հազարամյակ ներին վերաբերող բերդատեղ և դամբա– րանադաշտեր։

ԽՐԱՄ – Խրամը վաղ միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր բերդերից ու քա ղաքներից մեկն է եղել, որը գտնվում էր Նախճավան գավառի կազմում։ Հնամե նի այս քաղաքը տարածված է եղել ան միջապես Արաքս գետի ափին, այժմյան Նախիջևանի շրջանի Նեհրամ գյուղի մեր ձակայքում; Ներկայիս Նեհրամ գյուղը իր արաբերեն անվանումը հենց ստացել է Խրամից։ Աշխարհագրական տեսանկյու նով Խրամը Նախիջևան քաղաքից հեռու է գտնվում ընդամենը 16—17 կմ չափով, իսկ Աստապատից՝ 5 կմ։ Պատմական Խրամ քաղաքր իր գրաված տարածքով տարած ված Է եղել Արաբսի ձախ ափին ձգվող մի նեղ հովտում։ Այդ իսկ պատճառով հովիտը շրշապատող լեռնաշարերի և Արաքս դետի միջև ընկած քաղաքը հիմնվել և ընդարձակվել է 18-20 կմ երկարությամբ և կազմված է եղել 7—8 մեծ թաղերից (վերին, Ներքին, Քաղաքամեջ, Խանդակ, Բերդաթաղ)։

Հայոց պատմագրության մեջ դեռևս Մ. Խորենացուց սկսած այս նշանավոր քա ղաքի ու բերդի, նրա տեղադրության և պատմական անցքերի մասին կան մի շարք արժանահավատ տեղեկություններ։ Մ. Խորենացին նկարագրելով Տիգրան Առաջինի գործողությունները, նշում է, որ Աժդահակի կնոջը՝ Անուշին և այլոց բնա կեցնում է մեծ լեռան արևելյան կողմի գյուղերն ու դաստակերտները մինչև Գողթն գավառի սահմանները։ Նրանց է «թողնում նաև երեք ավաններ – Խրամ, Ջուղա ն Խո(ր)շակունիք՝ գետի մյուս կողմում, ամ բողջ դաշտը, որի գլուխն է Աժդահակը, մինչև նույն Նախճավանի ամրոցը»։

Արաբական տիրապետության ժամա նակ Խրամը առավելապես հայտնի էր որ պես բերդ։ Սեբեոս պատմիչը նշում է, որ 643—644 թթ. արաբական արշավանքների ժամանակ համառ դիմադրություն է ցույց տալիս Նախճավանի բերդը և արաբները չկարողանալով այն նվաճել անցնում են Խրամ։ «Առին զբերդն Խրամայ եւ սա տակէին զնոսա սրով եւ զկանայս եւ զմանկունս գերի վարեցին»։ Խրամը այ նուհետև, կսկիծով է հիշատակվում 705 թ. հայ նախարարների Նախճավանի ու Խրա մի եկեղեցիներում ողջ-ողջ այրելու կա պակցությամբ։ Տարեթիվ, որը հայոց աատմագրերի մոտ անվանվեց «կրակի տարի»։ Մովսես Կաղանկատվացին իր «Պատմութիւն աղվանից» աշխատության մեջ ճշտելով այդ «կրակի տարուն» զոհ դարձած նախարարների թիվը գրել է, «...տարեալ ի Նախիջեւան քաղաք՝ ութ հարիւր այս եկեղեցիսն արկեալ՝ կենդան ւոյն այրեաց։ Եւ 400 այր ի Խրամ նույն պէս այրեաց...»։ Գողթնեցի Ղևոնդ պատ միչը մանրամասնորեն պատմական այդ իրադարձության մասին խոսելով նշում է, որ արաբ Մահմեդ ոստիկանի հրամանով Կաշմ հրամանատարը իբր հավատարմու թյան երդում առնելու, հայ իշխանների ռոճիկների հարցը կարգավորելու և 653թ. հայ-արաբական պայմանագիրը վերահաս տատելու պատրվակով, «ի կողմանս Նախճաւան քաղաքի կոչել առ ինքն զնախա րարս Հայոց Նոցին հեծելովք իբրև պատ ճառանօք՝ եթէ անցուցանել ի համարու արքունի և առնուլ հռոդ և դառնալ։ Եւ նոքա ըստ օրին պարզմտաթեան իւրեանց հաւատարիմ համարեալ զնենգութիւն գաղ տասոյր որսողանց՝ վաղվաղակի անդր հասանէին։ Իբրև ժողովեցան անդր՝ հրամա յեցին յերկուս բաժանել զնոսա, զոմանս հավաքեցին յեկեղեցին Նախճաւանու, և զկէսն յուղարկեցին յաւանն Խրամ, արկանէին յեկեղեցի նորա, կարգեալ ի վերայ պահապանս. և խորհէին, թէ որպէս կորսուցեն զնոսա։ Եւ միաբանեալ առհասարակ ամենքին` հանին արտաքս զա– զատատոհմն յարգելանէն, և զորս ի սրբարանն արգելելալ էին՝ հրկէզ արարին և տոչորէին ի յարկս աստուածային խո րանին»։ Թ. Արծրունին իր պատմության մեջ այդ իրադարձության մասին և Խրամ քաղաքի տեղը նշելով գրում է, որ. «...խաբէութեան որսացեալ զնախարարս աշխարհիս Հայոց՝ արար հրկէզ զամենեսեան ի քաղաքին Նախճաւան և յաւանին Խրա մի, որ է ի ներքոյ Աստապատոյ վա նանց, յեզր Երասխայ...»։

VII և VIII դարերում կատարված վե րոգրյալ իրադարձություններից հետո գրավոր աղբյուրները Խրամի հետագա ճա կատագրի մասին լռում են մինչև XIII դարը։ XIII դարի հեղինակ Վարդան Վար դապետի «Աշխարհացոյց»–ում Խրամի վերաբերյալ նշված է, որ «Խրամ քաղաքը այժմ աւեր է ի մէջ Աստապատոյ եւ Շամբի ձորն է առ ափն Երասխայ, ուր կայ Նախավկայն սուրբ Ստեփանոս նորոգեալն ի Բաբգենայ»։ Այնուհետև XVII դարի պատմիչ Ա. Դավրիժեցին պատմում է, որ 1604 թ. Ջուղայի տեղահանությու նից հետո նրա ավերակներում գտնված ինչ-որ արկղի մեջ պահպանված սուրբ նխշարքների հետ եղել է նաև մի մագա ղաթ, որի վրա գրչագրված է եղել. «Այս է մասն նշխարաց սրբոյն Յովհաննու Կարապետին, զոր Գրիգոր Լուսսսորիչ է բերեր ի Հայս, եւ եդ ի քաղաքն Խրամ, իսկ ի յաւերման քաղաքին, ի ՆԻ՚Ա թուին Հայոց (ք. թ. 972) բերին ի Ջուղայ»։ Ինչպես Ա. Դավրիժեցու փաստարկած վկայյությունն է հավաստում, Խրամը փաստորեն X դարի վերջերին տխուր վախճան է ունեցել, որի պատճառով առ հասարակ դուրս է եկել պատմական աս պարեզից։ Մ. Չամչյանը պարզաբանելով Խրամի ավերման դեպքերը գրել է, որ 972 թ. «Խումբ մեծ ելուզակաց յարձակեալ Վասպուրական, և դիմել ի վրա քաղաքին Խրամայ, որ և ասի Շամբիձոր, հարին զբնակիչս և յաւարի առին զքաղաքն»։

XIX դարի վերջերին, երբ Ե. Լալայանը ուսումնասիրություններ և պեղումներ Էր կատարում Նախիջևանի տարածքում, նշել է, որ Նեհրամի պահակատան մոտակայ քում «երևում են նախկին Խրամ քաղաքի հետքերը, մի եկեղեցու հիմքը և մի քանի գերեզման»։ Ըստ կցկտուր տեղեկու թյունների Խրամի եկեղեցին տեղադրված է եղել մի փոքրիկ հողաբլրի վրա և մե ծակառույց հուշարձան է եղել։ Պատմա կան Խրամի ավերակներից այժմ համարյա թև ոչինչ չի մնացել։ Քաղաքի տարածքի մեծ մասը և նրա ավերակները վեր են ածվել դաշտերի ու այգիների։ Սակայն մինչև օրս էլ վաղեմի Խրամ քա ղաքի ավերակների տարածքին ժողովուրդը ավանդաբար կոչում է «մեռած քաղաք»: Ավերակներում մնացած միջնադարյան գերեզմանատանը պահպանված օրորացաձև և խոյաձև տապանաքարերի մեծ մասը կոտրված են։

ԽՈԿ — Նտխճավան գավառի այս հնա մենի բնակավայրը գտնվում է Նախիջևան քաղաքից մոտ 28 կմ հեռավորության վրա, անմիջապես Նախիջևան–Երևան խճուղու աջ կողմում։ Գտնվելով հին Հայաստանի տարանցիկ ճանապարհներից մեկի վրա, միջնադարում այս հայաբնակ ավանը ապրել է զգալի զարգացում։ Այժմյան գյուղի շրջակայքում նկատելի են քարավանատների, ամրոցի և այլ շինությունների հետ քերը։ Խոկի հայ բնակչությունը այդտեղից հավանաբար գաղթել է XVIII դ. վերջերիս։ Ավանդության համաձայն այս ավանը իր Խոկ անունը պարսկերենից ստացել է շրջակայքում շատ վայրի խոզ լինելու պատճառով:

ԿԱՀԱԲ — Նախիջևանի շրջանի համա նուն այս գյուղը գւոնվում է Նախիջևան գ.ետի ձախափնյա մասոսմ, Նււփփջևա՚ն քաղաքից մոտ 10—12 կմ արևելք։ Ունե ցել է միջին մեծություն, որտեղից հայե րը բռնագաղթվել են XIX դ. սկզբներին։ Կահաբի եկեղեցին և հայկական գերեզ մանատունը ավերակների են վերածվել դեռես XIX դ. առաջին տասնամյակներում։

ԿԱՐՄԻՐ ՎԱՆՔ — Այս բնակավայրը հիմնվել է 1860 թ. Աստապատ ավանի Կարմիր վանք եկեղեցու համալիրի մոտ։ Հարատևել է մինչև 1918 թ. և կազմված է եղել շուրջ 50 հայ ընտանիքներից։ 1892 թ. Արաքսի վարարման պատճառով ողողվել է, որից 8 տուն քանդվել է։ Ավերվել է 1918 թ. հայ-թուրքական ազգա միջյան ընդհարումների ժամանակ, որից հետո 1918 թ. նրա բնակչությունը հաս տատվել է Աստապատ ավանում։

ԿԱՐԱԽԱՆԲԱԿԼՈԻ – Նախիջևան քա ղաքից 2—2,5 կմ հարավ գտնվող այս գյուղը տեղաղրված է այգևետ վայրում։ Բնակիչները հնուց ի վեր հւսյեր են եղել՝ շուրջ 200—230 տուն, որոնց վերջին ըն տանիքները այդտեղից տեղահան են ար վել 1970-ական թվականներին։ Գյուղի ս. Գևորգ եկեղեցին, որը քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկա էր, ավերվել է 1930– ական թվականներին։ Ղ. Ալիշանի կար ծիքով այս գյուղը Եգլիսիա գյուղն է։

ԿՌՈՒԱԿՔ – Այս պատմական բնակա վայրը գտնվում է Երևան—Նախիջևան խճուղու աջ կողմում, Արաքս գետից 5 կմ հեռու գտնվող հարթավայրում։ Այն այժմյան Կվրաղ կոչվող գյուղն է, որն էլ եղել է Նախճավան և Շարուր գավառ ների սահմանագլխային բնակավայրը։ Հին Հայաստանի պատմական Արշար (Շահթախտ) քաղաքատեղից ընդամենը 2—3 կմ հեռավորության վրա գտնվող այս հնա մենի բնակավայրի տարածքի ուսումնա սիրությունը թույլ է տալիս եզրակացնելու, որ պատմական Կռուակքը գրավել է բավականին մեծ տարածք: Ցավոք այս հին հայկական բնակավայրի մասին աղբյուր ներում շւստ քիչ տեղեկություններ են պահպանվել, յակ նրա տարածքի հուշարձանների մեծ մասը ավերվել են դեռևս անցյալ դարի վերջերին: Այնուամենայնիվ նրւս պատմական տարածքի այս ու այն մասերում դեռևս նկատելի են բերդատեղի ու դամբարանների հետքեր, որտեղից հայտնաբերվել են մ. թ. ա. II—I հազարամյակի հնագիտական իրեր և խեցե ղեն։ Նրա միջնադարյան գերեզմանատանը կան օրորոցաՏԱ ե խոյաձև տապանա քարեր։

ՀԱՋԻՎԱՐ—Այս գյուղը գտնվում է Նախիջևան գետի ստորին հոսանքում՝ գետի ձախ կողմում, Նախիջևան քաղա քից 3—4 կմ հեռավորության վրա։ Միջին մեծության այս բնակավայրից հայերը տեղահան են արվել 1910–20-ական թվականներին։

Հաջիվարի հուշարձաններից այժմ գյու ղի կենտրոնում ղեռես կանգուն է նրա ս. Հովհաննես եկեղեցին։ Վերջինս XVII դ. հուշարձան է, որը հիմնական նորոգման է ենթարկվել XIX դ.։ Քառամույթ այս բազիլիկի հյուսիսային մուտքի առջև կառուցված է աղյուսաշար և երկհարկանի զանգակատունը, որի ծածկը քանդված է։ Ս. Հովհաննես եկեղեցու մերձակայքում եղած եկեղեցապատկան այլ շինություն ները և դպրոցի շենքը ժամանակի ընթաց քում ավերվել են։

ՂԱՐԱՋՈՒՂ – Նախճավան գավառի այս գյուղը տեղադրված էր Արաքսի ափին՝ Նախիջևան քաղաքից 8 կմ հեռու և գրա վում էր բավականին, ընդարձակ տարա ծություն։ Հայերը այդտեղից տեղահան են եղել XIX դ. կեսերին։ Գյուղը արաքսամերձ մյուս բնակավայրերի հետ մնացել է ԽՍՀՄ և Իրանի միջև 1963 թ. կնքված պայմանագրով Արաքսի վրա կառուցված ջրամբարի տակ, իսկ բնակչությունը տեղափոխվել է նոր բնակավայր։ 1969 թ. հին գյուղի մերձակայքում հայտնաբերվել է XII—XVII դդ. քաղաքատեղի մնացորդներ և հնագիտական իրեր։

ՄԱՄԱՐՋԱ ԴԻԶԱ — Այս գյուղը գտն վում է Նախիջևանի շրջանի Քյուլ Թափա գյուղից փոքր ինչ հյուսիս։ Միջին մեծության այս գյուղում բնակված 70—80 տուն հայ բնակչությունը այդտեղից տեղահան են արվել 1930–40-ական թվա կաններին։ Գյուղի ս. 1սաչ եկեղեցու հիմ նադրման մասին տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Ինչպես Նախիջևանի շրջանի շատ գյուղերի, այնպես էլ այս եկե ղեցին ավերվել է 1930-ական թվականներին։

ՅԱՅՋԻ — Նախճավան գավառի այս բավականին մեծ բնակավայրը գտնվում է Նախիջևանից 12—13 կմ հյուսիս-արև ելք՝ Նախիջևան գետի ձախ կողմում, ագևետ և արգավանդ վայրում։ Բավա կանաչափ գեղեցիկ տներով և այգիներով Յայջի գյուղը անցյալում իր գործունյա առևտրականների միջոցով մի շարք կապեր է ունեցել եվրոպական երկրնեյփ հետ։ Հնուց այդտեղ բնակվել են շուրջ 200— 250 տուն հայ բնակչություն, որոնց վերջին ընտանիքները այդտեղից աստիճանաբար տեղահան արվեցին 1950—80-ական թվականներին։Ինչպես Նախճավան գավաոի շատ գյուղերի, այնպես էլ այս գյուղի անցյալի մասին շատ քիչ տեղեկություններ են պահպանվել։ Գյուղը ս. Աստվածածին ե կեղեցին եռահարկ զանգակատնով ու գեղեցիկ գմբեթով շինություն է եղել։ Այն հին եկեղեցու տեղում կառուցվել է 1860թ.։

ՅԱՐՄՋԱ — Նախիջևան գետի ստորին հոսանքի ձախափնյա այս գյուղը գտնվում է Նախիջևան քաղաքից 3—4 կմ հեռավորության վրա։ Բավականին մեծ բնակա վայր եղած այս գյուղից հայկական վերջին ընտանիքները (150—160 տուն) այդ տեղից բոնագաղթվել են 1920-ական թվա կաններին։ Նախիջևանի շրջակա մի շարք գյուղերի նման Յարմջայր ս. Աստվածածին եկեղեցին, որը 1873 թ. տվյալներով գործող էր, ևս ավերվել է XX դ. սկզբնե– րին։ Այն դարասկզբին կառուցել է տվել Նախիջևանում մեծ համբավ ունեցած Տեր Սարգիսը։

ՆԱԽԻՋԵՎԱՆ ՔԱՂԱՔ – Ըստ հայ և օտարազգի պատմագիրների, դեռևս վաղ միջնադարից սկսած, Նախիջևանը հայտնի է եղել որպես բազմազան արհեստների կենտրոն, վաճ՛առաշահ և բազմամարդ քաղաք։ Մեր թվարկության առաջին դա րերում այդտեղ հայերից բացի բնակվում Էին նաև Տիգրան Երկրորդի արշավանի ների ժամանակ գերված հրեաները, ասո րիները և հույները։ Նախիջևանի պատ մական անցյայի բազմաթիվ մեծ ու փոքր դրվագներ են արձանագրվել ինչպես հայ, այնպես էլ օտարազգի պատմիչների մոտ: Ավանդության համաձայն Նախիջևան քաղաքը հիմնվել է մ.թ.ա. 1539 թ. և ու նեցել է շուրջ 20 հազար տուն բնակչություն։ Մեկ այլ ավանդության համաձայն քաղաքը հիմնել է Նոյ Նահապետը, մ. թ. ա. 3069 թ., երբ համաշխարհային ջրհե ղեղից հետո իջել է այդտեղ։ Ավանդու թյունն ասում է, նաև, որ երբ Նոյը իր գերդաստանով իջևանում է այդտեղ իր որդիներին պատվիրում է իրար վրա ջուր ցողել, որպեսզի մարդիկ անմոռաց պահեն ջրհեղեղի մասին իրենց հիշողությու նը։ Ավանդաբար ասում են, որ Վարդավառի տոնը, որը հայոց հնամենի տոներից մեկն է, Նոյի ժամանակներից է տոն վում Հայաստանում։

Մեր թվարկության առաջին դարի հրեա Հովսեպոս Փլավիոս պատմիչը Նախիջևա նը ա՚նվանել է Ապոբատերիոն, Ավովատերիոն, որը հունարեն բառացի նշանակում է «իջևան», «վայրէջքի վայր։ Պտղոմեոսը քաղաքը անվանել է Նաքսուանա։ Քա ղաքը մ.թ.ա. III—II դդ. եղել է Մուրացյան բարձրագահ տոհմի կալվածքը։ Արտաշեսյանների ու Արշակունիների թագավորությանների շրջանում այն միացվել է արքունի կալվածքին, որի կառավարու մը իրականացնում էին Թագավորահայր տիտղոսը ունեցող Մարդպետունիների տոհմը։ Արշակունյաց անկումից հետո (423 թ.) Սասանյանները Նախիջևան քա ղաքը որոշ ժամանակ վեր են ածել պարսկական ռազմակայանի, վերացրել Հայոց քաղաքապետի պաշտոնը։ VII դ. այն հայ ագգային–ազատագրական շւսրժման կենտրոններից մեկն էր։ 630–ական թվական ներին պարսկական լծից ազատագրվելով այն նորից գտնվելով անկախացած Հա յաստանի կազմում կարևոր դեր է կա տարել հետագայում արաբական նվաճող ների դեմ կատարվող պայքարի կազմա կերպման ուղղութայմբ։

Նախիջևան քաղաքի պատմական անց յալում և մշակութային կյանքում առանձ նակի տեղ են գրավել նրա պատմաճար տարապետական հուշարձանները, որոնց հետքերն են մեզ հասել միայն։ Քաղաքը դեռևս վաղ միջնադարից հայտնի է եղել իր բերդով, որի մասին հիշատակություն ներկան Մ. Խորենացու, Փ. Բուգանդի աատմություներում։ Դժբախտաբար Նախիջևանի բերդի կառուցվածքի, նրւս կառուցման ժամանակի մասին պատմական աղբյուրներում ոչինչ չի նշված։ Սակայն այժմյան քաղաքի հարավ-արևելյան տա րածքում դեռևս նկատելի են հին քաղաքի պարսպաշարքերի, բերդ-ամրոցի հետքերը, որոնք համարյա թե ընդգրկել են քաղաքի ներկայիս տարածքի մեծ մասը։Վաղեմի պարսպաշարքերը, որոնք սկիզբ են առել քաղաք մուտք գործող գլխավոր ճանապարհի մոտ գտնվող բարձունքից` այժմյան քաղաքի հայկական և ռուսական միացյալ գերեզմանատան մոտից, ձգվել, են դեպի քաղաքի կենտրոնական մասե րը և արևելյան կողմից շրջափակել են հին քաղաքի վաղեմի տարածքը։ Պարսպագոտիների առանձին հատվածներ հասնում են մինչև պատմական Տամբատ (այժմ Թմբուլ) գյուղի տարածքը։

Նախիջևան քաղաքի և բերդի պարսպահետքերը առանձնապես նկատելի են այժմյան քաղաքի Սաբիրի անվան զբոս այգու մոտ, XII դարում հիմնված Մոմի նա խաթունի դամբարանի, հին գերեզմանատան (այժմ ադրբեջանական) շրշակայքում (նկ. 113)։ Քաղաքը պաշտպանող պարսպագոտու վրա, որի երկարությու նը անցնում է 3—4 կմ, կարևոր ռազ մական կետեր են հանդիսացել այժմյան համական գերեզմանատան բարձունքը, Սաբիրի անվան զբոսայգու և քաղաքային գերեզմանատան տարածքները, որտեղ նկատելի են մի շարք ռազմական բուր գերի և աշտարակների հետքեր։ Քաղա քային գերեզմանատան տարածքում դեռևս պահպանվում են ուշ միջնադարյան շրջանի պարսպաշարքերի և բուրգերի հատվածներ։ Այստեղ է գտնվել նաև Նոյին վե րագրվող դամբարանը, որը այժմ իսպառ ավերակ է։ Այղ բարձունքում, որը ռազմական նշանավոր կետ է, կա նաև ըն դերք իջնող գետնուղի, որը մինչև հիմ նական մուտքը ունի 1,5—1,8 մ բարձրությամբ մոտավորապես 160—170 քմ ար հեստական վիմափոր տարածք, ուր ազատ կերպով կարող է տեղավորվել մոտ 1000 մարդ։ Այդտեղից, որը ըստ երևույթին գետնուղու գլխավոր մուտքն է հանդի սանում, քաղաքի տարածքի տակ, պարիսպների և Արաքսի ուղղությամբ գետ նուղին բաժանվում է մի քանի ճյուղերի։ Այգ գետնուղիները ունեն մոտավորապես 1,1 մ լայնություն և 1,5 մ բարձրություն։ Գետնուղիները օդով ապահովելու համար թողնված են եղել նաև. հատուկ օդանցք ներ, որոնցից երկուսը դեռևս բաց վիճա կում գտնվում են նշված գերեզմանատան տարածքում, որոնք ունեն 1x 0-8 մ տրամագծով կլոր բացվածքներ և գտնվում են իրարից 80—100 մ հեռավորության վրա։ Դժբախտաբար գետնուղիների մեծ մասը վաղուց ա՛րդեն փակված է և հնա րավոր չէ ուսումնասիրել։ Գլխավոր մուտ քի մոտից մոտավորապես 200 մ բաց գետնուղու մեր ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս եզրակացնելու, որ Նախիջևանի այդ գետնուղիները փորվել են վաղ միջ նադարում, որոնք օգտագործվել են նաև հետագայում՝ մինչև IX—X դարերը։

Նախիջևան քաղաքը նշանավոր է եղել նաև վանքերով ու եկեղեցիներով։ XIII դարի ֆրանսիացի ճանապարհորդ Ու. Ռուբրիքին, որը անձամբ եղել է Նախիջևան քաղաքում, վկայում է թե՝ «Այնտեղ կար ժամանակ, որ ութսուն հայ եկեղեցիներ կային, բայց հիմա մնացել են երկու փոքրիկ եկեղեցիներ միայն, որովհետև Սարակինոսները ոչնչացրել են»։ Ցավոք սրտի, Նախիջևանի վաղ շրջանի ճարտա րապետական հուշարձաններից ոչ մեկն էլ չի հասել մեր օրերը։ Այժմ քաղաքում պահպանվում է մի քանի XII—XV դա րերի դամբարանների և հայկական ս. Գևորգ եկեղեցու կառույցները։ Ըստ ավանդոլթրսն, քաղաքի հյուսիս-արևմտյան մասում գտնվող ս. Երրորդություն եկեղե ցին քաղաքի հնագույն ճարտարապետա կան հուշարձաններից մեկն էր, որը կառուցված էր հայկական ճարտարապետությանը բնորոշ վաղ միջնադարյան բառաբսիդ գմբեթավոր բազիլիկաների հո րինվածքով։ Այս եկեղեցում է, որ 705 թ. արաբները կենդանի այրում են հայ նա խարարներին։ Եկեղեցին առանձնապես ու շագրավ էր նաև իր ծավալի մեծությամբ և կառույցի բարձրությամբ, որը կառուց– ված էր բազալտյա և Աստապատի կարմիր տուֆի սրբատաշ քարերից ու ամուր կրա շաղախով։ Վերջինս քանդվեց 1975 թ. ամռանը, քաղաքի շինարարության ընթաց քում (նկ. 115)։ 1891—1900 թթ. այս եկեղեցու նորոգման ժամանակ Մ. Սմբատյանի վկայությամբ «նորոգելիս հիմքերի ներքևից պարզ երևում էին 1200 տարի առաջ այրված, սևացած փայտի և եղե֊ գանց կտորները, նույնպես և մարդկանց ոսկորները, ինչպես ամեն նախիջեանցիք տեսան և ցավեցին և ծանոթացան նախի ջևանյան հազարամյա աղետին...»։

Նախիջևանի հնագույն պատմական հուշարձանների թվին է դասվում նաև Նոյին վերագրվող դամբարան-եկեղեցին, որը գտնվել է քաղաքի հարավային կողմում, հին գերեզմանատանը (նկ. 114)։ Ռուս հետազոտող Ու. Նիկիտինան 1881 թ. նշել է, որ ժամանակին այս դամբարանի վրա կառուցված է եղել եկեղեցի, որը հետագա դարերում ավերվել է։ Ֆրանսիացի տիկին Շանթրը անձամբ լինելով Նոյի դամբարան-հուշարձանում նշել է, որ այն «ութանկիւնի կամարակապ սրահ մը, մանր աղիւսներով կառուցուած, ատենով նոյն տեղւոյն վրայ շինուած եկեղեցւոյն գետնափորն անշուշտ։ Մեջտեղի միակ սիւնր կը վերցընէ կամարը...»։ Ե. Լալայանը լրացնելով Նոյան դամբարանի նկարագրությունը ընդգծել է, որ. «Սա 10 ոտնաչափ տրամագծով ութանկիւնի մի շենք է, գմբեթածածկ, մեջտեղում մի սիւն։ Ունի մի ցածր դուռ»։ Մի քանի տաս նամյակ է, ինչ իսպառ ավերվել է նաև Նոյի դամբարանը։

Նախիջևանի ս. Գևորգ եկեղեցին կառուցված է այդտեղ նախկինում գոյություն ունեցող եկեղեցու տեղում, 1869 թ.։ Այս գմբեթակիր բազիլիկայի արտաքին պատերը երեսպատված են Աստապատի Կարմիր վանքի ձորակի քարհանքի սրբա տաշ կարմիր տուֆով, որը գեղեցիկ տեսք է հաղորդում հուշարձանին (նկ. 117)։ Աղյուսաշար և գեղեցկատես գմբեթը կանգ նեցված է խաչաձև ծածկի կենտրոնում, չորս մույթերի վրա։ Արտաքնապես զուսպ է, զարդաքանդակները արված են միայն մուտքերի և լուսամուտների կամարների վրա.։ Ըստ հայերեն, ոոաերեն և արաբե րեն արձանագրության, ս. Գևորգի հողա մասը ընծայել է Էկասն խան Նախիջևանցին և եկեղեցու աղյուսե պարիսպը (այժմ չկա) կառուցվել է 1888 թ. Նախիջևան քաղաքի բնակչության միջոցներով։ Այս եկեղեցուն կից էր գործում Նախիջևանի «Վարդանանց» երկդասյա դպրոցը, թատ րոնի դահլիճը։

Սելջուկ-թուրքմենական ցեղերի նվա ճողներից հետո Նախիջևանը, անշուշտ, հոծ հայ բնակչությամբ, XII դ. դառնում է նաև նրանց վարչատնտեսական կենտ րոններից մեկը, լինելով ամենախոշոր ռազ մատնտեսական բանուկ գծի վրա։ Թեև XIII դարի պատմիչ Ստ. Օրբելյանը այս քաղաքը համարում է Սյունյաց նահանգի կենտրոն (XIII դարի վերջերին) գրելով, որ նահանգը, «...ունի մայրաքաղաք զՆախիջևան»։ 1885 թ. քաղաքում բնակվող 1200 գերդաստաններից 460֊ը հայեր էին, իսկ մնացածը՝ թաթարներ, քրդեր, ռուս ներ։ Քաղաքում գործող շուրջ 1000-ի հաս նող զանազան արհեստանոցներից ու կըր– պակներից 700—800-ը պատկանում էին հայ ընտանիքներին։

ՇՄՐԹԱՆ—Ճահուկ գավառի կազմի մեջ մտած այս պատմական գյուղը այժմ յան Նախիջևանի շրջանի Շխմահմուդն է։ Այն տեղադրված է Նախիջևան գետի ստորին հասանքում, անմիջապես նրա աջ ափին՝ հարթ ու բերրի վայրում։ Բավա կանին մեծություն ունեցող այս գյուղում անընդմեջ բնակվել է 180—250 տուն հայ բնակչություն։ ՛Վերջին հայ ընտանիքները այդտեղից տեղահան են արվել 1930— 40-ական թվականներին։

Ստ. Օրբելյանի հարկացուցակի համա ձայն այս գյուղը XIII դ. Տաթևի վանքին վճարում էր 8 միավոր հարկ։ Ինչպես Նախ– ճավան գավառի հարթավայրային մասում տեղադրված մյուս բնակավայրերի, այն պես էլ այս գյուղի եկեղեցին՝ ս. Աստ վածածինը և այլ հուշարձանները վաղուց ավերվել և անհայտացել են։ XVI–XVII դդ. հիմնված ս. Աստվածածին եկեղեցուց այժմ մնում է նրա զանգակատունը (նկ. 118)։ Այն աղյուսաշեն է և կառուցվել է 1889 թ.։ Ունի երկհարկանի հորինվածք՝ կառուցված է 4 մույթերի վրա և պսակված ութանիստ ռոտոնդայով։

ՍԻՐԱԲ – Նախիջևան շրջանի համանուն այս գյուղր գտնվում է Նախիջևան գետի ստորին հոսանքում, նրա ձախ կողմում, Քյուլ Թափա գյուղից մոտ 6 կմ հյուսիս– արևելք։ XIX դ. սկզբներին տեղահան արված հայ բնակչությունից հետո այդտեղ բնակություն են հաստատել այժմյան ա դրբեջանցիների նախնիները։ Գյուղի շրջակայքում մինչև այժմ էլ նկատելի են միջնադարյան շինությունների ավերակների հետքերը։ Գյուղի հարավ-արևելյան կողմում գտնվում է միջնադարյան երկու քարե սյուներ։ Ավանդության համաձայն այն նահատակված ինչ որ աղջկա դամ բարանի վրա կառուցված մատուռի մնա ցորդներն են։ Գյուղի շրջակայքից 1950–ական թվականներին հայտնաբերվել են բրոնզեդարյան խեցեղեն և այլ իրեր։

ՍՈԻՍՏ — Այս գյուղը գտնվում է Ազնաբերդ գյուղից 9 կմ հարավ, անջրդի վայ րում, համանուն աղահանքի մոտ։ Միջին մեծության այս գյուղից հայերը տեղահան վել են դեոևս 1910-20-ական թվականներին, իսկ եղած հուշարձանները (եկե ղեցին, գերեզմանատունը), հավասարեց վել են հողին։ Պատմական գյուղի տա րածքի հետազոտությունը վկայում է, որ այս բնակավայրում մարդկային կյանքը ևս սկզբնավորվել է դեռևս խորը հնադա րից։ Այս բանի վկայությունն է 1950—60– ական թվականներին նրա տարածքի դամ բարաններից պատահականորեն հայտնա բերված մ.թ.ա. I հազարամյակին վե րաբերող խեցեղենը։ Գյուղից մոտ 1—1,5 կմ հյուսիս-արևմուտք եղած Սուստի մա տուռը ևս այժմ ավերակ է։

ՏԱՄԲԱՏ — Նախճավան գավառի այս ավանը Հայաստանի հին բնակավայրերից մեկն է, որը գրավոր աղբյուրներում հի շատակվում է Մ. Խորենացոլ պատմու թյան մեջ և հետագա դարերի աղբյուր ներում։ Տամբատը այժմյան Նախիջևանի շրջանի Թմբուլ գյուղն է և գտնվում է Նախիջևան քաղաքից և Արաքս գետից 5—6 կմ հեռավորության վրա։ Պատմական անցյալում և հատկապես ուշ միջ նադարում, Տամբատը հայտնի էր Հնդկաստանի ու Իտալիայի, Ռուսաստանի և Սիրիայի, Պարսկաստանի ու Թուրքիայի և այլ ևրկրների հետ ունեցած առևտրա կան կապերով և իր վաճառականների գործունեությամբ։ 1828 թ. Պարսկաստանի Սավրի գյուղից որոշ գերդաստաններ հիմ նվել են այսւոեղ։ Որոշակի ճարտարապետական կոնս֊ տրուկցիաներով կառուցված Տամբատի քարե, հարմարավետ ու վաճառականների պալատանման տները զարդարված էին Եվրոպական կահկարասիներով։

XVIII–XIX ղդ. այստեղ գործում էին ոսկերչական, բրուտագործական և մի շարք այլ արհեստանոցներ։ Տամբատի ս. Հովհաննես եկեղեցին իրենից ներկայացնում էր քառասյուն գմբեթավոր բազիլիկ, ռրը XIX դ. վերականգնվել էր ավելի վաղ ժամանակաշրջանում կառուցված եկեղեցու փլատակների վրա։ 1863 թ. այդ եկեղեցուն կից բացվել է երկլեզվանի (հա յերեն, ռուսերեն) դպրոց։ Եկեղեցու ծած կը և որմերի մեծ մասը 1970-ական թվա կաններին, քանդել են տեղի բնակիչները։ Այժմ կանգուն է միայն եկեղեցու արև մտյան ճակատին կցված, քառամույթ հո րինվածքով երկհարկանի և աղյուսաշեն զանգակատունը (նկ. 119)։ 1878—79 թթ. եկեղեցու սրահի շրջապատը նորոգել է Բադալ Շահնազարյանը։

ՎԵՐԻՆ ՈՒԶՈՒՆՈԲԱ – Նախիջևան գե տի ստորին հոսանքի ձախափնյա բնակա վայրերի թվին դասվող այս գյուղը գտնվում է Քյուլ Թափա գյուղից 3 կմ հյուսիս։ Այս բնակավայրից հայերը բռնագաղթվել են հիմնականում մեր դարա սկզբի առաջին տասնամյակներում։ Վեր ջին հայ ընտանիքները այստեղից դուրս են եկել 1940–50-ական թվականներին։ Գյուղի կենտրոնական մասում գտնված ս. Աստվածածին եկեղեցին, որը 1880-ական թվականներին գործող էր, ի թիվս այլ հուշարձանների, ավերակների է վերածվել։ Այժմ Նախիջևանի շրջանի կազմի մեջ մտնող այս գյուղը 1960-ական թվական ներից գիտությանը հիմնականում հայտնի է երկրորդ Մոխրաբլուր (Քյուլ Թափա) անունը ստացած իր հնավայրով, ուր պար բերաբար կատարվում են պեղումներ։

Մեր թվարկությունից առաջ II հազար ամյակի այս հնավայրի բացված տարածքը գրավում է մոտ 10 հա։ Պեղումների միջոցով բացվել են 2—2,30 մ լայնու թյան պարիսպների, բնակավայրի միջնա բերդի և այլ շինությունների հետքերը, ինչպես նաև հայտնաբերվել են բազմա թիվ գունազարդ խեցեղեն և այլևայլ հնա գիտական իրեր։ Այս մոխրաբլուրը իր մշակույթի շատ ու շատ կողմերով հար և նման է պատմական Հայաստանի և Անդրկովկասի նույն դարաշրջանին պատ կանող հնավայրերի մշակույթին։ Ուզունո– բայի Մոխրաբլուր հնավայրի միջնաբերդի հատակագիծը քառակուսուն մոտ է և ան կյուններում ունի չորս հզոր աշտարակներ։

Ինչպես Նախիջևանի գետահովտամ հիմնադրված Քյույ Թալիա գյուղի հռչակավոր Մոխրաբլուրից, այնպես էլ Վերին Ուզունոբայի Մոխրաբլուրից հայտնաբեր ված բազմաթիվ ու բազմազան հնագի տական իրերը վկայում են մ.թ.ա. II—I հազարամյակներում Նախիջևանի գոգավո րության առաջնակարգային և զարգաց ման բարձր աստիճանի հասած մշակույթի մասին։

ՆԵՐՔԻՆ ՈԻՋՈԻՆՈԲԱ — Այս գյուղը գտնվում է Քյուլ Թափա գյուղից 1—2 կմ հյուսիս, Շխմամհմուդ գյուղից 4 կմ հեռավորության վրա։ Գյուղի հայկական հու շարձանները վաղուց ավերվել են, իսկ հայերը այդտեղից դուրս են եկել դեռևս XIX դ. վերջերին։ Ինչպես Վերին Ուզունոբան, այնպես էլ այս գյուղը վերջին 2—3 տասնամյակներում գիտությանը հայտնի է դարձել մ. թ. ա. II—I հազար֊ ամյակներին վերաբերող իր հնավայրով, որտեղից հայտնաբերվել են բազմաթիվ հնագիտական իրեր։ Այն բազմաշերտ, մոտ 5—6 մ հաստվածքով մոխրաբլուր է։ Այս հնավայրում առաջին անգամ՝ 1904 թ. պե ղումներ է կատարել Ե. Լալայանը։

ՔՅՈԻԼ-ԹԱՓԱ — Նախճավան գավառի այս հնագույն գյուղը XIX դարի վերջերից գիտական աշխարհին հայտնի է որպես նշանավոր հնագիտական վայր։ Այստեղից հայտնաբերված բազմաթիվ հնա գիտական իրերի ու նյութական մշակույթի այլևայլ մնացորդները ուրվագծվում են մ.թ. ա. III—I հազարամյակների Անդրկովկասի երկրագործության մշակույթի զարգաց ման աստիճանները։ Նախիջևանի դաշտի ապահով անկյունում հիմնված այս վաղ շրջանի բնակատեղին բացառիկ նշանա կություն ունի պատմական Հայաստանի հնադարյան մշակույթի ուսումնասիրման համար։ Քյուլ-Թափա (Մոխրաբլուր) գյուղն ու նրա մոտ գտնվող հնավայրը գտնվում է Նախիջևան քաղաքից 8 կմ դեպի հյուսիս-արևելք, Նախիջևան գետի ստորին հոսանքի ձախ ափին, հարթ դաշտում։ Հնագիտական այս բլուրի հաստվածքների հզորությունը անցնում է 22 մ և բաղկա ցած է չորս հնագիտական (հիմնական) շերտերից։ Մեր դարաշրջանի սկզբներին Ե. Լալայանի, իսկ հետագայում 0. Աբիբուլաևի (1951 թ., 1953 թ.) և այժմ էլ կա տարվող հնագիտական պեղումները այս հնավայրից հայտնաբերել են վաղ շրջա նի երկրագործական բազմապիսի իրեր (նկ. 118) ու աղորիքներ, աշխատանքային գործիքներ, հարուստ գունազարդ և ան զարդ խեցեղեն, նյութական մշակույթի այլևայլ մնացորդներ, որոնք նման են պատմական Հայաստանի տարածքի մի շարք հնավայրերի (Շենգավիթ, Գառնի, Շրեշ-Բլուր, Շամիրամալթի, Էլար, Գյոյ– թեփե), Աբխազիայի, Ադրբեջանի տա րածքի վաղ շրջանի հնագիտական կենտ րոնների մշակույթին։ Այս հնավայրի 2-րդ շերտը՝ էնեոլիթյա՚նը ունի 8,30 մ հզորու թյուն և իր հնագիտական արժանիքնե րով կապվում է Շենգավիթի 2-րդ շերտի հետ, ինչպես նաև Գյոյ-թեփեի (Իրան, Ուրմիո լճի մոտ) էնեոլիթյան շերտի հետ ունի մի շարք զուգահեռներ։ Հնագիտա կան պեղումները Քյուլ-Թափայից հայտ նաբերել են նաև մի շարք կենդանիների (եզ, ձի) քանդակներ, զանազան կենցա ղային, պաշտամունքային իրեր և հատկա պես հարուստ և արժեքավոր գունազարդ խեցեղեն։ Այդտեղից 2,30—9,25 մ խորության վրա հայտնաբերվել են նաև խոշոր և մանր եղջերավոր անասունների կմախք ների մնացորդներ։ Հետաքրքիրն այն է, որ ամենաներքին նստվածքներում հայտնա բերվածները խոշոր եղջերավոր անասուն ների կմախքներ են, իսկ վերևի շերտերինումը՝ մանր եղջերավոր անասուններինը։ Քյուլ-Թափայի ստորին նստվածք ներում հայտնաբերվել են նաև մի շարք շինարարական կետեր՝ կացարաններ, վառարաններ, պահեստներ։ վերջիններիս թվում կան նաև հացահատիկներ պահելու հորեր, որոնց հատակից հայտնաբերվել են մշակովի փափուկ ցորենի մնացորդներ։ Քյուլ-Թափա հնագիտական վայրի պե ղումները գիտական աշխարհին հավաս տում են, որ դեռևս մ. թ. ա. Նախիջևանի տարածքում բուոն զարգացում է ունե ցել անասնապահությունն ու երկրագոր ծական մշակույթը։

Քյուլ-Թավւա գյուղը իր վաղ շրջանի հնավայրերից բացի հնում ունեցել է նաև այւևւպլ պատմաճարտարապետական հու շարձաններ, որոնք ավերվել-անհետացեւ են։ Ուշ միջնադարի գրավոր աղբյուրների վկայությամբ այս գյուղը միջնադարում հայտնի է եղել ս. Հոիփսիմե եկեղեցիով և մի քանի մսատուներով։ Այժմ այդ հու շարձաններից մատուռները ավերվել են, իսկ ս. Հոիփսիմե եկեղեցին կանգուն է։ Ե. Լսւլայւսնի հաղորդած տվյալներով Քյուլ-Թափայր հնավայրի գագաթին, նախ քան նրա պեղումները, «մի ժամանակ մի փոքրիկ ամրոց ևս շինված էր, իսկ այժմ բարձրանում է մի հասարակ մատուռ, որ շինել են պարսկահայ գաղթականները, կարծելով, որ այս գյուղում ս. Հոիփսիմեի մասունքը այս բլրի մեջ ծածկված պիտի լինի։ Սակայն հետո այդ մասունքը գտել են բլրից փոքր ինչ հարավ-արևելք,, դաշ տում կանգնած մի կիսավեր մատյան մեջ, քարե սարկոֆագի մեջ ամփոփված: Մասամբ վերանորոգել են այդ հին, հա սարակ մատուռը, մասունքը ամվափել են մի արծաթյա աջի մեջ և դրել իրենց նո րաշեն եկեղեցու մեջ, սարկոֆագն էլ պահել նույն եկեղեցու խորանում»։

Քյուլ-Թափայի ս. Հռիվաիմե եկեղեցին, որը կառուցված է գյուղի կենտրոնական։ մասում, քառամույթ բազիլիկայի հորին վածքով իրականացված հուշարձան է։ Հուշարձանի ուղղանկյուն ՜հատակագիծը բաղկացած է ընդարձակ դահլիճից, աբ սիդից և ավանդատներից։ Այս եկեղեցու, ոաումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այն վերանորոգվել է մի քանի անգամ։ XVII դարի պատմիչ Ա. Դավրիժեցին ս. Հոիփսիմեի հիմնման մասին վկայում է, որ Աստապատ գյուղաքաղաքից ոմն Ավե տիքը, որը մականվամբ հայտնի էր որպես Ալթուն, Երնջակ գավառի Ապարաններում։ հաստատված կաթոլիկ հայերից մեծ չար չարանքներով ձեռք բերելով սուրբ Հռիփ–սիմեի մասունքները, «գնաց ի քաղաքն Նա՚խչուան, և է մերձ նմին քաղաքի փոք րիկ գիւղ մի, զոր Քուլթափայ կոչեն. և մինչև զժամանսւկն լայն ոչ գոյր ի գիւղն յայն եկեղեցի, և անդէն հիմն արկեալ եկեղեցւոյ և եդ ի հիմունս եկեղեցւոյն զնշխարն զայն. և ի վերայ նորա շինեալ աւարտեաց զեկեղեցին։ Եվ յաւուր օծման եկեղեցւոյն անունեաց զանուն եկեղեցւոյն սուրբ Հռիփսիմեայ. և կան այժմիկ սակաւ հայազուն քրիստոնեայք ի գիւղն՝ հաստատեւսլ ի վերւսյ եկեղեցւոյն»։

Շարուր գավառ

Հայաստանի այս գավառը վարչականորեն գտնվել է Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի կազմում և համարվում էր նրա 20րդ գավառը։ Շարուրը մինչև V դարը եղել է Հայոց արքունի կւսլված-գավառը։ Արաբանան տիրապետությունից ազատագրելուց հետո հայոց Սմրատ Ա Բագրատունի թագավորը Շարուրը ընծայել է Սյունյաց իշխաններին։ Թաթար֊մոնղոլական, իսկ այնուհետև թուրքմենական ցեղերի աս¬՛պատակումներից հետո Շարուրը որպես նախիջևանյան խանության գսւվսւո, պարս՛կական տիրապետության ժամանակ գտնվել է նրա իշխանության ներքո։ 1828 թ. Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանին միանալուց հետո Շարուրը Նախիջևանի մյուս գավառների հետ մտել է Ռուսաստանի կողմից կազմված Հայկական մարզի, ապա՝ 1849 թ. էւրևանի նահանգի մեջ, իսկ 1875 թ. Վայոց ձորի հետ միասին կազմել է Շարուր-Դարալագյազի գավառը, որը փաստորեն պահպանվեց մինչև 1920 թ.։ Նախիջևանի խորհրդայնացումից և 1924 թ. այն որպես ավտոնոմ հանրապետություն կազւՏավորելուց հետո՝ մինչև 1930 թ., պատմական գավառի տարածքը 1316 կմ քառ. մակերեսով կչվել է Շարուրի շրջան, 1930—1964 թթ.՝ Նորաշենի շրջան, իսկ 1964թ. այն վերանվաճվել է Իլյիչի շրջան։

Ըստ աշխարհագրական դիրքի Շարուրը տարածված է պատ մական Արփանեալ (այժմ Արվ՚ւա) գետի ստորին հոսանքում, Շարուրի դաշտում։ Գավառի տարածքն ու բնակատեղերն արևմուտքից եզերվում են Արաքս գետով, արևելքից գավւսռը սահմանակից է Վայոց ձորին, հարավ֊արևելքից՝ Նախճավան, իսկ հյուսիսից Ոստան գավառներին։ Արաքս գետից մինչև մոտակա լեռնալանջերը 14—15 կմ լայնությամբ և ավելի քան 30—32 կմ երկարությամբ ձգվող բարեբեր Շարուրի դաշտն իր հերթին բաղկացած է երկու մասից՝ դեպի հյուսիս տարած ված Սանդրուքի (Սառարակի) և հարավային մասում փռված բուն Շարուրի դաշտերից։ Սանդրուքից դեպի արևելք տարածվող Շարու րի դաշտը Արմաղանի լեռնաշղթայի Վելի լեռ և Գայլի Դռներ (կամ Դահնա) երկգագաթ ճյուղավորումներով բաժանվում է Արարատյան դաշտից։ Շարուրի դաշտը փոքրիկ բլուրների առկայության հետևան քով բաժանվում է նաև երեք դարավանդների, որոնցից ստորինը՝ արաքսամերձ տարածքը, որը ծովի մակարդակից ունի 780—800 մ բարձրւթյուն, հարթ է, բերքատու և փաստորեն կազմում է Արարատյան դաշտի շարունակությունը։

Հնուց ի վեր Շարուր գավառում բարձր բերքատվությամբ աճում է ցորեն ու բամբակ, խաղող ու սեխ, ձմերուկ, բազմատեսակ մրգատու ծառեր և այլն։ Արփա գետի բնական թեքության հնարավորություն ներն օգտագործելով, դեռևս հին ժամանակներից սկսած մի շարք ջրանցքներով ոռոգվել են Շարուրի դաշտի հողատարածությունները։ Այժմ ևս այդ տարածքի գյուղատնտեսական հողատարածությունների ավելի քան 65 տոկոսը (շուրջ 60 հազար հեկտար) ոռոգվում են Արփայի ջրերով։ Պատմական գավառի գյուղերում ոռոգման, ինչպես և խմելու համար օգտագործվել են բազմաթիվ ջրհորների ջրերը։ Չնա յած հին ջրհորների մեծ մասը ժամանակին չմաքրելու և չնորոգելու պատճառով այժմ շարքից դուրս են եկել, այնուամենայնիվ մնացած և գործող ջրհորների թիվը անցնում է 150-ից։

Պատմական աղբյուրներում Շարուրի մասին հնագույն վկայու թյուններից մեկը Մ. Խորենացու պատմությունն է, որտեղ պատմա հայրը մեջ բերելով հին հայկական վիպասանության նմուշներից մեկը նշել է. «[Արտավազդը, Արտաշեսի քաջ որդին, Արտաշատի հիմնվե լու ժամանակ, մի փոքրիկ տեղ չգտնելով ապարանքի համար՝ անցավ, ասում են, գնաց և. Մարաց մեջ շինեց Մարակերտը], որը գտնվում է Շարուր կոչված դաշտում»։ Այնուհետև պատմիչ Արծրունին, իսկ հե տագայում Սս. Օրբելյանը և այլ աղբյուրներ X—XIII դարերի անցքե րի մասին խոսելիս մի քանի անգամ հիշատակում են Շարուր գավաrում և դաշտում կատարված մի քանի դեպքերի մասին։ XIII դարում Վարդւսն պատմիչն այն անվանել է նաև քաղաք։ Գ. Ղափանցյանի ստուգաբանությամբ Շարուր (Շարոյր) տեղանունը, առանց տարա կուսանքների ծագել է Շարա sar(a) էլ էթնիկական անունից, ուր բնակվել են Շարայի զարմերը (հունահռոմեական աղբյուրներում՝ սարապարներ), որոնք, անտարակույս, հայ ժողովրդի հսւսգույն ցեղախմբերից մեկն են եղել։ ժողովրդական ստուգաբանությամբ տեղանունը առաջացել է շարուրել (շարել, հյուսել) կամ աշորա, աշարա (հացազգիների ընտանիքին պատկանող միամսյա տարեկան-բույս) բառերից։

Շարուր գավառի հարթավայրերում, Արփա գետի հոսանքն ի վեր և լեռնաշղթաների փեշերին ու բարձունքներում հիմնված հայոց հնամենի բերդաքաղաքներն ու բնակավայրերը, ինչպես նւսև նրանց հու շարձանները դարերի ընթացքում հիմնահատակ կերպով մի քանի անգամ ավերվել են, իսկ նրա բնակչությունը բազմաթիվ անգամներ հրի ու սրի մատնվելով աստիճանաբար տեղահան է արվել իր հայրենի երկրից և ցրվել տարբեր կողմեր։ Գավառի վաղ շրջանի աչքի ընկնող ամրություններ ու բնակավայրեր ես եղել արքունի երթուղի ների վրա գտնվող Արբա, Աըշատ-Թագավորանիստ (Շահթախտ), Ագարակ–Կարաբաղլար և այլ բերդաքաղաքները։ Միջնադարում գա վառի վարչամշակոլթային օջախներ են համարվել Սանդրուք, Անի, Քեշխա, վերին կամ Հին Նորաշեն, Հին Դաշաբխ, Չանախչի, Ալաքլու, Քեշդազ, Վարմազիար, Բարչի և այլ ավաններն ու գյուղերը, որոնրից յուրաքանչյուրում մինչև XX դարի 20-ական թվականները բնակվում էին 50—150 տուն հայ բնակչություն։ Շարուրի պատմա ճարտարապետական հուշարձանների գերակշռող մասը ավերվել է մինչև XIX դ. վերջերը, իսկ մնացած կանգուն և կիսականգուն, ավերակ հուշարձաններն էլ աստիճանաբար ավերվել են մինչև 1950-ական թվականները։

ԱԳԱՐԱԿ (ԿԱՐԱԲԱՂԼԱՐ)֊ Շարուր գավառի այս հնամենի բնակավայր-քաղաքը գտնվում է Նախիջևան—Երևան խճու ղու աջ կողմում՝ պատմական Կռուակք (Կվրաղ) գյուղից 8 կմ արևելք, ղեպի Ազնաբերդ գյուղը։ Այն այժմյան շրջանի Կարաբաղլար անվանվող գյուղն է, որը իր ներկայիս անվանումը ստացել է XIV— XVII ղդ.։

Պատմական այս քաղաքատեղը գրա վել է բավականին մեծ տարածք, ունեցել է մի քանի տասնյակ հազար բնակչություն և տեղադրված է Վայքի լեռնաշղթայի հարավային լանջերից մեկի հարմարա վետ վայրում։ Ինչպես այժմյան Կարաբաղլարի, այնպես էլ նրա հյուսիս-արևել յան մասում գտնվող 40—50 հա տարածք գրավող և հերդիկ անվանվող բազմաշերտ (էնոլիթից մինչև միջնադար) քաղաքա տեղում մնում են մ.թ.ա. II—I հազար ամյակների զանազան շինությունների հետ քերը։ Ցավոք այժմյան Կարաբաղլար գյու ղի ադրբեջանցի բնակիչները XX դ. սկզբներից սկսած այս քաղաքատեղի ավերակ ները մասսայաբար օգտագործել են որ պես շինանյութ։ Իսկ վերջին տասնամյակներում ժամանակակից տեխնիկայի մի ջոցով հողին են հավասարեցվել քաղա քատեղի ավերակների գերակշռող մասը։ Որպես վաղեմի բնակավայր, ինչպես հին քաղաքատեղում, այնպես էլ այժմյան Կայաբաղլարի տարածքում և նրանց մեր ձակայքում պահպանվել են մի շարք հու շարձանների՝ բերդերի ու դամբարանադաշտերի, քարավանատների ու եկեղեցու, դամբարանի ու գերեզմանատների և այլնի հետքերը։ Այստեղ է գտնվում նաև Նոյի որդի՝ Սեմի հորդահոս աղբյուրը։ Ավանդության համաձայն այդ աղբյուրը Սեմը մոտակա ժայոերը հատելով է բերել։ Պատմական քաղաքատեղի հյուսիս-արևելյան մասում, լեռնագագաթի հարմարա վետ վայրում դեռևս տեսանելի են Խաչաթին կոչվող մ. թ. ա. II—I հազարամյակներին վերաբերող բերդի ավերակները։ Բերդապարիսպներից պահպանված մասը 200 մ ավելի է։ 2,8 մ լայնությամբ պարսպապատերը, որոնք պահպանվել են 2,5—8 մ բարձրությամբ, բնական դիր քերին համապատասխանաբար ամրացված են կոնտրֆորսներով։ Այսպիսի պարիսպ ներով պաշտպանված այս բերդի տեսադաշտում են եղել Նախիջևանի և Շարաբի դաշտով անցնող հին երթուղիները, Արւսքս գետի երկու ափերին գտնվող բնակավայ րերն ու ամրաշինաթյունները։

Ագարակ քաղաքատեղի հուշարձաննե րից հիշարժան է նաև մի քանի կիլոմետր դեպի Ազնաբերդ գյուղը գտնվող բրոն զեդարյան դամբարանադաշտը։ 1960 թ. և ապա 1970 թ. այդտեղից՝ պեղումների միջոցով, հայտնաբերվել են բրոնզեդար յան մի շարք կարևոր հնագիտական իրեր։ Կարաբաղլար գյուղում պահպանվում է նաև XIII դ. սելջուկյան մի դամբարանի համալիր, միջնադարյան քարավանատան և այլ հուշարձանների ավերակ ների հետքերը։

ԱԼԱՔԼԻ – Ծարուրի այս գյուղը գտնվում է Արփա գետի ստորին հոսանքում, գետի ձախ կողմում՝ Խանլւոխլար գյուղի մոտ։ Գյուղի պատմական անունը հավանաբար Արարք, Արքայիկ է եղել։

Հնուց ի վեր 130—150 տուն հայ բնակչության ունեցող այղ գյուղում 1829 թ. ապաստանել են նաև պարսկահայերը։ XX դ. սկզբին ուներ ավելի քան 760 հայ բնակչություն, որոնց վերջին ընտանիքները այդտեղից տեղահան են եղեւ 1940—50-ական թվականներին։ Ինչպես Շարուրի գավաոի շատ գյուղերի, այնպես էլ Ալաքլուի եկեղեցու անցյալի մասին տե ղեկություններ չեն պահպանվել։ Հայտնի է միայն, որ այն ավերվել է 1930-ական թվականներից հետո։

ԱԼԻՇԱՐ—Այս բնակավայրը գտնվում է անմիջապես Արաքս գետի ափին, Ենգիջա գյուղի մոտ, շրջկենտրոնից 5 կմ հեռավորության վրա։ Գյուղի շրջակայքի հետազոտումը անհերքելիորեն վկայում է այս վայրի մ. թ. ա. I հազարամյակի բնակատեղի լինելը։ Ալիշարը առանձնապես գիտությանը հայտնի դարձավ 1954 թ. հետո, երբ այդ բնակավայրի մոտ, Արաքսի աջ ափին գտնվող լեռնալանջի դամ բարանից 1859 թ. հայտնաբերված հնա գիտական իրերը վերծանվեցին։ Այսպես, 1859 թ. այդտեղից գտնված ուրարտա կան բրոնզե զանգակը, եզան փոքրիկ գլխի քանդակը և այլ իրերը մուտքագրվելով Լենինգրադի պետական Էրմիտրաժ, մինչև 1954 թ. ճանաչվել էին որպես սասանյան մշակույթի առարկաներ (նկ. 111– 112)։ Սակայն, երբ վերծանվեցին ուրարտական սեպագրերը, պարզվեց, որ զանգակի վրա քանդակված արձանագրությու նը հավաստում է, որ այն պատկանում է ուրարտական Արգիշտի առաջին թագա վորին։ Մինչ այդ իրերի հայտնաբերումը, ուրարտական այս նշանավոր դամբարանը, որը բաղկացած է ՚ եղել 10—12 խցերից, նախապես թալանված է եղել 1858 թ.։ Այնպես որ այդտեղից հայտնաբերված բազմաթիվ ոսկյա ու արծաթյա իրերն ու զարդերը, խեցեղենը և այլևայլ իրերը թալանվել ու անհետ կորել են գիտության համար։

ԱԽՈԻՐԱ – Այս պատմական բնակավայրը տեղադրված է Արփա գետի ստորին հոսանքում, նրա ձախակողմյան վտակ ներից մեկի վրա՝ Ուլլա Նորաշենից 10 կմ հեռու։ Աղբյուրներում այս գյուղը առա վել հայտնի է իր պատմական անվանակոչմամբ՝ Ակոլոի, Ակոռի, Ախուրի։ 1261 թ. Սյունաց Սմբատ իշխանը այս գյուղը Ավիշ գյուղի և Անապատ վանքի հետ որ պես սեփականություն նվիրել է Նորավան քին։ Ախոլրայի հայ բնակչության վերջին ընտանիքները հայրենի գյուղից գաղթեց են 1920-ական թվականներին։ Գյուղից 1—2 կմ հյուսիս-արևելք, ծովի մակար դակից մոտ 1600 մ բարձրություն ունե ցող մի լեռնագագթի վրա, դեռևս նկա տելի են պատմական Ակուռիի բերդ-ամրոցի ավերակները։

ԱՐԱԲԻ ԵՆԳԻՋԱ — Այս բնակավայրը գտնվում է Նախիջևան—Երևան խճուղու ձախ կողմում՝ Արաքսի ափին, Դիադին գյուղից 3 կմ հյուսիս։ Արաքսի ափի բեր րի դաշտում հիմնված այս գյուղը ունեցել է միջին մեծություն և դարերի ընթացքում մի քանի անգամ ավերվել ու վերականգնվել է։ Այժմյան գյուղո դաշտերում դեռևս նկատելի են այս հին բնակատեղի մ. թ. ա. I հազարամյակին վերաբերող դամբա րանների և այլ շինությունների հետքերը։ Ցավոք, գյուղի հին և միջնադարյան անց յալի մասին շատ չնչին տեղեկություններ են պահպանվել միայն։

ԱՐԲԱ ՐԵՐԴ—Այս հնամենի բերդի ավերակները գտնվում են Ովյա Նորաշեն գյուղի մոտ, Արփա գետի աջ ափին։ Բերդը կառուցված է Արփայի լեռանցքր մուտքի ւսռջև տարածված ընդարձակ հովտի հյուսիսային մասում վեր խոյացող մի շրջանաձև լեռնագագաթի վրա (նկ. 120—121)։ Արբա բերդը իր գրաված դիրքով գտնվում էր Արաքսի հովտից դեպի Արփա գետի ավազանը բարձրացող կարևոր առևտրական տարանցիկ մայրուղիների նշանավոր հանգուցակետի վրա։ Դրա շնորհիվ Արբա բերդի հսկողության տակ են գտնվել Արփայի լեռնանցքը, Շարուր դաշտի մեծ մասը, շրջակա բնակատեղի ները և Հին Հայաստանի առևտրական երթուղիներից մի քանիսը։ Լեռը, որի վրա կառուցված է բերդը, իր գագաթնամասում ունի մոտ մեկ հա հարթ տարածություն, ուր ժամանակին եղել են միջնաբերդը և շրջապատող պարսպաշարքերը։ Միջնա բերդից բացի այլևայլ շինությունների մի քանի տասնյակ (մոտ 50—60) ավերակներ կան նաև լեռնագագաթի մյուս մա սերում, որոնք ունեն քառանկյուն և ուղ ղանկյուն հատակագծեր և գրավել են մոտ 40 հա տարածք։

Համեմատաբար լավ են պահպանվել Արբա բերդի պարիսպները։ Հյուսիսային պարսպից պահպանված մասը ունի 192 մ երկարություն, արևելյանը՝ 120 մ, արևմտյանը՝ 178 մ։ Իսկ հարավային կողմի պարսպաշարքը մեծամասամբ ավերակ է։ Արբայի պարիսպների հիմքերի քարերը ունեն 1,5—2,5 մ երկարություն և 1,5 մ միջին բարձրություն։ Նման մեծ քարերով կառուցված պարիսպները ունեն անշա ղախ շարվածք, հարմար կապակցումներ։ Բերդի պաշտպանության հուսալիությունը ապահովվել է եռաշարք պարիսպների օգ նությամբ, որոնց անկյունային հատված ներում եղել են որմնահեցեր և աշտարակ ներ։ Պահպանված աշտարակներից մեկը ունի 12 մ տրամագիծ, իսկ մյուսը՝ 7,8 մ։ Արբայի շինարվեստի շատ կողմեր հիշեց նում են ուրարտական շինարվեստը, որը տակավին մ. թ. ա. VIII–VII դարերում վերակառուցվել է ուրարտական բերդե րին հատուկ հատակագծով, որոնք պայ մանավորված էին սոցալական շերտավորվածությամբ։ Այդ տեսակետից հետա քրքիր է բերդի երկմաս հատակագիծը։ Միջնաբերդը չորս կողմից պաշտպանվեց է պարիսպներով, որոնց փեշերին, լեուսն ստորին լանջերում փռված են բուն բեր դաքաղաքի բազմասենյակ շինությունները, որոնք ևս իրենց հերթին պաշտպանվել են պարսպաշարքերով։ Միջնաբերդի շինությունների իշխող տեղում, դեռևս XX դա րի 30-ական թվականներին հայտնաբերվել են ճարտարապետական շինության խա րիսխներ, որն անհերքելիորեն ապացույց են այն բանի, որ միջնաբերդի իշխող՛ հատվածում ժամանակին կառուցված է եղել պալատ կամ պաշտամունքային կոթող։

Արբա բերդի ավերակների շինարարա կան տեխնիկան վկայում է, որ այս բերդը իր նախնական ծնունդով կիկլոպյան շրջանի՝ մ. թ. ա. II հազարամյակի վերջերի հուշարձան է, որը մոտավորապես մ. թ. ա. VIII դարում վերակառուցվել է ուրար տացիների կողմից ու երկար ժամանակ՛ ծառայել նրանց։

ԱՆԻ - Շարուր գավաոի այս հնամենի գյուղատեղի հետքերը գտնվում են այժմ յան Սադարակ գյուղից հյուսիս-արևելք։ XVIII դ. վերջերին հայերի հեռանալուց հետո այն մնացել է անմարդաբնակ և փլատակնե՜րի է վերածվեյ։ 70—80 տուն հայ բնակչություն ունեցած այս գյուղա տեղի ավերակների հետբերում նկատելի են նաև ոչ այնքան մեծ եկեղեցու մնացորդները։

ԱՐՇԱՏ-ԱՐՔԱՇԱՏ (ԹԱԳԱՎՈՐԱՆԻՍՏ, ՇԱՀԹԱԽՏ) – Շարուր գավառում հիմնադրված հնագույն բնակավայրերի թվին դասվող այս պատմական քաղաքա տեղին գտնվում է Շարուրի դաշտից մոտ 20 կմ դեպի արևելք ձգվող Կռուակքի (Կվրաղի) կամ Խոկի սարահարթում, այ ժմյան Իլյիչի շրջանի Շահթախտ գյուղի մոտ։ Արաքս գետի ափին, բերքատու դաշտում հիմնադրված այս քաղաքի պատ մական տարածքում հետագայում հիմնված այժմյան Շահթախտ և հարևան գյուղերի բնակչությունը դեռևս XIX դ. սկզբներից սկսած մինչև մեր օրերը պարբերաբար ավերակների են վերածել այս նշանավոր քաղաքատեղիի հուշարձանները։ Բավակա նին մեծ տարածք գրաված Արշատ-Թագավորանիստ քաղաքատեղիի մեծ մասը վեր են ածվել մշակովի դաշտերի ու այգիների, իսկ շինությունների քարերը օգ տագործել են զանազան շինարարություն ներում։

Շահթախտ գյուղի հյուսիսային կողմում՝ մ. թ. ա. III դարում հիմնադրված բավականին մեծ այս քաղաքի տարածքի հուշարձանների ուսումնասիրությունը և 1936 թ. կատարված հնագիտական պե ղումները (Ա. Ալեքպերով) ապացուցում են, որ Արշատ (Թագավորանիստ) քա ղաքը բաղկացած է եղել միջնաբերդից, բուն քաղաքից և ընդարձակ դամբարա նադաշտից և ունի երեք հիմնական մշա կութային շերտեր։ Աոաջին շերտը, որը ամենահինն է, վերաբերում է II հազար ամյակին, որտեղից 3 մ խորության վրա հայտնաբերվեյ էն քարե աշխատանքային գործիքներ։ Այնուհետև այդ շերտի վրա նստած հաջորդ երկու շերտերից ի հայտ են եկել մ. թ. ա. II—I հազարամյակնե րով, հելլենիստական և ուշ հռոմեական ժամանակաշրջաններով թվագրված քարարկղյա թաղումներ, կիկլոպյան բերւլի մնացորդներ, նյութական, մշակույթի այլև այլ հուշարձաններ՝ խեցղեն, աշխատան քային գործիքներ, կավե քանդակներ, պաշտամունքային և այլ իրեր, ինչպես նաև բուն քաղաքին պատկանող ավե րակների մնացորդներ (նկ. 122—123)։ Արաքսի ափին հիմնադրված հին քաղաք ների տեղադրության ոաումնասիրությու նը, ինչպես իրավացիորեն նշել է հնագետ Ֆ. Տեր-Մարսփրոսովր, թույլ է տալիս ենթադրեյու, որ այժմյան Շահթախտ կոչվող քաղաքատեղին դա հույն աշխարհագիր Ստրաբոնի (մ. թ. ա. I դար) Աշխարհա գրության մեջ հիշատակվող Արքսատ քա ղաքն է, որի հայերենը Արշատն կամ Ար– քաշատն է։

Ստրաբոնը Հայաստանի քաղաքների մասին խոսելիս Արտաշատի և Արքսատի (Apsaza) տեղադրության վե րաբերյալ գրել է. «Հայաստանի քաղաք ներն են Արտաշատ (որ և կոչվում է Արտաշաշատ, Աննիբալից՝ Արտաքսիա թա գավորի համար) և Արքսատ, երկուսն էլ Արաքսի դրա, Արքսատը Ատրոպատենի սահմանների մոտ, իսկ Արտաշատը՝ Ա– րաքսեն դաշտի մոտ...»։ Բացի այդ քաղա քի arsat տառադարձման arka + sat–ի տ-ն տ-ի է փոխվել, ուր էլ arka-ն բառա ցիորեն նշանակում է թագավոր, որտե ղից էլ առաջացել է Արքսատի թագավո րական քաղաք՝ թագավորանիստ անվա նումը։ Մ. թ. ա. 4001—400 թթ, Քսենոֆոնի «Անաբազիսում» հիշատակվող «10 հազար հույները» նահանջի ժամանակ Գայլի Դրունք կամ Դահնա լեռնանցքով անցնելով այնուհետև այս քաղաքով են անցել Երասխը։

Արշատի բերդատեղը, որը իշխել է քաղաքի վրա, այժմ շրջակա բնակչության կողմից կոչվում է Գաուրկալա։ 6—8 հա տարածք գրավող այս հուշարձանը այժմ խիստ վնասված է, որի շինությունների մեծ մասը իրականացված են մեծածավալ քարերով։ Միջնաբերդից արևմուտք և հյուսիս-արևելք տարածված է քաղաքի դամբարանադաշտը և գոավեյ է բավա կանին մեծ տարածք։ Առանձին կրոմլե– խային դամբարանաբլուրները ունեն 10— 25 մ շրջանագիծ։ Ինչպես քաղաքատեղի այլ հատվածները, այնպես էլ դամբարա նադաշտի մեծ մասը այժմ վեր են ածվել մշակովի դաշտերի։ Քարարկղյա թաղումներ ունեցող Արշատի դամբարանադաշտի 1936 թ. և 1968—71 թթ. պեղումներից, ինչպես և պատահականորեն հայտնաբերվել են բրոնզեդարյան մի շարք հնագի տական իրեր ու խեցեղեն (պահպանվում են Նախիջևանի մարգային թանգարանում) և իրենց մշակույթով նմանվում են Աստապատի Կարմիր վանքի, Քյուլ Թափայի և պատմական Հայաստանի մի շարք հնա վայրերի մշակույթին։

Արշատի միջնաբերդի և պատմական աղբյուրների հադորդած որոշ տվյալները հաստատում են, որ այս քաղաքը հիմնված լինելով դեռևս վաղ շրջանում երկար տարիներ ծառայել Է նաև ուրար տացիներին։ Այդ առումով ուշագրավ է նաև այն վկայությունը, որ 1912 թ. Ջու ղայի հուշարձանները ոաումնսաիրետու ըն թացքում Արամ Վրույրը այդ միջնաբեր դում սեպագիր արձանագրությունների առ կայության մասին ապրիլի 4-ին Բաքվից Ն. Մառին գրած նամակում հաղորդել է. «Հաղորդեցին ինձ նաև, որ Շահթախտից դեպի Մոսկվա գնայիս, ճամփի ձախակողմը՝ հանքային աղբյուրների մոտ, ռուսական սահմանագլխից 45 վերստ հեռու գտնվում են Գեավուր Կալեսիի ավերակ ները՝ սեպաձև արձանագրություններով: Հետաքրքիր է՝ քննված կամ նկարված է, թե ոչ»։ Բացի այդ, հայտնի է, որ 1859 թ. ուրարտական նյութեր են հայտնաբերվել նաև Արշատ-Թագավորանիստ քաղաքա տեղից մոտ 25 կմ դեպի Երևան՝ անմի ջապես Արաքսի ավփն գտնվող Ալիշար բնակավայրից։

Այս փաստերը գալիս են հաստատե լու այն հանգամանքը, որ ուրարտացիները Պարսկաստանի տարածքից Արարատյան դաշտի ձախափնյա տարածքը մուտք գոր ծելու համար Թավրիզ–Մարանդ–Խոյ–Նախիջևան-Շարուր-Դվին և Թավրիզ-Մարանդ Զուղա-Նախիջևան-Շարուր-Դվին ճանապարհներից բացի օգտագործել են նաև առավել կարճ երթուղին։ Դա այն է, որ Մակվա դաշտից (Մակու գետի հովտով) նրանք անմիջապես իջել են Արաքս գետը և հենց Արշատ քաղաքով անցնելով ավելի կարճ և հարմարավետ երթուղով մեկնել են երկու ուղղություններով՝ Շարուրի դաշտով և Արփա գետի հովտով դեպի Սևանի ավազան և Շարուրի դաշ տով դեպի Դվին և Երևան։

ԴԱՐՎԻՇԼԱՐ — Արփա գետի ստորին հոսանքում, գետի ձախ կողմում գտնվող այս բնակավայրը հիմնադրված է բերրի և այգևետ վայրում։ Այժմյան շրջանի համանուն այս գյուղը Շարուր գավառի շատ բնակավայրերի նման մի քանի անգամ ավերվել և վերականգնվել է։ Շուրջ 150— 200 տուն հայ բնակչություն ունեցած այս գյուղից հայերը տեղահան են արվել դեռևս XIX դ. կեսերին։ XIX դ. ավերված Դարվիշլարի եկեղեցու և գյուղի անցյալի մասին պատմական աղբյուրներում շատ քիչ տեղեկություններ են պահպանվել։

ԴԵՄԻՐՁԻ — Շարուրի այս բավականին մեծ ավանը գտնվում է Նախիջևան—Երևան խճուղու վրա, Ն՚անդրաք գյուղից 12— 13 կմ և Դահնա լեռնանցքից 5 կմ դեպի Նախիջևանը։ Գյուղը ունեցել է միջին մեծության, որտեղից հայերը տեղահան են արվել XIX դ. կեսերին։ Ինչպես Դեմիրչիի անցյալի, այնպես էլ նրա հուշար ձանների մասին քիչ տեղեկություններ են պահպանվել։ Հայտնի է, որ գյուղի եկե ղեցին հիմնահատակ ավերակ էր դեռևս XIX դ. վերջերին, իսկ այժմյան գյուղի դաշտերի տարբեր մասերում նկատելի են հին շրջանի շինությունների հետքեր։

ԴԻԱԴԻՆ — Շարուր գավառի այս պատ մական բնակավայրը տեղադրված է Նախիջևան—Երևան խճուղու ձախ կողմում, Արաքս գետի ափին, Իլիչևսկ շրջկենտ րոնից 11—12 կմ հարավ-արևմուտք։ Հարթ վայրում և միջին մեծության այս բնակավայրի տարածքում և շրջակայքում նկա տելի են մ. թ. ա. I հազարամյակի վեր ջերի դամբարանների և ամրաշինություն ների հետքերը։

ԴԻՋԱ—Շարուր գավառի վաղ շրջանի բնակավայրերի պատմության վերաբեր յալ արժեքավոր տեղեկություններ է տա լիս նաև այժմյան շրջանի Դիզա գյուղի մ. թ. ա. II—I հազարամյակների բերդը։ Ուլյա-Նորաշենից մի քանի կիլոմետր հեռա վորության վրա՝ Արփա գետի ձախ կող մում գտնվող այս գյուղի եկեղեցին ավեր վել է և նրա հայ բնակչությունը այդտեղից բռնագաղթվել XIX դ. կեսերին։ Գյուղի Դիզա անվանումը ամենայն հավանակա նությամբ ծագել է նոր պարսկերենի diz և մարերեն diza անվանումից, որը բա ռացիորեն նշանակում է «ամրոց», «բերդ»։ Դիզա գյուղը, որը Արփա գետի ստորին հոսանքի ձախափնյա հայկական միջին, մեծության բնակավայրերից մեկն է, Շարուրի դաշտից դեպի Սևանի ավազանը բարձրացող երթուղու ռազմաստրատեգիա կան կարևոր կետ է։ Այն, փաստորեն, Ծարուրի դաշտում, հենց Արփա գետի հո սանքով ի վեր՝ մինչև Արփա գյուղը, հիմն ված մյուս բերդերի (Արբա, Սանդուզան) հետ հսկողության տակ է պահել ոչ միայն Սևանի ավազան բարձրացող երթուղին, այլ նաև Ծարուրի դաշտն ու նրանով անց նող մյուս ճանապարհները։

Դիզայի բերդը, որը ունի մոտ 10 հա տարածք, այժմյան բնակչության կողմից անվանվում է Հովվաբլարի բերդ։ Այդ հնավայր-բերդի պահպանված պարիսպնե րի և այլ շինությունների շինարվեստը և պատահականորեն հայտնաբերված հնա գիտական իրերը ապացուցում են, որ այս բերդը իր հիմնադրումից մինչև մեր թվար կության VII—X դդ. չի կորցրել իր նշա նակությունը։ Դիզայի բերդից մոտ 7—8 կմ ձորն ի վեր, դեպի Արփա գյուղը գտնվում է այդ ձորահատվածում մ. թ. ա. II հազարամյակում հիմնադրված մեկ այլ նաշնավոր բերղի՝ Սանդուզանի ավե րակները։ Այս բերդը ևս Շարուր գավառի կարևոր ռազմաստրատեգիական կետ է եղել»:

ԴՈԻԴԱՆԳԱՀ — Շարուր գավառի հնա մենի այս բղուղը գտնվում է Երևան—Նա խիջևան խճուղու վրա, Արփա գետի ստորին հոսանքում, գետի աջ կողմում, որն էյ այժմյան շրջանի Դյուդենգյան է։ Ուսումնասիրողների կարծիքով (Ս. Պետրոսյան) այս տեղւււնվան հին հայկական ձևը Դուդանգահ է, որը կազմված է «Դուդան» և «գահ» բսւղադրիչներից. «Գահ» բաղադ րիչը իր հերթին նույնանում է հայերեն «գահ» բառի հետ և նշանակում է «դար, բարձր տեղ», ժայռերի գլուխ»։

Դուդանգահ բնակավայրը Զուզա(հյա) անվանակոչմամբ հիշատակված է Դարեհ I-ի հրամանով Պարսկաստանի Քերմանշահ քաղաքից արևելք գտնվող Բիհեստան կամ Բիսետուն ժայռի վրա փորագրված եռալեզու (հին պարսկերեն, էլամերեն, բաբելերեն) ընդարձակ արձանագրաթյան պարսկերեն տարբերակում՝ 522—520 թթ. Հայաստանից Արարատյան դաշտ-Շարուր–Մարանդ-Թավրիզ երթուղով նահանջող Պարսկական զորաբանակի դեմ այդ բնա կավայրի մոտ հայ ժողովրդի տված ճա կատամարտի առիթով։ XIX—XX դարերի աղբյուրներում այս բնակավայրը հիշվում է նաև Դուդանգա, Դուդամգա ան վանումներով։

ԵՆԳԻՋԱ — Շարուրի այս բնակավայրը գտնվում է Արփա գետի ստորին հոսանքի ձախ կողմում, անմիջապես Արաքս գետի ափին՝ Իլիչևսկ շրջկենտրոնից 4 կմ հեռավորության վրա։ Հարթ և բերրի դաշտում տեղադրված սւյս բնակավայրը անե ցել է բավականին մեծություն։ Մի քանի անգամ ավերված և վերականգնված գյուղից հայերը տեղահան են արվել XIX դ. սնզբնեյփն։

ՋԵՅՎԱ — Շարուր գավառի այս գյուղը գտնվում է այժմյան շրջանի Նորաշեն շրջկենտրոնից 4 կմ հյուսիս։ Արգևետ և բարեբեր դաշտում տեղւսդրված Զեյվան անցյալում ունեցել է 150—200 տուն հայ բնակչություն, որոնք այստեղից տեղա հան են արվել դեռևս XIX դ. կեսերին։ Ինչպես Շարուրի շատ բնակավայրերի, այնպես էլ այս գյուղի մասին աղբյուր ներում շատ քիչ տեղեկություններ են պւսհպանվել։ Այժմյան գյուղի շրջակայքի դաշտերում նկատելի են վաղ շրջանի դամբարանատեղերի և այլ շինությունների հետքեր։

ԹԱՆԱՆԱՄ — Այս գյուղը տեղադրված է Շարուրի լեռնային գոտում՝ (մոտ 1340 մ բարձրության վրա) Նախիջևան—Երևան խճուղու աջ կողմում, խճուղուց 10— 12 կմ հեռավորության վրա։ Գավառի մի ջին մեծության բնակավայրերից է, որի հին մասը վաղուց ավերակների է վերած վել։ Հայ վերջին ընտանիքները այդտեղից տեղահան են արվել XIX դ. կեսերին։ Շարուրի մյուս գյուղերի անցյալի նման այս բնակավայրի մասին ևս սկզբնաղբյուրներում շատ քիչ տեղեկություններ են պահպանվել։ Գյուղի մերձակայքում գտ նվող Գազմա քարանձավից հայտնաբերվել են մուստերյան շրջանի քարե գործիքներ ու կենդանիների ոսկորներ։ Քարանձավը ունի 21—25 մ երկարություն և 4—6 մ լայնություն։Իր հնությամբ այն Նախիջևանի տարածքում հայտնաբերված 1-ին մուստերյան շրջանի հուշարձանն է։

ԻԲԱԴՈԻԼԼԱ - Այժմյան շրջանի այս գյուղի տարածքում տեղադրված է եղել Շարուր գավառի հնամենի բերդաքաղաք ներից մեկը։ Այս հնավայրը, որը վերա բերում է II—I հազարամյակներին, այժմ մեծամասամբ ավերված է և այժմյան ադրբեջանցիների կողմից կոչվում է Շորթափա։Այն բազմաշերտ է, որտեղից 1930-ական թվականներին և ապա դաշտային աշխատանքների ժամանակ հայտնաբերվել են մի շարք հնագիտական նյու թեր։ Արաքս գետի ափին, բերրի դաշտում հիմնադրված և բավականին մեծ տա րածք գրաված բերդաքաղաքի ավերակ հետքերից նկատելի են քաղաքի բերդի և դամբարանադաշտի հետքերը։ Ցավոք, ժամանակի ընթացքում ավերվել և իսպառ հողին են հավասարեցվել այս բնակա վայրի հետքերի մեծ մասը։

ԽԱՆԼՈԻԽԼԱՐ – Շարուրի այս բնակավայրը այժմյան շրջանի համանուն գյուղն է։ Շուրջ 120—150 տուն հայ բնակչություն ունեցած այս գյուղից հայերը տեղահան են արվել 1910—20-ական թվականներին։ Գյուղի եկեղեցին, որը 1900-ական թվականներին գործող է եղել, ավերակների է վերածվել 1930-ական թվականներին։

ԿԱՐԽՈԻ (ՔԱՐԽՈՒ) – Այս բնակավայրը գտնվում է Նախիջևան—Երևան խճուղու ձախ կողմում, Վերին Դաշարխ գյուղից մոտ 3 կմ հարավ՝ դեպի Արաքս գետը։ Արփա գետի ստորին հոսանքում, այգևետ վայրում հիմնված այս բնակավայ րը ունեցել է միջին մեծություն, որտեղից հայերը բռնագաղթվել են XIX դ. երկրորդ կեսերին։ Շարուրի շատ բնակավայրերի եկեղեցիների նման այս գյուղի եկեղեցին ևս հիմնւսհատակ ավերակների է վերածվել XIX դ. կեսերից հետո։

ԿԵՇՏԱԶ — Այս գյուղը գտնվում է Դարվիշլար գյուղի մոտ, նրանից 2—3 կմ հեռավորության վրա։ Միջին մեծության հայկական այս բնակավայրից հայերը տե ղահան են արվել 1920-ական թվականներին։ Ինչպես Շարուրի շատ բնակա վայրեր, այնպես էլ Կեշտազի անցյալի մասին սկզբնաղբյուրներում, ցավոք, շատ քիչ տեղեկություններ են պահպանվել։ Գյուղի եկեղեցին, որը 1870-ական թվականներին կանգուն էր, ավերվել է 1920-ական թվականներից հետո։

ԿՈՍԱՋԱՆ — Շարուր գավառի այս հին բնակավայրը գտնվում է Նախիջևան—Երևան խճուղու ձախ կողմում, Արփա գետի ստորին հոսանքում, գետից 5—6 կմ հարավ-արևեւք՝ այժմյան Սիյագուտ և Արալիկ գյուղերի մոտ։ Այս բնակավայրը որ պես հին Հայաստան արաքսամերձ երթու ղու բնակավայր հիշատակվում է X դ, արաբ աշխարհագրագետ Իստախիրի մոտ։ Շարուրի դաշտով անցնող հին աշխարհի երթուղիներից մեկը վրա գտնվող այս բավականին մեծ բնակավայրը դարերի ընյշացքոլմ մի քանի անգամ ավերվել ու վերականգնվել է։ Բագրատունյաց Հայաս տանի Դվին—Պարտավ նշանավոր երթու ղին ուսումնասիրողներից Ն. Կարաուլո– վը և ապա Հ. Մանանդյանը այս բնակա վայրի հետ են նույնացրել Սիսաջան քա ղաքը։ Ընդ որում Հ. Մանանդյանը վերապահում կատարելով ճշտորեն ենթադ րել է, որ Սիսաջանը կարող է գտնվել նաև Նորաշեն-Արենի գծամասում։

ՄԱԽՏԱ—Շարուրի միջին մեծության այս բնակավայրը գտնվում է Նախիջևան– Երևան խճուղու վրա՝ Դեմիրչի և Դյուդենգա գյուղերի միջև, նրանցից 2—3 կմ հե ռավորության վրա։ Հայկական այս բնակավայրից հայերը տեղահանվել են դեռևս XVIII դ. վերջերին և XIX դ. սկզբներին։ Մախտայի տարածքում եղած հուշարձանները վաղուց փլատակներ են վերածվե| և հարթեցվել որպես մշակովի դաշտերի։

ՇԱՀՐԻԱՐ — Այս բնակավայրը տեղա դրված է Իլիչևսկ շրջկենտրոնի մոտ, նրա նից 3 կմ արևմուտք։ Հարթ և այգևետ վայրում տեղադրված այս գյուղը միջին մեծության բնակավայր է, որտեղից հայերը տեղահան են արվել XIX դարի երկրորդ կեսին։

ՈՂՈՀՈՑԻՄ — Այս գյուղը տեղադրված է այժմյան Ներքին Յայջից (պատմական Ննրքին Տանձիկից) մոտ 4 կմ արևելք, Արփա գետի աջ կողմում։ Ինչպես Ներ քին, այնպես էլ այս գյուղի շրջակայքում գտնվում են մ. թ. ա. II—I հազարամյակի ամրաշինությւյւնների ավերակներ, « Խիզանգի» կոչվող քարանձավը և այլ հու շարձանների հետքեր։

ՊՈՒՍՅԱՆ — Շարուր գավառի այս գյու ղը տեղադրված է Արաքսի ափի այգևետ վայրում, պատմական Կռուակ (Կվրաղ) գյուղից 8—9 կմ դեպի հյուսիս-արևմուտք՝ Նախիջևան—Երևան խճուղու ձախ կողմում: Գյուղի պատմական տարածքը ունեցել է բավականին մեծություն։Շարուրի շատ գյուղերի նմւսն այստեղից էլ հայերը տեղահան են արվել XIX դ. սկզբներին և հին գյուղի շինություն ներն ու հուշարձանները աստիճանաբար ավերակների վերածելով քայքայվել են։

ԶԱՂԱԶՈԻՐ — Շարուր գավառի պատմական այս բնակավայրը գտնվում է Արփա գետի ձախափնյա Ջաղազուր ձորակում։ Ոչ այնքան մեծ այդ լեռնոտ ձորակի ամենավերին մասում տեղադրված Ջաղազուրը Արփա գետից դեպի արևելք ունի 5 կմ, իսկ մոտակա Վերին Յայջի գյուղից 4 կմ հեռավորություն։ Ինչպես Շաոուր-Արենի գծամասի մյուս բնակա վայրերը, այնպես էլ Զադազուրը այս հին առևտրական երթուղու վրա ունեցել է բավականին կարևորություն, որից 4 կմ արևմուտք՝ Արփա գետի ձախափնյա լեռնագագաթներից մեկի վրա գտնվում է մ.թ.ա. II—I հազարամյակներին վերաբերող հզոր Աանդուզան բերդը։ Վաղ շրջանի այս բերդը տեղադրված է բնականից հարմարավետ մի լեռան վրա և, գրավում է բավականին մեծ տարածք։ Մի քանի անգամ ավերված և վերակառուց ված, ինչպես նաև մինչև ուշ միջնադարը օգտագործված այս բերդը ամրացված է մի քանի պարսաաշարքերով և ունեցել է մի շարք շինություններ։ Վաղուց ի վեր ավերակների վերածված Սանդուզան բեր դից բացի Ջաղազուրի հարավ-արևելյան և հյուսիսային մասերում նկատելի են նաև հին շրջանի այլ շինությունների հետքեր ևս։

ՍԱՆԴՐՈԻՔ (ՍԱԴԱՐԱԿ) - Այս հնա մենի ավանը գտնվում է Տարարի դաշտի հյուսիսային մասը կազմող Սանդրուքի կամ Սադարակի սարահարթի հյուսիսային մասում։ Ծովի մակարդակից 840— 940 մ բարձրության վրա գտնվող սարահարթի արևելյան սահմանը եզերում է Շարուրի, իսկ հյուսիսայինը՝ Դաշբուռունի լեռները։ Հարավային մասում այն ձգվում է մինչև Գայլի դռներ և Վելի սարերի գագաթները։ Սանդրուք կամ Սադարակ սա րահարթի անունով կոչված այս բնակա վայրի հին տարածքի տեղազննությունը վկայում է, որ այն փռված է եղել լեռնափեշերից դեպի հարթությունները իջնող մասերում և բավականին մեծ գյուղաքաղաքի կամ ավանի տպավորություն է թողնում։ Հին Հայաստանի արքայական տարանցիկ երթուղու վրա հիմնադրված Սանդրուքը միջնադարում հայտնի է եղել իր մի քանի իջևանատներով ու եկեղեցիով, բերդով և այլ հուշարձաններով։ Սակայն դեռևս անցյալ դարի վերջերից սկսած հին Սանդրուքի բնակելի և այլ շինությունները, հուշարձանները ավերվել են։ Սանդրուքի հարավ-արևելյան կողմից հոսող Արտոնիկ կամ Արտավանիկ փոքրիկ գետակի ձախ ափին գտնվող հայկական գերեզմանատնից վորկված մի քանի տապանաքարերը վկայում են, որ հայերը Սանդրուքից հեռացել են XIX դ. սկզբներից։

ՆԻՍԱՋԱՆ — Շարուրի այս վաղեմի քա ղաքի ավերակները գտնվում են Ուլյա Նորաշեն-Արենի գծամասում՝ Արփա գետի ափին վերջին տասնամյակներում հիմնված Գլումուշլի (Արծաթավան) բանավանի մոտ։ Սիսաջանը պատմական աղ բյուրներում որպես Բագրալյոունյաց Հայաստանի Դվին—Պարտավ նշանավոր երթուղու վրա գտնված քաղաքի հիշատա կում են X դ. արաբ աշխարհագիրները (ալ-Իսթահրի, Իբն-Հաուքալ, Ցակուտ ալ–Համավի)։ Իբն-Հաուքալի վկայությամբ. «Սիսաջանը միջին մեծության, հաճելի քա ղաք է։ Սիսաջանից մինչև Դաբիլ 16 փարսախ է» (92,032 կմ)։

Պատմական այս քաղաքի տեղադրու թյան հարցերով զբաղվել է Ն. Կարաուլովն ու Հ. Մանանդյանը, Թ. Հակոբյանը և Բ. Հարությունյանը։ Կարաուլովի տեղադրությամբ Սիսաջանը գտնվել է Բաշ Նորաշենի մոտ գտնվող Կոսաջան, Կիսաջան բնակավայրի տեղում։ Հ. Մանանդյանը կատարելով մանրակրկիտ հետազոտություն («Հայաստանի գլխավոր ճանապարհները ըստ Պևտինգյան քարտեզի», Եր., 1936) ընդունելի համարելով Ն. Կարաուլովի տե ղադրությունը կատարել է մի վերապահություն։ Դա այն է, որ եթե Սիսաջան–Կոսաջան նույնացումը ընդունելի չհա մարվի, ապա Սիսաջանը պետք է գտնվեր Ուլյա Նորաշեն-Արենի գծամասում։ Տեղանքի ռւսումնասիրություններից ելնելով Թ. Հակոբյանը ենթադրել է, որ Սի սաջանը պետք է որ գտնվեր Արենի գյու ղի, իսկ Բ. Հարությունյանի կարծիքով՝ Տանձիկ գյուղի մոտի Վայս ամրոցի մեր¬ձակայքում։

Այս տեղադրություններից ամենահա վանականը և ճիշտը, մեր կարծիքով, Հ. Մանանդյանի կատարած ենթադրությունն է՝ Սիսաջանը Ուլյա Նորաշեն-Արենի գծամասում լինելու փաստը։ Նշենք, որ Սիսաջան քաղաքի ավերակները գտնվում են տեղացիների կողմից Կարասու կոչվող բերդատեղում։ Բնականից հարմարավետ վայրում և Շարոլրից դեպի Վայոց Ձոր բարձրացող երթուղին հսկողության տակ վերցրած այս քաղաքատեղին գրավել է շուրջ 5 հա։ Որպես բնակավայր այն գոյություն է ունեցել դեռևս մ. թ. ա. II—I հազարամյակներից և հավանաբար գոյա տևել է մինչև XIV-XV դդ.։ Քաղաքատեղին առնված է եղել պարիսպների մեջ, հարմարավետ վայրում ունեցել է միջնա բերդ և բնակելի մի շարք թաղամասեր։ Քաղաքատեղից վերջին տասնամյակներում պատահականորեն և պեղումներով հայտ նաբերվել են մի շարք հնագիտական իրեր։

ՍԻՅԱԳՈՒՅ — Այս գյուղը գտնվում է Նախիջևան-Երևան խճուղու ձախ կողմում, խճուղուց 1,5—2 կմ դեպի Արաքսը։ Մի ջին մեծության այս գյուղից հայերը տե ղահան են արվել 1920-ական թվական ներին։ Գյուղի եկեղեցին, որը կանգուն հուշարձան էր 1870-ական թվականներին, ավերակների է վերածվել 1930-ական թվականներին։

ՎԱՐԱՄԱԶԻԱՐ – Այժմյան շրշանի հա մանուն այս գյուղը գտնվում է Ալաքլի և Խանլուխլար գյուղերից 2—2,5 կմ հարավ-արևմուտք։ Շարուրի միջին մեծության բնակավայրերից է, որտեղից հայերը բռնագաղթվել են 1920—30-ական թվական ներին։ Վարմազիարի եկեղեցին, որը ոչ մի մեծ շինութոյւն է եղել, ավերակների է վերածվել 1840 թ. երկրաշարժից։

ՎԵՐԻՆ ԿԱՄ ՈԻԼՅԱ ՆՈՐԱՇԵՆ - Շարուրի դաշտի հին հայկական այս բնակավայրը հիմնված է Արփա գետի ստո րին հոսանքում՝ անմիջապես նրա աջ ափին։ Կոչվել է նաև Հայ Նորաշեն։ Հին Հայաստանի արքայական երթուղու վրա հիմնադրված Նորաշենը ունեցել է 150— 230 տուն զուտ հայկական բնակչություն, որտեղից վերջին հայ ընտանիքները հեռացել են 1950-ական թվականներից հետո (նրանց մի մասը բնակվում է Երևանում և Մասիսի շրջանի Գեղանիստ գյուղում)։ Մի քանի հուշարձաններ ունեցած Նորաշենում այժմ ևս համարյա ոչինչ չի պահպանվել։ Գյուղի հարավ-արևելյան մասում եղած ս. Մինաս մատուռը կա ռուցված է եղել XVI-XVII դդ.։ Ոչ մեծ ծավալ ունեցող այս միանավ հուշարձանից այժմ աննշան հետքեր կարելի է նկատել։ Նորաշենի հուշարձաններից աչքի ընկնող շինություն է եղել գյուղի կենտրոնա կան մասում կառուցված ս. Աստվածածին Եկեղեցին, որը այժմ ևս ավերված է (նկ. 124)։ Քաջբերունու և Ղ. Ալիշանի նկարագրություններով ս. Աստվածածինը 1856 թ. կառուցել է ճարտարապետ Հով հաննես Սարգտան Զանգեզուրցին։ Այն չորս կամարակապ սյուներով իրականաց ված եոանավ բազիլիկա է, որի միջին նավը կողքի նավերից բարձր է եղել մոտ 2—3 մ չափով։ Եկեղեցին արևմտյան մուտքի առջև ունեցել է եռահարկ զանգակատուն, իսկ փայտյա դուռը պատրաստվել է Երևանի բնակիչ Ստեփան աղա Գրիգորյան Եղհազարյանցի հիշատակին։

Գյուղի հարավ–արևելյան մասում՝ Աոբա բերդի լեռան փեշին, դեռևս մնում է հայկական գերեզմանատունը շուրջ 200 տապանաքարերով: XVIII–XX դդ. այդ գերեզմանատան տապանաքարերի մի մասը այժմ տեղահան են արված, արձանագրությունները աղավաղված։ Գյուղից մոտ 2 կմ հյուսիս գտնվում է բնական քարանձավներ և մի ամրոցի ավերակ հետքեր։

ՎԵՐԻՆ ԴԱՇԱՐԽ – Այս բնակավայրը գտնվում է անմիջապես Նախիջևան-Երևան խճուղու վրա՝ Արփա գետի ստորին հոսանքում։ Իր տեղադրվածաթյամբ այն գտնվում է հին Հայաստանի տարանցիկ և կարևոր երթուղիներից մեկի հանգուցակետում։ Շարուր գավառի այս հին բնակավայրից այժմ շատ քիչ բան է տեսանելի, որի շինությունները, XIX դ. կեսերին հայերի հեռանալուց հետո, աստիճանաբար ավերվել են ու հողին հավասարեցվել։ Պատմական բնակավայրի այս ու այն կողմերում դեռևս նկատելի են բերդատեղի և այլ հուշարձանների ավերակների հետքե րը։ Գյուղի եկեղեցին, որը 1896 թ. տվյալներով գործող հուշարձան էր, ավերակների է վերածվել 1950-ական թվական ներին։ 1960-ական թվականներին գյուղի մերձակայքում գտնվող դամբարանադաշտից հայտնաբերվել են բրոնզեդարյան իրեր։ Դաշարխ անվանումը թուրքերեն է և բառացի նշանակում է «Քարե առու»։

ՏԱՆՁԻԿ (ԴԱՆԶԻԿ) - Շարուր գա վառի լեռնային այս գյուղը գտնվում է այժմյան Իլյիչի շրջանում, Արփա գետի աջ ափին, Եղեգնաձորի շրջանի Արենի գյուղից հարավ-արևելք։Նորաշեն շրջկենտրոնից 25 կմ լեռների գրկում տեղադրված այս միջին մեծության գյուղի անցյալի մասին պատմական աղբյուրներում շատ սակավ տեղեկություններ են պահպանվել։ Պատմական գյուղի Տանձիկ անվանումը 1954 թ. վերանվանակոչվել է Դանզրկ։

Այժմյան Տանձիկից 3—3,5 կմ ներքև` հարավ-արևմուտք, գտնվում է հին Տանձիկ գյուղատեղի ավերակները։ Շարուր–Արենի գծամասի ամենավերին հատվա ծում, Արփայի լեռնոտ ձորահովտի հար մարավետ վայրում տեղադրված Տանձիկը այս մասով դեպի Սևանի ավազան, բարձրացող հին առևտրական երթուղու վրա կարևոր ստրատեգիական կետ է։ Ինչպես հին, այնպես էլ այժմյան Տանձիկի շրջակայքում նկատելի են հին շրջանի հնությունների հետքեր։

ՏԱՆՁԻԿ (ՆԵՐՔԻՆ) – Արփա գետի ստորին հոսանքում, Ուլյա Նորաշեն-Արենի գծամասում՝ Ուլյա Նորաշեն գյուղից 5—6 կմ ձորն ի վեր տեղադրված այս գյուղը ունեցել է միջին մեծություն։ Բավականին խոր ձորի մեջ՝ մ.թ.ա. II—I հազարամյակների Արբա և Սանդուզան նշանավոր բերդերի միջև ընկած հատվածում հիմնված գյուղը գտնվել է Շարուրի դաշտից դեպի Սևանի ավազան բարձրացող Հին Հայաստանի կարևոր երթուղու վրա։ Այդ իսկ պատճառով այն ևս ունեցել է հին շրջանի բերդ և այլ հուշարձաններ, որոնց հետքերը մինչև օրս էլ տեսանելի են գյուղի հարավ-արևելյան և հարավ-արևմտյան կողմի լեռնագագաթներին Հայկական բնակչությունը այս հնամենի բնակավայրերից տեղահան է արվել XIX դ. կեսերին։

ՈԻՐՄԻԱ – Այս գյուղի ավերակները գտնվում են Սանդրռւք (Սադարակ) ավանից մոտ 7 կմ արևմուտք։ Միջին մեծության այս գյուղից հայերը հեռացել են XIX դ. կեսերից հետո։ Հետագա տասնամյակներում այդտեղ հաստատված այժմյան ա դրբեջանցիների նախնիները պատմական գյուղի շինությունները, գերեզմանատունը աստիճանաբար ավերակների են վերա ծել։

ՔԵՇԽԱ — Շարուրի այս բնակավայրը գտնվում է Չանախչի գյուղից հյուսիս-արևմուտք։ Ունեցել է միջին մեծություն և հայերի հեռոանալուց հետո՝ XIX դ. կեսե րից սկսած, ավերակների է վերածվել։ Գյուղատեղի մերձակայքում գտնվող Քեշիշ Վերան վայրում դեռևս նկատելի են հայ կական եկեղեցու ավերակների հետքերը, որը 1870 թ. գործող եկեղեցի էր։ Տեղացիների բացատրությամբ գյուղի հին անունը Քաշգահ է։

ՃԱՀՈՒԿ ԳԱՎԱՌ

Ճահուկ (Շահապոնք) գավառը, որը միջնադարյան Սյունիքի 14-րդ գավառն էր համարվում, պատմական սկզբնաղբյուրներում հի շատակվում է դեռևս Սեբեոսի, Ա. Շիրակացու, Ստ. Օրբելյանի, Ա. Դավրիժեցու և հետագայի այլ պատմիչների մոտ։ Այս գավառի պատմական տարածքը ընդգրկում է այժմյան Շահբուզի շրջանը ամբողջովին և Նախիջևանի շրջանի մի մասը, որը միջնադարում (XII— XVII դդ.) հեռու էր գտնվում բանուկ առևտրական ճանապարհներից: Միակ գլխավոր ճանապարհը, որը նպաստավոր նշանակություն է ունեցել, դա Նախիջևան-Սյունիք մայրուղին է եղել։

Ճահուկ գավառը I–IV դդ. գտնվում էր Արշակունիների թագավորության ներքո։ VI դ. գավառի կենտրոն եղած Ճահուկ ավանը հիշատակվում է որպես բյուզանդական և պարսկական նվաճողների դեմ պայքարող հայկական ուժերի զորաճամբարի կենտրոնի մատնանշման առիթով։ Հետագայում՝ X դարից, Ճահուկը վարչականորեն մտնոմ է Սյունաց գահերեց իշխան Սմբատի տիրապետության տակ, որի մասին Սյունաց պատմիչ Ստ. Օրբելյանը նշում է. «Սմբատը վերցրեց ամբողջ Վայոց Ձորը և Շահապոնքը, որը Ճահուկն գավառն է»։ Այնուհետև XII դ. այն որոշ ժամանակով գտնվում է Համտունյաց տոհմի ազատներ Զուրջ և Խոսրովիկ ազատների իշխանության տակ, որոնք երիտասարդ հասակում մահանալով թաղվել են Ճահուկ ավանում։ Հետագայում Ճահուկը Երնջակ բերդի և Նախիջևանի Քալասրահ վայրի հետ մեկտեղ, որպես հայրենական կալվածքի անցնում է Սյու նաց Օրբելյան իշխան Ելիկումին։ Օրբելյաններից հետո Ճահուկը՝ Շա– հապոնք մասով, այնուհետև անցնում է Պոոշյան իշխաններին։ XVI— XVIII դդ. Ճահուկը գտնվում էր Նախիջեանի խանության, XIX դ. երկ րորդ կեսից՝ Երևանի նահանգի Նախիջևան երկրաշրջանի կազմում։

Ճահուկ-Շահապոնքը պատմական, ճարտարապետակւսն հուշարձաններով հարուստ մի անկյուն է։ Սակայն այժմ այդ վայրերում հու շարձանների գերակշռող մասը ավերակ և կիսականգուն վիճակում են գտնվում։ Գավառի պատմական բնակավայրերը տեղադրված են հիմ նականում լեռների գրկում և գետերի ափերին։ Գավառի համարյա մեջտեղով հոսում է Նախիջևան գետը, որի երկու ափերին, նրան սնող Կուքի, Նորս, Շահապոնք և այլ վտակների ու ձորերի երկայնքով տեղադրված են պատմական գյուղերը։ Այս գավառի, նրա բնակատեղերի անցյալի մասին, հուշարձանների վերաբերյալ պատմական և վի մագրական տեղեկությունները չափազանց կցկտուր են։ Միջնադա րում՝ XVI—XVIII դարերում, այս գավառը բաժանված է եղել երկու մասի՝ Ճահուկ և Շահապունիք, որի Շահապոնք կամ Շահապունիք մասը երբեմն հանդես է եկել որպես առանձին գավառ։ Ստուգաբա նական որոշ տեղեկություններով Ճահուկ անվանումը նշանակում է «ջոկ», «խումբ», «բանակատեղի»։ Ղազար կաթողիկոս Ճահկեցու մեկ նաբանությամբ «...ճահուկն որ է անուն գաւառաց և գեօղից վասն պատուականութեան տեղացն. որ թարգմանի ճահ և ըմբոն, այսինքն, գեղեցիկ հարկաւոր և կարի պատշաճ»։

Ըստ վիմագրական և պատմական աղբյուրների Ճահուկ-Շահապոնք գավառը միջնադարում որպես հայրենական տիրույթ, պատկանում էր Վայոց ձորի Պռոյան իշխաններին։ Գավառի հոգևոր կենտրոններից և ճարտարապետական հուշարձաններից շատերը հիմնադրել և հովանավորել են Սյունաց աշխարհի և Վայոց ձորի իշխանները։ Ինչպես Նախիջևանի մյուս գավառների, այնպես էլ այս գավառի բնակավայրերը անմաս չեն մնացել դժնի ու դաժան օրերի ավերումներից։

ԱԳԱՐԱ.Կ — Պատմական սկզբնաղբյուրներում XIII դարից հիշատակվող Շահապոնքի այս վաղեմի գյուղը այժմ ավերակ և անմարդաբնակ է, որի ավերակները «գտնվում են այժմյան Շահբուզի շրջանի Քյուլուս (պատմական Քյոլք) գյուղից 2 կմ հյուսիս-արևմուտք, Շահապոնք վտակի աջ ափին։ Պատմական Ագարակը փռված է եղել Շահապոնք ձորի մեջ, գետի ափամերձ լեռնալանջերից մեկի վրա։ Գյուղի վաղեմի տարածքի ոաումնասիրությու նը ցույց է տալիս, որ Ագարակը ունեցել է միջին մեծություն, ուր կարող էր բնակվել 100—120 ընտանիք։ Ագարակից հայերը գաղթել են (նրանց մի մասը բնա կություն է հաստատել Սիսիանի շրջանի Ոլզ գյուղում) 1800—1810 թթ., որից հետո այդտեղ բնակություն են հաստատել պարսիկները, որոնց հեռանալուց հետո (1825 թ) Ագարակը մնացել է անմար դաբնակ և վեր է ածվել ավերակների։

Ագարակի ս. Խաչ վանքը, որն այժմ ավերակ է, կառուցված է գյուղի հյուսիս–արևմտյան մասում գտնվող բարձունքում, լեռնալանջի հարթ փեշին։ Ս. Խաչ վանքի բարձունքից համարյա թե երևում է Շահապոնք գավառամասի բնակատեղերի մի մասը։ Վանքի եկեղեցու շրջակայքում կան մեկ տասնյակի հւսսնող տարբեր շինությունների ավերակ հետքեր, որոնք առնված են էղել ուղղանկյուն պարսպի մեջ։ Այժմ ս. Խաչ վանքի համալիրի միակ տեսանելի, կիսակործան ավերակը նրա եկեղեցին է։ Ըստ հատակագծի այս եկեղեցին ունեցել է թաղածածկ, կամարակապ դահլիճի հորինվածք: Եկեղեցու նախկին շինությունը կառուցված է եղել X–XI դարերում (նկ. 125)։

Ագարակի ս. Խաչ եկեղեցին ուղղանկ յուն հատակագծի մեջ առնված մի գեղեցիկ շինություն է՝ շինված բազալտե սրբատաշ քարերով։ Կազմված է գեղեցիկ աբսիդից, զույգ ավանդատներից և դահ լիճից։ Եկեղեցու միակ մուտքը բացված է արևմտյան ճակատում, որի աոջև կա ռուցված է եղել կամարակապ, ուղղանկյուն գավիթը։ Ըստ պատմական կցկտուր տեղեկությունների, այժմյան եկեղեցին վերակառուցվել է. «Ի Շահան–Գագկայ յամի 1451, և նորոգեալ ի տիկին Մարգարտէ յամի 1600»։

Ըստ վանքի համալիրի այժմյան ավերակնեւրի ընձեռած հնարւսվորության, կարելի է վստահորեն ասել, որ միջնադարում այն եղել է բազմամարդ և նշանավոր կենտրոն։ Ագարակի անցյալի մասին վկայություններով հարուստ է նաև նրա վաղեմի ընդարձակ գերեզմանատունը, որը գտն վում է վանքից 500—600 մ վար, գյուղի ավերակների մոտ։ Այդ գերեզմանատան 200-ից ավելի տապանաքարերի թվում կան մի շարք վաղ շրջանի խաչքարեր, կենցաղային պատկերաքանդակներով տապանաքարեր։

ԱՐԻՆՋ — Այս գյուղը գտնվում է Կարի գետակի աջ ափին, Շահբուզ շրջկենտ րոնից 4 կմ հեռավորության վրա, Շահբուզից Նիսիան տանող ճանապարհի ձախ կողմում։ Գյուղը իր բնանան դիրքով տե ղավորված է բավականին խոր ձորի մեջ, ունի փարթամ և բերքառատ խաղողի հնարմատ այգիներ (նկ. 128)։

Արինջը պատմական Շահապոնքի խո շոր հայկական գյուղերից մեկն է եղել։ Ցավոք, պատմական աղբյուրներում նրա մասին շատ քիչ տեղեկություն են պահպանվել։ Գյուղի հայկական եկեղեցին՝ Մարիամ Աստվածածին անունով, գտնվել է գյուղի կենտրոնական մասում, որը մոտավորապես 1675—1677 թթ. Նախիջևանի Շարիֆ խանի զավթիչների կողմից ա վերվել է։ Հետո՝ 1874 թ, հին եկեղեցու տեղում գյուղի բնակչության կողմից կառուցվում է նորը (մուտքի բարավորը 1874 թ. գրությամբ ներկայումս գտնվում է գյուղի հին գերեզմանատանը), որը 1886 թ. տվյալներով գործող էր։ Հետա գայում այն նորից ավերվել է և 1930-ա կան թվականներին նրա տեղում կառուցվել է գյուղի հին դպրոցը։

Տեղի մեր դիտումները հիմք են տալիս ենթադրելու, որ պատմական գյուղը տեղավորված է եղել ներկայիս գյուղից մո տավորապես 3 կմ վերև, Կուքի գետակից և ճանապարհից 2 կմ դեպի լեռների գիր կը, գեղեցիկ մի հարթությունում, «Տալկանոց» կոչվող դաշտում։ Այդ վայրը մինչև այժմ էլ շրջակա բնակչության կողմից անվանվում է «Քոհնա Արինջ» (Հին Արինջ)։ Մեր կարծիքով այդ գյուղատեղում Ատ. Օրբելյանի նշած Ակոռի գյուղն է եղել։ Պատմականորեն ստույգ հայտնի չէ թե երբ է ասպարեզից վերացել Ակոռին՝ իբրև բնակավայր:

1960—70-ական թվականներին գյուղի դպրոցի պատմության առարկայի ուսուցիչ Ի. Ալեքսանյանի ուսումնասիրությունների և պեղումների շնորհիվ հին և նոր գյուղերի շրջակայքից գտնվել են Էնեոլիթի, բրոնզեդարյան և միջին դարերին վերաբերող տասնյակ հնագիտական նյութեր՝ աղորիքներ, զարդանախշերով խեցեղեն, բրիչներ, որոնք արժեք ներկայացնող ն մուշներ են։ Գտնված աղորիքները մակույկաձև և գոգավոր են, իսկ խաղողահյութի գործիքները՝ ձագարաձև։ Այդ իրերի մի մասը հանձնված է Նախիջևանի մարզային պատմության թանգարանին։

Հին և նոր Արինջների շրջակայքում հայտնաբերվել են նաև հայկական հին դամբարաններ, պաշտամունքի իրեր։ Նախնադարյան բնակավայրեր են հայտնաբերվել «Քհաներ» կոչվող վայրում (հինգ կացարան, իրար կողքի, գետնափոր, որոնք ունեն 4—5 մ երկարություն, 2—8 մ լայնություն և 2—2,5 մ բարձրու թյուն): 1960—1961 թթ. ներկայիս գյուղի գրասենյակի հիմքի կառուցման ժամանակ հուղի ընդերքից հայտնաբերվեց մի քանի դամբարան։ Հնության այլևայլ հետքեր են պահպանված պատմական գյուղի և այժմ յան Արինջի շրջակայքում։

Ներկայիս գյուղից մեկ կիլոմետր դե պի «Գյադուկ» կոչվող փոքրիկ բլուրը, խաղողի այգիների մոտ գտնվում է «Կույս Վառվառ» մատուռը։ Իսկ գյուղից 2 կմ դեպի Շահբուզ շրջկենտրոնը, անմիջապես Շահբուզից Սիսիան տանող ճանապարհին կպած, կամուրջի մոտ կա մի գյուղատեղի։ Մի քանի տասնամյակ առաջ պարզ կեր պով նկատելի էին տների, ծառերի հետ քերը, իսկ այժմ այն վերածվել է արտերի։ 1964 թ. և 1969 թ. այդտեղ, մոտավորապես 2 մ խորության մեջ, հայտնաբերվել են կարասների մի քանի խմբեր։ 1971 թ. մեր հետազոտությունների ժա մանակ այդտեղ հայտնաբերվեցին իրար կողքի պառկեցրած ևս 4 կարասներ, որոնց հատակին կար գինու սև մրուր։ Իսկ շրջակայքում գտնվող արտերից ի հայտ եկան խաղողամշակման գործիքներ։ Մեր կարծիքով այդ վայրում ժամանակին եղել է գյուղ կամ գուցե գինու ընդարձակ պահեստ։ Ինչպես Շահապոնքի մյուս հայկական բնակավայրերի, այնպես էլ Արինջի բնակչությունը գյուղից տեղափոխ վեցին Երևանի շրջակա բնակավայրերը 1970-80-ական թվականներին։

ԱՂՈՒ — Շահապոնքի պատմական Աղու գյուղը ներկայիս շրջանի Մահմուդավա գյուղն է, որը գտնվում է Նոըս վտակի ափին, Նորս գյուղից 4 կմ ներքև։ Գյուղի հնությունները վկայում են նրա հին հայկական լինելը։ Գյուղ մտնող ճանա պարհին գտնվում է «Չեչի քար» սրբավայրը։ Նորս վտակի ձախ ափին, ծիրանի ների այգում գտնվում է հին գյուղի հայ կական գերեզմանատունը, որն ունի տաս նյակ գեղեցիկ խոյաքանդակ տապանա քարեր։ Գերեզմանատան մերձակայքից 1970-ական թվականներին դաշտային աշ խատանքների ընթացքում հայտնաբերվել են մ.թ.ա. I հազարամյակի վերջերի հնա գիտական իրեր։Ստ. Օրբելյանի հատկացուցակով Աղուն XIII դ. Տաթեի վանքին վճարում էր 12 միավոր հարկ։

ԱՂՏԱՎ — Այս գյուղը գտնվում է Նա խիջևան գետի վերին հոսանքում, նրա աջ կողմի ձորակներից մեկում, Բջնակ գյուղից 7—8 կմ ներքև։ Ներքին Ղշլաղ վերան վանված գյուղը Շահապոնքի հին հայ կական բնակավայրերից է։ Ստ. Օրբելյանի տվյալներով Աղտավը Տաթևի վան քին XIII դ. վճարում էր 8 միավոր հարկ։ Միջին մեծության այս գյուղի հին շինու թյունները, գերեզմանատունն ու եկեղեցին ավերակների են վերածվել դեռևս 1910–ական թվւսկաններին։

ԱՐՔՈՅՔԱՅ — Պատմական այս գյուղը տեղադրված է Աղտավ (Ներքին Ղշլաղ) գյուղից 4 կմ հյուսիս-արևմուտք, լեռների գրկում։ Վերին Ղշլաղ վերածնված այս գյուղը միջին մեծության բնակավայր է եղել, որտեղից հայերը տեղահան են արվել XIX դ. կեսերից հետո։ Պատմական գյուղատեղի շրջակայքում գտնվող քարայրների և գետնափոր բնակավայրերի մերձակայքից հայտնաբերվել են բրոնզեդարյան իրեր և այլ առարկաներ։ Արքոյքայի եկեղեցին, ինչպես նաև նրա գերեզմզնատունը այժմ ավերված ու քայքայված են։ Ստ. Օրբելյան պատմիչի հարկացուցակով Արքոյքայը Տաթևի վանքին XIII դ. վճարում էր 6 միավոր հարկ։

ԱՆՈՒՇԱՎԱՆ - Այս բնակատեղին գտնվում է Կուքիից մոտ 5 կմ ներքև, Կուքի գետի աջ կողմում, նրանից 4 կմ հյուսիս-արևմուտք։ Պատմական Անուշավա նը, որը այժմյան ջրջանի Վերին Ռամե շին գյուղն է, գրավոր աղբյուրներում հի շատակվում է XIII դարից։ Անուշավանի շրջակայքի ուսումնասիրությունը ապացուցում է նրա հին հայկական բնակատեղի լինելը, որը միջնադարում ունէցել է եկեղեցի և մի քանի մատուռներ։ Գյուղի հայկական գերեզմանատանը դեռևս պահպանվող տապանաքարերի ուսումնասիրությունը վկայում է, որ հայերր այդտեղից գաղթել են մոտավորապես XVIII դարի վերջերին։ Անուշավանի հուշարձաններից այժմ քիչ թե շատ տեսանելի է միայն նրա եկեղեցու ավերակ հիմքերը։ Վերջինիս անվան, հիմնադրման և ավերման մասին աղբյուրներում տեղեկություններ հայտնի չեն։ XIX դարի սկզբներին Նախիջևանի երկրամասի վիճակագրական փաստաթղթերում այս եկեղեցին արդեն արձանա գրված է որպես ավերակ շինություն։ Ա նուշավանի հուշարձաններից պետք է նշել նաև «Անապատ» անվանվող բերդի ավերակների են վերածվել դեռևս 1910–ական թվւսկաններին։

ԱՐՔՈՅՔԱՅ — Պատմական այս գյուղը տեղադրված է Աղտավ (Ներքին Ղշլաղ) գյուղից 4 կմ հյուսիս-արևմուտք, լեռների գրկում։ Վերին Ղշլաղ վերածնված այս գյուղը միջին մեծության բնակավայր է եղել, որտեղից հայերը տեղահան են արվել XIX դ. կեսերից հետո։ Պատմական գյուղատեղի շրջակայքում գտնվող քարայրների և գետնափոր բնակավայրերի մերձակայքից հայտնաբերվել են բրոնզեդարյան իրեր և այլ առարկաներ։ Արքոյ քայի եկեղեցին, րնչպես նաև նրա գերեզմզնատունը այժմ ավերված ու քայքայված են։ Ստ. Օրբելյան պատմիչի հար կացուցակով Արքոյքայը Տաթևի վանքին XIII դ. վճարում էր 6 միավոր հարկ։

ԱՆՈՒՇԱՎԱՆ - Այս բնակատեղին գտնվում է Կուքիից մոտ 5 կմ ներքև, Կու քի գետի աջ կողմում, նրանից 4 կմ հյուսիս-արևմուտք։ Պատմական Անուշավա նը, որը այժմյան ջրջանի Վերին Ռամե շին գյուղն է, գրավոր աղբյուրներում հի շատակվում է XIII դարից։ Անուշավանի շրջակայքի ուսումնասիրությունը ապացու ցում է նրա հին հայկական բնակատեղի լինելը, որը միջնադարում ունէցել է եկեղեցի և մի քանի մատուռներ։ Գյուղի հայկական գերեզմանատանը դեռևս պահ պանվող տապանաքարերի ուսումնասիրու թյունը վկայում է, որ հայերր այդտեղից գաղթել են մոտավորապես XVIII դարի վերջերին։ Անուշավանի հուշարձաններից այժմ քիչ թե շատ տեսանելի է միայն նրա եկեղեցու ավերակ հիմքերը։ Վերջինիս անվան, հիմնադրման և ավերման մասին աղբյուրներում տեղեկություններ հայտնի չեն։ XIX դարի սկզբներին Նախիջևանի երկրամասի վիճակագրական փաստաթղ թերում այս եկեղեցին արդեն արձանա գրված է որպես ավերակ շինություն։ Անուշավանի հուշարձաններից պետք է նշել նաև «Անապատ» անվանվող բերդի ավերակները, որը գտնվում է գյուղի հյու սիսային կողմում, նրանից մոտ 2 կմ| հե ռավորության վրա գտնվող և ավելի քան 200 մ բարձրություն ունեցող մի լեռնագագա աթին։ Ռազմական տեսակետից ունի բնականից լավ և ապահով դիրք: Ամ րոց մտնելու համար կա միայն մի մուտք:։

ԱՐՄԱՎԱՇԵՆ — Շահապոնքի այս բնակավայրը այժմյան շրջանի Ներքին Ռամշին գյուղն է, որը տեղադրված է Կուքի բարձրացող ճանապարհին, Կուքի գետի աջ ափին, Արինջ գյուղից մոտ 8 կմ դեպի Կուքի։ Ինչպես Անուշավանի, այնպես էլ այս գյուղի մասին գրավոր աղբյուրները լռում են։ Միջին մեծության Արմավաշենի գերեզմանատան և հին շենքերի ավերակ ների ուսումնասիրությունը հավաստում է, որ մինչև XIX դարը այդտեղ բնակվել է շուրջ 100 տուն հայ բնակչություն։ Գյուղի արևմտյան մասում կառուցված եկեղեցին և այլ շինությունները վաղուց ի վեր ավերակների է վերածվել, որի վերաբերյալ, ցավոք, անհրաժեշտ տեղեկություններ չեն պահպանվել։

Արմավաշենի անցյալի և հատկապես նրա խաչքարային արվեստի մասին կա րևոր տեղեկություններ են տալիս նրա եր կու գերեզմանատների հուշարձանները։ Բավականին րնդարձակ այս գերեզմանատներում պահպանվում են VIII–XIX դա րերի մոտ 300 հարթ, քառանկյունի և խաչքարային տապանաքարեր։ Առանձնակի ուշադրության են արժանի հատկապես Ար մավաշենի գերեզմանատների IX-XVII դդ. մի շարք խաչքարերն ու նրանց կազ մելու արվեստը (128)։

ԲԱԲՈՆՔ — Շահապոնք գավառի Բա բոնք կամ Բաբունք գյուղը տեղադրված է Նախիջևան գետի միջին հոսանքում, որն էլ այժմյան Գարաբաբա գյուղն է։ Գյուղըգտնվում է անմիջապես Նախիջևան գետի ձախ ափին։ Այն տեղադրված է դիմացի կողմից մոտավորապես 100—110 մ բարձրություն ունեցող սև ժայռակույտով սկսվող լայնարձակ հարթությունում։

Պատմական Բաբոնքը Շահապոնքի ամենամեծ գյուղերից մեկն է եղել, որի մեծությունը ապացուցող հետքերը մինչև այժմ էլ տեսանելի են։ XIII դ. Բաբոնքը Տաթևի վանքին վճարում էր 8 միավոր հարկ։ Գյուղից քիչ հյուսիս գտնվում է հայկական հին և մեծ գերեզմանատունը (նկ. 131)։ Տեսանելի է մեծ եկեղեցու ավերակները, իսկ գյուղի տների փլա տակների մի մասը գտնվում է հենց սև անվանվող ժայռաշղթայի գլխին և ամրո ցի շինություններ է հիշեցնում։ Տեղանքի ուսումնասիրությունը մեզ հանգեցնում է այն եզրակացության, որ պատմական գյուղը բավական ընդարձակ տարածու թյուն է գրավել և ունեցել է մոտավորապես 500—550 տուն բնակչություն, ամրոցներ, եկեղեցի, վանք, ձիթհաններ, կա մուրջ։ Այդտեղ զարգացած է եղել նաև առևտուրը, կավագործությունը։ Ցավոք, այդ գյուղի պատմական անցյալի մասին գրավոր աղբյուրներում տեղեկությունները շատ սակավ են։ Հայ վերջին ընտանիք ները այդտեղից տեղափոխվել են 1980-ական թվականներին։Ստույգ հայտնի չէ, թե երբ է հիմնադրվել Բաբոնքի ս. Աստվածածին եկեղեցին։ Կարելի է ենթադրել, որ այն հիմնվել է XII դարի վերջերին և ավերվել է 1915—20 թթ.։ Եկեղեցու 1872 թ, նորոգման թույլտվության փաստաթղթերը պահ պանվում են ՀՀ կենտրոնական պատմական արխիվում։ Պատմական գյուղը պաշտպանության համար անբարենպաստ դիրք ունենալու և բանուկ ճանապարհի վրա լինելու պատճառով մի քանի անգամ ավերվել է, իսկ XIX դարի սկզբին նրա բնակչության թիվը խիստ նվազում է առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին հասնում նվազագույնի։

1960– 70-ական թվականներին Բաբոն քի տարածքից հայտնաբերվել են բրոնզեդարյան մի շարք հնագիտական իրեր: Գտածոների թվում հիշարժան է բրոնզեդարյան մի քարե դիմաքանդակը։Այն կլոր է և բնական չափերին մոտ, որի վրա պարզորոշ տեսանելի է մարդու կեր պարանքը։

ԲԶՂՈՆ (ՐԶՂԱՎՆ, ԸԶՂՈՆ) – Այս գյուղը գտնվում է Ճահուկ վտակի ամե նավերին հոսանքում, Ճահուկ գավառ֊ա կենտրոնից 16—17 կմ հեռավորության վրա։ Լեռնոտ վայրում և միջին մեծության գյուղը այժմյան Շահբուզի շրջանի Ներքին Բզգովն է։ XIII դ. Ատ. Օրբելյա նի հաղորդած տվյալների համաձայն գյուղը Տաթևի վանքին վճարում էր 12 միավոր հարկ։ XIX դ. կեսերին բռնա գաղթված հայերից հետո պատմական Ըզ ղոնի եկեղեցին, գերեզմանատունը և այլ հուշարձանները արագորեն ավերվել ու հողին են հավասարեցվել։ Գյուղի մերձա կայքում կա մ.թ.ա. II—I հազարամյակի կեսերին վերաբերվող մի հնավայր։

ԲԶՆԱԿ (ԲՋՆԱՂ) – Շահապոնքի պատ մական այս գյուղը գտնվում է Նախիջևան գետի վերին հոսանքում, Սիսիանի լեռնանցքից ներքև, Շահբուզից Սիսիան տանող ճանապարհին։ Գյուղը Շահբուզ շրջկենտրոնից հեռու է 21 կմ։ Շրջանի մեծ գյուղերից մեկն է և տեղավորված ան տառի փեշին, Նախիջևան գետի ափին։ Պատմական գյուղի անցյալի մասին գրա վոր աղբյուրներում տեղեկություններ քիչ են պահպանվել (նկ. 127, 129)։

Բջնակի շրջակայքի հնությունները վկա յում են, որ այդ վայրը, անտառի բացատ ները եղել են հայկական վաղեմի բնակավայրեր։ Ներկայիս գյուղից վերև, Բաթաբատ վայրում, օդերևութաբանական Լայանից քիչ ներքև կան հայկական միջնա դարյան մի գյուղի ավերակներ՝ ավերակ եկեղեցի, գերեզմանատուն, տների հետքեր։ 1960–ական թվականներին այդտեղ հայտնաբերվել է վաղեմի հնություն ունեցող մի դամբարան, որն ուներ 7 մ երկարություն և 4 մ լայնություն։ Դամբարանը ծածկված է եղել սալերով, 2 մ երկարու թյուն ունեցող ձկնաքանդակ տապանաքարով։ Այդ գյուղատեղից քիչ հեռու, կանաչապատ մարգագետինների շրջանում կա 4 սենյակից բաղկացած մի ժայռակոփ կացարան, որի վրա քանդակված է XII—XIII դդ. 3 տողանոց մի ընդարձակ արձանագրություն։ 1677 թ. Նախիջևանի Շա րիֆ խանի կողմից այս գյուղն ավերվել է, նրա բնակչության մի մասը սրի քաշվել։ Մոտավորապես 1750—1760 թթ. Բջնակի հայությունը գաղթել է այդտեղից։ 1870— 1872 թթ. գյուղում բնակություն է հաստատել մալական ազգաբնակչությունը։ 1019 թ. մալականները ևս գաղթել են այդտեղից (նրանց մի մասը բնակություն է հաստատել ՀՀ Սևանի շրջանում)։ Մալականների Բջնակում բնակվելու տարի ներին այն կոչվել է նաև Կարմալինովկա, որը կապված է Երևանի գավառապետ Ն. Կարմալինի անվան հետ։ Բջնակ գյուղից մոտ 1 կմ ներքև, Նախիջևան գետի ափին գտնվում է «Սոլդատսկի» բնակատե ղին։ Այդ բնակատեղին հիմնվել է 1820-1825 թթ. և առանձին կայանի է վերածվել։ Այն տեղադրված է եղել ձորի հարթավայրային մասում և լքվել է 1850-ական թվականներից հետո։

ՏԱՆՁԻԿ (ՆԵՐՔԻՆ) – Արփա գետի ստորին հոսանքում, Ուլյա Նորաշեն-Արենի գծամասում՝ Ուլյա Նորաշեն գյուղից 5—6 կմ ձորն ի վեր տեղադրված այս գյուղը ունեցել է միջին մեծություն։ Բավականին խոր ձորի մեջ՝ մ.թ.ա. II—I հազարամյակների Արբա և Սանդուզան նշանավոր բերդերի միջև ընկած հատվածում հիմնված գյուղը գտնվել է Շարուրի դաշտից դեպի Սևանի ավազան բարձրացող Հին Հայաստանի կարևոր երթուղու վրա։ Այդ իսկ պատճառով այն ևս ունեցել է հին շրջանի բերդ և այլ հուշարձաններ, որոնց հետքերը մինչև օրս էլ տեսանելի են գյուղի հարավ-արևելյան և հարավ-արևմտյան կողմի լեռնագագաթներին Հայկական բնակչությունը այս հնամենի բնակավայրերից տեղահան է արվել XIX դ. կեսերին։

ՈԻՐՄԻԱ – Այս գյուղի ավերակները գտնվում են Սանդրռւք (Սադարակ) ավանից մոտ 7 կմ արևմուտք։ Միջին մեծության այս գյուղից հայերը հեռացել են XIX դ. կեսերից հետո։ Հետագա տասնամյակներում այդտեղ հաստատված այժմյան ա դրբեջանցիների նախնիները պատմական գյուղի շինությունները, գերեզմանատունը աստիճանաբար ավերակների են վերա ծել։

ՔԵՇԽԱ — Շարուրի այս բնակավայրը գտնվում է Չանախչի գյուղից հյուսիս-արևմուտք։ Ունեցել է միջին մեծություն և հայերի հեռոանալուց հետո՝ XIX դ. կեսե րից սկսած, ավերակների է վերածվել։ Գյուղատեղի մերձակայքում գտնվող Քեշիշ Վերան վայրում դեռևս նկատելի են հայ կական եկեղեցու ավերակների հետքերը, որը 1870 թ. գործող եկեղեցի էր։ Տեղացիների բացատրությամբ գյուղի հին անունը Քաշգահ է։

ՃԱՀՈՒԿ ԳԱՎԱՌ

Ճահուկ (Շահապոնք) գավառը, որը միջնադարյան Սյունիքի 14-րդ գավառն էր համարվում, պատմական սկզբնաղբյուրներում հի շատակվում է դեռևս Սեբեոսի, Ա. Շիրակացու, Ստ. Օրբելյանի, Ա. Դավրիժեցու և հետագայի այլ պատմիչների մոտ։ Այս գավառի պատմական տարածքը ընդգրկում է այժմյան Շահբուզի շրջանը ամբողջովին և Նախիջևանի շրջանի մի մասը, որը միջնադարում (XII— XVII դդ.) հեռու էր գտնվում բանուկ առևտրական ճանապարհներից: Միակ գլխավոր ճանապարհը, որը նպաստավոր նշանակություն է ունեցել, դա Նախիջևան-Սյունիք մայրուղին է եղել։

Ճ՚ահուկ գավառը I–IV դդ. գտնվում էր Արշակունիների թագավորության ներքո։ VI դ. գավառի կենտրոն եղած Ճահուկ ավանը հիշատակվում է որպես բյուզանդական և պարսկական նվաճողների դեմ պայքարող հայկական ուժերի զորաճամբարի կենտրոնի մատնանշման առիթով։ Հետագայում՝ X դարից, Ճահուկը վարչականորեն մտնոմ է Սյունաց գահերեց իշխան Սմբատի տիրապետության տակ, որի մասին Սյունաց պատմիչ Ստ. Օրբելյանը նշում է. «Սմբատը վերցրեց ամբողջ Վայոց Ձորը և Շահապոնքը, որը Ճահուկն գավառն է»։ Այնուհետև XII դ. այն որոշ ժամանակով գտնվում է Համտունյաց տոհմի ազատներ Զուրջ և Խոսրովիկ ազատների իշխանության տակ, որոնք երիտասարդ հասակում մահանալով թաղվել են Ճահուկ ավանում։ Հետագայում Ճահուկը Երնջակ բերդի և Նախիջևանի Քալասրահ վայրի հետ մեկտեղ, որպես հայրենական կալվածքի անցնում է Սյու նաց Օրբելյան իշխան Ելիկումին։ Օրբելյաններից հետո Ճահուկը՝ Շա– հապոնք մասով, այնուհետև անցնում է Պոոշյան իշխաններին։ XVI— XVIII դդ. Ճահուկը գտնվում էր Նախիջեանի խանության, XIX դ. երկ րորդ կեսից՝ Երևանի նահանգի Նախիջևան երկրաշրջանի կազմում։

Ճահուկ-Շահապոնքը պատմական, ճարտարապետակւսն հուշարձաններով հարուստ մի անկյուն է։ Սակայն այժմ այդ վայրերում հու շարձանների գերակշռող մասը ավերակ և կիսականգուն վիճակում են գտնվում։ Գավառի պատմական բնակավայրերը տեղադրված են հիմ նականում լեռների գրկում և գետերի ափերին։ Գավառի համարյա մեջտեղով հոսում է Նախիջևան գետը, որի երկու ափերին, նրան սնող Կուքի, Նորս, Շահապոնք և այլ վտակների ու ձորերի երկայնքով տեղադրված են պատմական գյուղերը։ Այս գավառի, նրա բնակատեղերի անցյալի մասին, հուշարձանների վերաբերյալ պատմական և վի մագրական տեղեկությունները չափազանց կցկտուր են։ Միջնադա րում՝ XVI—XVIII դարերում, այս գավառը բաժանված է եղել երկու մասի՝ Ճահուկ և Շահապունիք, որի Շահապոնք կամ Շահապունիք մասը երբեմն հանդես է եկել որպես առանձին գավառ։ Ստուգաբա նական որոշ տեղեկություններով Ճահուկ անվանումը նշանակում է «ջոկ», «խումբ», «բանակատեղի»։ Ղազար կաթողիկոս Ճահկեցու մեկ նաբանությամբ «...ճահուկն որ է անուն գաւառաց և գեօղից վասն պատուականութեան տեղացն. որ թարգմանի ճահ և ըմբոն, այսինքն, գեղեցիկ հարկաւոր և կարի պատշաճ»։

Ըստ վիմագրական և պատմական աղբյուրների Ճահուկ-Շահապոնք գավառը միջնադարում որպես հայրենական տիրույթ, պատկանում էր Վայոց ձորի Պռոյան իշխաններին։ Գավառի հոգևոր կենտրոններից և ճարտարապետական հուշարձաններից շատերը հիմնադրել և հովանավորել են Սյունաց աշխարհի և Վայոց ձորի իշխանները։ Ինչպես Նախիջևանի մյուս գավառների, այնպես էլ այս գավառի բնակավայրերը անմաս չեն մնացել դժնի ու դաժան օրերի ավերումներից։

ԱԳԱՐԱ.Կ — Պատմական սկզբնաղբյուրներում XIII դարից հիշատակվող Շահապոնքի այս վաղեմի գյուղը այժմ ավերակ և անմարդաբնակ է, որի ավերակները «գտնվում են այժմյան Շահբուզի շրջանի Քյուլուս (պատմական Քյոլք) գյուղից 2 կմ հյուսիս-արևմուտք, Շահապոնք վտակի աջ ափին։ Պատմական Ագարակը փռված է եղել Շահապոնք ձորի մեջ, գետի ափամերձ լեռնալանջերից մեկի վրա։ Գյուղի վաղեմի տարածքի ոաումնասիրությու նը ցույց է տալիս, որ Ագարակը ունեցել է միջին մեծություն, ուր կարող էր բնակվել 100—120 ընտանիք։ Ագարակից հայերը գաղթել են (նրանց մի մասը բնա կություն է հաստատել Սիսիանի շրջանի Ոլզ գյուղում) 1800—1810 թթ., որից հետո այդտեղ բնակություն են հաստատել պարսիկները, որոնց հեռանալուց հետո (1825 թ) Ագարակը մնացել է անմար դաբնակ և վեր է ածվել ավերակների։

Ագարակի ս. Խաչ վանքը, որն այժմ ավերակ է, կառուցված է գյուղի հյուսիս–արևմտյան մասում գտնվող բարձունքում, լեռնալանջի հարթ փեշին։ Ս. Խաչ վանքի բարձունքից համարյա թե երևում է Շահապոնք գավառամասի բնակատեղերի մի մասը։ Վանքի եկեղեցու շրջակայքում կան մեկ տասնյակի հւսսնող տարբեր շինությունների ավերակ հետքեր, որոնք առնված են էղել ուղղանկյուն պարսպի մեջ։ Այժմ ս. Խաչ վանքի համալիրի միակ տեսանելի, կիսակործան ավերակը նրա եկեղեցին է։ Ըստ հատակագծի այս եկեղեցին ունեցել է թաղածածկ, կամարակապ դահլիճի հորինվածք: Եկեղեցու նախկին շինությունը կառուցված է եղել X–XI դարերում (նկ. 125)։

Ագարակի ս. Խաչ եկեղեցին ուղղանկ յուն հատակագծի մեջ առնված մի գեղեցիկ շինություն է՝ շինված բազալտե սրբատաշ քարերով։ Կազմված է գեղեցիկ աբսիդից, զույգ ավանդատներից և դահ լիճից։ Եկեղեցու միակ մուտքը բացված է արևմտյան ճակատում, որի աոջև կա ռուցված է եղել կամարակապ, ուղղանկյուն գավիթը։ Ըստ պատմական կցկտուր տեղեկությունների, այժմյան եկեղեցին վերակառուցվել է. «Ի Շահան–Գագկայ յամի 1451, և նորոգեալ ի տիկին Մարգարտէ յամի 1600»։

Ըստ վանքի համալիրի այժմյան ավերակնեւրի ընձեռած հնարւսվորության, կարելի է վստահորեն ասել, որ միջնադարում այն եղել է բազմամարդ և նշանավոր կենտրոն։Ագարակի անցյալի մասին վկայություններով հարուստ է նաև նրա վաղեմի ընդարձակ գերեզմանատունը, որը գտն վում է վանքից 500—600 մ վար, գյուղի ավերակների մոտ։ Այդ գերեզմանատան 200-ից ավելի տապանաքարերի թվում կան մի շարք վաղ շրջանի խաչքարեր, կենցաղային պատկերաքանդակներով տապանաքարեր։

ԱՐԻՆՋ — Այս գյուղը գտնվում է Կարի գետակի աջ ափին, Շահբուզ շրջկենտ րոնից 4 կմ հեռավորության վրա, Շահբուզից Նիսիան տանող ճանապարհի ձախ կողմում։ Գյուղը իր բնանան դիրքով տե ղավորված է բավականին խոր ձորի մեջ, ունի փարթամ և բերքառատ խաղողի հնարմատ այգիներ (նկ. 128)։

Արինջը պատմական Շահապոնքի խո շոր հայկական գյուղերից մեկն է եղել։ Ցավոք, պատմական աղբյուրներում նրա մասին շատ քիչ տեղեկություն են պահպանվել։ Գյուղի հայկական եկեղեցին՝ Մարիամ Աստվածածին անունով, գտնվել է գյուղի կենտրոնական մասում, որը մոտավորապես 1675—1677 թթ. Նախիջևանի Շարիֆ խանի զավթիչների կողմից ա վերվել է։ Հետո՝ 1874 թ, հին եկեղեցու տեղում գյուղի բնակչության կողմից կառուցվում է նորը (մուտքի բարավորը 1874 թ. գրությամբ ներկայումս գտնվում է գյուղի հին գերեզմանատանը), որը 1886 թ. տվյալներով գործող էր։ Հետա գայում այն նորից ավերվել է և 1930-ական թվականներին նրա տեղում կառուցվել է գյուղի հին դպրոցը։

Տեղի մեր դիտումները հիմք են տալիս ենթադրելու, որ պատմական գյուղը տեղավորված է եղել ներկայիս գյուղից մո տավորապես 3 կմ վերև, Կուքի գետակից և ճանապարհից 2 կմ դեպի լեռների գիր կը, գեղեցիկ մի հարթությունում, «Տալկանոց» կոչվող դաշտում։ Այդ վայրը մինչև այժմ էլ շրջակա բնակչության կողմից անվանվում է «Քոհնա Արինջ» (Հին Արինջ)։ Մեր կարծիքով այդ գյուղատեղում Ատ. Օրբելյանի նշած Ակոռի գյուղն է եղել։ Պատմականորեն ստույգ հայտնի չէ թե երբ է ասպարեզից վերացել Ակոռին՝ իբրև բնակավայր:

1960—70-ական թվականներին գյուղի դպրոցի պատմության առարկայի ուսուցիչ Ի. Ալեքսանյանի ուսումնասիրությունների և պեղումների շնորհիվ հին և նոր գյուղերի շրջակայքից գտնվել են Էնեոլիթի, բրոնզեդարյան և միջին դարերին վերաբերող տասնյակ հնագիտական նյութեր՝ աղորիքներ, զարդանախշերով խեցեղեն, բրիչներ, որոնք արժեք ներկայացնող ն մուշներ են։ Գտնված աղորիքները մակույկաձև և գոգավոր են, իսկ խաղողահյութի գործիքները՝ ձագարաձև։ Այդ իրերի մի մասը հանձնված է Նախիջևանի մարզային պատմության թանգարանին։

Հին և նոր Արինջների շրջակայքում հայտնաբերվել են նաև հայկական հին դամբարաններ, պաշտամունքի իրեր։ Նախնադարյան բնակավայրեր են հայտնաբերվել «Քհաներ» կոչվող վայրում (հինգ կացարան, իրար կողքի, գետնափոր, որոնք ունեն 4—5 մ երկարություն, 2—8 մ լայնություն և 2—2,5 մ բարձրու թյուն): 1960—1961 թթ. ներկայիս գյուղի գրասենյակի հիմքի կառուցման ժամանակ հուղի ընդերքից հայտնաբերվեց մի քանի դամբարան։ Հնության այլևայլ հետքեր են պահպանված պատմական գյուղի և այժմ յան Արինջի շրջակայքում։

Ներկայիս գյուղից մեկ կիլոմետր դե պի «Գյադուկ» կոչվող փոքրիկ բլուրը, խաղողի այգիների մոտ գտնվում է «Կույս Վառվառ» մատուռը։ Իսկ գյուղից 2 կմ դեպի Շահբուզ շրջկենտրոնը, անմիջապես Շահբուզից Սիսիան տանող ճանապարհին կպած, կամուրջի մոտ կա մի գյուղատեղի։ Մի քանի տասնամյակ առաջ պարզ կեր պով նկատելի էին տների, ծառերի հետ քերը, իսկ այժմ այն վերածվել է արտերի։ 1964 թ. և 1969 թ. այդտեղ, մոտավորապես 2 մ խորության մեջ, հայտնաբերվել են կարասների մի քանի խմբեր։ 1971 թ. մեր հետազոտությունների ժա մանակ այդտեղ հայտնաբերվեցին իրար կողքի պառկեցրած ևս 4 կարասներ, որոնց հատակին կար գինու սև մրուր։ Իսկ շրջակայքում գտնվող արտերից ի հայտ եկան խաղողամշակման գործիքներ։ Մեր կարծիքով այդ վայրում ժամանակին եղել է գյուղ կամ գուցե գինու ընդարձակ պահեստ։ Ինչպես Շահապոնքի մյուս հայկական բնակավայրերի, այնպես էլ Արինջի բնակչությունը գյուղից տեղափոխ վեցին Երևանի շրջակա բնակավայրերը 1970-80-ական թվականներին։

ԱՂՈՒ — Շահապոնքի պատմական Աղու գյուղը ներկայիս շրջանի Մահմուդավա գյուղն է, որը գտնվում է Նոըս վտակի ափին, Նորս գյուղից 4 կմ ներքև։ Գյուղի հնությունները վկայում են նրա հին հայկական լինելը։ Գյուղ մտնող ճանա պարհին գտնվում է «Չեչի քար» սրբավայրը։ Նորս վտակի ձախ ափին, ծիրանի ների այգում գտնվում է հին գյուղի հայ կական գերեզմանատունը, որն ունի տաս նյակ գեղեցիկ խոյաքանդակ տապանա քարեր։ Գերեզմանատան մերձակայքից 1970-ական թվականներին դաշտային աշ խատանքների ընթացքում հայտնաբերվել են մ.թ.ա. I հազարամյակի վերջերի հնա գիտական իրեր։Ստ. Օրբելյանի հատկացուցակով Աղուն XIII դ. Տաթեի վանքին վճարում էր 12 միավոր հարկ։

ԱՂՏԱՎ — Այս գյուղը գտնվում է Նա խիջևան գետի վերին հոսանքում, նրա աջ կողմի ձորակներից մեկում, Բջնակ գյուղից 7—8 կմ ներքև։ Ներքին Ղշլաղ վերան վանված գյուղը Շահապոնքի հին հայ կական բնակավայրերից է։ Ստ. Օրբելյանի տվյալներով Աղտավը Տաթևի վան քին XIII դ. վճարում էր 8 միավոր հարկ։ Միջին մեծության այս գյուղի հին շինու թյունները, գերեզմանատունն ու եկեղեցին ավերակների են վերածվել դեռևս 1910–ական թվւսկաններին։

ԱՐՔՈՅՔԱՅ — Պատմական այս գյուղը տեղադրված է Աղտավ (Ներքին Ղշլաղ) գյուղից 4 կմ հյուսիս-արևմուտք, լեռների գրկում։ Վերին Ղշլաղ վերածնված այս գյուղը միջին մեծության բնակավայր է եղել, որտեղից հայերը տեղահան են արվել XIX դ. կեսերից հետո։ Պատմական գյուղատեղի շրջակայքում գտնվող քարայրների և գետնափոր բնակավայրերի մերձակայքից հայտնաբերվել են բրոնզեդարյան իրեր և այլ առարկաներ։ Արքոյքայի եկեղեցին, ինչպես նաև նրա գերեզմզնատունը այժմ ավերված ու քայքայված են։ Ստ. Օրբելյան պատմիչի հարկացուցակով Արքոյքայը Տաթևի վանքին XIII դ. վճարում էր 6 միավոր հարկ։

ԱՆՈՒՇԱՎԱՆ - Այս բնակատեղին գտնվում է Կուքիից մոտ 5 կմ ներքև, Կուքի գետի աջ կողմում, նրանից 4 կմ հյուսիս-արևմուտք։ Պատմական Անուշավա նը, որը այժմյան ջրջանի Վերին Ռամե շին գյուղն է, գրավոր աղբյուրներում հի շատակվում է XIII դարից։ Անուշավանի շրջակայքի ուսումնասիրությունը ապացուցում է նրա հին հայկական բնակատեղի լինելը, որը միջնադարում ունէցել է եկեղեցի և մի քանի մատուռներ։ Գյուղի հայկական գերեզմանատանը դեռևս պահպանվող տապանաքարերի ուսումնասիրությունը վկայում է, որ հայերր այդտեղից գաղթել են մոտավորապես XVIII դարի վերջերին։

Անուշավանի հուշարձաններից այժմ քիչ թե շատ տեսանելի է միայն նրա եկեղեցու ավերակ հիմքերը։ Վերջինիս անվան, հիմնադրման և ավերման մասին աղբյուրներում տեղեկություններ հայտնի չեն։ XIX դարի սկզբներին Նախիջևանի երկրամասի վիճակագրական փաստաթղթերում այս եկեղեցին արդեն արձանա գրված է որպես ավերակ շինություն։ Ա նուշավանի հուշարձաններից պետք է նշել նաև «Անապատ» անվանվող բերդի ավերակների են վերածվել դեռևս 1910–ական թվւսկաններին։

ԱՐՔՈՅՔԱՅ — Պատմական այս գյուղը տեղադրված է Աղտավ (Ներքին Ղշլաղ) գյուղից 4 կմ հյուսիս-արևմուտք, լեռների գրկում։ Վերին Ղշլաղ վերածնված այս գյուղը միջին մեծության բնակավայր է եղել, որտեղից հայերը տեղահան են արվել XIX դ. կեսերից հետո։ Պատմական գյուղատեղի շրջակայքում գտնվող քարայրների և գետնափոր բնակավայրերի մերձակայքից հայտնաբերվել են բրոնզեդարյան իրեր և այլ առարկաներ։ Արքոյ քայի եկեղեցին, րնչպես նաև նրա գերեզմզնատունը այժմ ավերված ու քայքայված են։ Ստ. Օրբելյան պատմիչի հար կացուցակով Արքոյքայը Տաթևի վանքին XIII դ. վճարում էր 6 միավոր հարկ։

ԱՆՈՒՇԱՎԱՆ - Այս բնակատեղին գտնվում է Կուքիից մոտ 5 կմ ներքև, Կու քի գետի աջ կողմում, նրանից 4 կմ հյուսիս-արևմուտք։ Պատմական Անուշավանը, որը այժմյան ջրջանի Վերին Ռամե շին գյուղն է, գրավոր աղբյուրներում հի շատակվում է XIII դարից։ Անուշավանի շրջակայքի ուսումնասիրությունը ապացու ցում է նրա հին հայկական բնակատեղի լինելը, որը միջնադարում ունէցել է եկեղեցի և մի քանի մատուռներ։ Գյուղի հայկական գերեզմանատանը դեռևս պահ պանվող տապանաքարերի ուսումնասիրու թյունը վկայում է, որ հայերր այդտեղից գաղթել են մոտավորապես XVIII դարի վերջերին։

Անուշավանի հուշարձաններից այժմ քիչ թե շատ տեսանելի է միայն նրա եկեղեցու ավերակ հիմքերը։ Վերջինիս անվան, հիմնադրման և ավերման մասին աղբյուրներում տեղեկություններ հայտնի չեն։ XIX դարի սկզբներին Նախիջևանի երկրամասի վիճակագրական փաստաթղ թերում այս եկեղեցին արդեն արձանա գրված է որպես ավերակ շինություն։ Անուշավանի հուշարձաններից պետք է նշել նաև «Անապատ» անվանվող բերդի ավերակները, որը գտնվում է գյուղի հյու սիսային կողմում, նրանից մոտ 2 կմ հեռավորության վրա գտնվող և ավելի քան 200 մ բարձրություն ունեցող մի լեռնագագա աթին։ Ռազմական տեսակետից ունի բնականից լավ և ապահով դիրք: Ամ րոց մտնելու համար կա միայն մի մուտք:։

ԱՐՄԱՎԱՇԵՆ — Շահապոնքի այս բնակավայրը այժմյան շրջանի Ներքին Ռամշին գյուղն է, որը տեղադրված է Կուքի բարձրացող ճանապարհին, Կուքի գետի աջ ափին, Արինջ գյուղից մոտ 8 կմ դեպի Կուքի։ Ինչպես Անուշավանի, այնպես էլ այս գյուղի մասին գրավոր աղբյուրները լռում են։ Միջին մեծության Արմավաշենի գերեզմանատան և հին շենքերի ավերակ ների ուսումնասիրությունը հավաստում է, որ մինչև XIX դարը այդտեղ բնակվել է շուրջ 100 տուն հայ բնակչություն։ Գյուղի արևմտյան մասում կառուցված եկեղեցին և այլ շինությունները վաղուց ի վեր ավերակների է վերածվել, որի վերաբերյալ, ցավոք, անհրաժեշտ տեղեկություններ չեն պահպանվել։

Արմավաշենի անցյալի և հատկապես նրա խաչքարային արվեստի մասին կա րևոր տեղեկություններ են տալիս նրա եր կու գերեզմանատների հուշարձանները։ Բավականին րնդարձակ այս գերեզմանատներում պահպանվում են VIII–XIX դարերի մոտ 300 հարթ, քառանկյունի և խաչքարային տապանաքարեր։ Առանձնակի ուշադրության են արժանի հատկապես Ար մավաշենի գերեզմանատների IX-XVII դդ. մի շարք խաչքարերն ու նրանց կազ մելու արվեստը (128)։

ԲԱԲՈՆՔ — Շահապոնք գավառի Բա բոնք կամ Բաբունք գյուղը տեղադրված է Նախիջևան գետի միջին հոսանքում, որն էլ այժմյան Գարաբաբա գյուղն է։ Գյուղըգտնվում է անմիջապես Նախիջևան գետի ձախ ափին։ Այն տեղադրված է դիմացի կողմից մոտավորապես 100—110 մ բարձրություն ունեցող սև ժայռակույտով սկսվող լայնարձակ հարթությունում։

Պատմական Բաբոնքը Շահապոնքի ամենամեծ գյուղերից մեկն է եղել, որի մեծությունը ապացուցող հետքերը մինչև այժմ էլ տեսանելի են։ XIII դ. Բաբոնքը Տաթևի վանքին վճարում էր 8 միավոր հարկ։ Գյուղից քիչ հյուսիս գտնվում է հայկական հին և մեծ գերեզմանատունը (նկ. 131)։ Տեսանելի է մեծ եկեղեցու ավերակները, իսկ գյուղի տների փլա տակների մի մասը գտնվում է հենց սև անվանվող ժայռաշղթայի գլխին և ամրո ցի շինություններ է հիշեցնում։ Տեղանքի ուսումնասիրությունը մեզ հանգեցնում է այն եզրակացության, որ պատմական գյուղը բավական ընդարձակ տարածու թյուն է գրավել և ունեցել է մոտավորապես 500—550 տուն բնակչություն, ամրոցներ, եկեղեցի, վանք, ձիթհաններ, կա մուրջ։ Այդտեղ զարգացած է եղել նաև առևտուրը, կավագործությունը։ Ցավոք, այդ գյուղի պատմական անցյալի մասին գրավոր աղբյուրներում տեղեկությունները շատ սակավ են։ Հայ վերջին ընտանիք ները այդտեղից տեղափոխվել են 1980-ական թվականներին։Ստույգ հայտնի չէ, թե երբ է հիմնադրվել Բաբոնքի ս. Աստվածածին եկեղեցին։ Կարելի է ենթադրել, որ այն հիմնվել է XII դարի վերջերին և ավերվել է 1915—20 թթ.։ Եկեղեցու 1872 թ, նորոգման թույլտվության փաստաթղթերը պահ պանվում են ՀՀ կենտրոնական պատմական արխիվում։ Պատմական գյուղը պաշտպանության համար անբարենպաստ դիրք ունենալու և բանուկ ճանապարհի վրա լինելու պատճառով մի քանի անգամ ավերվել է, իսկ XIX դարի սկզբին նրա բնակչության թիվը խիստ նվազում է առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին հասնում նվազագույնի։

1960– 70-ական թվականներին Բաբոն քի տարածքից հայտնաբերվել են բրոնզեդարյան մի շարք հնագիտական իրեր: Գտածոների թվում հիշարժան է բրոնզեդարյան մի քարե դիմաքանդակը։Այն կլոր է և բնական չափերին մոտ, որի վրա պարզորոշ տեսանելի է մարդու կեր պարանքը։

ԲԶՂՈՆ (ՐԶՂԱՎՆ, ԸԶՂՈՆ) – Այս գյուղը գտնվում է Ճահուկ վտակի ամե նավերին հոսանքում, Ճահուկ գավառ֊ա կենտրոնից 16—17 կմ հեռավորության վրա։ Լեռնոտ վայրում և միջին մեծության գյուղը այժմյան Շահբուզի շրջանի Ներքին Բզգովն է։ XIII դ. Ատ. Օրբելյա նի հաղորդած տվյալների համաձայն գյուղը Տաթևի վանքին վճարում էր 12 միավոր հարկ։ XIX դ. կեսերին բռնա գաղթված հայերից հետո պատմական Ըզ ղոնի եկեղեցին, գերեզմանատունը և այլ հուշարձանները արագորեն ավերվել ու հողին են հավասարեցվել։ Գյուղի մերձա կայքում կա մ.թ.ա. II—I հազարամյակի կեսերին վերաբերվող մի հնավայր։

ԲԶՆԱԿ (ԲՋՆԱՂ) – Շահապոնքի պատ մական այս գյուղը գտնվում է Նախիջևան գետի վերին հոսանքում, Սիսիանի լեռնանցքից ներքև, Շահբուզից Սիսիան տանող ճանապարհին։ Գյուղը Շահբուզ շրջկենտրոնից հեռու է 21 կմ։ Շրջանի մեծ գյուղերից մեկն է և տեղավորված ան տառի փեշին, Նախիջևան գետի ափին։ Պատմական գյուղի անցյալի մասին գրա վոր աղբյուրներում տեղեկություններ քիչ են պահպանվել (նկ. 127, 129)։

Բջնակի շրջակայքի հնությունները վկա յում են, որ այդ վայրը, անտառի բացատ ները եղել են հայկական վաղեմի բնակավայրեր։ Ներկայիս գյուղից վերև, Բաթաբատ վայրում, օդերևութաբանական Լայանից քիչ ներքև կան հայկական միջնա դարյան մի գյուղի ավերակներ՝ ավերակ եկեղեցի, գերեզմանատուն, տների հետքեր։ 1960–ական թվականներին այդտեղ հայտնաբերվել է վաղեմի հնություն ունեցող մի դամբարան, որն ուներ 7 մ երկարություն և 4 մ լայնություն։ Դամբարանը ծածկված է եղել սալերով, 2 մ երկարու թյուն ունեցող ձկնաքանդակ տապանաքարով։ Այդ գյուղատեղից քիչ հեռու, կանաչապատ մարգագետինների շրջանում կա 4 սենյակից բաղկացած մի ժայռակոփ կացարան, որի վրա քանդակված է XII—XIII դդ. 3 տողանոց մի ընդարձակ արձանագրություն։ 1677 թ. Նախիջևանի Շա րիֆ խանի կողմից այս գյուղն ավերվել է, նրա բնակչության մի մասը սրի քաշվել։ Մոտավորապես 1750—1760 թթ. Բջնակի հայությունը գաղթել է այդտեղից։ 1870—1872 թթ. գյուղում բնակություն է հաստատել մալական ազգաբնակչությունը։ 1019 թ. մալականները ևս գաղթել են այդտեղից (նրանց մի մասը բնակություն է հաստատել ՀՀ Սևանի շրջանում)։ Մալականների Բջնակում բնակվելու տարիներին այն կոչվել է նաև Կարմալինովկա, որը կապված է Երևանի գավառապետ Ն. Կարմալինի անվան հետ։ Բջնակ գյուղից մոտ 1 կմ ներքև, Նախիջևան գետի ափին գտնվում է «Սոլդատսկի» բնակատեղին։ Այդ բնակատեղին հիմնվել է 1820-1825 թթ. և առանձին կայանի է վերածվել։ Այն տեղադրված է եղել ձորի հարթավայրային մասում և լքվել է 1850-ական թվականներից հետո։

ԳԱՅԼԱԿԱԼ — Ճահուկի պատմական Գայլակալ գյուղը այժմյան Նախիջևանի շրջանի Խալխալ գյուղն է։ Այն գտնվում է Նախիջևան գետի ձախ ափին, պատմական Խախ (Վայխր) գյուղից 2 կմ ներքև։ Գյուղը տեղադրված է գետափի ընդար ձակ հարթությունում, պատմական գյուղի տեղում։ Ներկայիս գյուղի դաշտերում, լեռնափեշերին երևում են հին գյուղի շի նությունները, ամրոցների և, հայկական եկեղեցու հետքերը։ 100—130 տուն հայ կական բնակչություն ունեցող այս գյուղից հայերը ևս տեղահան են եղել մեր օրերում՝ 1930–50-ական թվականներին։ Գյուղի ս. Հակոբ եկեղեցին, որը 1886 թ. տվյալնե րով գործող հուշարձան է եղել, ավերակ ների է վերածվել գյուղից հայերի հեռանալուց հետո։ Ըստ նկարագրության, այն միջին մեծության, քառամույթ գմբեթավոր եկեղեցի է եղել։Ստ. Օրբելյանի հատկացուցակի տվյալներով XIII դ. Գայլակալը Տաթևի վանքին վճարում էր 10 միավոր հարկ։

ԳՈՄԵՐ – Շահապոնքի պատմական և հին հայկական Գոմեր, Գեհենիք գյուղը, որն այժմյան Շահբուզի շրջանի Գյոմուրն է, փռված է Սարվարդ սարի արևմտյան գեղատեսիլ ստորոտում, Սիսիան տանող ճանապարհի աջ կողմում, խճուղուց 5 կմ հեռու, գեղեցիկ, կանաչապատ լեռնաբլուրների և արոտավայրերի գրկում։ Տեղանքի ոաումնասիրություններից կարելի է եզրակացնել, որ Գոմերում մարդը բնակություն է հաստատել վաղ միջնադարից էլ առաջ։ XII—XVII դարե րում գյուղն ունեցել է շուրջ 400 տուն հայ բնակչություն։ Վերջին հայ ընտանիքները այստեղից տեղահանվեցին ևս 1980-ական թվականներին։

Գոմերի (Գյոմուրի) պատմաճարտարա պետական հուշարձաններից այժմ կան գուն է նրա կենտրոնական թաղամասե րից մեկի բարձրադիր վայրում կառուցված եկեղեցին՝ ս. Գրիգորը (նկ. 132)։ Այս եկեղեցին իր դիրքով իշխում է շրջապա տի վրա, որտեղից ուրվագծվում է Նախիջևան գետի ձորը իր շրջակա լեռներով: Ս. Գրիգոր եկեղեցու կառուցման մասին տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Սա մի եռանավ բազիլիկա է, որի ուղղանկյուն հատակագիծը կազմված է աբսիդից, երկու ավանդատնից և դահլիճից։ Ներքին կառուցվածքը երեք նավի է բաժանված երկու զույգ մույթերի միջոցով, որոնց վրա՝ նստած է եկեղեցու երկթեք ծածկը։ 1606 թ. ս. Գրիգոր եկեղեցում նորոգվել է մի Ավետարան և նույն թվին էլ գրչագրվել է մեկ այլ Ավետարան, «...ի Նախիջևանայ Շահապունիք գաւառի Գոմեր գեղջ, ընդ հովանեալ սուրբ Գրիգորի...»։

Ս. Գրիգոր եկեղեցին ունի բարձր ին տերյեր, երկու մուտք՝ արևմտյան և հարավային ճակատներում։ Զուսպ է նաև արտաքին տեսքով, որի մուտքերը ունեն որոշ դեկորներ։ Ս. Գրիգորի արևմտյան մուտքի երկու կողմերում, որմի մեջ ա գուցված է XIII դարի երկու գեղեցիկ և գեղաքանդակ խաչքարեր։ Այս եռանավ բազիլիկայի այժմյան կանգուն շինությունն ամենայն հավանականությամբ վերստին նորոգվել է XVII դարի կեսերիս։ Գոմերի շրջակայքում տեսանելի են նաև մի քանի ամրոցների, այլևայլ հին շինություններ հետքեր, գերեզմանատներ։ Հայտնի են նաև «Կապույտ խազ», «Անապատ» և այլ մատուռ-սրբավայրերը, ինչպես նաև «Շոռ ջուր», «Թթու ջուր» հանքային աղբյուրները։

ԴԱԼԱՐԻՆՔ - Շահապոնքի պատմական Դալարինք գյուղը այժմյան Շահբուզի շր ջանի Ազիզբեկով գյուղն է։ Այն գտնվում է Նախիջևան գետի աջ ափին, Շահբուզից դեպի Նախիջևան տանող ճանապարհին, Շահբուզից 1,5 կմ հեռավորության վրա։ Գյուղի հնությունների ուսումնասիրությունները հիմք են տալիս պնդելու, որ այս հին գյուղը տեղադրված է եղել գետափին՝ փոքրիկ բլրակի փեշին, ունեցել է խաղողի այգիներ, ինչպես նաև եկեղեցի։ Գյու ղից քիչ դուրս, ցորենի արտերի մոտ գտնվող բլրակի վրա տեսանելի են ամրոցի հետքեր։ Գյուղը, բանուկ ճանապարհի վրա լինելով, ավերվել է մի քանի անգամ։ Դա լարինք անվանումը աղավաղվելով կոչվել է Դայլախլու, իսկ խորհրդայյւն շրշանում վերակոչվել է Ազիզբեկով։ Ստույգ հայտնի չէ թե հայերը երբ են գաղթել այդ գյուղից։ Միայն ըստ Ղ. Ալիշանի, 1890 1893 թթ. այդտեղ բնակվել է 16 տուն թաթար բնակչություն: Ստ. Օրբելյանի հատկացուցակի համաձայն XIII դ. Դալարինքը Տաթևի վանքին վճարում էր 8 միավոր հարկ:

ԵԶԱՏՈԻՆՔ (ԶԱՌՆԱՏՒՆ) - Շահպոնքի պատմական Եզատունք գյուղը շր ջանի ներկայիս Զառնատուն գյուղն է։ Այն գտնվում է Բջնակից 8 կմ ներքև, Նա խիջևան գետի ձախ ափին՝ գետից, Շահբուզից Սիսիան տանող ճանապարհից մոտ 2 կմ դեպի անտառապատ լեռնալանջերը։

Ներկայիս գյուղի հայկական գերեզմանա տան և մյուս հնությունների ուսումնասի րությունը հաստատում է գյուղի մեծ լինելը։ Սակայն պատմական աղբյուրներում գյուղի անցյալի մասին շատ քիչ տեղեկություններ են պահպանվել։ XIII դ. պատմիչ Ստ. Օրբելյւսնի հատկացուցակով գյուղը Տաթեի վանքին վճարում էր 12 միավոր հարկ։

ԶԱՐԻՆ (ՁՌՆԵԼ) - Այս գյուղի ավերակները գտնվում են Կուքի վտակի վե րին հոսանքի շրջանում, Կուքի գյուղից 4—5 կմ արևելք՝ մի մեծ ժայռի տակ։ Ըստ ավանդության այս գյուղի հին անունը եղել է Զարինե կամ Զարին, որը հետագայում աղավաղվել և դարձել է Զիրպել, Զռնել։ Պատմական գյուղը բավական մեծ է եղել, այդ են վկայում այժմյան ավերակներում պահպանված IX—XVI դդ. մոտ 600 տապանաքարերը (նկ. 130)։ Սա գերեզմանատան հուշարձաններից ար ժանահիշատակ են նրա XI—XII դդ. մի շարք խաչքարերը։ Գյուղից մոտավորա պես 1 կմ վերև գտնվում է մի չորացած փոքրիկ լճակ, որի շուրջը կան չորս մեծ գուռեր։Գյուղի շրջակայքում կան նաև բրոնզեդարյան բնակավայրեր, որոնց պե ղումներից հայտնաբերել է խեցեղեն և այլ հնագիտական իրեր։ Այժմյան գյուղատե ղի հյուսիս-արևելյան մասում դեռևս նկատելի են Զարինի եկեղեցու ավերակների հետքերը, որը 1873 թ. կանգուն հուշարձան է եղել։

Զարինի բարձրաբերձ ժայռի վրա գտնվում է գյուղի ամրոց-բերդը, որի հետքերը մինչև օրս տեսանելի են։ Ամրոցը իր բնական դիրքի շնորհիվ անառիկ է եղել, շրջապատված ամուր պարիսպնե րով։ Այս գյուղից հայերը տեղայփոխվել են 1830—40 թթ., որից հետո այստեղ՝ մինչև 1969 թ., բնակություն են հաստատել ադրբեջանցիները։

ՋՈՒՐ (ՄԱԶՐԱ, ՆՈՐՍ-ՄԱԶՐԱ) – Գյուղը գտնվում է Նորս վտակի աջ կողմում, Նորս գյուղից 2,5 կմ հյուսիս-արևմուտք, ափսեանման հարթ տարածությունում։ Այն ունի միջին մեծություն։ Այժմ անմարդաբնակ է, որտեղից հայերը գաղ թել են 1860-ական թվականներին։ Գյուղ տանող ճանապարհի ձախ կողմում, ան միջապես գյուղի մոտ գտնվում է ս. Երրորդություն («Կապույտ խազ») սրբավայրը, որը մի մատուռ է և ունի մի քանի հնաքանդակ խաչքարեր։ Գյուղի գե րեզմանատանը, նրա շրջակայքում կան մի շարք հին տապանաքարեր։ Այս գյուղի անցյալի մասին գրավոր վկայությունները սակավ են։ Այն անվանվել է նաև Նորս Մազրա, որը մատնանշում է Նորս (պատմական Նորագյուղ) գյուղին մոտ լինելը։ Ստ. Օրբելյանի տվյալներով Զորը XIII դ. Տաթևի վանքին վճարում էր 8 միավոր հարկ։

ԹԱԹԵՐՔ — Շահապոնքի պատմական Թաթերք գյուղը այժմյան Շահբուզի շր ջանի Թրքեշ գյուղն է, որը գտնվում է Շահբուզից Նախիջևան տանող ճանապարհի աջ կողմում, շրջկենտրոնից 12 կմ հեռավորության վրա։ Պատմական աղբյուրներում գյուղի մասին տեղեկու թյունները շատ սակավ են։ Բայց տեղի հնությունները ապացուցում են այն, որ գյուղը գոյություն է ունեցել շատ վաղուց։ Այն եղել է Շահապոնքի մեծ գյուղերից մեկը և այդ գյուղի սահմաններից էլ Շահապոնք գավառամասը (գավառը) բաժանվել Ճահուկից։Ստ. Օրբելյանի հարկացուցակի համաձայն Թաթերքը Տաթևի վանքին վճարում էր 12 միավոր հարկ։

ԹԱՄԱՇԱՂ — Այս գյուղը գտնվում է Ըզղոն (Ներքին Բգգով) գյուղից 3—4 կմ հարավ-արևելք՝ Ճահուկ և Սաղուսասոնք գետակների վերին հոսանքների միջև։ Լեռնաբլուրներով շրջապատված պատմական Թամաշաղը ունեցել է միջին մեծություն, եկեղեցի և այլ հուշարձաններ։ XIII դ.՝ Ստ. Օրբելյանի հարկացուցակի համաձայն, Թամաշաղը, որը այժմյան Գար մաչաթաղ գյուղն է, Տաթևի վանքին վճարում էր 12 միավոր հարկ։ XIX դ. առա ջին տասնամյակներում այդտեղից հայե րին տեղահան անելուց հետո նրա եկեղե ցին ու գերեզմանատունը աստիճանաբար ավերվել է։ Գյուղի շրջակայքում նկատել են նաև բրոնզեդարյան բերդատեղի և դամբարանների հետքեր։

ԽԱԽ — Ճահուկ գավառի այս պատմական բնակավայրը այժմյան Նախիջևանի շրջանի վայխր գյուղն է։ Այն գտնվում է Նախիջևան քաղաքից 16—18 կմ հյուսիս, Նախիջևան գետի ձախ ափին։ Խախը պատմական աղբյուրներում հիշատակվում է XIII դարից, որը Տաթևի վանքին վճա րում էր 12 դահեկան հարկ։ Միջին մե ծության այդ բնակավայրի հայկական ե կեղեցին և գերեզմանատունը ավերակների են վերածվել դեռևս XIX դ. կեսերին։Խախի պատմական անցյալի մասին արժեքավոր տեղեկություններ է տալիս նրա հյուսիսային կողմում գտնվող եռան կյունաձև լեռան վրա պահպանված բերդը։ Բերդը, որը մ.թ.ա. II—I հազար ամյակների հուշարձան է, կարևոր ռազմաստրատեգիական կետ է առհասարակ Նախիջևան գետի հոսանքով ի վեր՝ դեպի Սյունիք տանող բանուկ երթուղու վրա։ Բնականից լավ դիրք ունեցող այդ լեռան վրա կառացված բերդի հատակագիծը՝ տեղանքի թելադրանքով, եռասկյունաձև է և գրավում է մոտավորապես 5,5—6 հա։ Տեղ–տեղ՝ 2—2,5 մ բարձրությամբ պահ պանված բերդի պարիսպները, ուղղաձև և զիգզագաձև են։ Հյուսիսային պարիսպը ամրացված է 4x2 մ չափ ունեցող աշտարակով։ Բերդի ներսում, որի մուտքը արևելքից է, տեսանելի է ոչ այնքան մեծ մի շինության հետքերը։ Խախի բերդը իր տեղադրվածությամբ կարևոր հուշարձան է ոչ միայն Նախիջևան-Սյունիք երթուղու, այլ առհասարակ Նախիջևանի ամրաշինությունների համակարգում։

ԽՆՁՐԱ (ԽԱՆԶԻՐԱԿ, ԽՆՁՈՐԱԿ) - Այս գյուղատեղին գտնվում է Բջնակից 1,5—2 կմ ներքև, Նախիջևան գետի աջ ափին՝ գետից 2 կմ դեպի լեռնալանջերը։ Այս գյուղի անցյալի մասին գրավոր աղ բյուրները լռում են։ Տեղանքի ուսումնա սիրությունը թույլ է տալիս եզրակացնելու, որ Խնձրան եղել է միջին մեծության գյուղ, տեղադրված անտառի բացատային մասում, շրջապատված անտառային խնձորենիներով, որի համար էլ անվանվել է Խնձորակ, Խնձրա։ Գյուղատեղից սայ լի ճանապարհ է գնում դեպի Բջնակի «Մարնի փոշտ» գյուղատեղին։ Գյուղի ավերակներում դեռևս տեսանելի է հայկա կան եկեղեցու փլատակները։ Եռանավ հո րինվածք ունեցած այս եկեղեցու ավերակ ներից դատելով, այն հիմնադրված է եղել XII–XIII դարերում և ավերակների է վերածվել XVII դարից հետո։ Հայկական բնակչությունը այդտեղից տեղափոխվել է մոտավորապես XIX դ. սկզբներին, որից հետո այն բնակեցվել է թաթարներով։ 1919—1920 թթ. Խնձրայի բնակչությունը տեղափո՚խվել է Բջնակ գյուղը, որից հետո Խնձրան այլևս չի բնակեցվել։

ԽԱՌՈԻՆԻՔ – Գյուղատեղին գտնվում է Շահապոնք վտակի ակունքնե րից վերև, Քեչիլ (պատմական Քրտն) գյուղից մոտ 4 կմ հարավ-արևելք՝ Արաժին լեռնագագաթի փեշերին։ Գյուղատեղին շրջակայի բնակչությունը անվանում է Խոռնիկալա, Խոռիկալա, որ նշանակում է Խոռնի բերդ։ Գյուղատեղում տեսանելի են հայկական գերեզմանատան և այլ շինու թյունների հետքերը։ Բերդ-ամրոցը, որը գտնվում է գյուղին մոտիկ ժայռաշղթայի վրա, գրավել է բավականին մեծ տարածք և հավանաբար գոյություն է ունեցել դեռևս մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակի վերջերից։ Վաղ և ուշ միջնադարում այս վաղեմի բերդը մի քանի անգամ վերակառուցվել է և ծառայել գավառի պաշտպանությանը։ Բերդի ավերակներում դեռևս տեսանելի են պարիսպների և այլ շինությունների ավերակները։Ստ. Օրբելյանի հարկացուցակի համաձայն գյուղը XIII դ. Տաթևի վճարում էր 12 միավոր հարկ։

ԽՈԶՐԱՄԻՐ - Գյուղատեղին գտնվում է պատմական Կոնքի, Կուքի գյու ղից մոտ 5 կմ վերև՝ «Կարնի գյոլ» լճա կի մոտ։ Պատմական գյուղատեղին տե ղադրված է բարձրաբերձ լեռների հարթ փեշերին, Նախ. հանրապետ. և ՀՀ սահ մանի շրջանում։ Այս գյուղի անցյալի մա սին ոչինչ հայտնի չէ և վաղուց է ինչ այն անմարդաբնակ է։ Փլատակներում մնացած խաչքար-տապանաքարերը վկա յում են, որ գյուղը եղել է հին հայկական գյուղ, մոտավորապես 30—40 տուն ազգաբնակչությամբ։

ԾԱՎԱԼՔ — Գյուղը գտնվում է Շահբուզից Նախիջևան տանող ճանապարհին, Նախիջևան գետի ձախ ափին՝ Սաղուասոնք վտակը Նախիջևան գետին միախառ նման տեղում։ XIX դարում այս գյուղը վերանվանվել էր Մարալիկ։ Պատմական Ծավալք գյուղը տեղադրված է եղել ներ կայիս գյուղից մոտ 1 կմ վերև, ձորակի մեջ, մի անկյունանման ժայռակույտի փեշին։ Հին գյուղի (որն այժմ անմարդաբնակ է և ավերակ) ուսումնասիրությունից երևում է, որ այն եղել է փոքրիկ գյուղ, ունեցել ամրոց։ XIII դ. գյուղը Տաթևի վանքին վճարում էր 12 միավոր հարկ:

ԿԱՐՄԻՐ ԱՐՈՏԱՎԱՑՐ — Այս գյուղը տեղադրված է եղել Կուքի գետակի միջին հոսանքում, անմիջապես նրա աջ ափին, պատմական Արմավաշեն գյուղից մոտ 2 կմ ներքև։ Վերջինիս շինությունները այժմ իսպառ քայքայվել են։ Վաղեմի գյուղա տեղիի դիմաց, գետի ձախ ափին, մի բարձ րադիր վայրում պահպանվում է մի հա սարակ մատուռի ավերակները։ Այս մա տուռում գտնվում են XII–XIII դարերին վերաբերվող երկու խաչքարեր, ինչպես նաև այլ բեկորներ։ Պետք է ենթադրել, որ այն մատուռի տեղում կառուցված է եղել «Կարմիր արոտավայր» գյուղատեղիի եկեղեցին։

ԿԺԱՁՈՐ — Գեղեցկատես ու բարձրադիր, բուսականությամբ հարուստ Սարվարդ սարի փեշին ծվարած երկրորդ գյուղը պատմական Կժաձոր, Կժածորն է, որը Շահապոնքի հին հայկական նշանավոր գյուղերից մեկն էր։ Կժաձորի շրջակայքում տեսանելի են մի քանի ամրոցների հետքեր, 500-550 հին տապանաքարերով գերեզմանատունը և այլն։ Գյուղի նշանավոր հուշարձանը նրա Ս. Աստվածածին եկեղեցին է, որը կառուցված է գյուղի կենտրոնում (նկ. 134)։ Այս եկեղեցու անցյալի և կառուցման մասին շատ քիչ տեղե կություններ են արձանագրվել պատմական աղբյուրներում։ Ամենայն հավանականությամբ եկեղեցու այժմյան կանգուն շինությունը վերանորոգվել XVII դարի սկզբներին։ Այն եռանավ բազիլիկայի հորինվածք ունի, կազմված է աբսիդից, երկու ավանդատներից և դահլիճից։ Եկեղեցին արևմտյան և հարավային ճակատներում ունի մուտքեր։ 1867 թ. Շոռոթում գրչա գրված մի Ավետարանի հիշատակարանից պարզվում է, որ ունեցել է մեծ միաբա նություն։ Ավետարանի գրչությունից հետո «Յովնիսի դուստր լէլիս խոստացայ այս ս(ուրբ) Աւ(ետարանը) տալ ի դուռն Ս. Ածածին, ի գեղն որ կոչի Գըժայձոր, կարդաք եւ զի յիշեաք»։Կժաձորի եռանավ բազիլիկան չունի դեկորատիվ քանդակներ ինչպես ներքին տարածքում, այնպես էլ արտաքինում։ Միակ հարդարանքի ձևերը լուսամուտների պարակալներն ու մուտքերի կամարաղեղներն են։

Գյուղի գերեզմանատան բարձունքում դեռևս մնում են միանավ, թաղածածկ դահլիճի հորինվածքով կառուցված մի մատուռի հետքերը, որի շուրջը կա XII— XVII դարերի մի քանի գեղեցիկ խաչքարեր և այլ պատկերաքանդակներով տա պանաքարեր։ Գյուղի Խաչի ձոր կոչվող դաշտամասում, բավական մեծ տարածու թյան վրա տեսանելի են հին գյուղաքաղաքի հետքերը, որին կժաձորցիները անվանում էին Դաքան-Բազար, Զարսու-Բա զար։ Ըստ ավանդության այդտեղ եղել է վաղեմի հայկական հին գյուղաքաղաք։Վերջին հայ ընտանիքները այս գյու ղից տեղահան են արվել 1970-ական թ վականներին։

ԿՈՒՔԻ — Պատմական Կուքի (Գուքի) գյուղը այժմյան Շահբուզի շրջանի Քյուքի գյուղն է, որը տարածված է Կուկի վտակի աջ կողմում, համանուն լեռան փե շին։ Կուքի գյուղի անվանը առաջին ան գամ պատմական աղբյուրներում հանդի պում ենք Ստ. Օրբելյանի մոտ։ Այս գյու ղը Շահապոնքի հին հայկական գյուղերից է, որի շրջակայքում կան նաև նախնա դարյան բնակատեղեր, բրոնզեդարյան դամբարանների հետքեր։

Գյուղը միջնադարում բավական մեծ է եղել, ըստ այդ գյուղի եկեղեցիներում գրված ձեռագրերի, ունեցել է մի շարք ճարտարապետական հուշարձաններ։ Կուքիի հանրահայտ վանքում՝ ս. Նշանում, 1471 թ. գրված մի ձեռագրի հիշատակարանի տվյալներով, գյուղը ունեցել է ս. Հազարաբյուրացս և Կաթողիկե ս. Ն շան, ս. Գրիգոր, ս. Ստեփանոս, ս. Աստ վածածին, ս. Վարդան եկեղեցիները։ Ցա վոք այդ հուշարձանները այժմ ավերակ են, կիսականգուն վիճակում է միայն ս. Նշան վանքը (նկ. 136)։

Ս. Նշան կամ Հազարաբյուրաց (շրջակայքի հայությունը անվանում է Կուքիի Հազարափրկիչ) վանքը կառուցված է այժմյան գյուղից մոտավորապես 800 մ հյուսիս գտնվող գեղեցիկ բարձրավան դակի հարթ վայրում։ Այժմ այս վանքը կիսավեր է, նրա սրբատաշ երեսքարերը, ծածկր սալերն ու քիվերը թափվել են, քանդված են ծածկի թաղերը, կամարները, ավագ աբսիդի երկու կողմերում գտնվող ավանդատների ծածկերը։ Քանդված է նաև եկեղեցու արևմտյան ճակատին կցված թաղածածկ գավիթի ծածկը և այլն։ Կուքին միջնադարում գտնվում էր Վայոց ձորի Պռոշյան իշխանների տնօրինության տակ, բայց նրա շինարարական կյանքը սկսվել է դեռ վաղ միջնադարում, իսկ XII–XIII դարերում ավելի լայն թափ ստացել։ Այդ շրջանի ճարտարապետական շինությունների թվում կարևոր կաոույց է ս. Նշան վանքի համալիրը, որը հիմնարկ ված է եղել դեռևս մինչև X դարը։ Կուքիի ս. Նշան վանքի եկեղեցին փոքր, եռաբսիդ գմբեթավոր հուշարձան է, ար տաքուստ քառանկյունի, իսկ ներքուստ խաչաձև հատակագծով։ Ունի չորս ավան դատուն և մեկ մուտք, որը արևմտյան ճակատում է գտնվում և անմիջապես բացվում է գավիթի մեջ։

Կուքիի ս. Նշան վանքի եկեղեցու ան միջական շարունակությունը կազմող գա վիթը, որը հավանաբար կառուցվել է XIV դարի սկզբներին, ներքուստ անսյուն է, ունի ուղղանկյուն հատակագիծ, որի ծածկը հենված է եղել որմնամույթերի կամարների վրա։Ս. Նշան վանքի եկեղեցու արևմտյան մասում գտնվում է թաղակապ կազմու թյամբ մի շենք, որը հավանաբար վանքի գրատունն է եղել։ Այս շինությունը, որն ունի երկմասյա կազմություն, կառուցված է եղել XIII դ.։

Դարերի ընթացքում ավերակների են վերածվել վանքի բնակելի և արտադրա կան շինությունները, պարիսպները, որի համալիրը գրավել է ավելի քան 2700 մ քառ. տարածություն։ Վանքի եկեղեցու հարավային մասում դեռևս մնում են թա ղածածկ աղբյուրի հետքերը, հյուսիս-արև մտյան մասում՝ գերեզմանատունը, որն այժմ ունի մոտ քսան տապանաքար-խաչքար, որոնք վերաբերում են XII–XVI դարերին։Կուքիի ս. Նշան կամ Հազարաբյուրաց վանքի համալիրը մի ուշագրավ ճարտա րապետական հուշարձան է՝ հիմնված Նախիջևանի հյուսիսային մասում։

ՀԵԾԱՆԱ — Գյուղը գտնվում է Սա դուասոնք վտակի ամենավերին մասում, Շադա (պատմական Շամեն) գյուղից մոտավորապես 3 կմ արևելք, ձորակի բարձրադիր վայրում։ Գյուղի տարածքի, ուսումնասիրությունները հիմք են տալիս ասելու, որ այն միջին մեծության հին հայ կական գյուղ է եղել։ Նրա հնությունները վկայում են IX—X դարերի կյանքի մա սին։ 1954—1955 թթ. նրա բնակչությունը տեղափոխվել է պատմական Օծոփ, որից հետո Հեծանան ավերակների է վերածվել։

XIII դ. այս գյուղը Տաթևի վանքին վճարում էր 8 միավոր հարկ։ Հեծանայի եկեղեցին, որը 1873 թ տվյալներով կան գուն էր, ավերակների է վերածվել 1910-ական թվականներին։

ՋԱՂԱ — Պատմական այս գյուղը գտն վում է անմիջապես Նախիջևան գետի ձախ ափին, Շահբուզից Նախիջևան տա նող ճանապարհի ձախ կողմում, ճանապարհից մոտ 490—500 մ դեպի գետը։ Անցյալում անվանել է նաև Սչանջուղ, Սչանլու, իսկ խորհրդային շրջանում՝ Ե նիքյանդ (Նոր գյուղ)։ Գյուղի պատմա կան անցյալի մասին տեղեկություններ համարյա չեն պահպանվել։ Այն եղել է միջին մեծության գյուղ, մոտավորապես 40—60 տուն ազգաբնակչությամբ։ Մեր կողմից հայտնաբերված մի քանի հնագի տական բեկորները խաչքար, ամրոցա շինության պատեր և այլն) և գյուղի մեր ձակայքի հետազոտումը հիմք են տալիս կարծելու, որ Ձաղան ունեցել է նաև բերդ–ամրոց և եկեղեցի։Ստ. Օրբելյանի հայրկացուցակի տվ յալներով XIII դ. այս գյուղը Տաթևի վանքին վճարում էր 8 միավոր հարկ։

ՃԱՀՈՒԿ ԱՎԱՆ — Պատմական Ճահուկ գավառի կենտրոնը՝ Ճահուկը, այժմյան Նախիջևանի շրջանի Ջահրի գյուղն է, որը գտնվում է Նախիջևան քաղաքից 15 կմ հյուսիս-արևմուտք, Նախիջևան գետի աջ կողմում։ Այն հնում հայտնի է եղել որպես առաջադեմ և զարգացած գավառակենտրոն, ուր զարգացած են եղել նաև առևտուրը, արհեստները։ Ունեցել է ներկարարության և կավագործության զարգացած արվեստ։ Միջնադարում հայտնի օջախներ են համարվել ավանի դպրոցն ու գրչօջախը: Պատմության մեջ արձանա գրված դեպքերից մեկի համաձայն (Սեբեոս, Զ) Բուզանդիայի ու Տիզբոնի դեմ 590 թ. ապստամբած և իրենց 2000 հեծելազորով Նախիջևան քաղաքում հավաքված Սամվել Վահևունի, Ատար Խոռխոռունի, Մամիկոնյան, Ատեփանոս Սունեցի, Կոտիտ Ամատունի և Թոդորոս Տրպատունի իշխանները պառակտվելով երկու մասի բանակում են այս ավանում:

Դատելով պատմական Ճահուկի տարածկից, կարելի է վստահորեն ասել, որ այն ունեցել ունեցել է ավելի քան 4 կմ երկարու թյուն և 2 կմ լայնություն, ուր անընդմեջ բնակություն է հաստատել ավելի քան 700—800 տուն ազգաբնակչություն։ Ըստ Ղազար Ճահկեցու մեկնաբանության, Ճա հուկ անունը նշանակում է. «վասն պա տուականութեան տեղացն Ճահ և ըմբոն, այսինքն գեղեցիկ հարկաւոր կարի պատշաճ»։

Այս ավանում զարգացած է եղել նաև ժողովրդական, աշխարհիկ ճարտարապե տությունը։ Ավանի շրջակայքում նկատելի են վաղուց կառուցված մի շարք շինությունների և ամրոցներ ավերակ հետքերը, IX–XVII դդ. մի քանի հայկական գերեզ մանատներ և այլն։ Ճահուկը հնուց ի վեր ունեցել է երկու եկեղեցի՝ ս. Շողակաթը և ս. Հովհաննես Մկրտիչը։ 1471—1473 թթ. վևնետիկցի ճանապարհորդ Զուզեֆա Բարբարոն ճանապարհորդելով անցել է Ճահուկով, որի մասին գրել է. «դեպի առաջ գտնվում է Զագրի (Gagri), ուր բնակվում են հայեր... և ունեն երկու վանք... ունենալով հիսուն վանականներ":

Ճահուկի ս Շողակաթը, որը կառուցված է եղել 1325-1330 թթ. հետագայում ավերակների է վերածվել (նկ. 133): Ս. Շողակաթից մնացածավերակների հետքերը իսպառ հողին հավասարվեցին 1983 թ.: Այժմ կանգուն հուշարձան է Ճահուկի ս. Հովհաննես Մկրտիչը, որը կառուցված է ավանի կենտրոնական թա ղամասում, կազմված է աբսիդից, ավան դատներից և դահլիճից (նկ. 137)։ Եկեղեցին ունի մեկ մուտք՝ հարավային ճակատում։ Շինության ծածկում, չորս մույթերի կամարների վրա կանգնեցված է բարձր գմբեթը։ Այս եկեղեցու կառուց ման մասին ստույգ տեղեկություններ հայտնի չեն։ Հավանաբար այս կառուց ված է եղել XII—XIII դարերում, որր վերակառուցվել է մի քանի անգամ՝ XV դարի կեսերին, XVII և XIX դարերում։ 1640 թ. Ճահուկում գրչագրված մի Աստվածաշնչի գրիչը (Եր. Մատենադարան, N 6569, էջ 471 ա) ս. Հովհաննեսի վերակառուցման մասին նշում է, որ «թվին ՌՈԽ (1640) սկզբին արինք շինելոյ եկեղեցին Ճահկայ, որ է սբ. Կարապետին Քրիստոսի ս. Ցովհաննու, ապրիլ, ամսի Ե (5)..."։

ՇԱՀՈԻԿ ԲԵՐԴ - Վաղ շրջանի ամրոցաշինության նշանավոր հուշարձան համարվող այս բերդը, որի ավերակները տեղացիները կոչում են Չալխանի բերդ, գտնվում է Նախիջևան քաղաքից 22 կմ դեպի հյուսիսարևմուտք, Ճահուկ գավառի պատմական Պահեստ (այժմ Փայըզ) գյուղի մոտ։ Այս բերդը կառուցված է հատած բուրգի ձև ունեցող անառիկ լեռան վրա, որի հարթությունը ունի ավելի քան 50 հա տարածություն։ Այդ բարձրագագաթ լեռան վրա կառուցված է եղել վաղեմի բերդաքաղաքը, իսկ լեռնա գագաթի անմատույց մասում՝ միջնաբեր դը։ Բերդն իր դիրքի շնորհիվ հսկողու թյան տակ է պահել կարևոր մայրուղի ները, Ճահուկ գետակի ստորին հոսանքի ամբողջ դաշտն ու հարակից արհեստական ջրանցքների մի մասը և շրջակա բնակատեղիները։Ճահուկ բերդից պահպանվել են նրա պարիսպների, բնակելի և այլ շինությունների մի մասի ավերակները (նկ. 141– 142): Համեմատաբար լավ են պահպանվել պարիսպների ավերակները, որոնց ընդհանուր երկարությանը հասնում է ավելի քան 550 մ։ Բերդը պարիսպներով պաշտպանվել է հյուսիսային և արևմտյան կողմերից, իսկ հարավային և արևելյան Կողմերից այն պաշտպանել են լեռնաշղթաները։ Բերդի հյուսիս-արևմտյան պարսպաշարքի առջև փռված է մոտ 20 համակերեսով դաշտ, որի եզրագծող գոտիների երկարությամբ (1 — 1,5 կմ) ևս եղել են ամրակուռ պարիսպներ, որոնք պաշտպանել են դաշտում փռված բերդաքաղաքը:

Բերդի մասին արժեքավոր տեղեկու թյուններ են տալիս նրա պարսպաշարքերի շինարվեստը և ճարտարապետական առանձին լուծումները։ Այդ տեսակետից կարևոր է բերդաքաղաքի միջնաբերդի կառուցված հյուսիս–արևմտյան պարսպաշարքը, որը կառուցված է միջնաբերդի տարածքը շրջափակող և բուն բերդաքաղաքից անջատող երկու լեռնաշղթաների միջնա մասի անպաշտպան գոտում: Պարսպի շարվածքի հիմքի քարերը ունեն 2—3 մ երկարություն և 0,6—1,1 մ բարձրություն։ Շարվածքի վերևի մասի քարերն աստիճանաբար փոքրանում են։ Որպես շինանյութ օգտագործվեյ է լեռնագագաթի որձաքարը։Մշակված այդ քարերը շարվածքի մեջ օգտագործված են անշաղախ, խառը, որի շնորհիվ այն ունի հարմար կապակցումներ և ամուր է։ Այս պարսպաշարքում համահավասար կերպով տեղա դրված են որմնահեցերի մի ամբողջ շարք, իսկ ավելի կարևոր հատվածներում և մուտքերի մոտ (պարսպաշարքը ունի երկու մուտք) եղել են նաև աշտարակներ: Ճահուկ բերդի պարիսպների ճարտարապետական և շինարարական տեխնիկան որոշ տարբերություններով հիշեցնում են Արագածոտնի, Արարատյան դաշտի, Ամասիայի, Աշոցքի շրջանների բրոնզեդարյան ամրոցները:

ՆՈՐԲԵՐԴ - Ճահուկի այս գյուղը գտնվում է Ճահուկ վտակի վերին հոսահքում՝ Ներքին Բզգով գյուղից 8—9 կմ հեռավորության վրա։ Պատմական Նորբերդը համապատասխանում է այժմյան Լիզբերդ գյուղին։ Պատմական Նորբերդի տարածքում եղած հայկական վանքն ու գերեզմանատունը, մ. թ.ա. I հազարամյակի վերջերին և վաղ միջնադարին վերաբերող բերդի շինությունները մեծամա սամբ ավերվել են դեռևս անցյալ դարի կեսերին։ Դատելով հին գյուղի ավերակ ների և գերեզմանատան ընձեռած տվյալ ներից պետք է ենթադրել, որ միջին մեծության այս բնակավայրից հայերը գաղթել են XIX դ. առաջին տասնամյակնե րում։ Գյուղի շրջակայքում՝ Լիզբիրատ գե տակի ձորակում գտնվում են 4—5 բնական քարանձավներ։Նորբերդը, Ստ. Օրբելան պատմիչի հաղորդած տվյալներով, XIII դ. Տաթևի վանքին վճարում էր 12 միավոր հարկ։

ՆՈՐՍ (ՆՈՐԱԳՅՈՒՂ) – Շահապոնքի վաղեմի Նորագյուղը (Նորք), որն այժմյան շրջանի Նորսն է, գտնվում է գեղատեսիլ ձորի բարձրադիր լեզվակի վրա։ Գյուղի ընդարձակ տարածքր ապացուցում է, որ այդտեղ հնուց ի վեր բնակվել են ավելի քան 700 տուն։ XVIII–XIX դարերում Նորսի բնակչության մի ստվար հատվածը տեղափոխվել է Երևան և հիմնել է Հին Նորքի թաղամասը։ Իսկ վերջին հայ ընտանիքները այդտեղից տեղահան են արվել 1980-ական թվականնե րին։ Նորսը պատմական աղբյուրներում աոաջին անգամ Նորագյուղ անվանումով հիշատակվում է Ստ. Օրբելյանի պատմու թյա մեջ, Ճահուկ գավառի կազմում։

Նորսի շրջակայքի պատմաճարտարապետական հուշարձանների ուսումնասի րությունը ցույց է տալիս, որ այդտեղ մարդիկ բնակություն են հաստատել դեռևս մ.թ.ա։ Նորսր հուշարձանների և գերեզ֊ մանատների վիմագիր արձանագրությունները վկայում են, որ XII դարի կեսերից այս գյուղը Շահապոնքի մյուս գյուղերի հետ միասին գտնվել է Սյունաց Պռոշյան իշխանների տնօրինության տակ, որոնք այդտեղ կառուցել են մի շարք հուշարձաններ, բերդեր, ջրաղացներ, կանգնեց րել են գեղաքանդակ խաչքարեր, որոնց մի մասի ավերակ հետքերն են հասել մեզ։ Նորսի հուշարձաններից առավելապես հայտնի է եղել ս. Խաչի կամ Գյուտի վանքը, ս. Երրորդություն եկեղեցին և բերդը: Այն հուշարձաններից ս. Գյուտ եկեղեցին, որը կառուցված է եղել գյուղի արևելյան կողմում, այժմ իսաաո ավերակ է: Մուտքի բարավորի վրա եղած արձա նագրությամբ, 1251 թ. այն կառուցել է Պռոշյանների Լիանոս իշխանը: Վերջինս վանքին է նվիրել իր հայրենական բոլոր հողերը և. ջրաղացը։

Նորսի ս. Երրորդություն եկեղեցին, որը եռանավ բազիլիկա է, կառուցված է բազալտից և տեղական կարմրերանգ քարերից։ Հուշարձանի հորինվածքը բաղկացծ է արևելյան մասում յոթանիստ աբսիդից, զույգ ավանդատներից և դահլիճից։ Ունի երկու մուտք՝ արևմտյան և հյուսիսային ճակատներում։ Այս հուշար ձանը իր ծածկի հորինվածքով կրկնում է Քյոլքի ս. Գրիգոր և Ազնաբերդի ս. Գրիգոր եկեղեցիների ձևերը։

Ս. Երրորդություն եկեղեցու (նկ. 138) նախկին շինության մասին տեղեկություններ հայտնի չեն։ Հավանաբար այն հիմ նվել է ոչ ուշ քան XIV դարը, որը հետագայում մի քանի անգամ նորոգվել է։ Եկեղեցու արևմտյան մուտքի բարավորից վերև տեղադրված փոքրիկ խաչքարի ար ձանագրության հաղորդած տվյալներով, շինությունը նորոգվել է 1654 թ.։ Հետագայում այս հուշարձանը, ըստ Ղ. Ալիշա նի հաղորդած տեղեկությունների, վերա նորոգվել է նաև 1875 թ., Նորսի ժողովրդի և հոգևոր դասի աջակցությամբ։ Ս. Երրորդություն եկեղեցին, որը գտնվում է գյուղի հարավային մասում, բարձ֊ րադիր վայրում, այժմ քայքայված է: Քանդված է եկեղեցու հյուսիսային ավան դատունը, հյուսիսային որմի մի հատվածը։ Եկեղեցու ծածկը և այլ հատվածնե րր խիստ վնասված են։

Ս. Երրորդություն եկեղեցու արևմտյան մուտքի առջև գտնվում է Պռոշյանների XIII դարի կեսերի գեղաքանդակ և մեծ խաչքարը։ Բացի այդ Նորսի հին և նոր գերեզմանատներում պահպանվել և մեր օրերն են հասել IX—XVII դարերի բազմաթիվ մեծ ու փոքր գեղաքանդակ խաչ քարեր ու կենցաղային պատկերաքան դակներով տապանաքարեր:

ՇԱՀԱՊՈՆՔ — Վաղ միջնադարյան այս բնակավայրը տեղադրված է եղել բավա կանին խոր ձորակի ներքևի հատվածում` Շահապոնք ամրոցի (նկ. 139) լեռան ստո րոտի թեքադիր լանջին։ Շահապոնք գետակի աջ ափին փռված, միջին մեծության (180—200 տուն բնակչությամբ) հայաբնակ այս գյուղի հին տները դեռևս անցյալ դարի վերջերից լքվելով, աստի ճանաբար քայքայվել են։ Պատմական որոշակի անցյալ ունեցող Շահապոնքը միջ նադարում երբեմն հանդես է եկել որպես Ճահուկ գավառի Շահապոնք կամ Շահապունիք գավառամասի կենտրոն։ Շահապոնք տեղանվան լեզվաբանական ստուգաբանությունը ապացուցում է, որ այն հին ծագում ունի։ Գր. Ղափանցյանը ժա մանակին իրավացիորեն ընդգծել է, որ Շահապոնք անվանումը ուրարտական սե րում ունի։ Լեզվաբան Ա. Ղարիբյանի են թադրությամբ ևս Շահապոնքը էթնիկական ծագում ունի։

Ինչպես Նախիջևանի մյուս բնակա վայրերն, այնպես էլ Շահաաոնքը միջնա դարում հայտնի է եղել մի շարք պատ մաճարտարապետական հուշարձաններով, որոնցից մեկն էլ վաղ միջնադարյան Շահապոնք ամրոց-բերդն է։ Վերջինս, որ անցյալում անառիկ ամրոցի հռչակ է ու նեցել, գտնվում է հենց Շահապոնք գյուղի հարավ-արևելյան կողմում, ծով՚ի մակարդակից 1621 մ բարձրություն ունեցող մի բրգաձև և վեր խոյացող անառիկ ժայ ռի վրա, որը բերդ-ամրոցի համար ծառայել է որպես միջնաբերդ։ Բերդի մյուս հատվածների հետ միջնաբերդի կապը իրականացվել է միայն մեկ մուտքով, որն անցնում է 45—60 սմ լայնություն ունեցող և 250—3ՕՕ մ բարձրության լեռնա շղթայի կատարներով։ Բերդի շրջակայ քում և միջնաբերդում կան XIII–XIV դդ. թվագրվող խեցեղենի բազմազան բեկորներ, տարբեր շինությունների ավե րակներ և պատմական արժեքներ ներ կայացնող այլ հուշարձաններ։

Պատմության քառուղիներում Շահապոնքը մասնակից է եղել մի շարք դեպ քերի ու իրադարձությունների Անցյալի էջերից մեկում դրվագվել է 1387 թ. Շա հապոնքի հերոսական մարտերից մեկը Լենկ Թե մուր ի հրոսակների դեմ։ Այդ հերոսական դիմադրության ակտիվ մասնա կիցների թվում է եղել նաև միջնադարյան Հայաստանի նշանավոր փիլիսոփա ներից մեկը՝ Գրիգոր Տաթևացին, որը Շահապոնքի բարձունքում շարադրել է իր նշանավոր «Դիրք հարցմանց» աշխա տությունը: Տաթևացին «Գիրք հարցմանցի» հիշատակարանում Պռոշյանների իշխանանիստ Շահապոնք բերդը որակա վորել է «իբր մետաղս կամաւոր ի պա հոջ Շահապօնս կոչեցեալ ամրոցի»։ Բերդի շուրջը տեղի ունեցած պայքարը և դիմադրությունը տևում է երեք ամիս, որը համատվում է վերջին դատաստանի օ րերի նկարագրության հետ։ Գր. Տաթևա ցին իր «Գիրք հարցմանց» աշխատությունում, որը միջնադարյան գիտելիքների մի հանրագիտարան է, այդ ծանր օրերին հարց ու պատսախանի միջոցով քննարկում է փիլիսոփայական մի շարք հարցեր, վիճարկում է մահմեդականու թյան հիմնական դրույթները։ Ըստ ավան դության մեծ գիտնականը անձամբ իջ նում է Թեմուրի մոտ, համոզում նրան վերացնելու պաշարումը, դադարեցնելու այդ արյունահեղ կռիվը։ Թեմուրն ընդառաջում է նրան։ Վաղ միջնադարից հիշատակվող Շահապոնքի շինությունները կանգուն էին մինչև XVIII դ. վերջերը, որից հետո լքվել են և վերածվել ավերակների։

Շահապոնք բերդ-ամրոցից բացի Շա– հապոնք բնակատեղին XII–XVIII դդ. հայտնի է եղել նաև ս. Աստվածածին Ծննդյան, ս. Ստեփանոս եկեղեցիներով և այլ արժեքներով։ XIV դարից որպես կա թոլիկ հայերի եպիսկոպոսանիստ վայրե րից մեկը ծառայած ս. Աստվածածին վանքը XVII դ. ուներ 10 քահանա, երկու սարկավագ, չորս դպիր և այլ սպա սավորներ։ Այս վանքը միաժամանակ Նա խիջևանի միջնադարյան աչքի ընկնող գրչօջախներից մեկն է եղել, որտեղ գր չագրվել են մի շարք ձեռագրեր։ Հայտնի են այդ վանքում գործած գրիչներից ու հոգևոր գործիչներից Մխիթար Շահապոնեցին (XIV դ.), Հովսեփ վարդապետը (XV դ.), Պետրոս Շահապոնեցին, Ազարիան, Մադաթիա Արազխանը, Ալեքս Ալեքսանյանը, Թադեոսը (XVI—XVII դ.) և այլք։ XVI դ. գյուղի գեղջավագն էր Հովհաննեսի որդի Պետրոսը։ Ցավոք, ինչ պես ս. Աստվածածին վանքը, այնպես էլ ս. Ստեփանոսը և Շապահոնք բերդի ստորոտում եղած մատուռի շինություն ները հիմնահատակ կերպով ավերակների են վերածվել, իսկ նրանց մերձակայքի կոթողային հուշարձանները դեռևս մեր դարասկզբին տեղափոխվել են խաների բակերդ և անհետ կորել։ Ժամանանին մեծավաստակ Գարեգին Հովսեփյանը իր ուսումնասիրությունների ժամանակ վեր ծանել է Շահապոնք բերդի մատուռից Նախիջևանի Զափար խանի բակը տեղափոխված խաչքարերից մեկի 1293 թ. կրող արձանագրությունը։

Շահապոնքից մեր օրերը հասած հու շարձանների թվին է դասվում նաև նրա գերեզմանատունը, որը գտնվում է գյու ղի արևելյան կողմում, մի թեքադիր լեռնալանջին։ X–XVIII դդ. վերաբերող և շուրջ 260 տապանաքարեր ունեցող այդշատակվող Շահապոնքի շինությունները կանգուն էին մինչև XVIII դ. վերջերը, որից հետո լքվել են և վերածվել ավե րակների։

Շահապոնք բերդ-ամրոցից բացի Շահապոնք բնակատեղին XII–XVIII դդ. հայտնի է եղել նաև ս. Աստվածածին Ծննդյան, ս. Ստեփանոս եկեղեցիներով և այլ արժեքներով։ XIV դարից որպես կա թոլիկ հայերի եպիսկոպոսանիստ վայրերից մեկը ծառայած ս. Աստվածածին վանքը XVII դ. ուներ 10 քահանա, երկու սարկավագ, չորս դպիր և այլ սպասավորներ։ Այս վանքը միաժամանակ Նա խիջևանի միջնադարյան աչքի ընկնող գրչօջախներից մեկն է եղել, որտեղ գրչագրվել են մի շարք ձեռագրեր։ Հայտնի են այդ վանքում գործած գրիչներից ու հոգևոր գործիչներից Մխիթար Շահապոնեցին (XIV դ.), Հովսեփ վարդապետը (XV դ.), Պետրոս Շահապոնեցին, Ազարիան, Մադաթիա Արազխանը, Ալեքս Ա լեքսանյանը, Թադեոսը (XVI—XVII դ.) և այլք։ XVI դ. գյուղի գեղջավագն էր Հովհաննեսի որդի Պետրոսը։ Ցավոք, ինչ պես ս. Աստվածածին վանքը, այնպես էլ ս. Ստեփանոսը և Շապահոնք բերդի ստորոտում եղած մատուռի շինություն ները հիմնահատակ կերպով ավերակների են վերածվել, իսկ նրանց մերձակայքի կոթողային հուշարձանները դեռևս մեր դարասկզբին տեղափոխվել են խաների բակերդ և անհետ կորել։ Ժամանանին մեծավաստակ Գարեգին Հովսեփյանը իր ուսումնասիրությունների ժամանակ վեր ծանել է Շահապոնք բերդի մատուռից Նախիջևանի Զափար խանի բակը տեղափոխված խաչքարերից մեկի 1293 թ. կրող արձանագրությունը։

Շահապոնքից մեր օրերը հասած հու շարձանների թվին է դասվում նաև նրա գերեզմանատունը, որը գտնվում է գյուղի արևելյան կողմում, մի թեքադիր լեռնալանջին։ X–XVIII դդ. վերաբերող և շուրջ 260 տապանաքարեր ունեցող այդ գերեզմանատան հարթ տապանաքարերի թվում մեր օրերն են հասել նաև X–XVII դդ. ստեղծված երեք տասնյակից ավելի խաչքարեր ու կենցաղային պատկերա քանդակներով տապանաքարեր։ Թեքադիր լանջի վրա տեղադրված լինելու հանգա մանքով գերեզմանատան ինչպես հարթ տապանաքարերի, այնպես էլ խաչքարերի ու կենցաղային պատկերաքանդակներով տապանաքարերի մի մասը կիսով չափ այժմ թաղված են հողի մեջ։

ՇԱՄԵՆ (ՇԱՄԻՆ, ՇԱԴԱ) – Շահապոնքի պատմական Շամեն, Շամին գյու ղը այժմյան Շահբուզի շրջանի Շաղան է։ Վերջինս գտնվում է Օծոփ (Ածոփ) գյու ղից 5—6 կմ դեպի հյուսիս, Նախիջևան գետի Սաղուասոնք (այժմ Սալասուզ) վտակի վերին հոսանքում։ Ձորի մեջ տե ղադրված այս բնակտեղի մասին, որը հի շատակվում է Ստ. Օրբելյանի պատմու թյան մեջ, բավարար տեղեկություններ չեն պահպանվել։ Այն Տաթևի վանքին վճարում էր 12 միավոր հարկ։ Գյուղի գե րեզմանատան և ավերակ շինությունների հետքերը հավաստում են այդ բնակատե ղիի հայաբնակ լինելը, որը ունեցել է նաև եկեղեցի։ Շամենից մոտ 2 կմ ճորն ի վար, վտակի աջ կողմում, մի բարձրա դիր հարթության վրա գտնվում է Շա հապոնքի նշանավոր «Քամու խաչ» վան քի համալիրը։ Այս համալիրը, որի սկզբնական անվանումը ս. Խաչի վանքն է, կազմված է եղել եկեղեցուց, սեղանատնից և մի քանի վանքապատկան այլ շինություններից։ Դարերի ավերածություն ների ընթացքում ավերվել են ւսյդ շինու թյունները, ինչպես նաև վանքի ընդար ձակ պաչիսպը։ Այժմյան վիճակով միւակ կիսախաթար շինությունը ս. Խաչ վանքի եկեղեցին է, որի ամբողջ ծածկը, որմերի և մույթերի վերին մասերը ավերված են։ Ըստ հատակագծի այս եկեղեցին քառա մույթ բազիլիկա է, որը կազմված է քառակուսուն մոտ քառանկյունի աբսիդից, զույգ ավանդատներից և դահլիճից։ Մուտքերը երկուսն են՝ հյուսիսային և հարա վային ճակատներում։ Ինտերյերը սվաղ ված է։ Լուսամուտները ունեն ուղղանկյուն և մեծ բացվածքներ (նկ. 140)։

Ս. Խաչ վանքի հիմնադրման մասին սկզբնաղբյուրներում շատ սակավ տե ղեկություններ են պահպանվել։ Սակայն կարելի է ենթադրել, որ այստեղ հոգևոր կյանքը գոյություն է ունեցել XI–XII դարերից։ Այս համալիրը, որը կրել է մի շարք նորոգումներ, վերջին շրջանում նորոգվել է նաև XIX դարի երկրորդ կեսերին, Օծոփցի Համբարձում Փիրղալովի օժանդակությամբ։ Ս. Խաչը հաճախակի կոչվել է որպես Օծոփի Քամու Խաչ վանք։

ՈԼԵՆԻ (ՔՈԼԱՆ) – Բջնակից մոտավո րապես 8—9 կմ ձորն ի վար, գետի աջ ափին գտնվում է գավառի պատմական Ոլենի գյուղը, որը Ճահուկ գավառի կազ մում հիշատակված է Ստ. Օրբելյանի հարկացուցակում և XIII դ. Տաթևի վանքին վճարում էր 8 միավոր հարկ։ Պատ մական Ոլենին այժմյան Շահբուզի շրջա նի Քոլան գյուղն է, որը շրջկենտրոնից 12 կմ հեռավորություն ունի և գտնվում է Նախիջևան-Սիսիան երթուղու վրա։

Ոլենիի ոաումնասիրությունը ապացուցում է, որ այն միջին մեծության գյուղատեղի է եղել և ունեցել է եկեղեցի, որը վաղուց արդեն ավերվել է։ Այժմյան գյուղից մոտավորապես 2 կմ դեպի Բջնաղ գտնվում է Շահապոնքի նշանավոր "Հա զարափրկիչ» ուխտավայրը։ Հազարափըրկիչի» ուսումնասիրությունը անհերքելիորեն ապացուցում է, որ միջնադարում այս տեղ վանական մեծ համալիր է եղել: Ճանապարհի աջ կողմում, բարձրագագաթ ժայռերի տակ՝ հարթ վայրում, տեղադր ված այս համալիրը եկեղեցուց բացի ունեցել է նաև մի շարք զանազան շինու թյուններ և առնված է եղել պարսպի մեջ։ Այժմյան վիճակով այդ հուշարձանախումբը համարյա թե իսպառ քայքայված է։ Միակ տեսանելի շինությունը եկեղեցուց մնացած ավանդատներն են, ինչպես նաև համալիրի շինություններից և խաչքարե րից մնացած բեկորները։ 1696 թ. Գոմեր գյուղի եկեղեցում գրչագրված Ավետարա նը գրչագրվել է «ընդ ձեռն Առաջնորդ Մարտիրոս պարոնտեր Հազարափրկչին»։ Ինչպես Ոլենիի, այնպես էլ Հազարափրկիչ հուշարձանի շրջակայքում կան մի քանի բնական քարանձավներ ու քարայրներ, ինչպես և այլևայլ ավերակներ։

ՈՐԴՈՔ — Ճահուկի պատմական Որդոք գյուղը այժմ ավերակ է։ Այն գտնվում է Ճահուկ վտակի աջ կողմում, պատմական Պահեստ գյուղից 3—4 կմ ձորն ի վար, այժմյան Նախիջևանի շրջանի Գուլշանապատ գյուղի մոտ։ Գյուղատեղիի հնությունները մատնանշում են նրա միջին մեծության գյուղ լինելը։ Այն ունեցել է եկեղեցի և մոտավորապես 70—100 տուն հայկական ազգաբնակչություն, որոնք այդտեղից բռնագաղթվել են XIX դ. կե սերին։ Պատմիչ Ստ. Օրբելյանի հարկա ցուցակի համաձայն Որդոքը Տաթևի վան քին XIII դ. վճարում էր 12 միավոր հարկ։

ՈՓԻՔ — Շահապոնքի պատմական այս գյուղը գտնվում է Նախիջևան գետի վերին հոսանքում, Սիսիանի լեռնանցքից ներքև, Շահբազի շրջանի այժմյան Բիչանակ գյուղից քիչ հեռու, գետի ձախ կողմի անտառապատ վայրում։ XIII դ. պատ միչ Ստ. Օրբելյանի պատմության մեջ, Ճահուկի կազմում հիշատակվող Ոփիքը XIII դ. Տաթևի վանքին վճարում էր 12 միավոր հարկ։Պատմական աղբյուրներում Ոփիքի անցյալի մասին շատ սակավ տեղեկու թյուններ են պահպանվել, որի ավերակ գյուղատեղը շրջակա բնակչության կող մից անվանվում էր «Մարնի փոշտ» մա կանվամբ։ Այս գյուղատեղում բազմազան ավերակների հետքերից բացի դեռևս տեսանելի են հայկական հին եկեղեցու ավերակները, որի շինարարական ոճը վկայում է նրա IX—XII դարերի կառույց լինելը։ Գրող Սերո Խանզադյանը 1932 թ. այցելելով այդ գյուղատեղին՝ ընդօրինակել Է. նրա եկեղեցու բարավորին դեռևս ան վնաս պահպանված արձանագրությունը. «Ես Սոփի Սյունեաց տիկին...կին Սմպատա Ետու (տվի) Բջնաղ գեջ թվն ՅԾԴ (905)»։ Այդ գյուղատեղում 1960-ական թվականներին գոմեր կառուցելու ժամա նակ մասսայական կարգով հայտնաբեր վել են խոշոր եղջերավոր անասունների տասնյակ կմախքներ և հնագիտական այլ իրեր։ Իսկ Սիսիան տանող ճանապարհին գտնվող աղբյուրի շրջակայքից հայտնա բերվել են մի շարք հայկական տապա նաքարեր ու խաչքարեր։ Այդ խաչքա րերից մեկը տեղադրված էր աղբյուրի մոտ և ուներ 1084 թ. վիմագրություն. «ՇԼԳ։ ԿԱՆԳ լՆյԱՅՔ ՅԻՏԱՏԱԿ /ԱԻԱԳԱՅ ԵԻ ՄԱՐԵՄԱՅ»։

Ոփիքի շրջակայքի հնությունները ապացուցոլմ են, որ այդ վայրը, անտառի բացատները եղել են հայկական վաղեմի բնակատեղիներ։ Պատմականորեն ստույգ հայտնի չէ թե երբ է դադարել կյանքը Ոփիքում և երբ է հաստատվել այժմյան Բջնաղը։ Միայն հայտնի է, որ XVII դա րի երկրորդ կեսերին այդ գյուղը ավեր վել է և նրա բնակչության մի մասը սրի քաշվել։

ՊԱՀԵՍՏ — Ճահուկի պատմական այս գյուղը այժմյան Նախիջևանի շրջանի Փայիզ գյուղն է, որը գտնվում է Ճահուկ վտակի միջին հոսանքում՝ Ճահուկ գավա ռակենտրոնից 6—7 կմ հեռավորության վրա։ Պահեստի անցյալի մասին շատ քիչ տեղեկություններ են պահպանվել։ Նրա տարածքի հետազոտումը ապացուցում է, որ այն միջին մեծության է եղել, որտեղից հայերը տեղահան են արվել XIX դ. կեսերին։ Ինչպես Ճահուկի մյուս բնակա վայրերի հուշարձանները, այնպես էլ Պա հեստի եկեղեցին և գերեզմանատունը ա վերակների է վերածվել 1900-ական թվա կաններին։ Ստ. Օրբելյանի հարկացուցակի համաձայն այս բնակավայրը XIII դ. Տաթևի վանքին վճարում էր 12 միավոր հարկ։

ՍԱՂՈՒՍԱՍՈՆՔ – Այս գյուղը գտնվում է Շահբուզ շրջկենտրոնից 7 կմ հեռավորության վրա, անմիջապես Շահբուզից Նախիջևան տանող ճանապարհի աջ կող մում։ Մինչև այժմ էլ նկատելի են հին գյուղի հետքերը։ Այժմյան գյուղը, որը մտնում է Շահբուզի շրջանի կազմի մեջ, վերանվանվել է Սալասուզ։ Տեղանքի ու սումնասիրությունից պարզ կերպով երե վում է, որ պատմական Սաղոլասոնքը ու նեցել է միջին մեծություն։ Հայկական բնակչությունը գյուղից գաղթել է մոտավորապես 1800—1820 թթ., որից հետո այդտեղ բնակություն են հաստատել թա թարները, թուրքերը, պարսիկները։ Ըստ Ղ. Ալիշանի տվյալների 1890—1891 թթ. այդտեղ բնակվում էր 25 տուն այլազգի բնակչություն։XIII դ. Սաղուասոնքը Տաթևի վանքին վճարում էր 8 միավոր հարկ։ Հուշարձաններից կանգուն է միաթռիչք կամուրջը (նկ. 143)։

ՎԱՍԱԼԱԿԵՐՏ — Գավառի պատմական Վասակակերտ գյուղը ներկայիս Նախիջևանի շրջանի Նազարաբաթ գյուղն է։ Այն գտնվում է Նախիջևան գետի աջ ափին, Ճահուկ վտակը Նախիջևան գետին միախառնման տեղում, Նախիջևանից 10 կմ հեռավորության վրա։ Պատմական գյուղը տեղադրված է եղել այժմյան գյուղի տեղում, ընդարձակ հարթությունում։ Այն անվանվել է նաև Դամրզնդան (Երկաթա սալ)։ Գյուղի հայկական գերեզմանատան (գտնվում է ներկայիս գյուղի դպրոցի մոտ) և հնությունների ուսումնասիրությունը ապացուցում է, որ Վասակակերտը եղել է մեծ հայկական գյուղ, ունեցել է հայ կական եկեղեցի և 120—130 տուն հայ ազգաբնակչություն։1886 թ. տվյայներով Վասակակերտի ս. Աստվածածին եկեղեցին գործող հուշարձան է եղել և ավերակների է վերածվել 1940-ական թվականներից հետո։

Այս եկեղեցու 1909—10 թթ. նորոգման մասին փաստաթղթերը հասել են մեր օրերը և այժմ պահպանվում են ՀՀ կենտրոնական պատմական արխիվում։ Գյուղի արևմտյան մասում գտնվող բրոն զեդարյան դամբարանադաշտի մեծ մասը այժմ ավերված է։Վսաակակերտի հայկական բնակչու թյունը հայրենի գյուղից տեղահան է ար վել 1930—40-ական թվականներին։ Ատ. Օրբելյանի հարկացուցակի համաձայն այս գյուղը XIII դ. Տաթևի վանքին վճարում էր 10 միավոր հարկ։

ՏԻԳԵՆ—Պատմական Տիգեն գյուղը այժմյան Նախիջևանի շրջանի Դիդիվարն է, որը գտնվում է Նախիջևան գետի աջ ափին, Նազարաբաթ գյուղից 1 կմ դեպի Նախիջևան։ Տեղի ուսումնասիրությունը հիմնավորում է գյուղի միջին մեծության լինելը։ Ունեցել է մոտ 100 տուն հայ ազ գաբնակչություն։ Գյուղի եկեղեցին, որի 1878 թ. տվյալներով կանգուն էր, ավե րակների է վերածվել 1910-ական թվա կաններին։

ՏԾՈՓ (ԱԾՈՓ)– Օծոփ կամ Ածոփ (նաև Մեծոփ) անվանակոչմանը առաջին անգամ պատմական աղբյուրներում հան դիպում ենք XIII դարում, Ստ. Օրբելյանի մոտ։ Այս գյուղը, որն այժմյան Շահբուզի շրջանի Բադամլու (Նշուտ, Նշաձոր) գյուղն է, փռված է հարթ տարա ծությունից դեպի լեռնափեշերը ձգվող–բարձրացող գոգավորության վրա։ Այժմյան գյուղը հին գյուղի ավերակներից սկսել և լայնանալով իջել է դեպի հարթավայրը՝ վաղեմի այգիները։ Շահապոնքի մյուս բնակավայրերի հայ բնակչության նման Օծոփից հայերը տեղափոխվել են 1970-ական թվականներին։

Պատմական Օծոփի շրջակայքում պահպանվում են մի քանի հայկական գերեզմանատների, հուշարձանների ավերակներ, երկու եկեղեցի։ Օծոփի ճարտարապետական հուշարձանների թվում նշանավոր հուշարձան է նրա ս. Աստվածածին վանքը, որը միջնադարում նաև աչքի ընկնող մշակութային կենտրոն է եղել։ Ս. Աստվածածին վանքը, ըստ այդ վանքում 1292 թ. գրչագրված մի Ավետարանի, ե ղել է բազմամարդ և ունեցել է շատ միա բաններ, համարվել է եպիսկոպոսների նստավայր:

Ս. Աստվածածին վանքը (նկ. 145) կառուցված է գյուղից մոտ 600—700 մ հյուսիս-արևելք գտնվող մի բարձրադիր լեռան լանջին։ Այժմ վանքի համալիրի միակ կանգուն հուշարձանը նրա եկեղեցին է, որը կառուցված է բազալտյա սրբատաշ քարերից։ Շինությունը ունի քառամույթ գմբեթավոր բազիլիկայի հո րինվածք, որը կազմված է աբսիդից, եր կու ավանդատնից և դահլիճից։ Մուտքերն երկուսն են՝ արևմուտքից և հարավից։ Գեղեցկատես, գմբեթը բարձրանում է քառակուսի կտրվածքով չորս մույթերի վրա, որի թմբուկը կլոր է և հիմքից ոչ շատ բարձր ունի ութ լուսամուտ։

Ս. Աստվածածին վանքի գավիթը, որը եկեղեցուն կցված է արևմտյան կողմից, այժմ ավերակ է։ Օծոփի վանքը մեզ հասել է մի բանի անգսւմ վերանորոգվելուց հետո, որոնց մասին պահպանվել են կցկտուր վիմագրական և գրավոր տեղեկու թյուններ։ վանքի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ նրա նախնական շինությունը կառուցված է եղել դեռևս XII դարում, որի այժմյան տաճարը վերա կառուցվել է 1610 թ. և 1651 — 1671 թթ.։ Եկեղեցու ներքին և արտաքին մասերում, մուտքերին քանդակված են նաև մի շարք քանդակներ, զարդագոտիներ և արձանա գրություններ։ Վանքի արևելյան կո՛ղմում, նրա պարսպից դուրս, լանջափեշին գտնը վում է վանքի գերեզմանատունը, որն ու նի XIV-XVII դարերի ավելի քան 150 տապանաքարեր, խաչքարեր։

Օծուփի մյուս եկեղեցին՝ ս. Ստեփանոսը, որը տեղացիները անվանում էին ժամ. գտնվում է գյուղի հյուսիս՝արևելյան թաղամսաում։ Կառուցված է սրբատաշ և կիսամշակ քարերից։ Ըստ հատակագծի թաղածածկ միանավ հուշարձան է, կազմված աբսիդից, ավանդատներից և դահ լիճից։Միակ մուտքը գտնվում է արևմտյան ճակատում։ Ծածկը նստած է եղել դահլիճի թաղակիր որմնամույթերի վրա, իսկ այժմ՝ վերանորոգումների պատճառով ունի հարթ ծածկ (նկ. 144)։

Օծոփի ս. Ստեփանոսի հիմնման մասին տեղեկություններ հայտնի չեն։ Եկե ղեցու ոչ խորը աբսիդի, ավանդատների և մուտքի պսակավոր որմնամույթերը վկայում են, որ այն հնաոճ թաղածածկ եկեղեցի է և հիմնված է եղել 1195 թ., որը վերանորոգվել է XVI—XVIII դարերում։ Եկեղեցու շարվածքներում, նրա արևմտյան ճակատի աոջև կան մեկ տասնյակի հասնող XIV—XVII դարերի տապանա քարեր։ Եկեղեցուց 15—20 մ հյուսիս-ա րևելք կանգնեցված է XII–XIII դարերի չորս գեղաքանդակ խաչքարեր։

ՔՅՈԼՔ — Ագարակից 2 կմ ներքև, ձո րի մեջ փռված պատմական Քյոլքը՝ այժմ յան Շահրուզի շրջանի Քյուլուս գյուղը, աղբյուրներում հիշատակվում է XVI դա րից։ Միջին մեծության Քյոլքի շրջակայ քում կան մի շարք պատմահնագիտական (մ.թ.ա. I հազարամյակի դամբարանա դաշտ, բերդ), ճարտարապետական հու շարձանների ավերակներ, որոնք վկայում են այս բնակատեղի Երբեմնի բուռն կյանքի մասին։

Քյոլքը միջնադարից սկսած հայտնի է եղել նաև իր երկու եկեղեցիով՝ ս. Արջակապով և ս. Գրիգորով, որոնցից առաջինը այժմ ավերակ է։ Ս. Արջակապի ավերակներից երևում է, որ այն մեծ եկեղեցի է եղել և ունեցել է մի շարք օժանդակ շինություններ։ Այս եկեղեցու կառուցման, ինչպես նաև ավերման մասին ւաղբյուրներում տեղեկություններ չեն պահպանվել: Հավանաբար այն կառուցված է եղել XIII–XIV դարերում և ավերակների է վերածվել 1850-ական թվականներին։

Քյոլքի երկրորդ եկեղեցին` ս. Գրիգորը, որը կանգուն է, կառուցված է զյուղի արևմտյան մասում, գյուղ մտնող ճանա պարհի մոտ։ Այս եկեղեցին, որը եռանավ բազիլիկա է, կազմված է աբսիդից, զույգ ավանդատնից և դահլիճից։ Ունի երկու մուտք՝ արևմտյան և հարավային ճակատներում։ Շինությունը կառուցված է սրբատաշ բազալտից և տեղական որձա քարից։ Ս. Գրիգորի նախկին շինությունը, հավանաբար, կառուցված է եղել ավելի վաղ շրջանում, որը ըստ նրա արձանա գրությունների, վերանորոգվել է 1657 թ.։

Քյոլքի ս. Գրիգոր եկեղեցու ճարտարապետական հորինվածքն ունի հետաքրքիր առանձնահատկություն։ Դա նրա ծածկի և արտաքին ծավալի ուրվագծի հարցն է։ Այս հուշարձանում դահլիճի չորս մույթերի ծածկը կրող կամարներով բաժանված հատվածները, իրենց կազմու թյամբ, թաղակապ հորինվածքի փոխա րեն ունեն կրկնակի կորության թաղանթներ։ Այդ հանգամանքով էլ միջին թաղի կորությունը արտաքին ուրվագծում երկու մետրի չափով դուրս է եկել տանիքից և գմբեթի տպավորություն է թողնում։ Այդ իսկ հանգամանքով եկեղեցու տանիքը զրկվել է երկթեք լանջի հորինվածքից։ Ինչպես հայտնի է, ծածկերի նման ձևը Քյոլքի երկրորդ եկեղեցին` ս. Գրիգո րը, որը կանգուն է, կառուցված է զ֊յուղի արևմտյան մասում, գյուղ մտնող ճանա պարհի մոտ։ Այս եկեղեցին, որը եռանավ բազիլիկա է, կազմված է աբսիդից, զույգ ավանդատնից և դահլիճից։ Ունի երկու մուտք՝ արևմտյան և հարավային ճակատներում։ Շինությունը կառուցված է սրբատաշ բազալտից և տեղական որձա քարից։ Ս. Գրիգորի նախկին շինությունը, հավանաբար, կառուցված է եղել ավելի վաղ շրջանում, որը ըստ նրա արձանա գրությունների, վերանորոգվել է 1657 թ.։

Քյոլքի ս. Գրիգոր եկեղեցու ճարտարապետական հորինվածքն ունի հետա քրքիր առանձնահատկություն։ Դա նրա ծածկի և արտաքին ծավալի ուրվագծի հարցն է։ Այս հուշարձանում դահլիճի չորս մույթերի ծածկը կրող կամարներով բաժանված հատվածները, իրենց կազմու թյամբ, թաղակապ հորինվածքի փոխարեն ունեն կրկնակի կորության թաղանթներ։ Այդ հանգամանքով էլ միջին թաղի կորությունը արտաքին ուրվագծում երկու մետրի չափով դուրս է եկել տանիքից և գմբեթի տպավորություն է թողնում։ Այդ իսկ հանգամանքով եկեղեցու տանիքը զրկվել է երկթեք լանջի հորինվածքից։ Ինչպես հայտնի է, ծածկերի նման ձևը հայկական ճարտարապետության մեջ կիրաովել է Իսպահանի (Նոր-Ջուդա) պարսկահայ գաղութների եկեղեցիներում։ Նախիջևանի գավառների հուշարձաննե րում ծածկի նման հորինվածք կիրառվել է միայն երեք եկեղեցիներում։ Դա Ազնաբերդի, Նորսի և Քյոլքի եռանավ բազիլիկաներն են։

ՔՐՏՆ — Պատմական Քրտն գյուղը Շահապոնքի միջին մեծության գյուղերից է եղել։ Այդ բնակավայրը ներկայիս Քեչիլ գյուղն է, որը գտնվում է Շահապոնք վտակի վերին մասում՝ Քյոլք գյուղից 5 կմ հեռավորության վրա։ Այժմյան գյուղի շրջակայքում տեսանելի են հին գյուղի եկեղեցու, տների, գերեզմանատան հետ քերը։ Մեր զննումները և ծերերի հետ ունեցած զրույցները հիմք են տալիս եզ րակացնելու, որ պատմական գյուղը ավերվել է մի քանի անգամ և այդտեղից հայերը գաղթել են մոտավորապես 1800—1810 թթ.։ Պատմական գյուղի ս. Գրիգոր եկեղեցին, որը հիմնադրված է եղել XII դարի վերջերին, ավերվել է մոտավո րապես 1805—1810 թթ.։

Պատմիչ Ստ. Օրբելյանի հարկացուցակի համաձայն Քրտնը Տաթևի վանքին XIII դ. վճարում էր 8 միավոր հարկ։